автордың кітабын онлайн тегін оқу Арнау-жоқтаулар
МИРКАМАЛАЛДИН ИШАНҒА
Пірлерден зат едіңіз тиген назар,
Тамаша жүрген жерің болған базар.
Қасиет кәріптіктен (ғарібліктен) пайыз тауып,
Тәбиб болдың дауасыз дертті жазар!
Бұйрықты тұз несібе адамды айдар,
Барады күн-күн өтіп, жыл мен айлар.
Табылар, барсаң қайда іздегенмен,
Пайыз абад патих абадгай шәриф жайлар?!
Жастықта сіз де, біз де көрдік оны,
Дариға, сондай жайлар енді кәне?!
Парат саледе наурыздама той тамаша,
Ғажап жай Бұқараның рүкістаны.
Кәпір мен мұсылманның шекарасы,
Әдеплік, барша пақыр бұқарасы.
Көрінер — көз ұшынан сағымданып,
Арық пен мешіт күллі мұнарасы.
Күмбезі Мирғараптың тұрған қатар,
Періште сипатты жан сонда жатар.
Көкалдаш - айналасы толған базар,
Әдемі - көптігінен басың қатар.
Ұшырайды көп пәлеге дүние жиған,
Болады мұнан халас нәпсі тыйған.
Басына дүйсенбі күн ат базары,
Аузында дарбазаның (даруазаның) - хазірет имам.
Медресе: мүфти, қазы,- бәрі молда,
Ақ күміс - ұстағаны алтын ділда.
Сенбі күн таңертеңгі зиаратқа
Шайхы, молда, Шаддат хан жиып Алла.
Тамаша таңғажайып әрбір жері,
Тракайды барсаң сонда, іштің шері!
Жойбарлық махалласы - өңшең қожа,
Ғажап жай Бұхараның үштен бірі.
Бұхара қылсам сейіл базарына,
Ерлердің болсам душар назарына!
Басында қолым жайып тұрсам барып,
Хазірет имам Қазыхан мазарына!
Басына құшақтасам барып туын,
Әулие қатар жатқан буын-буын.
Гүл бусруех Баһауалдин сейілінде,
Қант салған ішсем дүние хауыз (жүзі) суын!
Арман жоқ көрсем барып тамашасын,
Басында әр мазардың оқып ясин.
Насихат мадақлардың сөзін естіп,
Ағызсам екі көздің қанды(қанлы) жасын!
Несіп боп Бұхараның суын татсам,
Бүк түсіп бір хыжырада жалғыз жатсам!
Нанын жеп, Бухараның суын ішіп,
Армансыз болар едім аштан қатсам!
Тамаша көрген жанды таң қалдырған,
Таңданып қарағанда, көз талдырған.
Шаршы базар шаһардың ортасынан
Атақты Ғабдолла хан там салдырған!
Қадамжай мешіт махалла — жердің асты,
Ондай жан бұ жаһанда табылмас-ты!
Өң түгіл, түске кірмес мекенжайды
Барған соң Тәңірім айдап, аяқ басты,
Білдік пе оның қадірін біз ол шақта,
Жүгіріп жүрді көңіл әрбір жаққа.
Айрылмай тіс-тырнақпен жабысар ек,
Кәнеки, бір көрінсе осы уақта!
Түн болса, көше бойы жаққан панар (фонарь),
Бихисап толып жатыр тамашалар.
Сахарада ат органы (ұрғаны) ғарышқа жетіп,
Жер жарып һу, зікірімен диуаналар.
Нануайлар айғай салып, деп:
"Ыстық (нисих) нан
Табылып бір көшеден мың түрлі жан.
Оқиды хош әуезбен кетіп һошы,
Жұма күн мешітлерде "Мышной хуанң.
Ермегің еріктірмес: кітап қолда,
Сол шығып маталғаның, болсаң молда.
Молданың сабақ алған бірі болып,
Дүниеден өтіп кетсең жатып сонда!
Дүниенің ойға алмастан көбін-азын
Құдайдың кім тауысар қысы-жазын?!
Оқысам мен, ол Бабай - паровоз да,
Бейсенбі (быһсенбе) күн ол ерте таң намазын!
Өткен күн, жүрген жерлер ойға түсіп,
"Барсам,- деп,- тағы айналып!"- көңіл көшіп,
Елтімес, дұғаңыздан қылған үміт
Құрық қол бибзағыт Мәшһүр-Жүсіп (Иосиф).
МӘШҺҮР-ЖҮСІПТІҢ МҰСА ШОРМАНОВТЫ ОНЫҢ КЕЛІНІ АТЫНАН
ЖОҚТАУЫ
Бісмілла - сөздің басында
Көрдім бір қасірет жасымда!
Опасыз дүние, а, дариға,
Жан атам өтті, жаранлар,
Иманы жолдас қасыңда!
Сапар да қылды дүниеден
Алпыс жеті жасында!
Арманым іште көп болды-ау,
Көптігі сондай - дерт болды-ау!
Жан тапсырған уақытында
Бола алмадым қасында!
Халайық, бір сөз қозғайын.
Сүннеттен асып озбайын!
Асылық сөйлеп Аллаға
Шариғат сөзін бұзбайын!
Қарадан туып хан болған,
Көргендерге таң болған!
Арманда кеткен кешегі
Хан атамды қозғайын!
Қозғамай қайтіп тұрайын,
Күйікке не ғып шыдайын?!
Айтып болмас іс болды-ау
Қалайша сабыр қылайын?!
Мен Құдайға жылайын!
Сөкпеңіздер, жамағат,
Кішкене жоқтап сөйлейін!
Арғынның жалғыз шырайын!
Бұл Арғынның ішінде
Бар ма еді атамыз сынды (зәшінді)?!
Айтып бір тамам қыла алман
Қылып бір кеткен ісінді!
Өлшеусіз қылып жаратқан
Ақыл, бір қуат күшіңді!
Жібектен арқан есілді,
Талай түйін шешілді.
Сүйіндіктің баласы
Салқынында саялап,
Еркінше шауып көсілді.
Уа, дариға, жан атам,
Дүниеден кетіп қалған соң,
Сонша нәубет кесілді!
Адастым ғой ақылдан
Жиярмын қайтіп есімді!
Өткіздім ғой бұл жаста
Жылаумен ерте-кешімді!
Қасірет оты дау жанып,
Өртеген жүрек, ішімді.
Көзімнен аққан қанды жас,
Ертеден-кешке ағызып,
Алайын сенен өшімді!
Ата-тегін сұрасаң,
Артық бір туған Анайды,
Қаржастың қасқа маңғаз[ы]
Анайдан өніп тарайды.
Жасынан-ақ сөзге енген,
Ойлаған жерден кез-келген,
Заутекен, Дайыр, Тайтеке
Артын болжап қыз берген.
Қалай мақтап айтсам да,
Айтуға Анай жарайды.
Анайдың ұғлы - Мырзағұл,
Олардан қалды үлгі жол.
Құданың берген нәубеті ең,
Бәріне бірдей болды мол!
Қарадан ханға теңеліп,
Пәленше ханның тұсында
Бек болып дәурен кұрды сол!
Байлығының кемі жоқ,
Бектігінің міні жоқ,
Тегіс бірдей ер жеткен,
Бір өзінен алты ұғыл (ұл)!
Құдайым берген несіпті,
Көгеріп арты өсіпті.
Алты ұғлының отауы
Бір арада түсіпті.
Қонған жері той болып,
Қотан толған қой болып,
Мазардай болып ордасы
Ырғалып зорға көшіпті.
Алты келін бір жерден
Ағарып басы көрініп,
Ақ маралдай керіліп,
Тұрғанына жарасып,
Қалқы (халқы) бір жүр қыра
"Бұ жердің аты айтуға:
Ақ келін болсын!"- десіпті.
Алты үғлының ішінде
"Тәті мырзаң атанған
Ат-айғырын ниаз қып,
Қожалардан бата алған.
Сүйіндіктің ұғлынан
Мырзалығын асырып,
Едіге биден бата алған!
Ойлап тұрсам, ағалар,
Асыл бір өткен ғазиздің
Атасы менен бабасы.
Байлық пенен билікте
Қалмаған екен қатардан!
Төті атам баласы:
Байкісі (Байкеше),
Көшек (Күшік) - Үшқасқа, -
Бірінен-бірін айырып,
Қыла алмаған еш басқа!
Байкісі (Байкеше) тұрған жиында
Орта жүздің билері
Жалғыз ауыз сөз сөйлеп,
Ант қылған ауыз ашпасқа!
Абылай ханның асында
Үш жүздің басы қосылған.
Тәтіұғлы Байкісі бұлбұлдайын сайраған,
Бұлақтай ағып қайнаған!
Екі иінінен шамшырақ
Сөйлегенде жайнаған.
Көре алмаған күншілдер!
"Жүрмегір!" - деп, қарғаған,
Тіл менен көзге шет болып,
Өтіп кете қалыпты-ау
Отыз-қырыққа жетпей-ақ,
Шаһбазлар сондай тым жаста!
Өз атасы Шөрекем атадан жетім қалыпты.
Ешкімнен ғақыл үйренбей,
Аузына Құдай салыпты.
Жасынан кіріп билікке
Үлгі мен жолды таныпты.
Аузынан дүрлер төгіліп,
Шам-шырағы жаныпты!
Қайран менің жан атам
Ата-баба аруағын
Құдайым қалап берген соң,
Бұлжытпай ұстап қалыпты!
Байлық пенен билікте
Олардан ешкім аспады.
Қанша бір дәулет бітсе де,
Сонда асып-таспады!
Үзілмей келген асыл тек!
Үзілмей келген асыл тек!
Айта алмас ешкім бекер деп.
Уа, дариға-ау, жан атам
Өзінің тұсында, заманда
Бәрінен келіп асқаны!
Халайық, мұным дұрыс па,
Шариғаттан бұрыс па?!
Сүйікті болған жан атам
Иман жүзді (иүзлі), шырайлы,
Мұсылман түгіл бір туған
Атасы басқа орысқа!
Ең алғаш дуан ашқанда,
Қазаққа низам шашқанда,
Дуанбасы Шоң болып,
Шөрекем сонан оң болып,
Тайында атқа қосылып,
Айтқан сөзі оң болып,
Қатарға кіріп сол жаста,
Құдайым қалап ол баста,
Он төрт жасар күнінде
Сайланған (сайлаңған) екен болысқа!
Құдайым қалап туғызған,
Құдайым қалап туғызған!
Лайым қылып орынға!
Дабысың кеткен жасыңнан,
Рум менен Қырымға!
Ата-бабаң жырт асқан,
Кем жері жоқ-ты бұрыннан.
Хандай(Қындай) еді-ау жан атам,
Ішімде кетті-ау көп қапам!
Елі-жұртым (жұрұтұм) келгенде,
Мұңшылығым көргенде,
Мендейін зарлы-мұңлыға
Үндемей қалу орын ба?!
Жасында кірген жарысқа,
Кеткен бір даңқы алысқа!
Көлеңкең түсті көп жерге
Аяғы алыс қанша елге?!
Бәріне бірдей болғаның
Ағайын - Алаш танысқа!
Ішім бір даулап жанады,
Жалыны жүрегімді шалады,
От түскендей қамысқа!
Қапыда кетті-ау, жан атам,
Ойламаған орында!
Бұйрық бір жетсе, ағалар,
Болжалсыз өлім алыс па?!
Абылайдан шыққан асыл зат
Кенесары хандарға
Жасында жолдас болғаның!
Алашқа мырза атанып,
Онда бір дәурен құрғаның!
Билік айтып, жол бастап,
Ерлік етіп қол бастап,
Қуандық пенен Сүйіндік,
[ Қа]ракесек - Қарқабат,
Мейрамның басып қосқанда,
Көзге жеке көрініп,
Топтан жалғыз бөлініп,
Жеке қара болғаның!
Аспанда жарық жұлдыздай,
Маңдайға біткен құндыздай
Ханның болып еркесі,
Арғынның болып серкесі,
Толған айдай толғаның!
Көрдіңіз бе, жамағат,
Жан атамнан айрылып,
Дүниенің қызық нәубеті
Опасы жоқ боп солғанын?!
Ғақыл мен ғылым бірдей боп,
Бойынан бәрі табылған.
Өзінің айтар сөзінен
Жоқ еді жері жаңылған.
Тіл менен хатқа жүйрік боп,
Алтынды қылыш тағынған.
Россияның ұлығы
Көруге жүзін сағынған.
Не шешен, жүйрік ділмарлар
Жан атам, сенің қасыңда
Бәрінің аузы жабылған!
Мұхит - дария суындай
Ғақылы терең мол еді.
Патшаға әуел барғаны
Елу бесінші жыл еді.
Аққошқар, Шыңғыс, Ыбырай
Бәрі де өңшең данышпан,
Тәттімбет пенен Секербай
Бірге ілесіп барысқан.
Бәрінің болып көсемі,
Тоқталмас тілге шешені
Асқан бір жері сол еді.
Пендеден беті кайтпады,
Қашан бір өтіп кеткенше,
Адамға сырын айтпады!
Ханқожа, Аблыз төре мен
Патша таққа мінгенде,
Екінші барып қайтқаны!
Көзге бір сонда көрінген,
Жан емес сөзден сүрінген.
Газеттерге басылып,
Шаһарлы жұртқа білінген!
Патшаның тұрып алдыңда
Сұраған әмбе (һәмме) сөз онан.
Тайсалмай жауап айтқаны!
Құдайым қалап жаратқан,
Жұртты аузына қаратқан.
"Әмір, мағрұп жүргізіп,
Шариғат сөзін таратқан
Арқада сондай ерлер!"- деп,
Боздап келген не ғазиз.
Парсы мен Ғыжмыр (Кашмир), ғарабтан.
Сәлдесін (салласын) қатем (кітам) ораған,
Қасиеті қардай бораған,
Көруге ғашық жүзіңе
Балқып бір айтқан сөзіңе
Қожа, молда, ишандар
Келген сол әрбір тараптан!
Сондай бір келген ғазиздің
Құрметін біліп жол еткен.
Дүние малын аямай,
Әлхам ықсан (хасан) мол еткен.
Дәлалит қайыр көп қылып,
Ат пенен атан байлатып,
Қоралап қойды айдатып,
Кіре-кіре малменен
Керуендей қылып жөнелткен!
Кәріп-қасер, мүсәпір
Қайырымен күнелткен.
Сырдан келген қожа да
Атажан, сенің қолыңнан
Кем шығар алмай құр кеткен?!
А, дариға-ау, жан атам,
Мұндай қайыр ықсанды
Ілгергі-соңғы жақсыда
Онан бір басқа кім еткен?!
Жан атам еске түскенде,
Ішім бір оттай күйеді.
Өзі тірі күнінде
Жығылғандарды тұрғызып,
Қысылғандарды сүйеді.
Келген бір қожа, молдалар
Ырғап, жырғап жөнелген,
Қатарлап тізіп түйені.
Айғыр мен қошқар бір бөлек, үйірлеп салып, айдатқан
- Бауыры сүтті биені!
Біраз мауқым басайын,
Хикаят жұртқа шашайын!
Сөкпеңіздер, халайық,
Біраз ғана сөйлейін:
Жад (иад) қылып
Жаббар Иені!
Патшаға ауыз тілдескен,
Тең құрбыдан ерте өскен,
Сырттан суық жүрсе де,
Губернатор бастықтар
Көрсе де бір жүзін, елдескен.
Еш ұлық сөзін бұзбаған,
Адаммен дұшпан болмаған.
Сөйлесіп кеткен ұлықтар
- Шақырып бәрі: "Кел!"- дескен.
Өлмейтін адам тұра ма,
Өтпейтін дүние бола ма?!
Бұл опасыз дүниеде
Ойлап тұрсам, ағалар,
Мәңгі суын кім ішкен?!
Өтіп кетті жақсылар,
Кешеде жүрген атамыз!
Атамыздан айырылып,
Асқар таудай болды ғой,
Басымда қайғы, қапамыз!
Бауыры суық қара жер
- Бұ жүрген жанның бәрін жер!
Дем таусылған күнінде
Біз-дағы бір күн жетеміз.
Күйгенімнен сөйлеймін.
Не болғаным білмеймін.
Пендешілік, ағалар,
Кешіргей Құдай қатеміз!
Үй ішінде жақсылар,
Өтіп бір кеткен ғазизға
Қабыл да болғай батаңыз!
Асылы нұрдан жаралған,
Құдайым сүйіп қалаған,
Дәулет кұс қонған басына,
Қыдыр бір келген қасына.
Қайран менің жан атам
Туған бір шақта анадан
Аузына жұрты қараған.
Хан болып тудың қарадан!
Мінезің мен қылығың,
Көркің менен сипатың,
Ғақыл, бақ, ғылым, дәулетің
Қалыпқа Құйған гауһардай
Әр пендеге жараған!
Жан атам еске түскенде,
Оттай бір даулап жанамын,
Өртеніп кетіп барамын.
Айтсаңшы, жұртым, жамағат:
"Қалайша сабыр қыл?!"- дейсің,
"Жыламай қайтіп түр?!"- дейсің.
Мендейін зарлы көрдің бе,
Айрылған гауһар данадан?!
Қайран менің жан атам
Патшадай болған жерінде.
Телі-тентек қоймаған
Билеген қанша елінде
һайбатлы болған орысқа,
Қылғаны келген дұрысқа!
Түкірігі жерге түспеген,
Басынан бағы көшпеген.
Дүниенің түзеп низамын
Дуанбасы күнінде
Ғаламнан озған алаяқ,
Озып шыққан Алаштан.
Патшаның келіп баласы
Сибирский губерния
Бас қосқан жиын жерінде
Патшаның келіп баласы
Жиылған Сібір халқына
Омбының толған даласы.
Сол араға бармаған,
Қасқа мен жайсаң қалмаған.
Қазақтың сонда жиылған
Не түрлік маңғаз сарасы!
Құданың берген бағында,
Артық бақ қонған шағында
Қайран менің жан атам
Әр түрлі өнер (һонер) еткені-ай!
Өзі теңдес жақсының
Бәрінен озып кеткені —ай!
Ғақылының сондай данасы,
Бақ берген артық бар құдай,
Бола алмас адам енді ондай!
Аққошқар, Бидан, Жанайдар,
Жайықбай ұғлы Ыбырай,
Жанайұғлы Жантөре Нөкербек,
Нөке-Момыннан, Әлібек, Мұса-Атығай,
Уәлихан ұғлы хан Шыңғыс - Шыққан бір тегі Абылай.
Бұ жақтан марқұм Секербай,
Шыныбай төре, Шалғынбай
- Бәрінің болдың басында-ай!
Жүзіктің гауһар тасындай,
Сонда бір қылған өнерің
Айта алман теріп қалдырмай!
Ұмтылған - жастай - өндірден,
Берік болған жібек, кендірден.
Сөйлеген шақта халайық
Аузына қарап телмірген.
Қара атының үстінде
Неше түрлі ойын қып,
Өнерін жұртқа білдірген!
Екі стакан қымызды
Баласына патшаның
Торсықтан кұйып бердірген.
Қарсы алдында құс салып,
Үш қабат үйрек ілдірген.
Қайран менің жан атам
Сондай мәжіліс ойында,
Бас қосқан қалың жиында,
Владимир баласын
Ерітіп айтқан сөзімен,
Үйір қылып өзімен,
Хош қылып көңілін күлдірген!
Айдынды шалқар теңіздей,
Ғақылы жазық кең еді.
Қазақтан туды десе де,
Патшаларға тең еді.
Аузына дуға құйылған,
Айтқан сөзі ем еді!
Неше жақсы өтпеді,
Неше жақсы кетпеді?!
Өзімен тұстас жақсының
Бірі болса, бірі жоқ,
Қай пенде өткен міні жоқ?!
Сонда да көбі кем еді!
Айтсаңшы, жұртым, халайық,
Асылыққа тәубе қылайық!
Қатарласқан жақсыда
Айналайын, халқым-ау,
Атамнан асқан кім еді?!
Өзгеше туған ер едің,
Халқыңның қамын (ғамын) жер едің!
Бір біз емес, бар еді
Алаштың ұғлы — Арғынға
Атажан, сенің керегің!
Көлеңкелеп отырған
Құлады менің тірегім!
Айдынды шалқар көл еді,
Дұшпан аспас бел еді!
Ай батқандай қылдың да,
Адастырып жөнедің!
Бұ Сібірдің патшасы
Жолығып сізге өткені-ай!
"Бұқара жұрттың қамы үшін
Омбыдағы ұлыққа
Келейін барып!"- деп едің.
Қайтейін, тірі тұрмады-ау
Бір сапар барып келгенше!
Сағынып сонша асыққан
Дін-мұсылман баласы
Алтын жүзің көргенше!
Пайғамбар кеткен: "Үмбетің - деп,
Үмбетінің қамын (ғамын) жеп.
Сондай-ақ балам деместен,
Айналайын, жан атам:
"Халқым!"- деп, кетті-ау өлгенше!
Несіп бір тартып түр екен,
Алланың әмірі зор екен!
Жұлдыздың (жұлдызның) шыққан (шықған)
Оңалмаған жол екен.
"Кетермін биыл!"- деп еді,
Арманы іште көп еді.
Өз арманын ойламай,
Жұрт жабдығын жеп еді.
Өз басына ойланған
Еш жұмысы жоқ еді
Ойланып барған жолында
Мұндай да болды-ау соңында!
"Тағдырға (такдырға) табдил жоқң, - деген,
Ойлап бір тұрсам, мол екен.
Қыс – қыстауың - Ақкелін,
Ащы бір судың саласын.
Асқар тауға теңедің
Жердің бір жазық даласын.
Алақанмен аялап, Көлеңкеңмен саялап,
"Қанаттыға қақтырмай,
Тұмсықтыға шоқытпай",
Еркелетіп жүргіздің Сүйіндіктің баласын!
Ерте ойландың, бітпеді,
Бітуге сәті жетпеді.
"Қуандықпен Сүйіндік
Егіз туған екі елдің
Қосайын басын,- деп едің
Біріктіріп арасын!"
Алланың әмірі күшті ғой,
Ажалдың желі есті ғой!
Бұзып кетті дал-дал қып
Арғын ұғлы Мейрамның
Жел жағында панасың,
Ығындағы қаласын!
Жазылмас көңілім жарасы,
Жан-жаққа, жұртым, қарашы!
Қамқорда мұндай қорғанды...
...Алды-артынан туысқаннан
Жалғызына шалдырмай,
Құбылып гүл-гүл жайнаған.
Жұртқа мүшкіл (мішкіл) сөз
Ақсұңқар кұстай таранып,
Жан-жағына қаранып,
Құрылған жа[қ]тай кезеніп,
Қызыл тілі безеніп,
Бұлақтай аққан, қайнаған,
Дін ісіне басшы (башчы) боп,
Сардар қаһар арыстандай,
һәмметке белін байлаған!
Қайсыбірін айтайын,
Атажан, енді қайтайын!
Ақыреттің жабдығын
Күн бұрыннан сайлаған!
Атажан, сенің тұсында
Айдынды көлдей көрінген
"Ақ келінніңң даласы.
Рум менен Мысырдың
Біреуіндей көрінген
Отыз үйге жетпейтін
Баянның бір аз қаласы!
Арғын ұғлы Мейрамның
Құдайым берген бағына
Ығында едің қаласы,
Сыртында едің панасы.
Орта жүзде жеті арыс
Өз тұсында, атажан,
Арғынның болдың ағасы.
Алтынды сауыт қаттаудың
Жыртылды ғой жағасы!
Таласпаған бағыңа,
Құдайым берген шағыңа,
Ұлы жүз: Үйсін өрдегі,
Кіші жүз - Алшын төменгі
Бұл үш жүздің баласы!
Дін шырағын жандырдың
Баянаула тауына!
Медресе, мешіт салдырдың
Ғылымға пішкен холланы
Әр жұрттан жиып алдырдың!
Бал, шекер тамып сөзіңнен,
Нұр балқып раушан жүзіңнен,
Жұрттың бір мейірін қандырдың!
"Жұрт астың деген жақсыны
Жарыса сөйлеп келгенде,
Ақылынан тандырдың!
Кетпеген бағың басыңнан,
Өзгеше болдың жасыңнан!
Ескен желдей екпінің
Тасты ерітіп балқытқан!
Қозғалмас қара жер еді,
Ағызып судай қалқытқан
- Екпіні жауған жаңбырдың.
Уа, дариға-ау, жан атам
Хақтан әмір жеткен соң,
Несіпті күні біткен соң,
Опасыз пәни дүниені
Артыңа мұнша неге қалдырдың?!
Жайлаған жерің, атажан,-
Шыбынды көлдің қопасы.
Атаммен еді-ау, ағалар,
Бүл дүниенің опасы!
Өзегімді өртеді
Атамның қайғы, қопасы!
Маған да (мағанан) болды бұ дүние
Сықылды қостың (кұстың) хакасы
Кәріп-қасер, міскінге
Кең еді-ау қандай арқасы!
Бір біз емес, халайық,
Жетім қалған сықылды
Сүйіндіктің баласы,
Жақсы-жаман баршасы!
Қайран менің жан атам,
Күнінде сөйлеп оқыған,
Қалам Шариф құранды!
Ғалымнан ғалым тастамай,
Дін мүшкілін (мішкілін) сұранды.
Мың-мың қылып айдаған
Торылы мен қыланды!
Жетім-жесір, кәріптер (ғариблар)
Қайырымен (хайырымен) жұбанды!
Жылаған мұңлы,мүсәпір
Жан атамның тұсынан
Жасын бір тыйып , уанды.
Дүниенің толған теңізі
Атам бір кетіп қалған соң,
Орта бір түсіп суалды!
Бір Алладан тілеген,
Өнері жоқ-ты білмеген.
"Әмір, Мағрубң - айтқаны,
Көңіліне мақтан кірмеген.
Аруақ-ата жар болып,
Мұңлылар келіп түнеген.
Кем-кетік, нашар, сорлының
Атажан, сенің тұсында
Хақысын ешкім жемеген!
Кісінің көңілін жықпаған,
Бала айтса да, ұнатып,
Дегенінен шықпаған!
Мұсылман пенде баласын
Еш титтей көңілін ауыртып:
"Мынауың былай!"- демеген.
Телі-тентек білместі
Насихатпенен жөндеген!
Бұ қазақтың ішінде
Өткен-кеткен жақсыда
Баршасы түгел табылып,
Атажан, сіздей келмеген!
Өтіп бір кеткен атамның
Жер жоқ-ты даңқы бармаған!
Дүние ақырет ісінен
Қылмаған өнер қалмаған.
Бір шеті - Бұхар, Самарқанд
Бір шеті - Ірбіт, Мекемжар
Орынборым – Сібірде
Асылы бар ма алмаған?!
Дүниеден өтіп кеткенше,
Басынан бағы таймаған!
Сау күндегі қалпыңдай
Ақылынан танбаған!
Дүние бағын сұрасаң,
Тайы қысыр қалмаған!
Тайлағы [жоқ] бота салмаған,
Жасауыл майор, полковник,
Наград: медаль, орденнен
Қалды ма шен атам алмаған?!
Ақырет бағын сұрасаң,
Ишан, қожа, молдада
Құлақ естір жерлерде
Некен-саяқ болмаса,
Кемде-кем-ақ аз шығар.
Атамнан дүние алмаған?!
Бұл опасы жоқ дүние
Кімдер (кімлер) дейсің қалмаған?!
Дін-исламның туындай,
Сүйіндіктің қорғаны.
Мейрамның орта жерінен
- Шамшырақ болып тұрғаны!
Алдынан шықсын иманы,
Қаза қылмай оқыған:
Ораза, намаз, құраны!
Ділалат жер көп қылған
Садақа, зекет, құрбаны.
Алдына келген тар жерден
Бейшара, кәріп, мұңдыға
Рақым, шапағат (шапқат) қылтаны!
Періштелер қайтарғай
Мейірбан (меһірман) болып Құдайым!
Хандай еді-ау жан атам
Қысылып келген мұқтажға
Жақсы-жаман деместен,
Дертіне дуа болғаны!
Дін ісін артық күзеткен,
Дәулетін ондап түзеткен.
Садақа, зекет бергізіп,
Өлгенге хатым қылғызып,
Шариғат ісін жүргізіп,
Көркейтіп дінді безеткен!
"Қазадан бұрын өлді!"- деп,
Арманда жұртым демеңіз.
Орда'[да] Шыңғыс хан өткен,
Орманбеттей (Ормамбеттей) би өткен,
Қайран менің жан атам
Тұғырда сұңқар түлеткен!
Құданың досы (дос-ты) Мухаммед,
Бұл опасыз дүниеде
Арманына кім жеткен?!
Керекуден жөнеліп,
Азар деп зорға кеткені-ай!
Ондағы дос-жар (дошчар) ағайын,
Жібермей құрмет еткені-ай!
Құдадан әмір болған соң,
Таусылар демі Омбыда
Шақтылы уақыт жеткені-ай!
Таһараты бойында,
Тәңір ісі болып ойында
Айналайын, жан атам,
Жайнамаздың үстінде
Сәждеде жатып өткені-ай!
Қожа, молда, дүғагөй
- "Сәлем!"- деп, барша халқыңа,
Бала-шаға, үй іші,
Қалған бір жұрты артына,
Бұрынғы түсіп қалпына:
"Аллаң, "Аллаң – деуменен
Жаңылмай тілі кеткені-ай!
Қайран менің жан атам
Мінезі жұмсақ мүләйім
Қырмызы қызыл жібектен!
Ойлаған ойың кең еді-ау
Оралған арал, түбектен!
"Жаныма батты!"- демедің,
"Науқасым қатты!"- демедің.
Уақыты солай болған соң,
Ақырда (ахырда) кетті-ау себеп боп,
Қазаға келген сұм дерттен!
Несіп болған өз бағың,
Қолдап бір кеткен аруағың!
Губернатор-генерал
Справедливый государь
Секретный қағазбен:
"Спокойно жеткіз!"- деп,
Тәрбиелеп, құрметлеп,
Денесін асыл жөнелткен!
Генерал-губернатордың хақынан
Ғылахинан айтылған сөз
Губернатор Князков,
Ертерек болған Горшаков,
Кашрит пенен Докумил,
Онан соң Гришов (Коршов), Казнаков
Мещеринков мұның алдынан
О да кеткен тұрмай коп!
Бұ патшаның жұртынан
Бар ма екен мұндай генерал (жандарал)
Ерлік пенен білімнен?!
Бәріне мұндай болған жоқ!
"Губернатор Степной,
Колпоковский генерал
Спокойно делінер!"- деп,
Мұндайды қашан көріп ек?!
Бек тыныш дело (тыныш диле) кіргізіп,
Ұлықта болса, жарықтық:
"Жалко! "- деп, аяп, иілген!
Қадірін танып Ғазиздің
Қазақтан бетер күйінген!
Олай-былай қалдырмай,
Сол араға қойдырмай,
Тез жөнелткен жеріне!
"!Тә[ң]ір жарылғасынң - көп айтып,
Сүйіндік халқы сүйінген!
Переводчик қасында
Жігіттің асыл Сарасы!
Ешмұхаммед Шөкіүғлы
Ханзаданың баласы.
Үш жүзді жүріп билеген,
Абылай хан - арғы бабасы!
Ұлыққа жақын болғаны,
Сүйкімді болып тұрғаны
- Ғақылының артық данасы!
Қысылшаң келген тар жерде
Атама қылтан достығын
Ханзаданың, қарашы!
Жетіп келе сүйегі
Ұшқан бір дәулет құсындай!
Өлігі асып тіріден
Басқаға пары қосылмай,
Бар еді кімнің есінде,
Болады деген осыңдай?!
Құданың сүйген құлына
Ғазиз бір лаухи қосылған!
Басқадан артық күтушің
Ізеттеп (ғыззатлап) құрмет етушің!
Омбыдан қоймай алдырған
- Ұстазың қалды дұғагөй!
Бақ құсынан адасып,
Замандас болған тұсында
Кімді іздеп қырға келеді,
Шаһардың ишан, молдасы?!
Кешеде өткен атамның
Иманды болғай жолдасы!
Үш Қарқара, Көктөбе
Он екі жатқан Қазылық
Ақ ордасы бұзылып,
Кетті ғой қайран құлжасы!
Қайда кетті, жарандар,
Қайран менің жан атам,
Сүйіндіктің тұлғасы!
Хақ жарылқап күнәсын (кенесін),
Рақметің мол Алла шын,
Раббым, өзің оңдашы!
Шапағатшы пайғамбар
Досың(достың) ирөр шаһариар.
Атама болып медет жар (иар),
Үмбетіңді қолдаушы!
Өзгеше болған бағынды
Айта алман, ата-ау, шамалап!
Жетіп бір келдің тіріндей,
Қақ жарып дуан аралап.
Жолдағы көрген жан біткен,
Қозыдай шулап маңыраған:
"Қазақтың ханы кетті!"- деп,
Баршасы бірдей зарлаған.
Жүргізбеген шанасын,
Жол үстінде қамалап!
Кәріп-қасер, кем-кетік
Жақсылық кімнен дәметіп,
Жанына қысым келгенде,
Барар бір қайда паналап?!
Кеше атамның тұсында,
Малсыздар байып малданды.
Әркімнің тауып ақылын,
Жоқ қылған дау-шар жанжалды!
Достары сырттан сүйініп;
Зер қадірін білмеген,
Жамандар босқа күйініп,
Сүйіндіктің баласын
Тоздырмай тұрған ісіне,
Сұқтанып әр жұрт танданады!
Ажалға қайрат, өнер жоқ,
Еш нәрсе қолдан келер жоқ,
Нұрым, Иса Бадишов
Тілеулес болған жолыңа,
- Олар да жаман сандалды!
Білдірмей кеттің ішінде,
Көргеніңді түсінде.
Келемін деген сөзіңе,
Зар болып басқан ізіңе,
Балалар мен ағайын
Алданып босқа қам қалды!
Жан кеткен соң денеден,
Халқына қарай ұшқаны!
Нұр болып қылған амалы (ғамалы),
Қор қызы болғай құшқаны!
Керекуден – Хұсайын
Естіп жолын тосқаны!
Ниеті бірге болған соң,
Тәңірінің ода тосқаны!
Достары қылған шүкірлік:
"Денесі қолға келді!"- деп,
"Кетпеген, бақыты өнді!"- деп.
Асыл сондай шаһбазды
Кемітер қандай дұшпаны?!
Шектім бір қапа жасымда,
Арылмас қайғы басымда!
Ниеттес бірге достасы,
Тілеуі бірге бастасы,
Көзінен көріп өткізген
Тар жерде болып басында,
Шыңғыс бір сұлтан қасында!
Қандай халменен өткенін,
Шаһидлікке муафиқ
Таһаратпенен кеткенін,
Ғариблікте сәждеде
Таусылып демі біткенін,
Ла-ила, илла, Алла!
- Тілінде жары еткенін,
Алшынбай ұғлы Қақабай
Ақылын о да жия алмай,
Көзінен жасын тыя алмай,
Айтып бір келген осында!
Бісімілладан сөз басы,
Ағады тынбай көз жасы.
О да осылай сөйлеген
Міржақып еді-ау жолдасы!
Жұман да жазған қалдырмай,
Оның да сөзі осындай:
-"Әлде қандай өтті?"- деп,
"Қай халменен кетті?"- деп,
Оған бір қапа болмашы,
Иманы - деп біл, жолдасы!
Сабақ алып оқуға
Періште болғай молдасы!
Қайран менің жан атам,
Январьдың (ғинуардың) первый басында,
Бейсенбі күні бесінде
Халайықтың келіп ішінде
Жерге бір тиді-ау жамбасы!
Сүйегін үйден шығарған,
Көтеріп қауым-қарындас.
Енді мұндай Арғынға
Көрмек түгіл көзіңмен,
Түгел боп туған асыл зат
Естуге де табылмас!
Мыңнан аса жиылып,
Жаңбырдай болып көз жасы.
Бетінен саулап құйылып,
Тегіс бірдей шулаған,
Жылаған сонда кәрі-жас.
Екі мыңға жақын адамның
Бәрінің болып есі жоқ
Сонша жанның ішінде
Жыламаған кісі жоқ.
Ақылынан айырылған,
Қайғымен бәрі зар қылған,
Дейсің бе соның бөрі мас?!
Мереке болды-ау бұ жұртқа
Денесі өткен Ғазиздің
Ұшқандай жетіп келгені!
Тіріден артық болды ғой
Ең аяғы өлгені!
Россияның ұлығы
Ондай жерде босатып,
Жіберер ме еді өңгені?!
Жүз жылқы, жүз қой, он түйе,
Әдейі ысқат садақа
Қабірге дат сарп қылған,
Сыйытқа бес жүз теңгені.
Қабыл болғай баршасы:
Қожа, молда, кәріпке
Аямай малды бергені!
Естіген пенде жылаған:
Сүйіндіктің ішінде
Айдынды туы құлаған!
Артында қалған ағайын
Шүкірлік қыштан бұл іске,
Баршасын біліп Құдадан!
"Арты жақсы болғай!"- деп,
"Бұзылмай, орны тұрғай!"- деп,
"Үзілмей келген кәрі аруақ (аруах)
Атаға қонған артық ба
Сәкен жанға қонған!"- деп,
- Жұрт болып тілеу сұраған!
"Иншалла, Сәкен тартқандай
- Атасының салтына!"
Құдайға шүкір қылайық:
Жарастықты баланы
Қалдырған оның артына.
Ғылым мен ғақыл, парасат
Міне, сыйып келген лайықты
Жақсылардың қалпына!
Өлі емес әлі, тірідей
Атамның аруақ бақыты(бақтысы)
Сүйіндіктің халқына!
Алты жыл бұрын өзінен
Өтіп бір кеткен дүниеден
Тетелес туған інісі.
Жарасқан ұнап келісі,
Жас күнінен бір болған
Тұрысы мен жүрісі.
Берекелі болған-ды,
Біраз күн аман тұрған-ды
Дұғагөй болып артында Аужан,
Иса мырзалар Ендігі қалған тірісі.
Уа, дариға-ау, атажан
Жылағаннан пайда жоқ;
Қылар да бұған хайла жоқ,
Құдіреттің болды бір ісі!
Жұрт болып:
Сәкен тілеуін Бір
Құдайдан сұрайды:
"Көп тілеуі - көл",- деген, "Бақ берсе,
Тәңірім,оңайдың, Біләл, Жәми балалар,
Көкірегінде сана бар,
Жасынан көрген жетімдік.
"Атам барда жетім бе ек?"
- Деп қайғырып мұңайды. "
Атажан, мені артында
Тапсырып кімге кеттің?"- деп,
Кәбіпжан қатты жылайды.
Есен(асан) бір болғай хисабы,
Бейіштен болып төсегі!
Қайда кетті, жарандар,
Арғынның жалғыз(иалғыз) көсемі,
Мейрамның жүйрік шешені?!
Қожа, молда, ақсақал,
Айтқаны келсін, амин:
"Өзі болып иманды (иманлы)
Оңалар арты!" — деседі.
Шөкем мен Құсан,
Тоққожа, Жасынан бірге жүріп ең,
Не қызығын көріп ең!
"Бұл не?"- деген күн болды-ау,
Атам бір қайда (қинан) кешегі?!
Жұрт болып шулап айтады:
"Сәкенжан, басың көтер!"- деп.
"Көтермесең басыңды
Жүдеп бір жұртың кетер!"- деп.
"Сен басынды көтерсең,
Атаңның аруақ бақтысы
Жар болып медет етер!"- деп.
Көптің аузы дуалы
Халықты болмас бекер деп.
"Енді сен жүріп тұрмасаң,
Атаңның жолын қумасаң,
Әлдекімнің аузына
Қарап тұрсақ, қатты күн,
Сонда бізге ғазиздің
Өлгенінен қиын өтер!"- деп.
Тілеймін, халқым, сіздерден
Бізге де қамқор болыңыз!
Жетімдік бізге түсіп тұр,
Көз қырын салып тұрыңыз!
Пайғамбар көрген жетімдік,
Құдадан қайтсын, ағайын,
Қылған бір қызмет мұңыңыз!
Үй ішінде жылаған
Қожа, молда, ақсақал,
Өтіп бір кеткен ғазиздің
Рухына дұға қылыңыз!
МҰҚЫШ ЖҰПАРҰЛЫ
Алашқа күйінішті болған қаза,
Айырылып манатынан асыл таза.
Қайғылы, қам көңілді, жолдастардың
Өлеңмен көңілін аулап, салған аза!
Сарғайтты мынау қаза саналы ерді,
Келтірмей кемеліне кемеңгерді!
"Жүрсін,- деп, - жұрт аузында,"- қылдым
Боштаев Жұпарұлы Мұқыш ерді.
Еді той есіл Мұқыш ердің ері!
Қазақтың қасқа жайсаң кемеңгері!
Бір жүрген жанына ерген жолдастарға
Бар еді көкейкесті талай жері!
Қадірлі қадір түннің - кешесі еді,
Семейдің, жүрген жері, көшесі еді.
Секцияның бастығы, қазақ туы,
Сов.нар.сот. сотының мүшесі еді.
Кіршіксіз таза еді ғой акқан судай,
Сымбатты, қияпатты, мойыны қудай.
Ауызға ерте ілініп, көзге түскен,
Алаштың ордасында жасыл тудай.
Талай жан шыдай алмай безектеген,
"Біреуге ерте, біреу кеш - кезек"- деген.
"Қазасы неден болды?"- деушілерге:
"Дерт алды: жұқпалы ауру - сүзек",- деген.
Мешін жылы, октябрь, қыс басында,
Ұзармаған өмірдің қысқасында,
Ойламаған орыннан жетті-ау тағдыр
Қыршын жас —отыз алты-дер жасында!
Көктерек — Аягөздің бауырында,
Қазанның қаба соққан дауылында.
Тоғыз күн ауырып жатып, дүние салды,
Жанахмет — Сәрсенбінің ауылында.
Жоқтаймын Алаш білген азаматты,
Сенделткен қайғысымен жуық, жатты.
Тал түсте күн батқандай боп қалған соң,
Арғын түгіл, Найманға қатты батты.
Үндерде не жақсы: - Құран үні!
Түндерде не жақсы: - Қадір түні!
Жаңаша октябрьдің сегізінде
Шарапатты, даңқы зор жұма күні!
Басылған Құдіреттен мөр таңдайына,
Жұрт нанған жанған жарық шамдайына!
Ер болды сөз боларлық ел аузында,
Казактың сыймай кеткен маңдайына!
Ұнатқан орыс, қазақ адамдығын,
Белге қуат, көңілге күш боп, тығын.
Керекті, дер күнінде өлгендігі
Қазаққа қаза болды бір зор шығын.
Жоқ екен - өткен өмір кайтып келмек,
Бір бос соз, жол қысқартар емес ермек.
Шаһбаздың қылған ісін, өткір күшін,
Міндетті - кейінгіге айтып жүрмек!
Мұндай ғып шығара алмас қолдан еккен,
Шұбар тос, шынжыр балақ,- дегдар тектен
Арғынның сау ері(сәуірі) боп, ат аталған,
Қуандық, шығып еді, Сүйіндіктен.
Еш ұста жасай алмас соғып қолдан,
Келтірген Құдай патша жасап молдан.
Шақталып шығып еді мүлтіксіз боп,
Күлік пен туған егіз Айдаболдан!
Бабасы Төлебайға бақ қараған,
Туыпты Едіге, Еламан бір анадан.
Тұрсынбай, онан:Бәзіл, Боштай туып,
Уақытында асып өткен хан, қарадан.
Ол Боштай болып өткен дуанбасы,
Хан болған өз тұсында қара басы.
Күнінде дуанбасы ажал тапқан,
Дер кезі отыз жеті - қыршын жасы!
Баласы Хұсайынға кезек келген,
Болыс боп он жетіде кеңеске енген.
Аяғы өмірінде бір таймаған (таймастан),
Тигізген атқан оғын болған мерген!
Хандармен қатарласқан қара басы,
Күнде той, күнде жиын болған қасы.
Көріне болыстығы бірге түскен,
Өзі өлгенше, жетпістен асып жасы.
Асылдың жұрнағындай кенересі,
Коп болған аталас пен ентелесі.
Әкесі Жұпар ерте жастай өлген:
Бұл Мұқыш - Хұсайынның немересі!
Ажал бір - құтқармайтын қанды қақпан,
Жұлдыздай жоғалады бір-ақ аққан!
Меңгеріп бірнеше жыл халқын бағып,
Жұпар да болыс күнде қаза тапқан.
Хұсайын - Сүйіндікте: ел ағасы,
Болыстың бір үйезде первый басы.
Мұқышты Павлодарда берді оқуға,
Кезінде он үш-он төрт жас шамасы.
Екі жыл оқу оқып сонда тұрды,
Өзі құрбы баладан озық болды.
"Мынау адам болатын бала екен!"- деп,
Сүйсініп көрген жанның көңілі толды.
Толқынын замананың ойына алып:
"Шығар деп, осы балам топты жарып,
Кіргізді гимназия мектебіне,
Семейге ертіп өзі алып барып.
Семейде бірнеше жыл өмірі өтіп,
Оқуын гимназия тамам етіп.
Хұсекең қыз айттырып алып берді,
Баланың үйленгенін қуаныш етіп.
Бірталай бүл ортада заман өтті,
Оқуды бұл жақтағы тамам етті.
Университет: заң ғылымын оқу үшін,
Петрбурға баруға жүріп кетті.
Бақ, аруақ тұқымына қонған күшті,
Талпынып бала кұстай шарыққа ұшты.
Барған соң Петрбурға қайтпай тіпті,
Юридический факультет, соған түсті,
Хұсекең ажал жетіп, бұл жақта өліп,
Баланың оқудағы көңілін бөліп.
Бара алмай бірер жылдай тоқтап қалды,
Аркаға аман-есен қайтып келіп.
Қатыны алғашқы алған және де өлді,
Опасыз жалған құр көңілін бөлді.
Мағлұм, Жәми Мұса ұғлы Шормановтар
Қалыңсыз, дәнеңе алмастан қызын берді.
Бастапқы қатынынан бір ұл қалды,
Бала қып нағашысы қолына алды
Қыз алдым деп алданбай, сырт айналмай,
Тағы да университет Қазан барды.
Қазанда бірнеше жыл қылды жатып,
Ғылым менен білімнің дәмін татып.
Бітіріп университет, келді қайтып,
Бұлтсыз жарқыраған таңдай атып.
Бұл қашан бұл жалғанға мойнын бұрды,
Әр қайда жақсылармен мәжіліс құрды.
Мың тоғыз жүз он жеті жыл ішінде
Семейге өз еркімен барып тұрды.
Төңкеріс туып заман ойлы-қырлы,
Қаңбақтай домалантып қыр мен сырды,
Ақырған аюменен бөрі алысып,
Сандалтып бірін-бірі жаман қырды.
Жүрісі, тұрысы мен болып (дәрі) ірі,
Иі әбден жетіп шыққан болмай сірі,
Халқы үшін жанын кешіп қылды қызмет,
Жігіттің қатардағы болып бірі.
Дүние өтер: біреу күліп, біреу жылап,
Бақ, дәурен қолға тұрмас, болып сынап.
Үш жүз торт жыл тоғыз ай дәурен сүрген
Романов жалғыз күнде тақтан құлап.
Алай-түлей заман боп, ұйқы-тұйқы,
Бақ пен тақтың бұрынғы кетіп сиқы.
Асыл Мұқыш түп-түзу түгел жүрді,
Заман болып тұрса да қиқы-жиқы.
Танытуға ел-жұртқа жаңа тұрды,
Жеке қара қасқайып Мұқыш жүрді.
Комитеттер ашуға Павлодардан
Жұрт аралап Семейден Мұқыш келді.
Нашарлар қой орнына көгенделген,
Жақсы қалып, жамандар неге өлмеген?!
Мұқыш келіп теңгеріп азды-көпке,
Залымдарды еркіне жібермеген.
Азулының ұлытып ұлықтарын,
Жұрт күлгендей қойғызып былықтарын.
Болысқаның нашарға еске түссе,
Ұмытпастай бар еді-ау қылықтарың!
Жүрген жері көгерді, жайлау болды,
Қазаққа бір мықты арқан байлау болды.
"Құрылтай бас қосатын бір жер бар!"- деп,
Халық ішінде көп кеңес сайлау болды.
Көрініп жұрт көзіне бір мінді атқа,
Жазылды Мұқыш аты әрбір хатқа,
Баруға құрылтайға даярланып,
Сайланды көп ішінен депутатқа.
Болды ма, болмады ма о да кетті,
Сөз болып жұрт аузында бір ретті.
Мың тоғыз жүз жылында және он сегіз
Қазақтың түңғыш соты ашты бетті.
Қажырлы оған керек адал кісі,
Өзін-өзі бағуға жеткен күші.
Ішпейтін-жемейтұғын періштедей,
Жалғанмен кеткен тіпті болмай ісі.
Отырарлық ер ме еді от басында,
Пенде ақысын - бекіген жұтпасына.
Хақ қалап, халық ұйғарып ұнатқан соң,
Председатель сайланды сот басына.
Дәл сол жылы төңкеріс тағы болды,
Керенский құлады, пеми құрды.
Меньшевик, большевик боп ат атанып,
Большевик хүкіметі орнап тұрды.
Езілген жұрт әркімнің табанында,
Біле алмай жақсысын да, жаманын да,
Қазақ соты танылып орнатылды
Тендік тиіп, большевик заманында.
Мұқыш соттың жұмысын жүргізгені,
Әділдігін алашқа білгізгені.
Бұзақы, бұзғыштарға тыю салып,
Жылаулыны қуантып күлгізгені.
Түзуліктің заманы оянды ма?!
Бұзылғандар әдетін қоя алды ма?!
Майқы, Танаш,Бошанды, бидайықтай,
Қуырып барды Мұқыш Қояндыға!
Жұрт көзіне көрініп шықты дөңге,
Қалшиып қарысқанды салды жөнге.
Қаракесек халқының ұрылары
Тығылды сасқанынан іннен-інге.
Ақ жолын әділеттің орындаған,
"Жан бар-ау!"- деп, жасқанып қорынбаған.
Беделі мен ажарын керек қылмай,
Түзулік, туралықтан бұрылмаған.
Аяғын әділдікке анық басты,
Бет алдынан жын шайтан үркіп қашты.
Қояндыда алдымен алды қолға
Ұрлықта жалықпайтын Жалықбасты.
Жалықбаста: Кеңгірбай, Танаш еді,
Түпсіз, тексіз, туысы талас еді.
Жуансынған зор кеуде ұры басы,
Мақай болыс Кеңгірбай баласы еді.
Аты-шулы, атағы жұртта шыққан,
Еш ұлықтан жасқанып емес ыққан.
Қан жылатып, нашарды зар еңіретіп,
Пара менен ұрлықты қабат соққан.
Жұрт алдында бадырайтып мінін тапқан,
Алдымен абақтыға соны жапқан.
Солдатпенен жөнелткен Семейге айдап,
Сұранса да қанша жұрт тұс-тұс жақтан.
Өзіне бет берген соң патша құдай,
Ешбір жан дей алмаған:
"Мұның былай!" Ақаев, Шәкәрім мен
Нармамбеттер,- Алдына бәрі бірдей келген сұрай.
- Тимеңдер, тоқтатпаңдар, барсын!- деген.
- Ұйқысы абақтыда қансын!- деген.
Нашарлар кеп тілесе, босатайын,
Кедей келіп сұранып, алсын!- деген.
Керек қылып келмеген жалғыз кедей:
"Кеткеніне тойдық,- деп, ішпей-жемей!"
Терезенің түбінде кедей біткен
Шулап алғыс бергені бұ күнгідей.
Кедей сорлы бір ашты сонда көзін,
Танығандай боп қалды әркім өзін.
Мыңнан біреу қалмақшы танып зорға:
Дүние[нің] бір ретіне келген кезін.
Қазақтың бақытсыздық жерін қара,
Не қылса, Тәңірім қылды, бар ма шара?!
"Сібірге қожамын!"- деп, Колчак келді:
"Менен асар жан жоқ, деп - жеке қара!"
Дүрілдетіп Қарағанды жанған оты,
Жабылды сөне қалып қазақ соты.
Күн туып залымдардың пайдасына,
Енді ешкімнің жүрмейтін болды ходы (хоты).
Іс ыңғайсыз болғанын жетік білді,
"Қыла алман - деп,- халқыма қызмет енді!"
Анау-мынау пәледен қағас болып,
Семейді тастай беріп, елге келді.
"[Боз]інген, Боз айғырдай"- бұ да бір күй,
Баяғы қайда кетті "әліф" пен "би"?!
Үйінде бір жаз, бір қыс бұғып жатып,
Салдырды өзіне арнап бір ағаш үй.
Көп ұзамай тезінен Колчак кұрды(құрыды),
Советтің үкіметі қайта тұрды.
Тыю, тоқтау салуға бұзғыштарға
Қазақтың тағы да ашып, сотын құрды.
Шешеннің көпке ортақ қой тіл мен жағы,
Жүйрік ат, шешен жігіт елдің бағы.
Семейге шақырылды өткен қыста:
Сайланып председатель сотқа таты.
[Тура]лық түзулікпен кеттің қайда,
Бермедің жолдасыңа сен де пайда!
Ағаш үй шала-шарпы қала берді,
Семейге барды Мұқыш өткен майда.
Соттың первый человек басы болды,
Алтысында отыздың жасы болды.
Үйде отырмас қу аяқ бұзғыштардың
Абақтысы отының басы болды,
Түні туды залымдардың Құдай атқан,
Суыр болды пысықтар інде жатқан.
Ақсақал, қажекендер закот болды,
Ел аралап, дау даулап, арын сатқан.
Алдына нашар жылап барушы еді,
Залымдарды жамбасқа алушы еді,
Баязид, Әшім, Мәлік, Әбужүсіп,
Сілейіп қалта қарап қалушы еді.
Бұрылмай Еламанның шатасына,
Аға түтіл, қайыспай атасына.
"Бұқасын қасқыр жеген қатындікі!"
- Мың байдың айтар сөзім батасына.
Түйе боздап келеді ботасына,
Қыдыр болған, қонағым, жатасың ба ?!
Қонақ қонса, ботамды ит-құс жейді,
Мен сиейін қонақтың батасына.
Алай-түлей залымды үйттің-бүйттің,
Бұзғыштарды түтінге ыстап үйттің.
Батасында қабылдық жоқ шайтанның
Құдай - сорлы жаратқан кедей иттің.
Қайран Мұқыш, өмірің қысқа болды,
Дұшпаныңа дегенің досқа болды.
Өзі өлсе де, жақсының аты өлмейді,
Ақ қағазда атағың нұсқа болды.
Қазақтың бала болып соты туды,
Өрістетіп жайылтпай пысық қуды.
Сот ісін толықтырып, көркейтуге
Қайрат қып, Мұқыш белін бекем буды.
[Ор]талық сотының Семей жайы,
Сот алдында теңбе-тең жарлы-байы.
Аудандық соттар ісін басқаруға
Қолға алды былтыр өткен июнь айы.
[Сем]ей мен Қарқаралы дуан барды,
Істерін тексеруге қолына алды.
[Қы]змет қылмай жай жатқан судьяларды
Қаталешке жасатып жауып салды.
Жуандар жіңішкерді болып қылдай,
Жақсыға - күн, жаманға - дәл бір жылдай!
Ешкімнің қарамады ажарына
Таныстық, жолдастығын керек қылмай!
Одан қайтып түзеді Семей сотын,
Күштілерден нашарлар алды схотын.
Қара жерден жүргізді қайықтай қып,
Туралық, түзуліктің пароходын.
Қарақшы, ұры, залым қойдай ықты,
Қайда кетті бұрынғы батыр, мықты?!
Әділет пен (ғадалат пен) ақылды көркейтуге
Өскемен, Зайсан жаққа солай шықты.
Жүрген-тұрған жұмысы бәрі бапты,
Көрген-білген аңырайып шулап қапты.
Сүзек деген бір пәле душар болып,
Жетісу өлкесінде қаза тапты.
Айттым не, айтпадым не ендігісін,
Өлімнің кім біледі ерте-кешін?!
"Құдай рахмет қылсын деп,- асыл ерге!"
Бір дуа естігендер қылу үшін!
Жаңғырыққан аза тұтып тау мен тас та,
Қамықпаған жан жоқ-ты алты алашта.
Алғашқы қатынынан қалған ұлы
Оқып жүр, дәл осы күн он бір жаста,
Бұ дүние өз қалпына бір қайтады,
Талайды қамықтырып мұңайтады.
"Соңғы алған Жәмиқызы Рақиладан
Екі қыз, бір ұл бар!"- деп, жұрт айтады.
Опасыз сұм жалғанға сен не дерсің,
Уайымнан дәнеме өнбес, қой, жүдерсің!
Жетім-жесір, жас қалған балаларға
Жасаған Ием көркем сабыр берсін!
Тұғырдан ұшып кетті дәулет кұсы,
Көрген-баққан қызығы — болды өз тұсы.
Мұқыштың, марқұм болған, ел-жұртына
Өмірі, өз әлінше қызметі осы.
"Агаты,- деп, айыпта[ма] — мұның несін?!"
Құдай өзі мүсіркеп: "Құлым!"- десін!
Өлді, тапты Құдайын өлген адам,
Айтайын қалғандардың қылған ісін.
Адам аз, дүние толған жын мен пері,
Есіл ер жүре алмады-ау аз күн тірі!
Еді ғой кеше Мұқыш алаш білген
- Қазақтың қайратты, адал қызметкері!
Қызметін көрмей қалды-ау қазақ және (жаңа)!
Қызығын көре алмады-ау қатын-бала!
"Бар" - деп, балап болмайды,
"Жоқ"- деп санап,
Ағайын артқы қалған жайы аз ғана.
Мұқыштың өлгеніне Алаш күйді,
Мақал бар: " Халық сүйгенді Құдай сүйді!"
Шуларсың, күңіренерсің, күнелтерсің:
Бір жазда Жанқозыға екі оқ тиді.
Біреуі - Торайғыров алдында өткен,
Қайғырған бұған-дағы қазақ біткен.
Екеуі тізе қосып, бас қоса алмай,
Қыска боп өмір жасы, жедел кеткен.
Бүл Мұқыш Өрге барып дүние салды,
Аякөз, Көктеректе ажал алды.
Жадағай мұныменен қала берсе,
Демей ме: "Алтын кеуде қайда қалды?!"
Ойыма жаңа түсті сөздің расы,
Найманның көзбен көрді кәрі-жасы!
Хат жазған телеграммен көңіл айтып,
Назаров - жүрген бірге жан жолдасы.
Поштамен қайта-қайта қағаз салып,
Қадірін білгендіктен әбден танып.
"Келуші қыс ішінде болса азамат,
Семейден кайтады,- деп,- сүйекті алып!"
Үш кісі алты атпенен мұнан кетті,
Жолдағы ел бет қайтармай, сыйлап күтті.
Есмахан Бөкейханов жолдан тосып,
Бір түрлі естен қалмастай құрмет етті.
Семейге ертіп езі алып барды,
Тыңдамай суық боран, аппақ карды.
Бейсеке - Семейтаулық - Есіркепов
Бұларды тіке тұрып күтіп алды.
Назаров тұрған өзі хабарланып,
Мұқышқа қылған еңбек жанын салып.
Жанахмет Сарсеновка бұйрық жазған:
"Семейге тез жетсін!"- деп,- сүйекті алып!"
Таусылмас бұл кеңесім жаз бен қысқа,
Әркім-ақ әуес етіп алар нұсқа.
"Көктерек алдырмады сүйекті!"- деп,
Жанахмет құр салбырап келді босқа.
Дейсіндер: "Қаны басқа!"- мына орысты,
Білгенге орыс емес, шын ырысты.
Назаров Жанахметке ашуланып,
Тақтайды тепкілеумен қатты ұрысты.
- Смотри, мен көзіңді оям! дейді, -
Қалай тыныш, алдырмай жай, қоям! - дейді.
- Пәлен күннен қалдырмай, жеткіз мұнда,
Көзіңді жоғалтамын, жоям!"- дейді.
Зәресі Жанахметтің жаман кетті,
Назаров, міне, осындай қылық етті.
Араға бір түнетпей, күн-түн қатып,
Семейге келді сүйек осы ретті.
Шуласып орыс-қазақ соңына еріп,
Назаров өзі бас боп, бірге жүріп,
Ғаббасов Халел де бар - өңшең жастар
Егіліп жылауменен су боп еріп.
Өзімен бастас, жолдас жүрген бірге,
Қайғырып, қамығысып Мұқыш ерге.
Торт шақырым жерге шейін шығарып сап,
Жөнелтті осылайша сүйекті елге!
Демендер Назаровты "діні басқа",
Не керек дін басқалық жар жолдасқа?!
Бір түтіл мұсылманның мыңын алман
Баспа-бас Назаровқа айырбасқа.
Открыто Назаровтан бұйрық алып,
Есмахан, қылған еңбек, Бөкейханов.
Теміржан Субековтың үйіне ше[йін]
Сол жерден қайтқан езі әкеп салып.
Бұл сүйек жер түбінен келді қайдан,
Аманат алып беріп қойған жайдан.
Көтеріп төбесіне, қылды құрмет
Тік тұрып атын білген Арғын, Найман.
Әркім-ақ хабар тауып құлақтанды:
"Ел ғой, деп, Жанқозыны,- жақты, жанды!
Ортаға бір түнетпей, көміп тастап,
"Топырақ салам!"- деушілер құр(ы) қалды.
Түнінде сәрсенбінің Мұқыш келді,
Апарып бейсенбі күн жерге көмді.
"Топырақ салам!" —деушілер әр рудан
Тұс-тұсынан жұма күн анда (сонда) келді.
Мұсаның ақ сақалды Садуақасы,
Жетпістен осы күнде асқан жасы.
Баянаула халқынан бас боп келген,
Жүсіпбек - Құдай берген бел баласы.
"Мұқыш ердің сүйегі келед"- десіп,
Әркім-ақ даярланған жабдық жесіп.
Қойтасқа сәрсенбі күн келіп құлап,
Бармастан қайтып кеткен Мәшһүр-Жүсіп.
Келеді өрбіп жаңа сөз сарасы,
Көбі - кейін, бұл әлі - аз ғанасы,
Бөтен ру адамы былай тұрсын,
Құр қалған Еламанның айналасы.
Бар Құдай пана болып Фазылына алсын,
Ілтипат пендесіне назар салсын!
Қалған-құтқан сөз болса айтылмаған,
Тере беріп қайтеміз, кетсін, барсын!
Бір Алла Мұқыш ерге рахмат етсін!
Бак, аруақ ұрпағына қайта бітсін!
"Көп сөз - көмір, мақал бар,- аз сөз - алтын"
Ұзартпай енді сөзін тамам етсін!
Ісіне Тәңірім қылған шара бар ма,
Ем қылса, оңалмастай жара бар ма?!
Ақ үрпік балапандай ұядағы
Бақташы болсын Ием балаларға!
Саны - төртеу: маңызды екеуі - ірі,
Өсіп алса, таниды бірін-бірі!
"Орнында бар оңалар!"- деген бар ғой,
Аман тұрса осылар, Мұқыш тірі!
Құдіреттің ісіне кінә қойма,
Күнде жасты төгілтіп, көзіңді ойма!
"Хақ ісіне қарсылық жарамайды,
Жасытумен өзіңді-өзің жойма!"
"Бір тумақ бар болғанмен,жоқ бір жүрмекң,
Пани дүние жолдас боп бүл кімге ермек?!
Шүкірлік қыл Құдайға, келтір тәубе,
"Алдансын!"- деп, жұбаныш берген ермек.
1921 ж.
