Уладзiслаў Сыракомля

Акраец хлеба

Акраец хлеба

Гавэнда з наднёманскіх палёў

да чытача

Вось я зноў, слухач, з табою, —

Не дапытвайся, дзе так

доўга быў я, што са мною,

дзе забавіўся гэтак.

Боль грудзей трымаў ля дому.

Не баляць грудзі болей.

Зноў прыйшоў к вам па-старому

З лустай хлеба і соляй.

Пакаштуйце хлеб мой, людзі, —

Шчодрай дзякаваць глебе.

I прабачце, калі будзе

Трохі горычы ў хлебе.

Як ствараў свой хлеб (ці ўмела?)

Па душэўнай патрэбе,

З веек колькі слёз зляцела

I загоркла на хлебе.

Вам я дар свой, сціплы гэткі,

Рыхтаваў у наўколлі,

Вам збіраў я нашы кветкі

ў лесе, ў лузе і ў полі.

Мо паслужаць — думаў гэтак —

Слухачам ад дакукі.

ды асот ліхі між кветак

Акрывавіў мне рукі.

Так вось твор пайшоў мой крыва:

Што ж, прабачце няўмеку.

(Прабачайце ўсім зычліва,

Падарыце калеку.)

Покуль з лепшай песняй зноў я

Заяўлюся к вам, людзі,

Спажывайце на здароўе,

Што прыдатным тут будзе.

І

Здзіўляюся я, калі нашы паэты

(З іх кожны — у сіле, абуты, адзеты),

Сустрэўшыся, скардзяцца з сумам, з адчаем,

Што ім для аповесці, песні, паэмы

У гожай Літве не знаходзіцца тэмы,

Што зместу, сюжэтаў ім тут не хапае.

О брацці мае! Вы не гневайце Бога

І матак сваіх вы не сарамаціце!

Ці ў краі апець вам няма ўжо нічога?

Ці выбралі ўсё вы ў душы ўжо, скажыце?

Калі ваша лютня ўжо гэтак не ўмее

Лавіць гоман ветру ў ляску напрадвесні,

Ці, як Сіманідава, ўторыць той песні,

Што ў полі журліва пяюць нашы жнеі,

Альбо паўтараць спеў нязмушаны пташы

ды енкі ўсе нашы, ўсе радасці нашы,

Калі вам старыя навукі такія —

Паслухаць, як стукаюць сэрцы людскія,

Бярыцеся ўсё перагледзець нанова

Пад шклом мікраскопа, — мая прапанова.

Спярша чалавечае сэрца вазьміце,

Пад гэтае шкельца сабе пакладзіце,

Слязіну, што ў бліжняга блісне міжволі,

Ці простую кветку з літоўскага поля.

ды пільна разгледзьце ўсё: фарбаў адценні,

Рух кветачкі кожнай і сэрца памкненні, —

I прыйдзе раптоўна сама да вас тэма,

Сама ў вас складзецца і песня, й паэма.

Тады людзі добрыя абавязкова

Збяруцца да вас грамадою зычлівай

Паслухаць ваш твор, ваша шчырае слова,

А для песняра гэта — лепшае жніва.

II

Без шкла, ды з душою, што любіць і верыць,

Гляджу я на хлеб свой, прысеўшы вячэраць.

О хлебная крошка! Каб мела ты мову,

Паведала б столькі ты светламу свету!

Я бачу народнае песні аснову

Заўсёды у крошцы маленечкай гэтай.

Расказваеш мне ты пра роднае поле,

Пра дні хлебароба, што рукі мазоліў,

Загон аручы, пра зямлі красаванне,

Пра коласа спеўнага наліванне…

Пра тое, як піў ён гаючыя росы,

Як сонца яго даглядала ўсё лета,

Як біў наўкасы яго град з-пад нябёсаў

I вецер згінаў да зямлі колас гэты.

Ты мне раскажы, ці ўрадзіла на ніве?

Ці быў хоць шчаслівы сяголета жнівень?

I колькі асьмін бурштыновага жыта

Намераў сабе гаспадар працавіты?

Ці збыт мела добры адборнае збожжа?

I ці не збаяўся купец бездарожжа,

Кіруючы ў гэты зацішак вясковы

Па шчодры палеткаў дарунак — хлеб новы?

Як буйнае зерне вымалвалі жорны,

I ў кадаўб мука бегла белай ракою?

О пахкая крошка! О хлеб ты наш чорны!

Спрадвеку ты звязаны з доляй людскою!

З табою вясёлыя ў будзень і ў свята

І ясны палац, і сялянская хата…

III

«Хлеб» — слова святое на небе й пад небам,

З ім Бог дзеліць сам сябе людзям аддана.

Нішто і анёл перад ім, жытнім хлебам.

Бярэ чалавек яго ў вусны з пашанай.

У хлебе знаходзіць ён тайну збавення

I з Богам высокім і з ясным збліжэнне.

Куды Бог анёла свайго пасылае,

Што дзікіх людзей да святла прылучае,

Там збожжам паўсюль засяваецца ніва

I хлеб спажывае сын лесу шчасліва.

Ад хлеба душа ў чалавека святлее —

Адчуе сябе ён грамадства часцінай.

Хлеб сонцам азорыць усе яго дзеі,

Узвысіць, — хай ім ганарыцца айчына.

Праз хлебную крошку малую люд дзікі

Прымае удзел у абрадзе вялікім.

IV

Фантазія наша! дар мудрага неба!

Ты корміш душу, як усіх — луста хлеба.

Гляджу я на крошачку хлеба малую

I ў думках дарогу яе ўжо малюю.

V

О хлебе! Па смаку тваім і па паху

Я чую над Нёмнам палянку лясную.

І бачу машок саламянага даху —

Капліца!3 Здаецца, і звон яе чую.

Мне звон той знаёмы: бывала, вавёркай

Ён — з хвоі на хвою — праз лес прабіваўся,

Ляцеў бліскавіцай з узгорка да ўзгорка,

У лузе паводкай наўкол разліваўся.

Ох, помню я, помню, як ранкам чаканым

Пажніўнай парою, што лета вянчае,

ў дзень Ператварэння альбо святой Панны

Ён з вёсак бліжэйшых люд Божы склікае.

I людзі спяшаюцца, як павялося,

Свянціць агародніну, з поля калоссе.

Калі на алтар пакладуць дар той з нівы,

А ксёндз тут малітву сваю пачынае,

Люд верыць, што Бог дапаможа, зычлівы, —

I будзе налета ратай з ураджаем.

Свянцоныя тыя снапкі ён да нівы

Нясе, абмалочвае там, клапатлівы,

А зерне святое па ўзораным полі

Ён жменяю сее і ціха гавора:

«Хай Бог дасць — у час свой яно на прыволлі

Устане, як гай, зашугае, як мора».

Змяшаўшы свянцонае ўсё з намалотам,

На дворнай зямлі сеяў сейбіт руплівы.

Прывык ён сваімі лічыць тыя нівы,

Бо змоладу іх паліваў сваім потам.

I, сеючы, Бога маліў: каб рунела,

Каб бралася ў колас жытцо, каб паўнела.

На крыллях вятрыскі асенняга ранка

Малітва ўзляцела высока… высока…

Бо кінуў сюды міласэрнае вока.

I вось зарунела навокал палянка —

Так густа, як быццам палеткаў тых лона

Укрыў нехта вабнаю шатай зялёнай.

VI

— Прымі ж ты падзяку найшчырую,

Божа, За жыта густое, што радуе вока.

Хай гэтую траўку, што вырасце ў збожжа,

Ні град не паб’е і не выпаліць спёка. —

Укленчыўшы перад палеткам, ахвочы,

Вось так арандатар Лагода4 узносіў

З пакорай малітву сваю да нябёсаў,

Угору ўскідаючы рукі і вочы.

Устаўшы, чачоткавы кій неструганы

Узяў ён, адзеў капялюш саламяны

I думна пайшоў жытняй сцежкай ля гаю,

Хвалу сваю шэпчучы даўцу ўраджаю.

А дома стары чару мёду з каморы

Прыняў і, ў застоллі з дзяцьмі сеўшы ў кола,

Так з імі смяяўся, расказваў вясёла

Усякія байкі: быў сёння ў гуморы.

дзень цэлы свяцілася ўсмешка на твары:

Яго пра ўраджай гэтак цешылі мары.

VII

Але паміж хвіляй засевак і жніва

Яшчэ цэлы год і надзей, і трывогі.

О ты, арандатар маёнтачка ўбогі!

Мінуў час твой лепшы. Калісьці — як ніва,

Не дай бог, у ласцы адмовіць, не ўродзіць,

Тады шляхціч іншы ратунак знаходзіць:

З канём ідзе ў войска служыць ён да пана

Ці піць несупынна ў кампаніі п’янай.

Так, добра, вясёлыя вояў дружыны,

Вы біліся ў бойках, пілі свае віны!

У келіхах панскіх знайсці можна й сёння

Жоўць з воцатам горкім знявераных браццяў.

Бяда хлебаробу, які чынш не ўплаце,

Бо град альбо суша прайшліся па гонях.

А чыншаў усякіх мо сотня, не меней!

За ніву, за луг, дах той над галавою,

За лужыны ўсе і за сонца праменне,

За хмарку, што поіць палетак вадою,

За кветку, якую Бог раніцай росіць

(Пчала з яе кропельку мёду прыносіць),

А то й за спагаду шчэ да селяніна —

Заплачана ўсё аж да гроша павінна

Быць пану… Цяпер — дарагія таляры:

Працуй ды працуй без спадзеўкі на чары.

дык хай аслабоніць цябе ад нядолі

Тых жменя зярнят, што пасеяў ты ў полі.

VIII

Бог даў, і цяпер поля плоднага лона

Бы нехта укрыў цёмнай шатай зялёнай.

А вось і зіма. Траўка кволая жыта

Марозам прыхоплена, снегам накрыта.

Заснула і спіць сном глыбокім, нібыта

дзіця, што пялёнкамі ў люльцы спавіта.

У траўцы —

пакуль Бог не збудзіць паўсюдна

Жыццё, наша заўтрае дрэмле падспудна.

IX

Бо звеку Бог дбае пра ўласную чэлядзь,

Мы — паства ягоная, шкода не шкода.

Няхай жа спакусы цябе тут не цвеляць,

Гатоў да ўсяго будзь, васпане Лагода!

Засеяў ты ніву з малітвай набожнай, —

Бог знае, хто плён свой пасля скарыстае.

Сусед з пэўнай блізкай сядзібы заможнай,

Убачыўшы дружную рунь каля хатак,

даўно ўжо ад зайздрасці, можа, згарае,

Што хлеба нажне заўтра люд тут вясковы,

Мо пану свайму шэпча ўгодліва словы,

Каб зноў павялічыць на вёску падатак.

Ён, пэўна ж, заробіць падзяку магната

I ўсёй яго хцівай прыдворнае зграі

I, хітры, табе тут жа паспачувае,

Залічыць сябе за твайго нават брата.

У час той, калі ён руку тваю ціскаў,

Табе вынес вырак ён. Ты і не ведаў,

даверлівы, мо не здагадваўся й блізка

Пра гэткія подлыя кіпці суседа.

Вядома, удачу той верную мае,

Хто здрадныя кіпці лаўчэй прыхавае.

Бяда нам, прастоце!

X

Тым часам па полі

Гуляюць віхуры і сцюжы ў сваволі.

ды жытняя траўка ў прасторы скалелай,

Заснуўшы, не чуе пад коўдраю белай.

Мароз, што яе закаваў там без жалю,

Жыцця з кволай траўкі ўсё ж выссаць не здолеў.

Спазнаўшы той холад славянскі, даволі

Яна набярэ сілы й гарту надалей.

У небе ярчэй свеціць сонца, праменні

Яго ўжо цяплом цэлы свет адараюць.

Хоць сцюжы яшчэ баль свой часам спраўляюць,

ды снег растае ўжо, штодзень яго меней.

I вось — сакавік. Цёплы вецер паўднёвы

Ужо ўвачавідкі снягі растапляе.

Вужамі ўючыся, па доле вясновым

Бягуць раўчукі, і ў іх сонца гуляе.

Імчацца, зліваюцца ў хуткія плыні,

Паводка навокал лугі запаўняе.

Праменнямі-стрэламі сонца з вышыняў

На Нёмане лёду кару раздрабляе.

Няволі пазбыўшыся, буйныя хвалі

Па плыні у танцы сваім заскакалі.

I човен рыбацкі плыве ўжо з затокі,

Кіруе й віціна у шлях свой далёкі.

Клубіцца у полі пад свежай раллёю

Апошняя вільгаць празрыстаю парай.

Сюды што ні ранак ідзе баразною

Руплівы ратай з хлебаробскаю марай.

Спеў жаўранка, бусла разложысты клёкат

душою і сэрцам ён шчыра вітае.

З тым жаўранкам к яснаму небу высока

Крылатая думка яго узлятае.

XI

Стары наш Лагода за век свой пачцівы

Шмат вёснаў пад небам блакітным пабачыў,

ы новая прыйдзе — і зноў ён шчаслівы,

Вітае яе з захапленнем юначым.

З усмешкай на твары дадому з прылеску

Нясе дзетвары ён з-пад снегу пралеску.

Ён першы паведае ёй з павітаннем

Пра жаўранка песню і бусла вяртанне.

Ніхто за яго лепш пра святы не знае,

Заўсёды іх дні добра ён вылічае.

Калі асвячаць плён палёў і гарода —

дакладней не скажа ніхто, як Лагода.

Пасля, калі ў хаце гадзіннік, што роўна

Адмервае хвілі здаўна ля парогу,

Праб’е на Вялікдзень раскаціста поўнач, —

Стары устае й шчыра моліцца Богу.

На досвітку рана, калі усе чыста

Спяць моцна у хаце, дзе ціша пануе,

Ён, усхваляваны, шырока, ўрачыста

Заводзіць на голас увесь «алілуя».

I так будзе рады, як спеў той ягоны

Абудзіць дзятву ўсю і чэлядзь наўкола.

Калі ён убачыць, як хлебам свянцоным

Наўкруг усе дзеляцца ў хаце вясёла,

Калі яму скажуць усюды зычліва:

«дай Бог дачакацца ўраджаю шчасліва».

Вось гэтак штогод ён маліўся на неба,

I ніва радзіла, давала ўсім хлеба.

I рады стары быў. А радасць такая

У шчодрым, не злым толькі сэрцы бывае.

Нібыта істотам жывым, ля прысады

Травінцы і кветцы ўсміхаўся ён, рады.

Зямлі хараство, свет дзівосны прыроды

Старое чало маладзілі заўсёды.

Не кожны у сэрцы скарб гэтакі мае —

Яго ў працавітага знойдзеш ратая.

Яго не папросіш ні ў кога, скарб гэты,

Набудзеш яго толькі працай сумленнай,

Жыццём, што нясеш ты праз зімы і леты,

Уласнай душы чысцінёю нязменнай.

Бо хто хоць адзін раз сумленне запляміць,

Яму не даруе уласная памяць,

Ён шчасця не знойдзе ужо, як ні шкода,

Такога, якое меў бедны Лагода.

XII

Ёсць звычай у нас, у Літве, — грамадою

Выходзіць у поле на Юр’я святога.

На морзе сваім гаспадар там з сям’ёю

Укленчвае, пацеры шэпча да Бога.

Аглядвае поле. А потым суседзі

Збяруцца гуртом і ў вясёлай бяседзе

Зазвоняць у чаркі, закураць у коле

I, зноў памаліўшыся шчыра ля поля,

дамоў у спакоі дарогай сваёю

Ідуць з мройнай песняй, з гамонкай жывою…

— Унь выйшаў з дзятвою і жонкай да поля

Сам пан састарэлы — ты бачыш, Мацею?

Укленчылі там, дзе ў засеўкі па ролях

Я жменю свянцонага зерня рассеяў.

Зямля дык зямля там! Як Бог дапаможа,

У рост чалавечы устане там збожжа, —

Так кажа Сымон да суседа у полі

I новую чарку яму налівае:

— Здароў будзь, Мацею! Хай шчасце ніколі

Не будзе мець той, хто нам ліха жадае!

— Здаровы будзь, куме! — Сымон без адмовы

Той трунак прымае — такая ўжо мода. —

I добры наш пан хай жа будзе здаровы.

Нездарма ж здаўна носіць імя Лагода.

Лагоднае, шчырае сэрца ў старога:

У крыўду ніколі не дасць ён нікога.

Не гэтак, як іншы, што крыўдзіць як можа:

I чуць пра такога не дай ты нам, Божа.

У нас жа… не трэба гнявіць, куме, Бога:

Нас пан за людзей, за братоў уважае,

Шануе, у крыўду не дасць анікога, —

Няхай жа яму Бог заўсёды спрыяе.

Хай будзе ў яго ўсё ліхое пазбыта

I ў полі расце, на лес гледзячы, жыта!

— От толькі шкада, што расце ля дарогі, —

Хаця б не ўраклі незычлівыя вочы.

Я чуў, нашу вёску прыгрэбці ахвочы

Сусед-арандатар — зайздроснік той строгі.

Схіліць да сябе зможа хутка магната,

Каб гэтыя землі ўхапіць разам з намі.

Я ведаю добра: ён запанібрата

У замку тым панскім з усімі чынамі.

дасць грошай чынам колькі трэба, і тыя

Іх возьмуць з аддзякай — яны ж не дурныя!

А тое, што нас абдзярэ, — для магната

Нічога не значыць: ці ж нас яму шкода?

Ці то пан Забора, ці то пан Лагода, —

Яму ўсё адно: толькі б большая плата!

Хто больш дасць, той сядзе на дворным загоне…

— У імя Айца, Сына й духа Святога! —

Усклікнуў Мацей. — Ты цішэй тут, Сымоне!

Пачуе шайтан! Не кажы лепш нічога!

Нас Бог сцеражэ ўсіх ужо год каторы

Ад мору, агню і ад пана Заборы!

А там, дзе Забора, падданыя ў хатах —

Худыя, галодныя, ходзяць у шматах.

За здзекі, за пот, якім пояць загоны,

Свайму прыганятаму сыплюць праклёны.

Калі прыбярэ нас у рукі Забора,

Знай, згуба нам будзе — самім, гаспадарцы.

Паслухай жа, куме: мо вып’ем па чарцы,

Каб быў тут Лагода. Не знацьмем з ім гора!

Так два мужыкі перад нівай сваёю

На Юр’я гамонку вялі між сабою.

XIII

А жыта расце. I старыя такога

У вёсцы не помняць, густога, буйнога.

К зялёнаму святу, напрыканцы мая,

Калоссе ужо красаваць пачынае.

Хвалюецца жытні палетак, імжыцца,

Над нівай пылок хлебародны курыцца.

I ў сэрцы ратая мацнее надзея,

Бо ласкаю Божай навокала вее.

З цяплом красавік быў, а май во — з дажджамі,

А гэта прыкмета, што быць ураджаю.

Чаму ж у цябе на чале з маршчакамі,

Лагода, я сум, а не радасць чытаю?

Калісьці з вясны гэтак рваўся ты ў поле,

Ішоў адтуль з ягадай, кветкай, грыбамі.

Цяпер ты больш дома, а выйдзеш на волю —

Вяртаешся ў двор свой з пустымі рукамі.

Ты ўжо і ўсміхнуцца — так-так — забываеш,

Калі сваю жонку з дзятвой сустракаеш.

Не цешыць цябе ні ўраджайнае поле,

Ні ў хаце дзятва, што ўжо так падрастае,

Ні люду вясковага спеў у прыволлі,

Ні рынак, куды ты паедзеш, бывае.

На свет, на людзей ты глядзіш невясёла.

Што ж гэтак гняце тваю сівую голаў?

О, хто у грудзях сэрца чулае мае,

Хто жыў толькі Богам, з прыродай, на волі,

Той зрокам душы ўміг усё распазнае,

Таго не абманяць пачуцці ніколі.

Лагода, хаця й са спазненнем мо недзе,

Вачыма душы план Заборы разгледзеў.

Хоць, поўны даверу, прастоты дзіцячай,

Як грэх, падазронасць сваю адганяе,

ды часам чарвяк сэрца точыць, няйначай,

Бы шашаль бярвенне, душу раз’ядае.

ды кажа: «Эй, лопнуць твае ўсе надзеі!

Эй, праца жыцця твайго ўмомант змарнее!

Цяпер не пустуе гумно яго, клеці,

Ёсць грош у кішэні, накормлены дзеці.

ды хто адгадае, дзе заўтра ён плечы

Прытуліць, што ў старасці наканавана?

Штось бегаюць вочы ў Заборы пры стрэчы,

Пачаў штось братацца з прыслугаю пана…»

Калі яго месца заступіць Забора,

О, шмат давядзецца хлябнуць тады гора!..

Куды ж мог падацца б тады ён, Лагода?

Не шкода ўмалоту, сядзібы не шкода,

Хоць сэрца да гэтых гайкоў прыкіпела,

Не шкода ўрадлівага гэтага поля —

Гняце яго здрадная думка цяжкая:

дзятва падрасла — што ж ёй выкіне доля?

Самога што ў свеце, старога, чакае?

Пайшоў бы араць ён сахою з ахвотай,

ды толькі нязвычна такая работа.

Цяпер перад ім крыж магільны маячыць,

І позна жыццё гэтак крута іначыць.

XIV

У дні маладыя, у час мой шчаслівы

I я абрабляў прынямонскія нівы.

Я знаю, якія ў сялян там хаціны,

Як жаць грамадою выходзяць жанчыны.

Я тыя лугі ўсе па паху пазнаю,

Па смаку ваду з тых крыніц адгадаю.

Там добра мне помняцца ветру павевы

I звон жаўрука, спеў салоўкі ля гаю.

Па шуме адным прынямонскія дрэвы

Любою парою я ўміг распазнаю.

Бо сэрцам зямлю пакахаў сваю шчыра,

Навек пакахаў — як дзяўчыну, няйначай.

Я часта і ў снах яе, ціхую, бачу, —

Адтуль маіх думак найрадасны вырай.

Мо хто не паверыць, а ўсё-ткі ж люблю я

I траўку ў тым куце, і хвойку малую,

I дворык стары з падупалаю хатай

Каля балаціны на ўзгорку пакатым.

У сельскім прыволлі, у дворыку гэтым

Я быў пабратаны з прыродай, як з маткай.

Яна не была мне ніколі загадкай:

Я чуў, як з глыбінь вырастае трава там,

Бывае, ледзь вочы заплюшчу я сёння,

I мігам трапляю ў мінулыя годы.

Вось, як і калісьці, я постаць

Лагоды ўжо бачу на вузкім ягоным загоне.

Ізноўку я чую, нібыта наяве,

Як звоняць касцы ў свае косы ахвоча

У лузе надрэчным, як міла стракоча

Там конік зялёны ў зялёнай атаве,

Як жыта шуміць, калі вецер павее,

Як жнуць яго з раніцы рупныя жнеі,

Як песні спяваюць яны, тыя песні,

Якія з часоў найдалёкіх данеслі

Іх маткі, іх бабкі, іх прапрабабулі, —

Ці песні журлівыя тыя вы чулі?

Пра сіні дунай, пра зару, пра каліну

ды пра казака, што ў чужыне загінуў…

Ці песні аб любым хлапчыне, аб руце;

Іх шчыра спявае дзяўчына ў хвіліны,

Калі стане цесна ў грудзях ад пачуццяў, —

Не спыняць яе і сяброўкі, іх кпіны…

XV

Гасцей, што прыйшлі на дажынкі вясёла,

Прымае Лагода з пахмурнасцю нейкай.

А колісь быў рады такі, калі жнейка

Вянок яму гожы ўздзявала на голаў.

Сягоння ж старэчыя вочы — з тугою.

Што ж гэта з Лагодам сівым?

Між сабою Гадаюць вяскоўцы цяпер, і якія

Грызуць яго сэрца турботы ліхія?

Вянок ціха ўзяў ён. А твар — без крывінкі!

Падзякаваў жнеям з усмешкай крывою.

Калі ж заспявалі дзяўчаты дажынкі, Заплакаў…

Пабегла сляза за слязою.

I ўперад яго слёзы, можа, хто бачыў,

ды то былі радасці слёзы, няйначай.

Такая сляза, калі блісне з-пад века,

Бы промнем асвеціць душу чалавека.

Такімі слязамі на свята дажынак

Здаралася часам заплакаць Лагоду…

Якая ж слёз сённяшніх, горкіх, прычына?

Якую выказвае сэрца нягоду?

Якая гняце яго гэтак трывога?

Задуманы, ходзіць, не спіць ён начамі.

Убачыўшы змену ліхую ў старога,

I жонка, і дзеці цішком плачуць самі.

Вось люд грамадой, як днём гэткім заўсёды,

Нясмела падходзіць к сталу, да Лагоды.

I пан тут успомніў, што сёння ж дажынкі,

Вітае гасцей, да стала свайго кліча.

Святы на Літве ў нас гасціннасці звычай

Сцёр з твару журботу, разгладзіў маршчынкі.

На стол, што засланы бялюткім абрусам,

Кладуць новы хлеб, шчодрых лёхаў гасцінцы.

Каля касцярка, што гарыць на дзядзінцы,

Пад скрыпку ўсе весела кружаць хаўрусам.

Скрыпач сваю скрыпку падносіць да вуха,

Настройвае — хай жа пяе, весялуха.

Гуляе люд сельскі. Мёд, цар весялосці,

Пайшоў па руках. П’юць, вяселяцца госці!

Вясковы хлапец і красуня-дзяўчына

Смялей сябе чуюць тут з кожнай хвілінай.

Падходзяць да пана, — пан добры надзіва,

Ён з кожным, як з роўным, гамоніць зычліва.

Сяляне — сыны яму, дочкі заўсёды,

Старыя ж вяскоўцы — браты, не іначай.

Усіх просіць есці і піць. У Лагоды

Хай кожны, як дома, спявае і скача.

У сонным паветры шуміць свята жніва,

У скоках, у песнях бяжыць ноч імкліва.

Старыя ж вядуць між сабою размовы,

I чуюцца ў голасе гэткія словы:

— дай, Божа, здароўя Лагоду старому

I шчасця, багацця дзятве яго, дому.

I хай жа сыны яго будуць панамі

Над намі, над нашымі потым сынамі.

XVI

— Ой, кепска, Сымоне! Ой, будзе нам гора!

Папросім у Бога, мо зменіць тут штосьці:

Пілі, весяліліся ў пана мы ўчора,

А сёння ў фальварку ўжо іншыя госці.

Я чуў, уладар наш, падаўшыся к мору,

Сказаў камісарам: Лагоду старога

Прагнаць з гаспадаркі, няўмеку такога,

А вёску аддаць тут жа пану Забору, —

Казаў хтось з вяскоўцаў, што йшлі грамадою

У поле, гамонячы так між сабою.

— З арэнды прагнаць? Быць не можа такога! —

Адказваў другі. — ды за што ж за якое?

— У пісараў вучаных знойдзецца многа

Прычэпак усякіх — ім плацяць за тое.

У рукі ім дайся, — напішуць, бывае,

Што нават забудзеш, якога ты роду.

За тое, я чуў, што дзесь дах працякае,

Плаціць пішуць тысячу злотых Лагоду.

Вядома, стары… давярае любому…

Ішоў да сялян, у любую хаціну…

Цяпер во пра ўсё прыгадалі старому,

Апошнюю ўжо забяруць унь скаціну…

Са злым чалавекам і нам будзе ліха:

У пана Заборы — нядобрае вока.

Цярпі: пан далёка, а Бог жа высока,

Са скаргамі дома сядзі лепей ціха.

З Лагодам зычлівым мы добра жылі так!

Цяпер жа не тое ўжо будзе, не тое!

А мо ў нас такі ж будзе й далей прыбытак!

Пра гэта гадаць можна толькі надвое.

дасюль грош які зараблялі мы сплавам —

Ідзі на раку сабе вольнай часінай.

Цяпер жа Забора — ягонае права —

Загадвае панскай пусціцца віцінай.

Вось гэтак, суседзі! — Сяляне старыя

Маўчалі — гнялі весці сумныя тыя.

Замоўк і Сымон. Так задумаўся з імі,

Што люлька пагасла. Рукамі грубымі

ўзяў крэсіва, зноў распаліў яе ўмела

I далей казаў: — Як дажыць нам спакойна?

З Лагодам пра ўсё гаварылі мы смела,

Ён быў нам як свой, з ім жылося прыстойна…

Равеснік я з ім. На Сымона святога

Нам па шэсцьдзясят будзе — хіба ж не многа?

Гадоў ужо трыццаць, а можа, і болей

Мы ўсе за яго пана Бога тут просім.

Таксама ў царкву нашу з добраю доляй

Мы ходзім гадоў ужо трыццаць і восем.

Так, добры нам пан быў — усім яго шкода! —

Гамонячы так, разышліся не скора

Вяскоўцы. I быў на іх вуснах Лагода,

А ў сэрцах — трывога, страх перад Заборам.

XVII

I праўда, у панскім двары, каля дома, —

I шумна, і людна: гасцей сустракаюць.

Прыехаў да пана начальнік — вядома,

Прыхільны Забору: яму ж там спрыяюць.

Начальнік прыстойны, без строгасці ходзіць

З усмешкай — ну быццам анёл нейкі з неба.

Узяўся з арэнды рахункі падводзіць.

Прастэча Лагода не знае як трэба

Тых слоў: «Не дасі — не палучыш».

Лагода Сумленне сваё аніколі не продаў.

Затое начальнік з уласнае волі

Унь пісараў зграю на двор напускае.

У свірне, каморы, аборы, у полі

Яна, бы галодная, шнырыць, шукае.

А строгія ўсе! Вочы ў іх — нібы з лёду!

Адзін пан начальнік — з усмешкай на твары.

Ад панскага імя старому Лагоду даводзіць,

што кепска ён тут гаспадарыць.

Што свірны усе збудаваў па-старому,

Што мох зелянее на стрэхах зялёны,

Што ўраз можа млын разваліцца ягоны, —

Зноў страты тады будуць панскаму дому.

Яшчэ — на лугах мала ўсё ж вадаспустаў,

Трава будзе, пэўна, рудая, ліхая.

Папар жа зарос чэпкім пырнікам густа, —

Ну, дзе ж тут старанная праца ратая?

Лятае пяром, як віхор, па паперы,

Усе вылічае Лагоды пралікі.

Расце ўвачавідкі рад лічбаў вялікі,

Здаецца, не будзе ўсім стратам тым меры…

— Так, — кажа начальнік, —

шмат страт у фальварку, Меў, пане

Лагода, ты часу замнога.

Глядзі, як суседзі вядуць гаспадарку,

Браў прыклад бы ў пана Заборы ўдалога!

Палепшыў зямлю, паправодзіў канавы,

Бяроз насадзіў ля дарог ды таполяў.

Хоць глеба адна ў вас, ды збожжа тут лавы

У пана Заборы. Звініць ажно поле!

А што ў вашмосці? Ці ўсюды тут хлебна?

Куколь ды каменне, усякія травы.

Павінен ты ўсё заплаціць, што патрэбна,

А потым арэнду пакінь, будзь ласкавы.

Наш пан аддаваць аніколькі ўжо болей

Не можа фальварак у гэткія рукі.

Таму гаспадарку ўсю, гэтае поле

Забору аддаў ён, — такія вось штукі.

А што да мяне, то я вельмі шкадую,

Што з весткай нядобрай да пана іду я.

За гэта сваё прыкладу я старанне,

Каб нешта аблегчыць у вашмасця долі.

Я бліжняму — гэтак, як кажа Пісанне, —

Усё памагу… што ў маёй будзе волі.

Ажно дзесяць тысяч — вялікая сума.

Яе на рахунку павінен ты касе.

Але як не маеш яе ты ў запасе,

Няхай не гняце галаву тваю дума.

Як выйсце знайсці, падказаць мы тут можам,

Паможам табе хоць разумнай парадай:

Расплацішся ты што гатоўкай, што збожжам,

Што коньмі адборнымі, можа, гавядай.

Усё мы тут прымем і спішам ахвотна

З рахунку, яшчэ можам нечым парадзіць.

Пажыць да зімы можаш шчэ бесклапотна,

Пакуль пан Забора тут войта пасадзіць.

Зімою прытулак ты знойдзеш з сям’ёю,

Нідзе не памруць твае з голаду дзеці:

дамы міласэрныя ёсць жа на свеце,

А ў небе сам Бог са спагадай сваёю… —

Казаў так Лагоду начальнік ахвочы,

З усмешкай салодкаю гледзячы ў вочы.

XVIII

Усё зразумеў састарэлы Лагода:

Прыйшла у сям’ю — злою госцяй — нягода!

Уміг прыліла кроў гарачая к твару,

Агнём заблішчалі прыцьмелыя вочы.

Аж сціснуў ужо кулакі для удару

I ледзь к «дабрадзею» у гневе не скочыў.

ды хутка разважыў, бо ўбачыў яскрава

Бяссілле сваё перад звівамі права,

Убачыў, прыгорбіўшы плечы ў пакоры,

Магутнасць вяльможных і хітрасць

Заборы. Ці ж з імі змагацца? Тут іх перамога!

Схіліў галаву у бяссіллі на грудзі.

Сляза у вачах заблішчэла ў старога:

— О дзеці мае! Што цяперака будзе?

ды хціўцы нядоўга таму былі рады:

Не ўбачылі слёз у Лагоды ўжо болей.

Крадком папрасіў ён у неба парады

I ворагаў змераў пагардай паволі.

Ці то праз балеснае тое здранцвенне,

Ці то у нябёс ён узяў суцяшэнне,

ды ўжо, бы не чуючы плачу ўсіх родных,

Глядзеў на разбой той ён вокам халодным.

З усмешкай глядзеў, як яго рабавалі,

Зароблены грош ад дзяцей адбіралі,

Як гумны яго злою, хцівай рукою

Ужо апячатвалі ўсёю гайнёю.

дзятву яго недзе чакаў ужо голад,

I проста Лагоду глядзець было карай,

Як тут малако яго статка вясёла даюць

без шкадобы хартам камісара,

Як плуг чужы цягнуць пакорліва,

стала дзве пары валоў, што ён песціў, бывала.

Калі быў Заборы слуга выпадковы

Зняважыў Лагоду абразлівым словам,

Ён крыўду сцярпеў, пракаўтнуўшы абразу,

Нібы і не чуў анічога ніколі.

Хоць слабы, ды больш не сарваўся ні разу, —

Нясці да канца трэба крыж сваёй долі.

Чало — у спакоі, халоднае вока

Нічым сваёй роспачы не праяўляе.

Калі ж боль даймае, то дзесь там глыбока,

Што гэтага й блізка ніхто не пазнае.

У цяжкую хвілю, што часта прыходзіць,

Уцеху ў сям’і, у дзяцей ён знаходзіць.

Гаворыць, што ўсё распачне ён спачатку,

Што ў жылах крыві новай чуе ён токі.

далёка ад Нёмна знайшоў недзе хатку

I ўзяў там някепскай зямлі паўвалокі:

Хоць горам аглушаны быў, як абухам,

ды ўсё ж не ўдае ён, што ўпаў неяк духам!

Няхай пан начальнік у месце шыкуе,

Хай носяць яго коней звонкія пары.

Лагоду найлепей за пыху такую

Жабрачы кіёк і лагода на твары…

XIX

Не, ён не хацеў біць Забору паклоны;

Зімы не чакаючы, з жонкай, з дзятвою,

Пакінуўшы дом свой, у свет заімглёны

Пайшоў ён, прыгорблены думай цяжкою.

Праводзіў Лагоду Марцін днём тым рана —

Ён з плачам жагнаў свайго добрага пана.

Прыйшлі развітацца з ім многія з вёскі —

Мужчыны, жанчыны, старыя, малыя.

Цалуючы рукі за клопат бацькоўскі,

За ўсе яго добрыя дзеі былыя,

За хлеб і за соль, за спагадныя словы,

Схілялі свае перад панам галовы.

За добрае ўсё, за былую падмогу

Прынеслі й дары, як ахвяру святую:

Той — жменю арэхаў дзятве на дарогу,

другі — пляйстар мёду, знаходку лясную,

Той — хлеба акраец, каб быў ён нязводны,

Хлеб жытні, з якім ты не будзеш галодны…

Лагода наяве яскрава убачыў,

Як любіць яго люд вясковы, прастачы,

I пры развітанні з ім, людам убогім,

Стрымаць слёз сардэчных не меў ужо змогі.

Бы з сэрца спаў камень, калі гэтак шчыра

Вяскоўцы яго ў новы шлях блаславілі.

О пане Забора! Ты добры праныра,

ды гэткай шчаслівай не зведаеш хвілі!

Ці ж шмат каму гэткае шчасце трапляла?

душу яго гордасць усю запаўняла,

Калі рушыў з вёскі ён воляю лёсу

У світцы старэнькай, на простых калёсах.

Убачыў цяпер ён, хаця й перад сконам,

Убачылі родныя дзеці і жонка,

Што жыў недарма ён, што ў свеце замглёным

Ягоных заслуг — немалая скарбонка.

Яго перад Богам і перад сабою

Люд просты узвысіў так хвіляй цяжкою.

Яшчэ раз акінуў прымглёным паглядам

Ён родную вёску сваю, і падвода

Навекі схавалася за даляглядам —

Нібыта й не жыў тут ніколі Лагода.

XX

Не лайце мяне, чытачы дарагія,

Што ўбок павяла нас з гасцінца дарога,

Што збіўся я гэтак, малюючы тыя Пастаці —

Забору й Лагоду старога.

Пра хлеб я пачаў сваё шчырае слова,

ды загаварыўся вось так бесталкова.

Але для таго наднямонская вёска

Малюецца тут, каб мы лепш прасачылі

Шлях коласа доўгі — ад першае хвілі

да той, калі ў сноп ляжа ён з волі Боскай.

даруйце яшчэ, што не чыстае поле:

Што між каласоў ёсць нямала куколю.

Таму, як, здараецца, робяць на жніве,

Адно ад другога мы хутка аддзелім,

Каб бачылі ўсе, што ўрадзіла на ніве,

Каб добра пазналі, дзе хлеб, а дзе зелле,

Каб жытнюю траўку нідзе не стапталі

Між зелля таго, каб яе шанавалі.

«Хлеб» — слова святое на небе й пад небам,

З ім Бог дзеліць сам сябе людзям аддана.

Нішто і анёл перад ім, жытнім хлебам,

Бярэ чалавек яго ў вусны з пашанай.

У хлебе зямным сіла ёсць немалая,

У хлебе жыццё людзям Бог прысылае.

Мы з хлеба бяром у любое імгненне

Збавенне для цела, для духа збавенне.

XXI

ды гора таму, хто смяецца з пакуты,

Хто хлебам збавення спрадвечным ганьбуе.

для ўласнай душы ён здабудзе атруты

I бездань самому сабе падрыхтуе.

Аб хлебе зямным тое ж часта я чую,

Не верыш, вандроўнік, — вясёлай дарогай

Зайдзі у Літве ты у вёску любую

I сам папытайся пра гэта ў любога.

Табе там наяве пакажа люд Божы

Хлеб спорны й не спорны, далёкі прахожы.

Адзін — падсілкуе, а іншы ж, бывае,

Узмоцніць шчэ голад, адклікнецца болем:

Адзін будзе чысты — любы адгадае,

другі ж перасыпаны будзе куколем.

Аднолькава, здэцца, расло пад блакітам

На блізкіх загонах някепскае жыта,

Аднолькава ў сквар яго сонца паліла,

Аднолькава хмара дажджамі паіла,

I разам пажалі яго і змалолі,

А вось не адна ў яго, бачыце, роля, —

Ёсць хлеб, які часам куколь раз’ядае

Ці слёзы сірочыя, крыўда людская.

Калі хлеб вось гэтакі ўбачыш ты недзе,

Яго не бяры і не рай браць суседзям.

Не еш яго толькі — хай лепш скамянее, —

Хлеб гэты пракляты, я пекла ў ім чую.

Спытай у Заборы — як не пабляднее,

дык, значыць, я тут вас хлуснёю частую.

XXII

Вяртаўся з вандроўкі я ў познюю восень,

Быў вечар, ліў дождж несупынны, абложны.

да ніткі прамок я, з адзежы лілося,

I тут скрозь заслону дажджу, падарожны,

Раптоўна ў акне я агеньчык убачыў.

«ды гэта ж карчма!» — я адразу зазначыў.

А корчмы у нас — гэта ўсюды вядома —

З бярвён так-сяк збітыя, крыты саломай,

Зусім непаглядныя, з шумам і дымам,

Удзень абмінеш іх заўсёды здалёку,

Затое ўначы вось такім пілігрымам

Яны — як ратунак і мілыя воку.

Нібыта дайшоў ты да роднага дому,

Нібы сам сябе адшукаў ты па страце,

Бо, засумаваўшы па твары людскому,

Сказаць ты б хацеў: «добры вечар, мой браце!»

Тут знойдзеш цяпло ты, спагаду наўкола.

Агонь у каміне палае вясёла,

I люду гамонка ніяк не цішэе,

I раптам захочацца тут, пры каміне,

Правесці начлег свой ва ўбогай мясціне.

Вось так у карчме, хоць быў блізка ля дому,

На ноч я застаўся пад водгалас грому.

Але не нудзіўся я ў цесным пакоі,

Вярнуўся у кола людзей гаманкое.

Пілі яны мёд. Я прысеў да іх збоку.

Былі то вяскоўцы якіясь здалёку.

Гарэлі ў каміне, патрэсквалі дровы.

Сядзеў я і слухаў людзей тых размовы.

XXIII

— Здароў будзь, Сымоне! — Здароў пі, Марціне!

О, праўда, нам пана старога так шкода!

І дзе ж ён цяперака, бедны Лагода?

Бог бачыць — дзесь гіне ў нязнанай мясціне!

Забралі ж усё — да малога цялятка.

Пусцілі па свеце — няхай там гібее!

Ну, што яму морг той, чыншовая хатка?

ды ён і сахі мо трымаць не умее.

ды хоць бы і ўмеў, ён не зробіць нічога, —

Якая там сіла ў такога старога?

дый жыў па-шляхецку — даў Бог гэтак, пэўне.

I як жа прывыкнуць да беднасці, глуму?

Калі шэсцьдзясят табе, сіл — нібы ў пеўня,

Сам гэта я чую — ці верыш ты, куму?

— Я веру, Сымоне. ды ўсё ў нас ад Бога.

дзе трэба, усё-такі ён дапаможа.

Ужо ж і дзятва падрастае там, можа,

Яшчэ мо пацешыць, заступіць старога.

Хутчэй бы за працу магла яна ўзяцца —

Паправіць усё можа шчырая праца.

— Каб сёння да нас завітаў як Лагода, —

другі селянін гаварыў, задуменны, —

Сядзібы, якой столькі год ён валодаў,

Ані не пазнаў бы — такія там змены!..

Што ж, грозна над намі Забора ўладарыць,

Нідзе не папусціць свайго ён ніколі.

Умее, як тут ні кажы, гаспадарыць,

Унь новыя свірны ўжо выстраіць здолеў,

дах новаю гонтай накрыў дасканала,

Маргуе палеткі, капае каналы.

Налета ён большыя планы малюе:

За вёскай млыны будавацца павінны,

Гарэльню пачне мураваць немалую,

даставіць вялікіх валоў з Украіны,

Што поле араць будуць летняй парою,

Пасля ж за дукаты прадасць іх зімою.

— Быў я, — мовіў іншы, — нядаўна ў Заборы, —

Каб звольніў ад варты, хацеў папрасіцца.

Прыняў у двары мяне ён у гуморы,

Пачаў пра удачы свае ўсё хваліцца:

«Ну як, неблагая мая гаспадарка?

Няважна, што стогне ад працы галота!

Не ведаў Лагода, што мог ён з фальварка

Мець золата груды — такая прастота!

О так — мужыка шкадаваў ён заўсёды!

А ці ж ад яго меў падмогі хоць кроплю?

Што ж тут зарабіў ён за доўгія годы?

Чачотку з узлеску ды торбу з канопляў!

Сто копачак шчуплых і ў гэтым во годзе

У гумнах сабралася з нівы ягонай.

А глянь, што ў мяне за ўраджай на выгодзе

Без пацераў тых, без вады той свянцонай!

Трымаўся даўнейшых ён звычаяў стала,

А поле араў тут нядбала, я ж бачыў.

Ліў пот на жніве, ну а збожжа, бывала,

За бесцань збываў, не вылазіў з нястачы.

Не просячы Бога, на ўласныя сілы

Прывык пакладацца заўсёды я. Поле

Пад жыта пяць раз узару я, мой мілы,

дык хлеба мець буду мо ў дзесяць раз болей!»

— Я еў хлеб Заборы, ой, хлеб, пане браце!

Хай Бог нас бароніць ад хлеба такога!

Мне даў быў ён жыта дзве меркі, не многа, —

І тут жа хвароба з’явілася ў хаце.

Здаецца, канца ўжо не бачыў я ліху! —

Сымон грамадзе так расказваў паціху, —

Спярша захварэла малое ў калысцы,

Там — парабак, потым — чарга і да сына дайшла,

хоць як дуб быў, як сам я калісьці!

два тыдні ў гарачцы кідаўся хлапчына.

Пазваў дактароў я, ды што дактары там!

дарма парашкамі якімісь кармілі.

Я — да знахара, гаваркога, са спрытам, —

Хваробу ён тут распазнаў за паўхвілі.

«Мо гэта ад ветру? — спытаў я. —

Ці, можа, Чые злыя вочы?» —

«О не, не дай, Божа!

Хлеб пана Заборы вы, мусібыць, елі!

Нячыстыя ж духі ў тым хлебе заселі!

Вы дайце мне лусту — я выганю ліха». —

Ён хлеб пажагнаў, пашаптаў над ім ціха,

I хлеб пачарнеў, нібы сажа, — аж дзіва!

Па ім чарвякі папаўзлі мітусліва! —

Эй, згіньце, нячыстыя духі ліхія!

«Паслухай, Сымоне, — знахар мне тлумачыў, —

Во гэтыя чэрві — то слёзы людскія,

Я тут рабаванне, у хлебе, убачыў!

ды ты ўсё ж не бойся! Паправіцца хворы.

А хлеб той спаліце — вам шчыра кажу я.

Інакш ён атруціць усіх, хлеб Заборы,

Ці сіла нячыстая вас апануе».

I вось я у горад памчаў па нядзелі.

Купіў сабе жыта, даставіў да млына.

Ад новага хлеба ўсе паздаравелі,

Памалу пакінула немач і сына. —

Во так пра здарэнне цікавае тое

Расказваў Сымон пры вясёлым напоі.

XXIV

— I я, — хтосьці голас падаў, — чуў пра гэта.

I жонцы сказаў, што заклятае збожжа.

«Чаму? Хлеб як хлеб, — у адказ мне кабета, —

Калі не ў дварэ, дзе ж яшчэ ўзяць хто можа?

На дворных палетках люд пот пралівае Штодня —

з панядзелка да самай суботы.

А каб прыступіцца да ўласнай работы,

Ужо аніякага часу не мае.

дык хай жа нас корміць Забора за тое,

Калі ёсць на свеце сумленне якое!»

Гаворачы так неразумна, жанчына

Ізноў падалася па збожжа да пана.

I вось усялякіх няшчасцяў лавіна

На нас, як навала, найшла нечакана.

У хаце ўсчалася грызня недарэчы,

Счапіўся я з братам — скрозь крыкі ды сваркі.

Аж цешыўся злыдзень з такой калатнечы.

Адсюль — як адплата — разлад гаспадаркі.

Кажу я да брата: «Паслухай хоць, Янку, —

давай мы нянавісць дурную астудзім.

Нашто нам сварыцца так бесперастанку —

Нас Бог асуджае, смяюцца з нас людзі.

Падзелімся лепей». — «Падзелімся, згодны,

Свае ж мы, — адказвае, — брат жа ты родны».

У пана я ўзяў паўвалокі пустэчы

для дзелі — нас чорт падзяліў бы іначай!

Быў нейкі ў нас грош, мелі нейкія рэчы —

Усё напалам: у абодвух — нястача.

Калі падзялілі — на долі, на долькі —

Па звычаю хлеб напалам разламалі,

Сказаўшы: калі хлеб не злепіцца толькі,

Жыць разам не будзем ужо мы і далей…

Тады ў лусце хлеба — хто даць можа веры? —

Адкрыўся вачам чарвячок нейкі шэры!..

даўней працавалі ўсім гуртам, без зморы,

Затое нястачы не ведалі зроду.

Цяпер беднякі мы. Бо хлеб той Заборы

Сям’ю падзяліў, нам прывіўшы нязгоду.

XXV

— О, праўда — у хлебе Заборы таіцца

Няшчасце, — прамовіў так хлопец з чупрынай. —

Ці помніце Ганну? Магу пабажыцца —

Была яна самай найгожай дзяўчынай.

Шаснаццаць гадкоў было ёю пражыта.

Збіралася замуж. Хадзіла, спявала.

ды на каравай даў Забора ёй жыта,

I вось табе на — у дзень шлюбу сканала.

А той перахожы жабрак аднаногі?

Вы помніце, быў ён, як рыба, здаровы.

Прыбіўся у двор быў у вечар вясновы,

Там хлеба здабыў — і памёр ля дарогі.

XXVI

— Усе добра знаюць Заборава збожжа, —

Казаў зноў Сымон, па-над чаркай схілёны, —

Вязе яго пан у чужыя староны,

Бо дома прадаць анідзе ўжо не можа.

У месце вялікім і людным хто можа

Пазнаць, у каго тое куплена збожжа?

I так між людзьмі там згрызотаў без меры,

Ён, горад, на смерці, хваробы багаты.

Там людзі мудрэйшыя, менш у іх веры,

Хто ж можа паверыць у хлеб той закляты?

Не так, як у нашым мястэчку гандлёвым!

Мне неяк купец напаткаўся знаёмы.

Расказваць пачаў аб жыцці местачковым,

Пра цэны, ўраджаі і зерня й саломы.

«Ну, — мне казаў ён, — няхай марна я згіну,

ды дзіўны ў вас пан, па ім плача лазіна:

Сыпні жменю зерня яго на віціну,

Напэўна, затопіцца ўмомант віціна!

Паглядзіш — прыстойны, амаль бездакорны,

ды з ім гандляваць анікому не раю!

Цяжкі на руку, грош ягоны няспорны,

А сэрца — бы ў сажу ўваляна, я знаю».

Яўрэй — не дурны, ён сягае далёка.

Здаецца, прастак, толькі ўсё бачыць вока.

XXVII

З карчмы, дзе быў гоман і шум, як заўсёды,

Я з гэтакай думкаю ехаў дадому:

Чаму хлеба кус, адабраны ў Лагоды,

Не служыць здароўю і шчасцю людскому?

Чаму ён з сабою прыносіць у хаты

Смерць, сваркі, хваробы, хлеб гэты пракляты?

За што ж невіноўным усё гэта зносіць

За вернасць такое мы маем ад Бога?

Ці ўласных грахоў на душы ў нас не досыць,

Што трэба плаціць шчэ за злыдня якога?

Чаму пан Забора вясёлы, багаты?

Чаму ў яго полі ўраджай аж буяе?

А бедны падданы з прыгоннае хаты

З Заборавым хлебам бяду нажывае?

Мне не зразумець, мусіць, гэта ніколі…

Карчэмныя байкі — то байкі, не болей!

XXVIII

Я ў горадзе бачыў, як збожжа Заборы

З цікавасцю хцівай купцы абступілі,

З трывогай падумаў: няўжо з гэтай хвілі

Яшчэ будзе болей няшчасных і хворых?

I сталася так: фуру цэлую жыта

Сусед мой купіў — быў ён пекар заўзяты.

Спёк хлеб ён, і я ўзяў сабе на спажытак

З Заборавай нівы хлеб гэты закляты.

I быў пакараны за гэта я небам:

Раптоўна ўзяла мяне ў дзень той знямога,

А той, з кім, як брат, падзяліўся я хлебам,

Мяне абняславіў, бы злыдня ліхога.

Мне хлеб той, атручаны сілаю злою,

Абліць давялося крывавай слязою.

XXIX

Нямала дарог пакручастых у Бога,

Што грэх асуджае, заслугі ўхваляе.

Мы ж блюзнім, даводзячы з пыхай, бы многа

За бліжніх пакутуем нашых, бывае.

Мо й нашы грахі міласэрнае неба

Вось так раскладае на плечы людскія,

Каб свету грахоўнасць — даўно б гэта трэба —

Збыць разам праз мукі і дзеі святыя?

Ці мо, як ахвяру за бліжніх зноў ложым,

Мы шэраг уласных заслуг гэтак множым?

Бог ведае ўсё — о, ён ношку цяжкую

Турбот чалавечых ускінуў на плечы!

Знаць трэба яму, хто дзе крыўду рыхтуе,

Хто хлеб з рук крыўдзіцеля ломіць пры стрэчы,

Бо кожная крошка нясе — скажам смела —

Спакой для душы і хваробу для цела.

А як пан Забора? Ці спіць хоць спакойна?

Ці ўскідвае ў сне яго сполах-трывога?

Спытайся ў анёла яго ты прыстойна,

Яму ўсё вядома, — ды што нам да тога?

А хлеб, што замешаны быў на няшчасці,

Міні — хоць якая ні будзе нагода.

Бо тут жа й на голаў тваю можа ўпасці

Слёз кропля цяжкая, што выліў Лагода.

1854