Алесь Гарун
Матчын дар

1. Людзям

Люблю і я скляпеньне зор,
Люблю зямлі абшар,
I роўны луг, і ўзгібы гор,
I шум лясны, і гвар.
Люблю жыцьцё, а ў ім людзей
I кшталты іхніх душ,
Люблю вянкі плясьці з надзей, —
А не паэт. — Чаму ж?
         Часамі праца ўдзень кіпіць, —
         Цярплю і я прыгон, —
         Аж косьць аб косьць ў плячу рыпіць…
         Пачуеш ў сэрцы звон…
         Ухопіш зык, за ім другі,
         За тымі больш ідуць,
         Зьліюцца ў шых даўгі-даўгі
         І цэлы дзень гудуць.
         Загасьне дзень, іду дамоў,
         Кладуся спаць, — і ў ноч
         Цякуць радкі зьвінючых слоў,
         І сон адходзіць проч.
         Тагды пішу. Перад вачмі
         Нясецца зданьняў рой,
         І хтось стаіць па-за плячмі,
         Здаецца, блізкі, свой.
         Абыйме шыю пара рук
         І кос дзявочых шоўк,
         Ўзмацніцца ў сэрцы мерны стук,
         А звон ў душы ня змоўк…
         Зірну: пакой пусты, няма…
         А час сьлізнуў, як вуж.
         І за вакном радзее цьма…
         А не паэт… — Чаму ж?
Бо мой прыгон глытае час,
Мне воля — рэдкі дар.
Такіх паэтаў шмат у нас,
Дзе сам народ — пясьняр.
Сваіх тут жменьку я сьпісаў
Маркотных песьняў-дум;
Маёй душы іх сам сьпяваў
Па краю родным сум.
Скажу яшчэ, чаго б хацеў:
Зь дзявочых вуст пачуць
Хаця б адзін мой бедны сьпеў,
Хаця б калі-нібудзь!

Роднаму краю

2. *** Чаму з маленства…

Чаму з маленства, з ураджэнства
           Ў жыцьцёвы май
Ня ўмеў, як маці, шанаваці
           Цябе, мой край?
То ж я з тваёю ключавою
           Сьвятой вадой
Напіўся болю аб нядолі,
           Бядзе людской.
То ж ты, мой хмуры, даў мне пануры
           І ціхі гнеў,
А днём падчасным, так пекным, ясным,
           Надзею грэў.
Твае ж курганы, лясы, паляны,
           Дубкоў тых шум,
Палёў абшары, люд бедны, шары
           Мне далі дум.
А дум тых многа… Не, не убога
           Ты даў мне іх.
I ты ж, як маці, наўчыў сьпяваці
           Аб думах тых.
Я браў, ня бачыў і не адзьдзячыў
           Табе нічым,
Бо счараваны — цябе, ўкаханы,
           Ня знаў саўсім.
Цяпер хоць знаю, дык што ж параю
           Ад позьніх скрух?
Ў чужой краіне паволі гіне
           За целам — дух.
Вазьмі ж хоць сьпевы, дум перапевы
           Лясоў тваіх.
З тваёі глебы, з тваёга неба
           Узяў я іх.

3. Начныя думкі

Часам я ўночы сны дзіўныя бачу:
Роіцца нейкі нязьведаны край,
Повен то шчасьця, то жаласьці, плачу,
То зло-хмурлівы, то сьветлы, як рай.
         Бачу вялікія стэпы з-над Нёмна;
         Туліць у сьлёзах матуля сынка;
         Сьцелецца пушча глухая і цёмна;
         Косьці з магілы глядзяць бедака…
Бачу я: жоўтае жытняе поле
Коласам ціха шуміць-шалясьціць;
Межы, курган векавечны і хвоя;
Каня з аднэю малітваю «піць».
         Траўка ў ляску у цяню вырастае,
         Корміцца сокам зямелькі сырой;
         Птушка шчабеча — людзей пацяшае;
         Льецца крынічка, плюскоча вадой.
Ночкай ля рэчкі раздольна, прывольна!
Гуртам русалкі сьмяюцца, пяюць,
Кветкі купальскай шукае бяздольны;
Зь зельлем шаптухі паціху снуюць…
         Хочацца быць мне ў тым краю нязнаным,
         Хочацца край той абняць з прастаты
         Хочацца крыкнуць: гэй, краю каханы,
         Будзь мне, як маці, будзь родным мне ты!
Дай мне зрабіцца крынічкай лясною,
Бераг вадой абмываць, цалаваць;
Дай мне век цэлы дружыці з табою,
Хвойкі і зоры ў сабе адбіваць.
         Дай мне купальскую кветку у рукі,
         Путы жалезныя мне разьвяжы,
         Дай ты мне зельля на гора і мукі,
         К шчасьцю гасьцінец мне дай, пакажы!

Ціха. Нічога ня чую, ня бачу.
Роіцца толькі нязьведаны край,
Повен то шчасьця, то жаласьці, плачу,
То зло-хмурлівы, то сьветлы, як рай…

4. *** Як надарыцца мінута…

Як надарыцца мінута,
Што ад працы адарвуся,
I жыцьцёвая атрута
Не пячэць, і прахаплюся,
Дык цябе, мой Родны Краю,
Шчырай думкай аблятаю.
         Ты няшчасны і убогі,
         Ты бяздольны і забіты,
         Ты бяз шляху, без дарогі,
         Ты абдзёрты і прапіты,
         Подлай здрадаю праданы.
         Ты ня свой, — даўно забраны.
Меў вялікія кляйноды,
Быў і моцны і багаты.
Задзіўляліся народы —
А дазнаўся горкай страты.
Сохнеш, вянеш, — вокам кіну,
Аж здаецца, што загінуў…
         А як сонейка устане
         I прыемна усьміхнецца,
         Па палетках, на кургане
         I па вёсцы разьліецца,
         Як паводка, Родны Краю,
         Над цябе тагды ня маю…
Ты квяцісты, залацісты,
I прыгожы, і аздобны,
Ты лясісты, каласісты.
Можа, рай табе падобны —
Колькі ж моцы маеш скрытай,
Колькі сілы неспажытай!
         Ты паўстанеш, працавіты,
         Гаратнічы, невымоўны,
         Шчасьця, долі прагавіты,
         Мой сланэчны, мой чароўны!
         Будзе час, пабачаць сьведкі,
         Хоць ня мы, дык нашы дзеткі.

5. *** Хай ні льюцца дажджы…

Хай ня льюцца дажджы цёмна-хмарныя
         Над зьмярцьвелаю пашаю.
Хай пачнуцца гады хлебадарныя
         Над зямелькаю нашаю.
Хай красуецца жытам, пшаніцаю,
         Каласочкамі цяжкімі,
Хай ўзмацуецца Боскай правіцаю
         I ўсятворчымі ласкамі.
Хай асьвеціцца праўды навукаю
         I братэрскаю згодаю,
Хай зьнявечацца крыўда з прынукаю
         За яе загародаю,
Хай ўзьлятаець хвала яе племені,
         Упякнёнага цнотамі,
Хай шыбаець над скаламі з крэменю,
         Над арлінымі ўзьлётамі.

6. *** Мілая, родная старонка-маці!

Мілая, родная старонка-маці!
Моцна цябе я і шчыра люблю,
Бедныя ніўкі твае, сенажаці
I нешчасьлівую долю тваю.

         Горам, матуля, цяпер ты замучана,
         Стогнам спавіта у сець з ланцугоў,
         Рукі і ногі да слупа прыкручаны,
         Ціха наругу ты зносіш, бяз слоў.

Толькі ж уцешся, матуля каханая!
Слуп твой патроху пачаў падгніваць,
Прыйдзе к нам воля сьвятая, чаканая,
Сець з ланцугоў як пачнем разрываць.

7. Воўкалакі

Ваўкалакі цёмна ноччу
З дамавін выходзяць
I лятаюць скрозь па сьвеце, —
Сабе жэр знаходзяць:
Дзе старое ці малое
Сьпіць у сьне глыбокім,
Ваўкалака падсьцігае
Ненасытным вокам.
Не пачуеш, як узьляжа
На грудзях навала,
Не пачуеш, як ён з сэрца
Высьсе кроў памалу.
Галасіста ж па сьвітаньню
Засьпяваюць пеўні —
Ваўкалака адлятае
Неахвотна гнеўны.
Па старонцы роднай здаўна
Ваўкалакі ходзяць,
Але ж пеўні не сьпяваюць,
Слонка не ўзыходзіць!..

8. Іванку

Слухай, Іване, паночку,
Кепска ты робіш, браточку:
Хіба ж ня сорам так жыць,
Гэткім нядбайлівым быць?
         Ўзглянь навакол на суседаў,
         Некалі добра іх ведаў —
         Хто зь іх спусьціўся, як ты,
         Мае з твае беднаты?
Хіба ж яны галадуюць,
Хіба ж па-твойму бядуюць?
Ў іх і апратачка ёсьць,
I часам пакорміцца госьць.
         Гэта ж дзе людзі зьбяруцца,
         Зараз зь цябе пасьмяюцца,
         Кажуць: «гультай, абібок».
         Так яно, мой галубок!
«Бацька яго ў гаспадарстве
Быў, як бы цар ў сваім царсьцьве:
Быў ў гаспадарачцы лад,
Мелася вока, дагляд…
         Быў чалавек яго татка!
         Ён жа: дзівіся, апратка
         Ў дзюрках, у гнідзе, сьцьвіла,
         Ў хаце — трава абышла.
Нейкае дзіва, дый годзе!»
Часам жартуюць ў народзе:
«Моцны гультай, моў-ся вол,
К працы ж пагнаць — трэба кол».
         Чуеш ты, чуеш, Іванка,
         Што у людцоў за гуканка?
         Слухай, над кім гэты сьмех?
         Грэх табе, братачка, грэх!..

9. У чатырохлецьце «Нашае Нівы»

Ты, мой брат, каго зваць Беларусам,
Роднай мовы сваёй не цурайся;
Як ня зрокся яе пад прымусам,
Так і вольны цяпер не зракайся.
         Ад дзядоў і ад прадзедаў, браце,
         Гэта скарб нам адзін захаваўся,
         У сялянскай аграбленай хаце
         Толькі ён незабраны астаўся.
Ў старыну Беларус, не падданы,
Гаспадарыў, быў сам над сабою
I далёка у сьвеце быў знаны
За літоўскай і ляшскай зямлёю.
         Але час прамінуў, і нядоля
         На народ, як бы камень, звалілась,
         Беларуская слава і воля
         Адышла, адцьвіла, закацілась.
Не зьмяняючы шэрай апраткі,
Працаваў ты, як вол, гаратліва,
А у хаце тваёй недастаткі,
А на ніве тваёй неўрадліва.
         А чаму? Ты ня здольны, ці хворы,
         Ці благі гаспадар, ці п'яніца?
         Мусіць, не! Бо і іншым у пору
         У цябе гаспадарыць наўчыцца.
Сьветлы розум твой, брат, але дзетак
Ад цябе, як і ўсё, адбіралі
I на бацькаўскі родны палетак
Працаваць-памагаць не пушчалі.
         Хто хацеў, той і сьмеў рабаваці,
         Без прыпросу зьязджаліся госьці —
         Абдзіраць, аб'ядаць, апіваці
         І крышыць гаспадарскія косьці.
Можа б, ты і памёр і загінуў,
Каб ня вешчая мова Баяна.
Хто ж быў добры, яе хоць пакінуў?
Як жа так, што яшчэ не забрана?
         Бо што бачылі госьцікі-герцы —
         І зямлю, і лясы, і кілімы, —
         Ўсё забралі. А мову у сэрцы,
         Ў сваім сэрцы хавалі-нясьлі мы.
Дык шануй, Беларус, сваю мову —
Гэта скарб нам на вечныя годы;
За пашану радзімаму слову
Ушануюць нас брацьця-народы!

10. Юдам

Да вас, паны, што голасна крычыце
Аб прыязьні сваёй да «беднага народу»,
Што раіце па-лісьсяму: «Маўчыце,
Нядоўга вам дамо багацтва, волю, згоду», —
Да вас мой гэты верш і словы ўсе благія,
Бо слова вы адны, а справамі — другія.
        «Багацтва вам»… Няма вам нашай веры!
        Бо ў той жа год ліхі, як ў полі не ўрадзіла,
        Галоднаму на прокарм хлеба меры
        Аднэй ня далі вы. I злаялі няміла…
Калі для нас жадаеце багацтва,
Нашто зь бяздольнага зьдзіраеце апратку?
Нашто ж тагды вы плодзіце жабрацтва,
Дамы пустошачы бязь ліку, без астатку?
        «Мы волю вам»… Пракляцьце вам і зь ёю!
        Чаму ад волі вашай мы стагнаць павінны?
        Яна ланцуг над нашаю зямлёю;
        Астрог на наш народ, спакойны і бязьвінны.
Ня вюля гэта! Што нам ні цьвярдзіце,
Мы вольнымі былі за даўнімі часамі.
Ідзіце ж проч! I з воляю ідзіце!
Да волі знанае хутчэй мы прыйдзем самі.
        «Мы згоду вам»… Пакіньце ашуканства!
        Вы — бойкі братняе чарнейшыя прарокі,
        Бяз звады вам, нашэптаў, падтыканства
        Нямілы Божы сьвет, ня ясны, не шырокі.
Ня просім вас! Ня трэба вашай згоды!
Свае вялікае дзядоўскае багацьце
Хаваем мы; ад Бога ўсе народы
I бацькі аднаго ўсе дзеці — людзі, брацьця.
        Адкуль вы к нам? Чыйго племя і роду?
        Зь якіх краёў прыйшлі бяз праўды і бяз сэрца?
        І што вам з нас, ад нашага народу?
        Чаму так жычыце яму хутчэй памерці?
Га! Знаем вас, атручаньня найміты:
Вы — служкі чорныя Ясьнейшага Мамона,
Вы — мора бруд ля берагу намыты;
Бяз дум і без мазгоў, вы — золата бяз звона.
         Зь якіх краёў прыйшлі бяз праўды бяз сэрца?
         Чаргою воўчаю зьяўляецесь усюды,
         Дзе клічуць вас для крыўды, для націску
         На праўду вечную… Вы… імя вам Іуды!
Ідзіце ж проч! Бясплодна ваша трата
На ласкі лісьсія. Пакіньце слова «брат»!
Вы цяжкі сон. Каты… Вы горай ката!
Кругом праклятыя, вам бацька, брат — дукат!