автордың кітабын онлайн тегін оқу Сайын батыр
Бұрынғы елдің барында,
Өткен елдің заңында,
Сол елдердің тұсында,
Ноғайлы деген халық өтті.
Үш шарбақты кент өтті,
Ноғайлының үш кенті,
Заманында жарлы өтті,
Ауыр дәулет мал кетті.
Жарлылықтың зары өтті,
Халқы жарлы болған соң,
Әжептәуір жігіттің,
Ақ бетінен қан кетті.
Жап-жалаңаш болған соң,
Әйелінен ар кетті.
Үш шарбақты ол кетпес,
Кірлі киім кимеген,
Жортақы атқа мінбеген,
Аллаға тілі тимеген,
Түстік жерге жүрмеген,
Бес уақытта ақ намаз,
Біреуін қаза қоймаған,
Бір Құдайды ойлаған,
Ноғайлының халқында,
Сондай бір бай болмаған.
Өз алдына шәр болған,
Қара басы хан болған,
Байлығы жұртқа заң болған.
Тоқсан қара құлы бар,
Тоқсан тоғай малы бар,
Дүниеқор сол байдың,
Дүниеде жалғыз зары бар.
Дүниеқор Бозмұнай,
Өз алдына шәр болған.
Алпыс жастан өткенше,
Құдай қосқан қосағы,
Елу жастан өткенше,
Бір перзентке зар болған.
Елу жасқа келеді,
Өкшесі бір қанамай.
Еміреніп сүймеді,
Жаңа иіс-ті баланы-ай!
Елде тәуіп қоймады,
Тәуіптің бәрі жиылып,
Кең сарайға орнады,
Сөйтсе де перзент болмады.
Бір уақыттар болғанда,
Жылқыда жүрген тоқсан құл
Қымыз ішіп, мас болды.
Мастығымен тек тұрмай,
Үйдегі баймен қас болды.
Мұнда құлдар кеңесті,
Төбеде тұрып сөйлесті.
Сөйлескенде не десті:
- Қызыл шапан кимедік,
Қырыншыл ат мінбедік.
Ноғайлының керме қас,
Қыздарын құшып сүймедік.
Дүниенің көріп қызығын,
Жігіттік дәурен сүрмедік,
Өтерін жалған білмедік.
Мына жүрген Бозмұнай,
Бізді ұлындай көрмеді.
Бүлініп (бөлініп) жатқан малынан,
Бізге қалың бермеді.
Ертеңменен бай келсе,
Екі қолын байлалық,
Кірерге көрін сайлалық!
Бозмұнайды өлтірсек,
Біз сәтіне келтірсек,
Тоқсан тоғай жылқыны,
Тоқсан бөліп алалық.
Бұл сықылды тегін мал,
Қайдан да іздеп табалық.
Қарағай найза сықылды,
Қарсы шабар ұлы жоқ.
Артынан іздеп келетін,
Қатарланған халқы жоқ.
«Құл кеңесіп жатыр!» - деп,
Байға айтқан кісі жоқ.
Онымен байдың ісі жоқ.
Бір замандар болғанда
Ертеңменен бай тұрды,
Арқаннан атын алдырды,
Алтынды ер мен жүгені
Тоқымыменен салдырды.
Қара тонын белсеніп,
Қас патшадай теңселіп.
Боз жорға атты пайқалтып,
Жылқының алдынан шықты шайқалтып.
Қара басы хан болған,
Өз алдына шәр болған,
Тоқсан кұлдың біреуі,
Бүгіліп сәлем бермеді,
Байды көзі көрмеді.
Сонда бай бір тұрып бұрқанды ,
Буырқанды, бұрсанды,
Мұздай темір құрсанды,
Тоқсан құлдың бірінің,
Атын атап шақырды.
Ашуменен Бозмұнай,
Қырармын деп ақырды.
Шетте жүрген бір құлын
Бай шақырып алады.
Қолға түскен сол құлды,
Ашумен бай сабады.
Біреуін сабап жатқанда,
Тоқсан құл байды қамады.
Жаңбырдай құрық жауады.
Басына таяқ тиген соң,
Жалғыздығын білген соң,
Өзінің құлы ұрған соң,
Боз аттың басын бұрмалап,
Сарай қашты «Алла-лап!»
Ойбай салған даусына,
Жер күңіреніп барады.
Үйде тұрған бәйбіше,
Құлағы естіп шалады.
Сарайдан шықса жүгіріп,
Келеді екен Бозмұнай
Өз жанынан түңіліп.
Атының келіп Бозмұнай
Теріс жағынан құлады,
Жер бауырлап сұлайды.
Қосағымен екеуі,
Әнін қосып жылайды.
Ойбай салған даусына.
Үш шарбақты Ноғайлы,
Жамағаты жиналып
«Не қылды?» - деп сұрайды.
Жұрт келсе де тұрмады,
Көтеріп басын алмады,
Сол ойбайы танбады.
Бозмұнай бай жылайды,
Иад етеді құдайды.
Жылағанда Бозмұнай:
- Ашамайға мінгізіп,
Көш алдына жүргізіп,
Әжептәуір құрбының,
Алдына алып сүйгізіп,
Алашқа атын білгізіп,
Ұл қызығын көрмедім,
Астына жорға мінгізіп,
Үстіне қамқа кигізіп!
Орынды жерге бергізіп,
Алаштан бекзат келтіріп,
Оң жағыма кіргізіп,
Қыз қызығын көрмедім!
Еркіме түскен дұшпаннан,
Жау қорлығын көрмедім.
Алыстан келген сол жауға,
Малым үшін өлмедім?-
Құлдан зорлық көргенше,
Күнде бүйтіп өлгенше ,
Тезінен өлім бермедің!
Құлдан қорлық көргізіп,
Қорлықпенен жүргізіп,
Қойғаның бүйтіп сенделтіп,
Айналайын, бар Құдай,
Сүймес пендең мен бе едім?!
Кең сарайға бармады,
Кетеріп басын алмады,
Сол жылаудан танбады.
Жылауменен бай жатты,
Қызарып барып күн батты.
Түніменен бай жатты,
Сарғайып барып таң атты.
Ғалымдар азан айтқанда,
Би намаз ұйықтап жатқанда,
Ақ шалмалы бір адам,
Жетіп келді қасына,
Таянып тұрды басына.
Екі қойны толыпты,
Бозмұнайдың со күні ,
Көзінен аққан жасына.
- А, Бозмұнай, Бозмұнай!
Не тілегің бар? - дейді.
Тілегің болса, ал! - деді.
Сол уақытта Бозмұнай
Ұшып тұра келеді.
Көзінің жасын төгеді:
- Дүниеқор бай болдым,
Ауыр дәулет тұсында
Қара басым хан болдым,
Бір перзентке зар болдым.
Сол перзенттің зарынан
Жанын, тойға кіре алмай ,
Өтерін дүние біле алмай,
Құлдан көрдім қорлықты,
Жалшыдан көрдім зорлықты.
Өз малыма бара алмай,
Белден мамық сала алмай,
Тыныштық ұйқы ала алмай,
Өз жанымды қия алмай,
Өлейіи десем еле алмай,
Сол құлдардың қорлықтан,
Өз малымды көре алмай.
- Тілегенің ұл болса,
Бар тілегің сол болса,
Бабай Омар бабасы,
Қабыл болған дұғасы.
Тілегенің ұл болса,
Бір тілегің сол болса,
От жағалай отырып,
Оттың басын толтырып,
Көп аламысың сен? - дейді.
Бірін мыңға балаған,
Бірді аламысың сен? - дейді.
Қалағаныңды айт, - дейді.
- Құдай өзін қалаған,
Ер ортасы болғанда,
Пайғамбар жасқа толғанда,
Жігіттік дәурен солғанда,
Берекесіз балаға,
Оттың басын боқ қылып,
Қырға шығар ішінде,
Бір оңдысын жоқ қылып,
Мен не етейін көбіңді ,
Маңызы жоқ шөбіңді?!
Үйің базар болғандай,
Бір де болса сол маған!
Бірін мыңға балап бер.
Өмірім жасын ұзақ қыл
Берсең маған қалап бер.
Сонда әулие сөйлейді ,
Сөйлегенде бүй дейді:
- Өзің іздеп бармадың,
«Берші маған бала!» - деп,
Мазамды қинап алмадың,
Үйде жатып зарладың.
- Бердім, бердім, мен! -дейді, -
Күтіп алсаң сен» - деді.
Жаста Құдай демеген,
Қылған ісін жөндеген,
Өзге жұрттың тілегін,
Бұл сықылды бермеген,
Мұның көрген қызығын,
Еш пендесі көрмеген.
Беліп шешіп жатпаған,
Аңсамай саумал ішпеген,
Ерте мінген атынан,
Кешке дейін түспеген.
Сансыз дұшпан батпаған,
Бет алғаннан қайтпаған,
Дұшпаннан Алла сақтаған.
Жұрттың сөзін сөйлеген,
Алар жауын көздеген,
Батыр Сайын болсын! - деп,
- Үстіне аруақ қонсын, - деп,
- Көңілің разы болсын! - деп,
Ала есегі қайқалап,
Ала қоржын арқалап,
Шар кітабы қойныңда,
Аса таяқ қолында,
Жүрген хақтың жолында.
Жаны Алланың қолында,
Жөнеле берді бұл адам.
Екі етегін түрініп,
Бозмұнай үйге келді жүгіріп,
Жатыр екен бәйбіше
От басында бүгіліп.
- А, бәйбіше, тұр! - дейді,
- Бет, қолыңды жу! - дейді,
- Әулиең жарды жүректі,
Құдайың берді тілекті.
Арылтар болғай бейнетті!
Есен болсаң, көрерсің,
Сайын атты перзентті.
- А, бәйбіше, тұр! - дейді,
Қойдан қошқар ал, - дейді,
Құдай жолына шал!» - дейді.
- А, Бозмұнай, Бозмұнай,
Дәулетті берген бар Құдай,
Ертеңмен кеткен о қойға
Жете алмаймын жүрсем де,
Сен алпысқа жеткенде,
Мен елуден өткенде,
Жігіттік күн кеткенде,
Кәрілік қарсы жеткенде,
Енді берсін, не Құдай,
Бермесе Құдай, қайтесің?!
- Қошқарды қимай айтасың.
Аяғанмен малдарды,
Қай түбіне жетесің?
Бермесе де, бар, - дейді,
Қасқыр жеген бір қошқар
Алып кел де, шал, - дейді.
Сонда бәйбіше барады,
Алып келіп, шалады.
Жұртын жиып алады,
Жұрты тарқап кеткен соң,
Бір-бірінен сұрады:
«Қашан болар екен?» - деп,
Екі міскін жылады.
Бір күндері болғанда,
Елуге келген буаз кемпір
Қарны шықты қампайып,
Құрсағы шықты шампайып,
Бір аз заман өткенде,
Жаңа жылға толғанда,
Уәдесі болғанда,
Бейсенбінің күнінде,
Буаз кемпір келіп толғатты.
Ноғайлының үш кентін,
Түгелімен орнатты,
Бет біткенде сұлу жоқ,
Бұл сықылды сымбатты.
Таң сарғайып атқанда,
Сайын сынды қасқаның,
Желкесі жерге тақ етті,
Маңдайы күнге жарқ етті.
Дүниеқор Бозмұнай,
Екі етегін түрініп,
Өріске таман жүгіріп:
- Оң қолымды жаярмын,
Мұнан немді аярмын?
Бүгін өліп кетсем де,
Аманатқа даярмын.
Төрт түлік саған қыламын,
Елі- жұртым жиямын!
Аямай малды қырады,
Ат жетер жерді жияды.
Жұрт жиылып болған соң,
Табақ тартып берген соң,
Алтын тақта хан отыр,
Қас жақсының бәрі отыр.
- Өлгенде көрген перзентім,
Атын жөндеп қойыңыз.
Түсімде қойған аты бар,
Соны тауып қойыңыз.
Тоқсан торқа кисе не ,
Тоғыз жорға мінсе не?!
Хан мен билер отырсың,
Ғақылмен ойлап білсе не?!
Хан мен билер отырып,
Жорға менен торқаға,
Қоймай жатып таласты.
Қымыз ішіп, мас болып,
Билер есінен адасты.
Адасқанның белгісі,
Бір-бірінің ұмтылып,
Жағасына жармасты.
Жұмырықтасып жүргенде,
Мұрындары қанасты.
Хан мен билер ұрысты ,
Төбелесіп тұрысты,
Көрген құрып сыйласы,
Қызыл шеке болысты.
Сонда келді Бозмұнай:
- Хан мен билер, ұрыспа,
Ұрысқаның дұрыс па?
Тәңірі өзіңе бермесе,
Маңдайыңа ырыс па?
Тоқсан торқа кигенмін.
Тоғыз жорға мінгенмін,
Бұл айтқаным бұрыс па?
Екі күн жатсаң, сақтаймын,
Біреуіңді қайт деп айтпаймын.
Бар дәулеттің тұсында,
Қалай тамақ таппаймын?!
Екі күн жатты, таппады,
Шұбырған кедей қайтпады.
Ондай, мұндай қойған ат
Бай көңіліне жақпады.
Соған дейін сол жұртты,
Дәулетімен сақтады.
Сонша адам жиылып,
Сайын атын таппады.
Сол уақытта бір адам
Жүз отызға келіпті,
Талай жұртты көріпті.
Ноғайлының жұртында
Онан үлкен кісі жоқ,
Өзі жарлы болған соң,
Онымен жұрттың ісі жоқ,
Хан мен билер қасына,
Шал байғұс келді таянып:
- Бәрекелді, хан мен би,
Жарасады жатқаның.
Байлығыңда Бозмұнай
Мыстан табақ тарқаның?
Қамалып жатып хан мен би,
Жаңа туған тас түлек,
Қанеки, атып тапқаның?
Хан мен билер отырып,
Шалға қарап ұрысты.
Таппаған соң, хан мен би,
Намысына тырысты.
- Егер атын таппасаң,
Он екі қақпа сарайға
Сені байлап қоймасам!
Шал да аңырып тұрмады
- Мұның атын сұрасаң,
Беліндегі бес қару
Тал бойына жарасқан,
Ерлігі асқан алаштан,
Батыр Сайын болмас па?
Үстіне аруақ қонбас па?!
Хан мен билер қамалып,
Соны тауып қоймас па?!
Хандар қайтты томсарып,
Билер қайтты қомсарып,
Тоғыз жорға жетектеп,
Тоқсап торқа бөктеріп,
Шал жөнелді заң салып.
Тойы тарқап кеткен соң,
Күмістен бесік идірді,
Алтыннан түбек қойдырды,
Қара кісіні: «Қатты» деп,
Бала кісіге бөлетті.
Жаңа туған жас бала
Емшек берсе, ембеді.
Етті берсе, жемеді.
Анасының қарасын
Егіз екі көрмеді.
Бозмұнай тұра шабады ,
Шаһарға таман барады,
Көпті көрген көненің
Құлағына салады:
- Кешегі туған жас бала
Емшек берсе, ембеді,
Етті берсе, жемеді.
Анасының қарасын
Екі егіз көрмеді,
Дағдардым, жұртым, мен! -дейді,
- Хайласын тапшы сен! - дейді.
Ноғайлы жұрты кеңесіп,
Сайын сынды мырзаға,
Үш күніне бір ту бие сойғызды,
Ортан жілік майымен,
Үш күнде бір тойғызды.
Бір жасына келгенде ,
Білектіден белі асты.
Екі жасқа келгенде,
Ерлікпенен таласты.
Үш жасына келгенде,
Ертең мінген атынан
Кешке дейін түспеді.
Шақыртпай тамақ ішпеді.
Төрт жасына келгенде,
Қарағай найза толғайды.
«Жүрсем екен!» - деп ойлайды.
Бес жасына келгенде,
Қадір түнін күзетті,
Ноғайлының үш кентін,
Түгелімен түзетті.
Езу тартнай, сөз сөйлеп,
Абырлы қыздан ол өтті.
Халқы жарлы болған соң,
Кәріп пенен мүсәпір,
Сайынның арқасында күнелтті.
Алты жасқа келгенде,
Атын таңдап мінгенде,
Алты қырлы ақ сүтті
Оң қолына алғанда,
Қындағы алты айбалта,
Аш беліне шалғанда,
Момыннан сондай туғанда,
Алласы артық қылғанда,
Айдыны сондай асқаны.
Қара бай қорқып, қаз болды,
Қайыршақ қорқып, саз болды.
«Сайып келді!» - дегенде,
Тоқсандағы кемпірлер,
Кысылғаннан қыз болды.
Ақпанның алты ай қыс күні,
Атқа мінсе, жаз болды.
«Сайын келді!» - дегенде,
Тоқсандағы шалдардың,
Қырық күн шілде болғанда,
Төсектен басын көтермей,
Төбесі жидің таз болды.
Бір күндері болғанда,
Тоқсан құл тұрып кеңесті,
Кеңескенде, не десті ?
- Мына жүрген ер Сайын,
Көрмейсің бе ыңғайын ,
Баяғыда әкесін,
Алдыма салып қуғанды,
Қуып, ұстап, ұрғанды
Әлі күнге білген жоқ.
Бұл да бір күн білгенде,
Құлағына тигенде ,
Бізді тегіс ұрады ,
Бәрімізді қырады,
Бұған адам шыдар ма?!
Мың сан жылқы ішінен,
Ат табармыз лайық.
Жорға менен жүйрікті,
Түн ішінде алалық,
Сусыз шөлге бас қосып,
Біздер қашып баралық!
Жорға менен жүйрікті.
Тізіп құлдар алады,
Сусыз шөлге бас қосып,
Құлдар қашып барады.
Ертең келді ер Сайып,
Қара ала атты ойнатып,
Жылқыда құлдың бірі жоқ,
Қашты деген көңілінде, .
Ер Сайынның кірі жоқ.
Құл кеткенін білген соң,
Батыр бала долданды,
Жылқы бағар кім қалды ?!
-Тоқсан құл, саған не қылдым?
Әкеме қылдың зорлықты,
Шешеме қылдың қорлықты.
Соны есіме алмадым,
Ат терлетіп келсең де,
Етіңе қамшы салмадым,
Өз обалың мойныңа,
Түлен сені қойды ма?
Қардан жаман түспесем,
Қарадай сенің ізіңе!
Азар болса, қашқансың,
Сусыз көлдің жүзіне!..
Келтірсе Құдай көзіме,
Болармын деп жүргенмін,
Дұшпанның жалғыз өзім,
Мыңы менен жүзіне.
- Шу! - деп еді, қара ала ат,
Қырдан асып қылт етті,
Жұлдыздай ағып жылт етті.
Ұлы сәске болғанда,
Аңыратып шықты ер Сайын
Қаратөбе басына.
Тоқсан кұл кетіп барады
Аяғының астында.
Қосылып өлең айтысып,
Сырнай күйін тартысып,
Сол төбенің басында,
Ер Сайын тұрып долданды,
Жалғыздығын ойға алды:
- Ай, жаратқан жалғыз Құдайым,
Өлемін деп жемеймін
Тігіті мұнан уайым!
Жаманның қылған ісіне
Не ғып та бұған шыдайын?!
Тоқсан құлмен соғыссам,
Абиырды тауыссам,
Егер жазатайым іс болса.
Жалғызға түсер күш болса,
Қартайғанда атамнан,
Енді де перзент туар ма?
Сараң ием, болмаса,
Қанатсыз мені қылар ма?!
Тоқсан құлдан құр қайтсам,
«Құл кетті!» - деп елге айтсам,
Жиын, тойға кіре алман !
Құрбымның бетін көре алман.
Бармасам да, барайын,
Бармай не ғып қалайын?!
Қынынан шықпас ақ алмас,
Суырып қыннан алайын,
Көтерсе Құдай талайым !
Екі тісі сақылдап,
Ауыздан көбік бұрқылдап,
Жау көрмеген жас бала,
Құлға ұмтылды қалшылдап.
Ойын емес, шынынан,
-Шу! - деп еді қарала ат,
Жұмырланды қарыннан.
Түнертіп бала келген соң,
Енді өлетінін білген соң,
Құл қорқысып қалысты.
Аттан түсе қалысты.
Жылағанға болмайды,
Жалынғанға қоймайды.
Атасынан күшті туған жас бала,
Құлдарменен ойнады.
Өзгесін қырып салды да,
Отызын жиып алды да,
Қара төбе басына
Жаяу айдап барады.
Бірін тірі жібермей.
Ту сыртынан жарады,
Құлдан өшін алады.
Қасқаның көңілі тынған соң,
Тоқсан кұлды қырған соң,
Сай көлігін қуалап,
Қонаға шәрге келеді.
Құл қырдым деп айтпайды,
Бұрынғыдай сол мырза,
Шіреніп үйде жатпайды.
Мал көтінен қалмады,
Жақын жатқан жылқыны,
Айшылыққа айдады.
Айшылыққа барады,
Елдің қиыр шетінде,
Дұшпанның жүрер бетінде,
Күні-түні Алладан,
Жау тілейді жетіде.
Қайда кеткен алаштың,
Найза ұстаған батыры?
Тап менің тұсымда,
Еркек біткен таусылып,
Қалған ба жұрттың қатыны?!
Күндердің күні болғанда:
Алыс пенен жуықты,
Ат үстінде барлаған,
Дүниенің төрт бұрышын,
Ыңғай жүріп шарлаған,
Қамалды бұзып, жылқы алған.
Күймені бұзып, қыз алған,
Дұшпанды көрсе, бір күнде,
Отыз екі түрленген,
Он жасына келгенде,
Жау атысып үйренген,
Қара Қыпшақ Қобыланды
- Ноғайлыдан ертуған!-
Деп есітіп құлағы:
- Ер Сайынға барайын,
Ол батырды қолға алып,
Байқайын бақ пен талайын,
Алыста жатқан қалмақпен
Бір соғысты салайын!
Мың кісіні қолға алып,
Ер Сайынмен жолықпаққа ойланып...
Қобыландының бұл сөзін,
Жұрты қабыл етеді.
Мың кісіні қолға алып,
Сайынды іздеп кетеді.
Бір күндері болғанда,
Жылқыға таман жетеді.
Құрағытып жүрген ер
Жолығыса кетеді.
Қарауылда жүрген ер Сайын,
Жау екен деп қашпады,
Жалғызбын деп саспады.
Ақ алмасын суырып,
Тасқа егеп қайрады.
Найзасының басына,
Алтынды туын байлады.
Жалғыз өзі көп жаумен
Ұрыссуға ойлады.
Жақындасып келгенде
Қобыландының касында,
Найзагері қорқады,
Аттың басын тартады.
«Қашсақ-тағы қоймас!» - деп,
«Тоқта! - десек, - тұрмас!» - деп,
Аттың басын бұрар ма,
Қашпай адам шыдар ма?
Сонда Қобыланды тұрып айтады:
- Жамандар, мұнан қашпаңыз,
Өлемін, - деп, - саспаңыз,
Өзім жауап берермін.
Ақ боз атпен аңқылдап,
Айыр қалпақ солқылдап,
Батыр Сайын сен болсаң,
Қобыланды ағаң мен болсам,
Ел шетінде кез болсаң,
Лоқылдатпа қылышың,
Мың кісілік уысың .
Мұндай жерде ер Сайын,
Қылышыңды суырып,
Кімге қайрат қыларсың?!
Жаушылыққа келмеймін,
Сені кергелі келгенім,
Атадан артық туган ер Сайын,
Қол тізгінін бергенім !
Қол тізгінін беремін,
Іздеп шыққан жауым бар,
Қызығың сонда көремін!
- Олай болса, Қобыланды,
Мына жатқан жылқының,
Көл, қарасын көрмей, жүр,
Ұйықтап жатқан құлынның,
Көл, ұйқысын бөлмей жүр.
Қонақасын беремін.
Жүретұғын жағыңа,
Мен соңыңа еремін,
Ерлігің жауда көремін!
Мың кісіні алып келеді,
Қонақасы береді.
Тоқсан асау береді,
Қаруын түзей береді.
Әке-шеше жылайды:
- Өлгенде көрген жалғызым,
Аттанып кетсе, жорыққа,
Қалады басым қорлыққа.
Таянып келді Бозмұнай,
Қобыландының қасына:
- Желіктіріп баланы,
Қайғы салдың басыма!
А, Қобыланды, Қобыланды,
Тентектігің қоймадың,
Жұрт тіліне болмадың!
Бұрынғылар алмаған,
Маңыңа адам бармаған,
Адам жүрмес бір жауға,
Жүремін деп ойландың.
Мына жүрген ер Сайын,
Он жасына жеткен жоқ,
Жеті жастан өткен жоқ,
Үш наурызды берсеңші,
Сайын оған жеткенде,
Қызығын сонда көрсеңші,
Бұл тілегімді берсеңші?!
- Құдай деген бай едің,
Өз алдыңа сара едің,
Кәріңе сенің қалмайын,
Сонда да естен салмайын,
Үш наурызды берейін.
Сол үш наурыз өткен соң,
Уәдеге келгеймін,
Соған дейін ер Сайын,
Жау жарағын сайласын,
Мінер атын байласын!
Біз келерміз сау болсақ,
Уәдеден таймасын!
Мың кісі дүрілдей кетеді.
Тілегін алып қуанып,
Бай үйінде жатады,
Үш наурызға жұбанып.
Белден төсек салған соң,
Бай ұйқысы қанған соң,
Бір күндері болғанда,
Бәйбіше тұрып толғады,
Ойлады, ойламасқа болмады,
Байды еркіне қоймады:
- Толып жатқан малың бар,
Сарайыңның сәні бар,
Осынша көп малың бар,
Бір Сайыннан тағы да,
Қанша аяйтын жаның бар?!
Үш-ақ наурыз өткенде,
Жалғызым кетер жорыққа,
Иесіз қалған бұл малың,
Кедейге түсер зорлыққа.
Толып жатқан малыңнан,
Сұрап, қалың берсеңші,
Үш шарбақты ноғайдан,
Лайық қызды көрсеңші,
Сөйтіп, келінді болсаңшы!
Соныңменен Бозмұнай.
Боз жорға атқа ер салды,
Үш шаһарлы ноғайға,
Қыздарына көз салды.
Лайық қызды таппады,
Көрген қыздың бәрі де,
Бай көңіліне жақпады:
- Мен бармаған ел бар ма
Ер Сайынға тең бар ма?
Келін де болса, сөйлесіп,
Аз ғана күн тұрмаққа.
Қимағанмен бұл малың
Апара ма жұмаққа?!
Сайынды көрген қыз біткен,
Шықты анда жанасып,
Үш шаһардың қызынан,
Жиылған қыздың көптігі,
Жол тимеді, бір көпірге таласып.
Бай көңіліне жакпады,
Сонан бір сұлу таппады.
- Мен бармаған ел бар ма,
Есіткен жерде Сайынға,
Лайық туған қыз бар ма?
Ноғайлының халқы айтты
- Өзің тенді адамда,
Қиырда жайлап шет қонған,
Дұшпанына бет болған.
Айттырғанға бермеген,
Мұндай теңі келмеген,
Айтқаныңа ол берсе,
Сені өзіне тең көрсе,
Көбік байдың үйінде,
Беті желге тимеген,
Езу тартып күлмеген,
Бөтен үйге енбеген,
Айбике сол сұлу.
Қолаң қара шашы бар,
Қырғауылдай керілген,
Тамағынан ішкен асы көрінген,
Тақалып күнге қараса,
Бетіне күн сәулесі білінген.
Лайық сұлу сол бар - ды.
Қорықпай жүріп барсаңыз,
Шамаң келіп алсаңыз,
Бермей қалар дейсің бе,
Барып, хабар салсаңыз?!
Соған кетті Бозмұнай,
Судың бойын көбелеп,
Қартайғанша боз жорға ат,
Өзі мінген жебелеп,
Сарайдың келді қасына,
Шаһардың келді басына,
Он екі кақпа сарайы,
Көтерілген талайы!
Есігінің қасында,
Қақпасының басында
Тұрады екен күзетіп,
Екі қара малайы.
Екі тісі кетілген,
Оң танауы сетілген,
Құл да болса сол өзі,
Тілге шешен жетілген:
- Ноғайлыда Бозмұнай,
Сен де неге зар едің?
Шалқаңнан үйде жатуға
Бір кісідей бар едің.
Таң сәріден жүріпсің,
Ашулы болған кісідей.
Қабағыңды түйіпсің,
Жолың болсын, а, байым!
Не есітіп, біліпсің?!
Сонда Бозмұнай сөйлейді:
- Байың есен - саулық па?
Қатты сөйлеп, мұндар құл,
Жүрегім жарып даурықпа.
Көбікті үйде бар болса,
Жетектеп шықсын қызын,
Лайық болса балама,
Енді айттырып беремін.
Айтқаныма бермесе,
Шақырғанға келмесе,
Іле заман қайтамын,
Тентек туған Сайынға
Бара сала айтамын.
Сетік құл келді саңыраңдап,
Көбік байдың қасына.
- Ай, Көбік бай, тұр! - дейді,
Әзірейіл тажал ма,
Мұнан жаның қалар ма?!
Ноғайлының Бозмұнай
Сарайыңа келіп тұр.
Айттырса, бермес адамға,
Келмес еді қасыңа,
Сарайдың бүйтіп басына,
Ер Сайынға сеніп тұр.
Көбік жатып бұрқанды,
Мұздай темір құрсаң-ды:
- Шауып алса, мал да көп,
Үйден алса, қыз да көп,
Сайындай тентек ұл да көп.
Бүгін келсін ер Сайын,
Ұрыссуға даярмын!
Жалғыз қыздың тұсында.
Кімнен жаным аярмын?!
Адам екен демеңіз, ,
Еңсеп келген Бозмұнай,
Үйден сусын бермеңіз!
Бозмұнай естіп тұрады,
Аттың басын бұрады,
Бай бір ашу кылады:
- Бұл барғаннан бармасам,
Үш шаһардың адамын,
Мінгізіп атқа алмасам,
Бұл бермеген қызыңды,
Ат көтіне салмасам.
Бозмұнай боп жүрмейін!
Боз жорға атқа мінбейін,
Еркегіңді қырмасам!
Жұрт көргендей қылмасам.
Шәріме есен кірмейін!
Бозмұнай елге қайтады,
Білген хабарын айтады.
Алтын тақта хан келді,
Жиылып түгел шәр келді:
- Көбік, неге қызың бермедің?
Сол сықылды Сайынды,
Не ғып күйеу көрмедің?
Бұл қызыңды бермесең,
Сайынды күйеу демесең,
Аттанып, Сайын келген соң,
Оған елді бүлдіріп,
Сенің қызың құрысын!
Залалын шәрге тигізіп,
Бұл қызыңды бермесең,
Сайынды күйеу көрмесең,
Ноғайлыға көшкенім,
Бермесең де болмас-ты,
Еркіме Сайын қоймас-ты,
Бермегенмен бұл қызым
Қанша маған жолдас-ты.
Шақырып кел, Сетік кұл!
Мінейін десе, ол құлға,
Ерттеулі тұрған аты жоқ,
Тақа жаяу жүрерге,
Сетіктің өзінен жүйрік тағы жоқ.
Қарт түйедей еңкілдеп,
Жалғыз танау желпілдеп,
Табан терісі түріліп,
Жөнелді Сетік жүгіріп.
Көз көрім жерден өткенде,
Бозмұнай байды шақырды:
- Атыңның басын бұра тұр,
Ашуланбай тұра тұр!
Жұрт қауымға енді ғой,
Өзі жаяу демесең,
Құл шакыра келді ғой,
Қалаған қызың берді ғой!
- Шақырса да, бармаймын,
Малға берсе ол қызды,
Бір тоқтыға алмаймын.
- Сенен малды алмайды,
Саған кісі бармайды,
Тілеген қызды береді.
Асы боларсың, Аюбикені
Берем деп тұрғанда, алмасаң!
Ұлықтық болар Аллаға,
Шақырған Көбікке бармасаң!
Құлды артына салады,
Қайта кетіп барады.
Жетіп келсе Көбікке,
Келмей, тойын қылады.
Төрге көрпе салғызды,
Шақыртып үйге алғызды.
Ашуланбай табысты,
Қалаған қызын алысты.
Еліне қайтып келді де,
Ноғайлының үш шәрін,
Сегіз жерге орнатты.
Сайын сынды батырдың,
Ер- тоқымын оңдатты.
Үш шаһарлы ноғайдан,
Қосшылыққа отыз кісі сайлатты.
Отыз жігіт қолға алып,
Соған таман түн қатты.
«Сайын келді!»-деген соң,
Көремін деп сайланды.
Қимылдаған жан келді,
Мұнара басып шаң келді.
Көрген жұрттың бәрі де
Жас баланы таң көрді.
Көрмеген жанның бәрі де,
Көрген жаннан сұрасты,
Көруге жұрт таласты.
«Сайын келді!» - деген соң,
Қыз бен жігіт дуласып,
Кеңеседі шуласып ,
Сол сықылды батырға,
Қылған тойы мынасып.
Нақ отыз күн ойын қылып,
Нақ қырық күн тойын қылып,
Уәдесі болған соң,
Жұрт жақсысын жияды,
Әлімдерді алғызып,
Ақ некесін қияды.
Ақ некесін қиғанда,
Ақ ордаға барғанда,
Ойнап ойыны қанғанда,
Қатты ұйықтап қалғанда,
Таң сарғайып атқанда,
Қолдаушының ағасы,
Бабай Омар бабасы,
Тұсына жетіп келеді:
- Сайын батыр сен болсаң,
Ақ некеңді қиғанда,
Сәтті күні кез болсаң,
Қолыңды жай, сен, - дейді.
- Берейін саған мен! - дейді.
Ұшып тұра келеді,
Қолын жая береді.
- Екі перзент көресің:
Ең үлкені - Бөкенбай,
Ең кішісі - Көлікбай.
Сол Көлікбай туғанда,
Дұшпанға салар бүлікті.
Аруағы соның биік-ті!
Ала есекке қайқалап,
Ала қоржын арқалап,
Жөнеле берді бір адам.
Бай сұлуды ұзатты,
Аққу құстай аңыратып,
Жарылған мұздай күңірентіп,
Тоты құстай таратып,
Қас патшадай шайқалтып,
Қаса байдай шайқалтып,
Түйесіне күң берді,
Ат ерттеуге құл берді,
Бәйшешектей түрленіп,
Ұзатты сұлуды жөнелтіп.
Сұлуды алып келген соң,
Шәр тамаша көрген соң,
Жаңа түскен сол сұлу,
Айы, күні маң болды,
«Қыздай жүкті келді!» - деп,
Ноғайлыға заң болды.
Ноғайлының шаһары,
Өсек айтып гуледі.
«Жүкті келді келін», - деп,
Қыз-келіншек күледі.
Бір Алланың бергенін,
Жалғыз Сайын біледі.
Уәдесі болғанда,
Сәтте сұлу толғатты,
Қыз-келіншекті орнатты.
Ақ жарылқап күн туып,
Екі бірдей ұл тапты.
Бет біткенде сұлу жоқ,
Ол сықылды сымбатты.
Толғатып сұлу ұл тапты,
Өріске таман бай шапты.
- Оң қолымды жаярмын,
Мұнан немді аярмын?!
Бүгін өліп кетсем де,
Аманатқа даярмын!
Аямай малым қырайын,
Ноғайлыны жияйын,
Есіркеген Құдайым,
Қос немере сүйгізіп.
Қызыққа неге тояйын?!
Ноғайлы жиып келеді:
- Жиылып тұрған ноғайлы,
Міне, туған перзентім,
Арылып тұр бейнетім.
Бір-бір аттан үлкеніңіз мініңіз,
Кейіптілерің бір-бір тоннан киіңіз,
Атын жөндеп қойыңыз!
- Ат қоярға келгенде,
Айдалада түс салып,
Жүрегі жүрген жарылып,
Мына туған перзентің,
Қолыңда бар дәулетің,
Не қылсаң да, жарасар!
Мұның атын сұрасаң,
Үлкенінің аты- Бөкенбай,
Ең кішісі- Көлікбай.
Бөкенбай қоя береді...
Бөкенбайдай сол бала,
Бір жасына толғанда,
Сонда келді Қобыланды,
Үш жылдың уәдесі толғанда.
Ел шетіне келген соң,
Сайынға хабар берген соң,
Ақбоз атқа ер салды,
Байлаулы тұрған қара атқа,
Қосын артып алады.
Үш шарбақты ноғайдан
Қырық жігіт таңдап алады.
Қобыландыға қосылып,
Аттанып кетіп барады.
Құлан жортпас жер қалды,
Адам жүрмес шөл қалды.
Алтыншы ай өтеді,
Ат мойнынан жал кетеді.
Олар сынды ер жоқ-ты,
Ерікпей жортқан күні-түн.
Нақ он екі ай болғанда,
Қалмақтың еңсесіне қол жетті.
Аттың ерін алысты,
Түстенісе қалысты.
Қалмақ жақын екен деп,
Батырға хабар салысты.
Жағалбайлы атасы,
Сөзінде көп жоқ қатесі,
Жауырынмен сөйлескен,
Қарақоныс жауырыншы
Жауырын жағып қарады.
«Қауіп-қатер бар ма?» - деп,
Батыр Қобыланды сұрады:
Жауырыншы сонда сөйлейді,
Сөйлегенде бүй деді:
- Ер Сайын мен Қобыланды,
Бұл жауыңа бармаймын.
Жылқысы жолда тұрса да
Жылқы аламын деп бұл жолда,
Қасқа менен жайсаңның
Обалына қалмаймын.
Тілімді алған мұсылман,
Бәріңе де айтамын,
Бәрің тілді алмасаң,
Алпыс кісі қосшымен,
Өзім елге қайтамын.
Қобыланды батыр отырып,
Ер Сайынды шақырды:
- Сайын сынды батырым,
Бұзылмасын ақылың.
Екпінің күшті, қарқының,
Маңдайың сұлу, жарқыным,
Алар болсақ, мал да кеп,
Соғысарға, жау да көп.
Есендік пен саулықта,
Жұрт аманда, барлықта,
Жау тосқауылы бар дейді,
- Кел, есенде қайталық?!
Бозбаладан айрылсақ,
Жұртқа не сөз айталық?!
Қайт дегенде, долданды:
- Хабар алып шайтаннан,
Аттанған жолдан қайта алман!
«Қорқып қайтып келдік!» - деп,
Аузым да барып айта алман!
Алғанымның қойнында,
Күлкі де болып жата алман!
Бұл қалмаққа келген соң,
Жалғыз да болсам, қайтпаймын,
Айғырдайын алыспай,
Қызыл қанға батыспай,
Ақ сүңгіні салыспай,
Қалмақпенен атыспай,
Сары жайдың кірісі
Үзілгенше тартыспай,
Ақылыңды ала алман.
Елге қайта бара алман! -
Бұлайша Сайын айтады:
Қобыландының мың кісісі
Елге тіке тартады.
Ноғайлының қырық жігіті
Қалмаққа тіке тартады.
Батыр Сайын келгенін,
Қобыландының қайтқанын,
Қалмақ естіп, біледі,
Құлағына тиеді.
«Қобыланды, Сайын келді!»-деп,
Берік жерге қамал тартады,
Келе жатыр қырық жігіт,
Қарағайды қақ жарып.
«Қалай жүрген батыр?» - деп,
Жолдастары таң қалып.
Ақ төбенің басына
Шыға келсе ер Сайын,
Қалмақтың көрді сансызын.
Қаланы көріп таң калды,
Қасындағы қырық жігіт,
Жанынан қорқып сандалды.
Төмен қарап жыласты,
Құдайдан иман сұрасты.
- А, қырық жігіт, жылама,
Сіздер кейін қалыңыз,
Таса жерге барыңыз,
Есен болса жаныңыз,
Жақсылығым бар болса,
Бұл заманда ұрыспа,
Өзің теңді жау болса,
Маңайыңа жуытпа!
Бұл кеткенімнен келмесем,
Қазам жетсе, өлермін,
Егер қазам жетпесе,
Басыма аман күн туса,
Бір уақытта келермін.
Қош, қош, аман болыңыз,
Мұсылманның ұлында
Мен - бір шіріген жұмыртқа.
Жөнелді боз атпен аңқылдап,
Айғай салған даусына,
Қарағай жарылып барады.
Қалмақтың жатқан шәрінде,
Екі батыр бар екен.
Бірінің аты-Жоламан,
Бірінің аты-Еламан.
Ер Сайын мен Қобыланды,
Тоғыз сан басын жоямын.
Бір мезгілде ер Сайын,
Көрінген жылқыны алады,
Қуалап кетіп барады.
Жылқыны қуып келгенше,
Ақ төбенің қасына,
Қырық жігіт тұрған орынға,
Қуып келсе, ер Сайын,
Қырық жігіттің бірі жоқ.
Айтқанын ердің қыла алмай,
Тұр деген жерде тұра алмай.
Кеткен екен қашысып,
Кейін қарай асысып.
Қалмақ жатыр дуылдап,
Атын жиды шуылдап.
Тұсаулы атқа жармасып,
Мәстегіне тармасып,
Қашан қалған шілдеде,
Ертоқымынан адасып.
Келе жатыр ит қалмақ,
Жаман даусын салысып.
Жердің жүзі қайысып,
Кедейдей шықты майысып,
Мәстектің шаңы бұрқылдап.
Қылыштары келеді,
Өкшесіне сартылдап.
Ақ төбенің басында,
Сайын жалғыз қарап тұр:
«Келгенменен бұл қалмақ,
Не қылады маған?!» - деп,
Мазақ қылып жырқылдап.
Жау әбден келген соң,
Боз аттың басын бұрмалап,
Тоғысты қасқа: «Алла-лап!»
Бөлек, бөлек қылып жүр,
Бөлінген қойдай қырып жүр.
Қалмаққа мүскіл туып жүр.
Еламан мен Жоламан,
Тау тасалап қашып жүр.
Алады деп жұртымды.
Осы қалмақ сасып жүр,
«Еламан мен Жоламан,
Көрінер күнің бар ма?» - деп,
Аузын қатты басып жүр.
Көбін қырып болғанда,
Сол сықылды ер Сайын,
Алланы еске алмады,
Қайратына мас болып.
Бабай Омар бабасы,
Жалбарына жүрмеді,
Пірі үстіне қонбады.
Баяғы қайрат болмады,
Оймақ құрам сау жер жоқ,
Тұла бойында калмады,
Жарадан қасқа жаурады.
Әр жарадан аққан қан,
Су сықылды саулады.
Ерден медеу кеткен соң,
Жығыларға жеткен соң,
Аттың басын бұрмалап,
Жөнелді қасқа: «Алла-лап!»
Егесіп тұрған ит қалмақ,
Соңына түсті тоспалап.
Тоғыз сап кісі қуса да,
Жеткізбей кетті құтылып,
Ертең кеткен қырық жігіт,
Артынан жетті ұмтылып.
- Бәрекелді, қырық жігіт,
Түгел қасқа ер! - деген,
- Атыңның басын бұрылтып.
Қырық жігіт, қашпай, тұра тұр,
Тоқпақ жалды тоқ боз ат,
Тоқтата алмай келемін,
Қалмақ тоғыз сан, мен жалғыз,
Тонау бермей келемін.
Тезек теріп келіңіз,
Жарам нешеу санаңыз.
Омыртқада он жара,
Қабырғада қырық жара,
Қақ жамбаста бір жара.
Жалаң аяқ жүрмеген,
Бисмилланы білмеген,
Салып еді бір қалмақ,
Сырлаған сары қайың оқпенен.
Қабырғаның түбінен,
Омыртқаның жігінен,
Қан сарқырап тыйылмас,
Қырық жігіт, сізден болмаса,
Ноғайлының жұртынан,
Топырақ маған бұйырмас.
- А, қырық жігіт, қырық жігіт,
Қарағай түбі қара өлең,
Бәрің жақсы саналым,
Шақпақ шақсам, от түспес,
Қарағайдың бүгінде.
Сілбіз болған қуынан,
Шықпаған-ақ екенмін
Жұлдызымның оңынан.
Мен дұшпанға мерт болдым,
Қара қыпшақ Қобыланды,
Ердің қасымда жоғынан.
Мен шыққанда жаз еді,
Алла бізге жар еді,
Жауырынменен сөйлескен,
Қарақоныс бар еді.
«Жан олжа», - деп еді, нанбадық,
«Қайт!» - деген тілін алмадық.
Қас әулие сол екен,
Тілін алмай жүдедік.
Аттанған жерім сұрасаң,
Жылқы алған бұл жерім,
Ойыл менен Сейілде.
Бейнетіме бұл қалмақ,
Хабар тауып жиылды-ау!
Қырық жігіт, сендер болмасаң,
Жұрт көрерім қиындау!
Күлдір-күлдір кісінетіп,
Күреңді мінер күн қайда?
Күйме бұзып, қыз алып,
Қамалды бұзып, жылқы алып,
Қара арғымақ қатырып,
Қарсыласқан дұшпанға,
Жүрегінен найза батырып,
Мына жатқан қалмақтай;
Ат жүгіртер күн қайда?!
А, қырық жігіт, азамат,
Маған бола өлмеңіз,
Сендер бейнет көрмеңіз,
Менің үшін өлмеңіз.
Қарағайдан табытым,
Бекем қылып салыңыз,
Таңдап мінген кек атты,
Басыма мықтап байлаңыз,
Шүберек киім кигізбе,
Қанды етіме тигізбе,
Жібекке орап қойыңыз,
Ел шетіне барғанда,
Әкем шығар елпілдеп,
Шешем шығар еңкілдеп:
«Сайыным қайда?» - дегенде,
Не деп жауап берерсіз?
«Ел шетіне жау келді,
Кереке болды!» - дегейсіз,
«Қара арғымақ арыды.
Оттата қалды!» - дегейсіз.
Бір күн де болса қуансын,
Ақырында бейшара,
Есіткен күні суалсын!
Топтан таңдап алғаным,
Жер үстінде жоқ еді.
Найзагерден арманым,
Дүниенің көрдім жалғанын.
Аюбике сұлуға
Дұғайы сәлем дегейсіз!
Таң сәріден тұрарсың,
Беті-қолың жуарсың.
Қынай белін буынсын,
Бүрілген бес бармақ,
Бетіне жара салмасын,
Егіз екі сол сұлу,
Дұшпанның тілін алмасын!
Өзімнен калған жақсыны ,
Жат көрмесін, өз көрсін!
Қайта алмадым жорықтан,
Бұл дүниеде жолықпан.
Құдай қосқан қосағым,
Дүғай сәлем дегейсіз.
Ақыретте кез келсін
Қара Қыпшақ Қобыланды,
Батыр ерге сәлем айт!
Мен кеткенде тумаған,
Осы жасын қылмаған,
Көлікбай мен Бөкенбай,
Айырылып сонан қалмасын,
Енді жауға бармасын!
«Әкем өліп қалды!» - деп,
Қаперіне алмасын.
Өздері адам болғанша,
Қара қыпшақ Қобыланды,
Кезінен таса қылмасын!
Ал, қырық жігіт, азамат,
Ашып кетші бетімді,
Салқын соқсын етімді.
Қимылдарға шарам жоқ,
Құлазыған қу түзде,
Қазам жетер секілді.
Сіздер бұлай кеткен соң,
Қалмақ келіп жеткен соң,
Мұсылманнан көре алман,
Қыдырып жүрген жетімді!
Қырық жігіт кетті қарасып.
Қимай кетті, жыласып,
Олар елге келместен,
Елі хабар білместен,
Аюбике сол сұлу,
Түнде жатып түс көрді.
Түсінде талай іс көрді,
Өз басына күш көрді.
Қатты шошып оянды,
Таң сәріден тұрады,
Беті-қолын жуады,
Екі етегін түріпті,
Енесіне келді де,
Түсінің жанын сұрады.
- Мен бүгін бір түс көрдім,
Келіспеген іс көрдім,
Жауырыным тола қара шаш,
Жайылыңқы көрінді,
Келіспеген іс көрдім
Қимылдарға шара жоқ,
Құлазыған қу түзде
Қазам жетер секілді.
Бедерлеген бес тырнақ,
Қызыл қанға малыныңқы көрінді.
Шешем берген боқшасы,
Шалылыңқы көрінді.
Жауда жүрген балаңның,
Астындағы қара ала ат,
Құйрығы келте көрінді.
Қолына алған ақ сүңгі,
Ортасынан, ай, ене,
Үзіліңкі көрінді.
Сонда енесі жорыды:
-Жауырының толған қара шаш,
Жаңылыңқы көрінсе,
Ертеңменен қой өрер.
Білектен шыққан бес бармақ
Жайылғанын жұрт көрер.
Жайылғаны шашыңның,
Балам, соған көрінсін.
Бедерленген бес тырнақ,
Қызыл қанға, а, балам,
Малыныңқы көрінсе,
Таңда тал түс болғанда,
Қызылменен боятсаң,
О да соған көрінсін.
Жауда жүрген баламның
Астындағы қара ала ат,
Құйрығы келте көрінсе,
Жау қарасын көргенде,
Ат құйрығын сүзген-ді.
Қасындағы жолдасы,
Жау көрмеген жамандар,
Жаннап күдер үзген-ді.
Қолына алған ақ сүңгі,
Ортасынан, а, балам,
Үзіліңкі көрінсе,
Жүрген шығар жалғызым,
Қалмақтың белін сындырып.
Келеді екен жалғызым,
Барған ісін тындырып.
Жаманға жылқы қуғызып,
Алдынан ай, күн туғызып,
Келеді екен қырық жігіт.
Аяғына су өтіп,
Маңдайынан күн өтіп,
Жылауменен күнелтіп,
Жолдасын жауда қалдырып,
Жүзіне қара шалдырып,
Жылауменен күн елтіп,
Азар жетті шәріне.
«Қырық жігіт келді.» - деген соң,
Шаһары естіп, білген соң,
Бозмұнай келді алдынан:
- Қырық жігіт, келдің бе?
Есендік пен саулық па,
Азамат түгел барлық па?!
Кәрілік мұндар ұрмаса,
Көзім жасқа толмаса,
Сайын сынды жалғызым
Көрінбеді көзіме?!
Қырық жігіт сонда айтады:
- Бара сала ер Сайын
Қалмақтан ойыл жылқы алды,
Күнде тиіп қалмаққа,
Сарайынан ұйқы алды.
Жау жерінен өткенде,
Мұсылманның жерінің,
Шетіне жетіп келеді.
Аттан медеу кеткенде,
Қалмақтар жетті салысып.
Ат бұруға көнбеді,
Жалғыздың әлі келмеді,
Алған жылқы айрылдық,
Ел шетіне жау келді.
Кедергі бола келеді,
Қара арғымақ арыды.
Жетектеп соны келеді.
Ақ кіреуке сөгілді,
Жалғай алмай келеді.
- Маған десе, бұл балам,
Тағы талай жол жүрсін,
Есендік пен сау болсын!
Дұшпаннан аман бар болса.
Соны айтып ол кетті,
Сау дегенге қуанып.
Өтірік сөзге жұбанып,
Қайдан білсін Сайынның
Қалғанын оның суалып.
Үйде сұлу білген соң,
Сұлу шықты жүгіріп,
«Қырық жігіт келді.» - деген соң,
Алдынан келді бүгіліп:
- Қырық жігіт, азамат,
Неге бүйтіп жаурайсың?
Ақ сақалды атамды,
Өтірік айтып алдайсың.
Алдап айтқан сөзіңе,
Егіз екі нанбаймын.
Сайын өлді десең де,
Біріңді ұстап алмаймын!
Қырық жігіт тұрып ойласты,
Айтпасақ та болмас-ты,
Жетіп келген жас бейбақ,
Айтқызбай ерікке қоймас-ты.
Сонда қырық жігіт сасады,
Жылап тұрып айтады:
- Сайын сынды сол қасқам,
Сан қалмақпенен тоғысты,
Ерінбей қылды соғысты,
Көпке шама келмеді,
Қалмаққа құдай болысты.
Оймаққа құрам сау жері,
Тал бойында қалмады.
Тұс-тұсынан оқ тиіп,
Жарадан қасқа жаурады.
Қалмақтан шығып кеткенде,
Жығылар мезгілі жеткенде,
Қарағайдан табытын,
Бекем қылып сайлатты.
Қалап мінген қара атты,
Көз алдына байлатты:
«Бас көтерер кұн болса,
Еріктіріп мінермін,
Мінбестей болған кұн болса,
Күнінде бір көрермін!»
Сайын сөйтіп қалған соң,
Оны сұлу білген соң,
Екі бетін алады,
Қара шашын жаяды.
Үйге жетті жұлқынып,
Жын каққандай бұлқынып,
Дауыс қылды отырып,
Батырды сұлу жоқтайды:
- Беліндегі бес қару
Тал бойына жарасқан!
Сендей теңім табылмас,
Жеті алашты қыдырсам.
Алашта мұңдық мен болдым,
Ханшадай күнімде,
Ер қасқамнан адасқан!
Қарағай найза өңгерген,
Өзінің жұртын меңгерген,
Азды көпке теңгерген,
Аттанған жаудан келмеген,
Алты қанат ақ орда,
Қасқам ішіне енбеген,
Мендей мұңдық бар ма екен?
Ойнар, күлер шағымда,
Еркін ойнап күлмеген,
Өзім тірі жүргенде,
Кеудеме еркек мінгізбен!
Алмадай болған қызыл бет,
Қиғаш ерінге сүйгізбен,
Берен төсек, құс жастық,
Маңайыңнан бойдақ жүргізбен!
Маңдайың құлаш ер Сайын,
Қылығың еске түскенде,
Жаныңды не ғып күйгізбен!
Аузым тола қан болса,
Дұшпаныма білгізбен.
Сен кеткелі он бес жыл,
Бөтен үйге бармадым.
Езу тартып күлмедім.
Мен сарғайып жатқанда,
Неден көңілім қалдырдым?!
«Бұл заманда жоқпын!» - деп,
Түсіме нешік кірмедің?
Ертең қылған даусымды,
Түсте келіп қоярмын,
Кешке қылған даусымды,
Күн батқанда болармын.
Алмадай болған қызыл бет,
Тырнақпенен соярмын.
Мөлдіреген екі көз,
Жылауменен оярмын!
Ел шетіне жау келсе,
Қара қабан сықылды,
Кімді алдына қоярмын?!
Жылап, жылап қуанды,
Беті-қолын жуынды,
Көлікбай менен Бөкенбай,
Оқ атысып жүр екен,
Екеуі келді жүгіріп,
Анасы отыр бүгіліп.
Екеуі есінен адасты,
Адаса тұрды екеуі,
Бір жүгенге таласты:
- Үйде жатқан әкем-ді,
Неге кеткен алысқа?
Сонша жерге бастасып,
Жау жеріне тастасып,
Бұл барғаннан бармасам,
Екі бірдей көк ала,
Арғымаққа мінбесем,
Өңшең темір кимесем,
Қобыланды, саған қылмасам,
Біткеніңді қырмасам,
Ер Сайыннан тумайын!
Жылқыға кетті жүгініп,
Тұрмады үйде кідіріп.
Сұлу үйден барады
Енесінің қасына,
Енесі бибақ жылайды,
Жады етеді құдайды:
- Құдайдың берген жалғызы
Таласып емшек еміскен,
Құнан тайдай тебіскен,
Беліндегі бес қару,
Тал бойына келіскен!
Атаң калды кеңестен,
Шешең қалды жіп ескен,
Жауға айқайлап тигенде,
Оң иініңе қонбады
Төрт мұқырраб періштең.
Ай, сорлы болған енем-ай,
Жылағанменен өнбейді,
Дауыстағанмен келмейді,
Сайын сынды балаңды,
Маңдайы кұлаш ер дейді.
Мен тұл үйінде тұра алман
Күнде дауыс қыла алман,
Жер жүзінде бар болса,
Өзім іздеп табармын.
Жаралы болса, бағармын!
Дүниенің төрт бұрышын
Теңселіп жүріп кезермін.
Сол сықылды батырды,
Іздемей не ғып тынармын?
Сайын сынды сол батыр,
Отыз екі ерден от алған,
Бірде-бірі ем бе екен?
Шешем берген үйімде
Аюдың бар ақ дәрісі,
Жарасына ем бе екен?
Тірі қалды деп ести тұрып,
Іздеместей ер ме екен?!
Жылқыдағы қос күрең
Жыламай тоқым салдыршы,
Бұрын түзге жүрмеген,
Түстік жерге бармаған,
Қырға шыға қалмаған,
Жөнелді бибақ жыласып,
Кетіп барады қарасып,
Бет алдына жарасып,
Қос күреңнің басымен.
Күні-түні барады
Жылауменен күнелтіп.
Жол білмеген әйелді
Алланың өзі түзетіп.
Әр төбенің басына
Сұлу шығып қарайды,
Көрінер заман болмайды.
Бір күндері болғанда,
Ай мен күнге таласқан,
Қара төбе көрінді,
Со төбені көргенде,
Сұлудың көңілі бөлінді:
«Ай, міскін болған енем-ай!»
Қара төбе қасында,
Бәйтерек тұр басында.
Ала-құла сауысқан,
Қан көргендей болады,
Балаңның қалған жерлері,
Сонау бір жерде болады.
Мен тұсынан озамын,
Неге қарап тұрамын?
Енесі сұлуды оздырды,
Күреңше аттың мойынын,
Жездей қылып создырды.
Енді сұлу қамшылап,
Бұлттай ұшты жамшылап,
Кекілден тері тамшылап,
Сұлу озып келген соң,
Аттан түсе қалады,
Түсе сала жылады.
Бұрылып қарар күні жоқ,
Сөйлесерге тілі жоқ,
Тостағандай тола көз,
Төңкере келіп салады,
О, сұлу басын қоса қалады!
Көтеріп келіп алады,
Суға арқалап барады,
Қанын жуып алады.
Аюдың келіп ақ дәрі,
Аударып сұлу жағады,
Тез тірілтіп алады.
Су басында екеуі
Ойнап ойны қанады,
Ақ жарылқап қалады.
Келе жатыр кемпір сол,
Бауырына қамшы таянып.
Өлді деген баласын
Еңсеп келген анасы,
Алдынан шықты алшаңдап.
Өлгені жаңа тіріліп,
Еліне тиген панасы,
Кұшақтасып көрісті,
Бетінен сүйіп өбісті.
Қайтасынан жасады,
Алласы көзін ашады.
Олар ерін алысты,
Үшеуі ұйықтап қалысты.
Ұйқыда бибақ білмеді,
Үстіне келіп орнады:
«Жолдасы елге барды» - деп,
«Жалғыз Сайын жеке өзі,
Жаралы болып калды!» - деп,
Қалмақ естіп біледі.
Еламан мен Жоламан
Сансыз қалмақ қолға алып,
Сайынды іздеп келеді.
Жатқан жерін көреді,
Үстіне келіп орнады,
Бірде-бірі тұрмады.
Бір мезгілде ер Сайын,
Көтеріп алса басына,
Жеткен екен Жоламан,
Шаншар жердің тұсына.
Сайын тура сасады:
- А, құдайым, құдайым,
Өлемін деп қылмаймын,
Бұйрық жетпей уайым.
Тарқамаған бола ма,
Жалбарынған күнәйым.
Бабай Омар, бабам-ай,
Жаңылдым ба, тобам-ай,
Ақыры жаудан бола ма-ай.
Туғаннан менің қазам-ай!
Алпыстағы апам-ай,
О да жауға бара ма-ай,
Құдай қосқан қосым-ай,
Оны бір дұшпан ала ма-ай!
Ноғайлының кең шәріңе-ай.
Сайын есен бара ма-ай,
Жар бола гөр, Аллам-ай!
Ер тоқымын арқалап,
Боз атқа келді: «Алла-лап!»
Ер тоқымын салғанда,
Айылын тартып алғанда,
Ауыздығын боз ат шайнады,
Адамдай тұрып сайрады:
- Батыр Сайын, саспашы,
Көп екен деп қашпашы,
Құдайдың берген куатын,
Осы жолы басташы?!
Қатарланған қамалды,
Қақ жармасаң, саған серт,
Оқ жеткізсем, маған серт!
Жыландайын жыбырлап,
Қыздардайын сыбырлап,
Ақ сауыт сонда сөйледі:
- Батыр Сайын, қорықпашы,
Бөтен сөзді айтпашы,
Қатарланған қамалды
Бұза алмасаң, саған серт!
Тоқсан қабат оқ жетсе,
Оқ өткізсем, маған серт!
Сақтасын мықтап құдірет!
Атыменен сөйлесіп,
Ақ сауытпен кеңесіп,
Кемпір менен сұлуға:
- Артымнан қалмай, жүр! - десіп,
Қамалып тұрған қалмақты
Қабандайын қақ жарып,
Сайып шықты құтылып.
Еламан мен Жоламан,
Кемпір менен сұлуды,
Ұстай алды ұмтылып.
Қалмақтар тұрып кеңесті:
- Қаптай қусақ боз аттың,
Қарасын жылқы көрмес-ті,
Сайынды қолға бермес-ті.
Алғаны менен анасын,
«Қолаң шашын қидық!» - деп,
Ат үстіне салыңыз,
Қамал тарта қалыңыз.
Төбе шашы жұлынса,
Даусы шығар шырқырап,
Анасына шыдамай,
Сайын шабар бұрқырап,
Қашпаңыз сонда тырқырап!
Ат үстіне салғанда,
Ұлынан етіл сұрады:
- Маған бола келмеші,
Шырағым, маңайымды көрмеші!
Мен жанымды не етейін,
Сенің үшін, шырағым,
Құрбандық болып кетейін!
Алғаны сонда жылайды:
- Ай, Сайын атты ерім-ай,
Алланың қосқан теңім-ай!
Сенен ары айшылық
Менің шыққан жерім-ай.
«Шыбықтай бойы ұзын!» - деп,
«Алмадай беті қызыл!» - деп,
Әйел де түбі дұшпан-ды,
Қызық көрме, ер Сайып,
Біз кетті деп ұрысқанда,
Мен кетсем де, аларсың ,
Ноғайлының кең шаһарын!
Сайын, есен барарсың,
Жар бола гөр, Аллам-ай!
Ер тоқымын арқалап,
Боз атқа келді: «Алла-лап!»
-Тірі болсаң, кегіңді,
Екі ұлыңды қасыңа ал!
Шаппасына болмады,
Пірі еркіне қоймады.
Алпыс екі періште
Үстіне келіп орнады.
Боз аттың басын бұрмалап,
Ұмтылды қалмақка таман туралап.
Аруақтың қалай тасқаны,
Қалмақтың қалай қашқаны,
Кемпір менен сұлуды,
Қалай тастай қашқаны!
Қуа барып, ер Сайын,
Қалмақпенен соғысты,
Ерікпей қылды тоғысты,
Он үш күн ұрсып тауысты.
Үстіне келген қалмақтың,
Жанды адамын қоймайды.
Атын, тонын алды да,
Еліне таман айдайды.
Батыр Сайын келгенше,
Ел хабарын білгенше,
Бөкенбай мен Көлікбай,
Қобыландыға барыпты,
Аттанып еліне келіпті.
Жасанғанда қайтпаған,
Сансыз дұшпан батпаған,
Сол сықылды Қобыланды,
Екеуінен қорқыпты.
- Ай, Қобыланды батыр сен болсаң,
Туып, бетін көрмеген,
Көрген кісі әкемді,
Маңдайы құлаш ер деген,
Қас өрмеген тең деген.
Қалған жерден алып кел,
Өлтірген жауын тауып бер!
Үйде жатқан әкемді
Жау жеріне бастадың,
Қандай шелде тастадың?
Бармасаң да, барарсың,
Бармай не ғып қаларсың?!
Қобыланды сонда айтады:
- Алдыңа түсіп барайын,
Неге іздемей қалайын?!
Қалмаққа бүлік салайын,
Сайынның кегін алайын!
Мың кісіні алады,
Аттанып, кетіп барады.
Айшылық жатқан қалмаққа,
Барып бір соғыс салады.
Қалмақка барса, ор екен,
Оры - терең зор екен.
Көлікбай сонда айтады:
- Ай, Қобыланды, Қобыланды,
Бүйтіп бұған тұрмалық,
Қорыққан кісі сықылды.
Тұрып кеңес қылалық,
Ордан арман өтелік,
Қалмаққа тоғыс етелік!
Бөкенбай мен Қобыланды,
Көлікбай мен үшеуі.
Ордан арман өтеді,
Қалмаққа кіріп кетеді,
Бөкенбай мен Қобыланды,
Екі батыр қашады,
Ордан бермен асады.
Қобыландының мінген ат,
Ордан өтті кідірмей,
Бөкенбайдың көк ала ат,
Артқы аяғы ілінді,
Ер- тоқымын құшақтап,
Орға түсіп жүгірді.
Көлікбай шапты қамалға,
Көк ала атты борбайлап,
«Ой, бауырым!» - деп, ойбайлап,
Қалмақтың құрган қамалдың,
Бұл жағынан шапқаннан,
О жағына бір өтті.
Ар жағынан шапқаннан,
Бер жағына бір өтті.
Батырлары ақырды,
Балуандарын шақырды,
- Тұс-тұсына барыңыз,
Бірер арқан алыңыз,
Шабатұғын жағына
Керме ұстай қалыңыз,
Кермелеп ұстап алыңыз.
Көздеп тұрып Келікбай,
Аласа қылған арқанның,
Үстіменен кетеді.
Биік қылған арқанның,
Астыменен кетеді.
Тап сегіз күн болғанда,
Бәрін қырып кетеді.
Ордан бір хан асады,
Дария судай тасады.
Орда жатқан Бөкенбай,
Қанмен ағып барады.
Қобыланды сол батыр,
Сонда суырып алады.
Қалмақтың елін өрт қылып,
Топырақтай көшіріп,
Барлық малын көшіріп
Жалғыз сол Көлікбай,
Айдап шықты шаһардан,
Қалмақтың дән қарасын қоймай-ақ,
Қызығына тоймай-ақ,
Қасқаның көңілі тынған соң,
Қалмаққа қалағанын қылған соң,
Жылқыны төске салған соң,
Қалмақтан кегін алған соң,
Қол түстеніп жатқанда,
Келе жатыр бір адам,
Туырлықтай туы бар,
Мың кісінің шаңы бар,
Артында қанша жаны бар,
Қобыланды батыр айтады:
- Көлікбай батыр, барыңыз,
Қандай дұшпан болады
Алды-артын шалыңыз!
Соныменен Көлікбай,
Тұрымтайдай түйіліп,
«Қылармын!», - деп кіжініп,
Қарсы шығып келеді.
Келе жатыр ер Сайын,
Өлген жерден тіріліп.
«Жиылып жатқан қалмақтың
Тоғысы бар!» - деп кіжініп.
Көлікбай оны танымай,
Әкесі деп ойламай,
Аруағы күшті жас бала:
- Ет жүректің басы деп,
- Өлер жерің осы! - деп,
Табандап найза салады.
Сайын сонда айтады:
- Сайын әкең - мен, - дейді,
-Көріселік, кел! -дейді.
- Есенбісің сен?! - дейді.
Аттан түсе калады,
Суырып найза алады.
- Жазалы болды қолым-ай,
Ерлік бір қылған кұрысын,
Мұнан былай жолым-ай!
- Құрымасын жолың! - деп,
- Жазалы болмас колың, - деп.
Әкең мұнан не қылсын?!
Неше ердің көрмедім,
Бу сықылды найзасын,
Көріп жүрмін жасаған,
Бір Алланың пайдасын.
Әкең мұнан өлмейді,
Ет жүрегің қорықпасын.
Бар, Көлікбай, бар, - дейді,
Қобыландыдай атаңнан,
Барып, сүйінші ал! - дейді.
Тастап кеткен ер Сайын,
Жазылып келді, сау- дейді,
Көлікбай қолға шабады,
Ат аямай барады.
Тіке салып сонымен,
Қобыландыға келеді.
Болып тұрган бұл шақта,
Қобыланды батыр көңілсіз.
- Жазалы болған келіпті,
Сайын атты ініңіз.
Озып келдім мен сізге,
Не бересіз, а, батыр,
Қуантқан үшін сүйінші
Қәнеки, маған беріңіз!
- Тартып пішкен торсықтай,
Өзі сұлу Тайбурыл.
Рас болса, келгені,
Ал сыйладым мен сізге!
Сайын сонда келеді,
Келгенін қарап Қобыланды,
Танып, көрісіп біледі.
Атқа мініп желеді.
Көп шүкірлік қылады.
Атқа мініп кайтысты,
Шәріне таман тартысты.
Шәрге есен келген соң,
Ноғайлының көп жұртын
Көрісіп сәлем берген соң,
Бозмұнай тұрып той қылды.
Аттанған жауын алысып,
Көңілдері танысып,
Аман-есен қайтқанға,
Аллаға шүкір көп қылды.
Той тарқап кеткен соң,
Батыр Сайын сөйледі:
- Енді түзге жүрмелік,
Қолға найза алмалық,
Қалмаққа енді бармалық.
Көлікбай мен Бөкенбай,
Қобыландыдай батыр-ай,
Екі ұлыңа бата бер,
Жолымызды берелік,
Үйіңе барып, жата бер.
Айтқанынша Сайынның,
Қобыланды батыр береді:
- Алла ашсын жолыңды,
Ұзын қылсын қолыңды,
Танып жүргін, ай, балам,
Оның менен солыңды!
Сөйтіп бата берген соң,
Қобыланды батыр қайтады.
Еліне барып сол батыр,
Батырлық құрмай жатады.
Екі ұлының тұсында
Сайындайын батырдың,
Іргесін дұшпан баспады,
Қолынан дәулет қашпады.
Ел шетіне жау келсе,
Сайын сынды батырдан
Көлікбайдың ерлігі,
Анағұрлы асады.
Екі ұлының тұсында,
Үш алашқа жайылды
Екі ұлының ерлігі.
Өлген жерден тірілткен,
Қалмаққа атып жүріткен,
Бір құдайдың кеңдігі,
Сайын сынды батырдың
Сондай екен кеңесі,
Адамнан артық денесі.
Ер Көкше
Уақ ұлы Қамбар екен,
Қамбар ұлы - ер Көкше.
Ер Кекше жас екен,
Жас та болса, бас екен.
Он сан ноғай білгенде,
Орманбет (Ормамбет) хан өлгенде,
Ол барып жатыпты
Манан деген суына,
Балқан деген тауына.
Үлесерге мал таппай,
Атысарға жау таппай,
Сол кісінің ішінен
Белінен шықты қырық кісі,
Қарауыл кеткен төрт кісі,
Шыңдауыл кеткен бес кісі -
Сан жылқыны алыпты.
Мың кісі оны қуыпты.
Күн астынан шаң шықты,
Шаң астынан ту шықты,
Қайтпас қара болат реңкті.
Балалы батыр Жаңбыршы,
Қуып жетті мың кісі.
Сонда ер Көкше жазған айтады:
Менің мылтығыма - мың кісі,
Садағыма - сан кісі,
Қылышыма - қырық кісі!..
Тесенерге төсек жоқ,
Жастанарға жастық жоқ,
Жастық болар бес кісі!
Мәмбеттің ұлы Тілеген,
Азуын тасқа білеген,
Бал ішкенге мақтанған,
Бір өзін сан кісіге теңеген.
Оған да болсын: екі сексен, жүз кісі!
Сенің жақсыңа- дара бір кісі.
Жаманыңа - екеу ара бір кісі!
«Енді-де - қалды пе кісі?!»
Сол кісінің ішінде
Төрт жігіт ағайынды бар екен.
Бір кісі бір атқанда,
Үш атады екен.
Сан жылқыны алыпты,
Мың кісі оны қуыпты.
Жан жолдасы Манаша
Аршып басты ақ құнанмен
Бөгей-бөгей келеді,
Әлі жетпей келеді.
Табаны жазық тарлан бозға мініп,
Бір оғын аузына тістеп,
Бір оғын жанына кезеп,
Жауға еніп кетіпті.
Жаудың маңдайынан еніп,
Көтінен шығып келді.
Оң бүйірінен еніп,
Сол бүйірінен шығып келді.
Жүрген жері кезең болды,
Жеті күн соғысып ,
Жеті түн соғысып,
Қырық кісі бәрі өліпті.
Қырық кісіден жалғыз қалыпты,
Ер Көкше батыр қалыпты.
Мың кісі бәрі өліпті,
Мың кісіден жалғыз қалыпты,
Жаңбыршы батыр қалыпты.
Аттың колаңсасынан қан келді.
О, Жаңбыршы айтты:
- Екеуміз соғыспайық!
- Соғыспасақ, соғыспайық, қоя қояйық!
Мың кісінің атын Жаңбыршы алды.
Алып келген жылқыны ер Көкше алды.
Қайтып кетті Жаңбыршы.
Ер Көкше кісілерін қарап жүрсе,
Жан жолдасы Манашаның
Маңдайынан қасақана оқ кіріп,
Басын көтеріп, соғып жатыр екен.
Оғын суырып алды,
Қара дәріп құйып еді,
Түрегелді Манаша,
Өзінің қырық кісісінің
Бәрін де тұрғызып алды.
Манағы мың жылқысын айдады.
Жүріп келе жатыр еді,
Ер Көкше атқа жүре алмады.
- А, жігіттер, жігіттер,
Манашым, менің Манашым
Жауырын қағып қарашы,
Тезектің отын қалашы!
Омыртқамда он жара,
Оң қарай алмай келемін.
Қабыртқамда қырық жара,
Қимылдай алмай келемін!
Толарсақта тоқсан екі бар жара,
Толғана алмай келемін!
Қақ жауырында бір жара.
Қарға жүнді қамыс оқ
Шаш етектен тиіпті,
Көк желкеден шығыпты,
Бәрінен ауыр сол жара.
Олар енді жүріп кетті. Қараса, ер Көкше жоқ, Манаша да жоқ.
Манаша ер Көкшеге айтты:
- Ер Көкше, бүйтіп жатар ер ме едің?! - дейді.
- Бар, - дейді «Жау жетті!» - деп, олай - бұлай айғай салып
шаба гөр! - дейді.
Манаша атқа қамшы басып:
- Ер Көкшесі, ер Көкше, соңыңнан жау жетті! - деп, шапты.
Ер Көкше жағын кезеп, атына жайдақ мініп:
- Жау қайда?! - лап, былай бір кетті, олай бір кетті. Жау
көрінбеді. Өзі аттан түсуге мұршасы еркін келмеді, құлай бір кетті.
Жалғыз ауыз тілге келді:
- Жалғызым, ер Қосай: «Менің қанымды жоқтап, қалмаққа бет
қойып келе жатқанын көріп жатайын!» - деп, осы таудың басына
шауып шыққаным сол! - дейді. - Осы жерге кеміп кет! - дейді.
Ер Көкшенің сүйегі Орал тауының қазаққа қараған шеткі
шаншылған биігінде. Жолдасы сонан соң айбалтамен жер қазып
көмді. Қайтты. Сонан соң Манаша манағы кісілерді қуып жетті.
Олар: «Екеуі де өлді» - десіп, малдарын үлестіріп алып қойған екен.
Манаша келгеннен соң, бірін-біріне соғып, малды қайтып алды.
Сонан соң ер Көкшенің сыбағасын бөлек алды. Мылтығының
сыбағасын алды, қылышының сыбағасын алды, өзінің сыбағасын
алды, сонан соң езгелерге берді.
Ер Көкшенің үйінде жалғыз баласы бар екен, аты Қосай екен.
Оның үйінде қырық құлаш саты қалған екен, соған шығып көрді.
Қосай үйден шығыпты,келген кісіні көріпті:
«Әкем ер Көкше келсе,
Әкем жорға ап келсе,
Жорғаны мен мінермін,
Торқаны мен киермін!»-
Алдынан шығып айтыпты.
Манаша енді келіпті,
Кісілерге айтыпты.
- Мынау Қосай сұраса,
Сендер жауап бермеңдер,
Ешбір сөз айтпаңдар!
Оған жауап мен берейін!
Бала алдынан шығыпты:
- Ассалаумағалейкум, ағалар,
Ақ сақалды бабалар,
Менің әкем көрдің бе,
Жаным дейін, ер Қосай,
Тәнім дейін, ер Қосай?!
- Сенің әкең мен көрдім,
Табаны жазық тарлан боз,
Табаны тиіп келеді.
Оны қаға келеді,
Садақ толғап сегіз жебе,
Жүні ұшып кетіпті,
Оны жүндей келеді.
Солқылдаған ақ найза
Кисайып кетіпті,
Оны түзете келеді.
Оған егіз олжа тигенде,
Әкеңе тана олжа тиді,
Соны тағып келеді.
- Ай, ағалар, ағалар,
Ақ сақалды бабалар,
Табаны жазық тарлан боз
Табаны тиер ат па еді?!
Садақ толған сай жебе
Жүні ұшар оқ па еді?!
Солқылдаған ақ найза
Қисаяр ағаш па еді?!
Өңгеге өгіз олжа тигенде,
Әкеме тана тиер ер ме еді?!
Ай, ағалар, ағалар,
Ақ сақалды бабалар,
Азаматтар, шоралар,
Олай деме, былай де,
Бізге: «Әкең өлді!» - де,
Бізді «Құдай ұрды!» - де,
О кәуірге қылмасам,
Ағытқан қойдай маңыратып,
Аш күзендей шулатып,
Арқауылдың сары жон
Тізеден соқпақ салмасам,
Керегесін кертпесем,
Кертігін отқа жақпасам,
Қосай атым құрысын!
Бала үйіне қайтты, Манаша айтты:
- Ай, Қосай, мынадан сауға алыңыз!
- Өзім кісіге сауға бергендей болғанда алармын!
Қосай сонан үйіне қайтып келді:
- Ай, шеше, шеше,
Біздің әкей өліпті,
Бізді Құдай ұрыпты!
О, кәуірге қылмасам,
Аш күзендей шулатып,
Ағытқан қойдай маңыратып,
Арқауылдың сары жон
Тізеден соқпақ салмасам,
Қосай атым құрысын!
Әкемнің сөйтіп кегін алармын!
Әкемнің елі бар ма,
Әкемнің жұрты бар ма,
Құдасы әкемнің бар ма,
Құрбысы әкемнің бар ма,
Досы бар ма әкемнің?!
- Жоқ - дейді шешесі. - Бойы өсіп, бұғанасы қатпай, балам,
жауда өлерсің! - дейді.
Бір Жәпекбай деген құлы бар екен.
- Мен мінгендей ат бар ма? - деп сұрады.
- Сен мінгендей, ат жоқ! - дейді. Айтпады Жәпекбай.
- Шыныңды айт! - дейді.
Айтпады.
- Жәпекбай, сен шыныңды айтпадың! - деп, жағасынан ұстап
жерге ұрды.
Жәпекбай:
- Айтайын! - дейді.
- Орайқақтың басында
Ай маңдайлы алаша ат,
Күн маңдайлы құлаша ат,
Салхан (салпаң) құлақ сарғылша ат!
Еменнің ең түбіне,
Мінсең де, сол жарар!
Әкесінен калған қырық құлаш жібек арқан бар екен, алып
келді. Оны су ішетұғын жеріне өзін көрсетпей, жер қазып жатты.
Әуелі күн маңдайлы құлаша ат келді, артынан ай маңдайлы алаша
ат келді. Күн маңдайлы құлаша ат су ішті. Суды ішіп-ішіп тамса-
нып еді, маңдайы бүлкілдеді: күндік өнері бар екен. Ай маңдайлы
алаша ат суға келді. Су ішті, маңдайы бүлк-бүлк етті: айлық өнері
бар екен. Сары ат су ішпей шығып, қайтып кетті. Ертең келді. Сары
ат ертең кеп су ішті. Шалманы бала мойнына тастады, ұстап алды,
жүгендеп алды. Мініп шешесіне келді, шешесіне айтты:
- Менің ер тоқымымды қыл! - дейді. - Мен ханнан барып, қол
сұраймын! -дейді.
Ханға келді:
- А, хан!-дейді. - Тақсыр! - дейді.
Хан естімеді. Хан тойда отыр екен. Сонан соң хан:
- Шыққаннан соң, сөйлесермін! - депті.
Бір төбенің астына барды. Ұйықтап жатыр. Хан асын жеген
соң, тысқары шықты:
- Манағы жарғағы бар сары бала қайда? - дейді?!
Бір бала айтты:
- Мына төбенің астында ұйықтап жатыр!-дейді.
- Бір он жігіт он найза алып, сол балаға барыңдар! Жаман бол-
са, қорқар, жақсы болса, қорықпас! - дейді.
Он жігіт барды. Айғай салып:
- Не ғып жатырсың? - дейді. - Хан: «Басыңды аламын!» -
дейді.
- Басым ханның алуына жараса, мен іске жарағаным ғой, да-
ярмын !- дейді. - Өзі соқтықса, немді аярмын?! - дейді.
Келді бала ханға.
- Бері кел! - деп шақырды.
Ханның қасына келіп отырды бала.
- Бала, кім баласысың? - дейді.
- Ер Көкшенің баласымын! - дейді.
- Неге келдің?
Бала:
- Әкемді кәуір өлтірген, сізден қол сұрағалы келдім!
Бұл бала жас екен. Балам, сен барма! Қыз айттырып берейін.
Косайға айттырғандай, қыз бар ма? - дейді.
Арғынның Ақсары биі айтты:
- Менде қыз бар, - дейді.-Аты Ботакөз -дейді.
Қосай айтты:
- Қалың малы не? - дейді.
Айтпады Ақсары би.
- Арғынның Ақсары биі,
Бермен бақ, Сары би,
Ботакөздің қалың малын
Айт, Сары би,
Қалың малын айтпасаң,
Әрмен қарап тұр, Сары би!
- Хан, тақсыр, қатын болса, жай алармыз, әкемнің кегін алған
соң. Маған қол бер әуелі! - дейді.
Хан айтты:
- Бұған баратұғын ерлер бар ма?
Арғынның Ақсары биінің алты баласы бар екен:
- Барармыз! - дейді.
Онан соң жұрт:
- Барамын! - дейді.
Үйіне келді. Алтауы сонан соң:
- Бармаймыз! - дейді.
Қосайдың өзі аттанды. Жұрт бәрі де:
- Бармаймыз! - дейді.
Бес асық дос баласы бар екен. Бесеуі:
- Біз сенен қалмаймыз! - десіп, бірге жүрді.
-Ботакөздің ауылын баса жүрейік! - дейді.
Ботакөз сұлу ұлы жеңгесіне жүгіріп келді:
- Анау кісіге сөйлесейік! - дейді.
- Құда түспей, құйрық- бауыр жемей, неге көрінесің оған?
Онан қыз жүгіріп кіші жеңгесіне келді:
- Анағы кісіге бір сөйлесейік! - дейді.
- Қайтіп барамыз оған? - дейді.
- Қарға көнек ілейік, бие сауған болайық, сөйтіп сөйлесейік!
Қарына көнек іліп келді, бие сауған болып барды. Қосайды
түсірді аттан. Ойын-күлкі көп қылдылар. Бір уақытта жеңгесі:
- Қайтыңыз! - дейді.
Қосай атқа барды. Қыз айтты:
Қайтыңыз, мереке ойын қылайық, қызық қызмет бар мұнда.
Қосай айтты:
- Атқа мініп шыққан соң, еркек қайтып түсер ме, ұрғашы
кайтіп түседі?
Қосай аттанды. Қыз қолтығынан тартып түсіруге болмады.
Қолтығынан жігітке жібек шапан ап берді. Қыз айтты:
- Қашан келер екенсіз?
Жігіт айтты:
- Шапанның жағасынан оймақтай қалғанда, келермін!
Жүріп кетті. Қосай оныңменен көп күн барды. Арғынның:
Ақсары бидің балалары:
- Қосайдың ауыр қолы жорыққа бара жатыр! - деп, келемеж
қылды.
Айдан ай өтіп кетті,
Жылдан жыл етіп кетті.
Қосай алған қолменен
Барып-барып кетіпті.
Неше ай барған соң,
Қасындағы бес бала айтыпты:
- «Жаным» дейін, ер Қосай,
Шыным дейін, ер Қосай,
Көл біз шөлдеп барамыз,
Кеп біз пәле көреміз,
Бұған амал не болады?
Қарнымыз ашып барады!
Судан шөлдеп барған соң,
Аштан-аш болған соң,
Қайдан амал табармыз?-
Бес бала оны айтқан соң,
Қосай сөзін есіткен соң:
- Шөлдеп барған кісіге,
Қарны ашқан кісіге
Сусағанда, су берейін,
Қарны ашқанда, ас берейін! -
Садағымның қорамсағында
Бес бауырсағы бар екен!
Салхан (салпаң) кұлақ сары аттың
Бауырының астында
Жайдың тасы бар екен.
Садағының қорамсағындағы
Бес бауырсақты алды дейді,
Бесеуіне алып берді дейді.
Бесеуі еңгеріп жүріп,
Бес бауырсақты жейді дейді.
Салхан құлақ сары аттың
Бауырының астында
Жайдың тасын алыпты,
Бұлғап-бұлғап жерге қойыпты.
Әуеден жаңбыр жауыпты,
Міне, судан ішіпті,
Ер Қосай атқа мініпті,
Қарауыл қарап кетіпті.
Жеті тауға шыққан соң,
Сары ат жүрмей қалды.
- Қамшыласам да, жүрмедің,
Қармансам да. жүрмедің,
Тебінсем де, жүрмедің,
Тербелсем де, жүрмедің!
Маған неден көңілің қалды?
- Ойбай, ием, ер Қосай,
Жүгенімді алып, құнатпадың,
Ер тоқымымды алып, аунатпадың,
Саған неден разы болайын?!
Ер Қосай аттан түсе қалыпты,
Ерін тастап алыпты.
Арқа терісі бірге түсе қалыпты.
Жүгенін енді алыпты,
Бас терісі бірге түсе қалыпты.
Салхан құлақ сары ат Арқанын ақ жусанынан алты оттап,
алты аунап түсті, үйден шыққан қалпына түсті. Құйрығын сырты-
на салып, құла шұбар құлан болып, күштің батысына таман кетті.
Бала айтты:
- «Ат аяған - жерге қарайды» - деген, «Құс аяған - көкке
қарайды» - деген осы екен-ау! - дейді. Бала жылап-жылап ер
тоқымын жастанып, жатып қалды. Ол сары ала ат барып, баяғы
батыр Жаңбыршының шаһарын үш айналып қашты. Қарға тұм-
сықты, қазық аяқты кемпір бар екен, сол кемпір айтты:
- Бұл жарғағы бар екен, сары бала бар екен, бұл семіз сары ат
бар екен. Бұл шаһарыңды үш айналып айланып шабады екен.
Мұны ұстаңыз көгі! - дейді.
Шаһардың жігіттері қуды сары атты, жетпеді. Сары ат қайтып
барды. Келсе, Қосай ұйықтап жатыр екен. Ат басқа тепті. Оянды. -
Неге жыладың? Мен батыр Жаңбыршының шаһарын үш айналып
қаштым. Маған жетер ат жоқ екен. Мен сол ат сынарға бардым. Бір
соқыр қара бие, не жетті, не жетпеді, ішіндегі құлын тұлпар екен.
Сол шаһарда бір күрең арғымақ бар екен. Бір сары бала бар екен,
тоқсан сиырдың сүтін ішеді, соны тастама. Екеуін өлтір! Менің
түгімнің түбі сайын бір оқ. Мен жеті күн, жеті түн шаба алмасам,
маған серт! Шабыса алмасаң, саған серт! Бір өзімнің дүбірімді
мың жылқының дүбіріндей қылайын. Сауырымның ортасында екі
бәйтерек орнатайын!
Қосай айтты:
- Мен бір өзімнің дауысымды мың кісінің дауысындай
қылайын! Басымды таудай қылайын, көзімді шаңырақтай қылайын!
Жеті түн, жеті күн шаба алмасаң, саған серт! Сен желігіп жүргенде,
бет тайдырсам, маған серт !
Атына мінді, келді шаһарға. Келіп тиді. Жеті түн, жеті күн
соғысты. Аттың тізесінен келді, бәрін қырды. Бір жүз кісі
қалды. Баланың алмасының сағасына май қатты. Өзі шаршады.
Сары ат айтты:
- Түсе қап бауырыма ен!
Түсе қап бауырына енді. Ат сілкінді.
- Түр! - дейді. - Үстіме мін! - дейді.
Үстіне мінді. Жүз кісіні жесір-жебір қылып алып жөнелді.
Алып шығып, олай екі дөң артылып түсті.
Баяғы желмая мінген кемпір көтінен қуып келді:
- А, Қосай, - дейді - мұның артынан жоқтайтұғын кісі барар.
Қосай айтты:
- Бір ел алып қал!
Кемпір бір тайпа ел алып қалды. Онан соң сары ат жүрмеді.
- Неге жүрмейсің? - дейді.
Ат айтты:
- Ұмыттың! - дейді.
- Немене? - депті.
- Темір үй қалды, күрең арғымақ қалды, сары бала қалды.
Қосай қайта жүрді. Келді қайтып:
- Енді оны қайтіп бұзамыз? - дейді.
- Мені тепкіле, өкпемді шығар. Сауырымнан сабап сапты
аяқтай ет шығар, сөйтіп қоя бер!
Сары ат ақты-бозды жерге барып, қайтадан жүгірді. Келіп
үйді тиіп, киіп кетті . Темір үйдің екі қабаты үзілді. Тағы кет-
ті, жүгіріп қайтып айналып кеп теуіп кетті. Темір үй ашылып кет-
ті. Ішінде сары бала жатыр екен, күрең арғымақ тұр екен. Күрең
арғымақтың аяғында темір шідері бар екен. Темірден ноқтасы бар.
Сары баланың қолында бір жағы бар екен. Бір төбені атса, төбе
аударылып түсер еді. Сары бала айтты:
- А, Қосай, тірі болсам, елімнің кегін алармын сенен!
Қосай басқа кеп шапты, ішін жарды. Ішін қараса, тоқсан бөлек
қарыны бар екен, тоқсан сиырдың сүтін ішеді екен. Бір кемпір
анда (онда) отырды:
- Тәңірі көзіңді ашсын! -дейді.
Сары ат айтты:
- Қайт енді! - дейді.
Сонан соң Қосай манағы көшіне келді. Көшке айтты:
- Мен озып барайын. Ұзын сызғап жерден жүр, дөңгелек
сызған жерге қон!
Сонан соң ер Қосай озып барды жеріне, бір төбенің басына
шықты. Күндік жерден есітеді екен, түстік жерден болжайды екен.
Түстік жерде Жаңбыршы батыр кетіп бара жатыр екен, қасында
ұлы Темірбай алып бар екен. Бір сәуегейі бар екен. Жаңбыршы
айтты:
- Сәуегейім, не көрдің бүгін?
Сәуегей айтты:
- Бүгін біздің шаһарды бір сары бала шапты. Астында семіз
сары аты бар. Жеті қабат темір үйді бұзды. Бұл сары баланы
өлтірді.
Жаңбыршы айтты:
- О баланы біз көрдік, бізді о бала көрді. Біз оған барсақ, ол
бізді өлтіреді. Ол бізге келсе, оны біз өлтіреміз!
Сонан соң Қосай жөніне жүріп кетті. Сары ат айтты:
- А, Қосай, елің енді жақын еді. Бір таудың ар жағында
Ертістің суы бар, оның ар жағында Арғынның: Ақсары биінің
ауылы бар. Мына тауға желіп шық, суға желіп түс. Желіп мен ар
жағына өтейін. Судың ар жағында мен жығылайын. Сен сонда:
«Атым өлді!» - деп, айғай сал. Сонан соң ауылдың кісісі келер.
Арғынның Ақсары биінің алты ұлы құйрығымнан тартар. Көтімді
козғалта алмас. Арғынның: Ақсары биі өзі тартар. Сонан соң
түрегелермін! Көңілі тәуір болып қалсын! - дейді.
Қосай кетті, тауға желіп шықты, желіп түсті, судан желіп өтті.
Судың жиегіне келіп жығылды, айғай салды. Ауылдан кісі келді,
Қосай айтты:
- Жолаушы едім, менің атым жығылып жатыр!
Арғынның: Ақсары бидің алты баласы келіп, тартты, көтін
қозғалта алмады. 0л тағы айғай салды. Арғынның: Ақсары биі
өзі келді. Келіп тартты, ат тұра келді тартқан соң.
- А, балаларым, - дейді. - Қартайсам да, өзім тәуір екенмін.
«Бөрінің қартайса да, бір қойлық әлі бар» - деген осындайды ай-
тады ғой! - дейді. - Жаным, кім едің? - дейді.
- Қосайдың жолдасымын! - дейді.
- Қосай әкесінің кегін алды ма?
- Кегін алды.
- Ойбай, олай болса, үйге жүр, сусын іш!
Үйге келді. Қосай сусын ішті. Ботакөз сұлу аяқшы болды.
Үйінде жатқан сартпен қалжыңдасып ойнар екен қыз. Қосай оны
білді. Тосай тұра аттанды:
Қолымдағы қарағай садақ,
Қайыра тартқан бар ма екен?!
Сираңның сары жон
Тізеден соқпақ салған бар ма екен,
Әкесінің кегін алған бар ма екен?!
Әкеңе бердің толы аяқ,
Шешеңе бердің жарты аяқ.
Маған бердің орта аяқ.
Көңіліңді беріп қойыпсың,
Телегей қара бөрікті
Жатыр екен үйіңде.
Қалай ойнасаң да, ерікті,
Бір күнде басыңа тиер тал таяқ!
Сонан соң жұртына кетті. Арғынның: Ақсары бидің балала-
рына айтты:
- Ертең менің көшім өтер. Отар малдарыңа ие болмай,
қалмаңдар!
Сөйтіп жүріп кетті, келіп қолына келді. Судың арғы жағында
қонды. Ертең айдады. Арғынның: Ақсары бидің ауылын бастыра
айдады. Сиыр - сиырына қосылып кетті, қойы қойына қосылып
кетті. Ақсары бидің алты баласы алты тайға мініп, жайдақ шаңның
ішінде калды. Алтауы айттылар:
- Қосай мырзаға айтыңыз, малымызды бөліп алайық, тоқта-
сын! - дейді.
Оған:
- Тоқтамаймын! - дейді.
Қойындай қой бөліп тастады, жылқысындай жылқы бөліп
тастады.
- «Ботакөздің қалың малы» - деп білсін. Жаманға мал неге
керек: Жаманның алдындағы малы біреудікі. Жақсыға мал неге ке-
рек: кімде мал бар болса, ол мал жақсынікі емей, кімдікі? - деді де,
жүре берді.
Жүріп үйіне келді, қаршыға салды. Ботакөз сұлуға:
- Үй тіксін! - дейді.
Ботакөз сұлуды алып келді. Кешке жаңа тіккен үйге барып
жатты. Әбдіренің аузы берік шықты, көңілі жайланды. Бел-
деуге ат байланды. Аты үйді сындырып бара жатыр. Ботакөз сұлу
айтты:
- Атыңыздың мінезі осылай ма еді?
Қосай айтты:
- Күнде қаз, дуадақ қанжығасында жүруші еді, соны көксеп
тұр. Шығып қара, - дейді.
Шығып қараса, жау жеті қабат қоршап алыпты.
Қосай айтты:
- Кейін тұр, атыма мініп шығайын!
Атына мініп шықты, қолдан қарсы келді біреу. Манағы
желмаяға мінген кемпірдің баласы екен, Темірбай алып екен. Най-
замен шанышты Қосайды, жоғары көтерді.
- Қосайым, қалайсың? - дейді.
- Әлі де болса, бақ талайым сенен найза бойы жоғары үстіңде
тұрмын ғой, мінеки! - дейді.
Солай дегенде, Қосайды жерге тастай берді. Найзаның
қарыстай жері ұңғысынан үзіліп, Қосайдың ішінде калды. Ағашы
Темірбай алыптың қолында кетті. Қосай өліп калды. Темірбай
алып онан соң елін шапты. Қатынын мінгестіріп алайын деп еді,
Темірбай алып алдырмады:
- Шешеме қылған жақсылығы бар еді.
Манағы желмаяға мінген кемпірге бір тайпа ел беріп кет-
кен еді. Соның үшін қатынын ат көтіне салдырмады. Сары атты
ұстайын деп еді, ұстатпады. Жанды қараға шалдырмайтұғынын
білді, қумады. Қырық кісіні өлтірді, сары ат қашып кетті. Сары ат
Қосайға қайтып келді. Қайтып келсе, Ботакөз сұлу өлгелі жатыр
екен. Ат айтты:
- Өлме! - дейді. - Мына өлген кісінің өтін алып, Қосайдың
мұрнына құй! - дейді.
Өлген кісілердің өтін қатын алды, мұрнына құйды. Қосай:
- Қатты ұйықтап қалыппын-ау! - деп, тұра келді. - Жау қайда
кетті? - дейді.
Атына мініп алды. Қатыны айтты:
- Қайтып түс, ұйықта бүгін. Әкең түсіңе кірер, аян берер, бет
алды лақпа! - дейді.
Қосай қайтып түсті, ұйықтады. Ер Қосай түсіне әкесі енді.
Әкесі айтты:
- Мұнан былай, балам, қатын қойнында жатып, жауға атта-
на шаппа! - дейді. - Өзің көрген кемпірдің ұлы Темірбай алып
- сырты болат, іші - құрыш, - дейді. - Атса мылтық өтпейді,
шапса, қылыш өтпейді. «Сені өлтірдім!» - деп кетті. Үйіне бара
қатынының қойнына жатар, сонда оның мойнына шайтаны
үйелейді. Сол шағында қасиеті қашады. Сонда барып, мойнынан
шап! Мойнынан шап! - дейді.
Қосай ұйқысынан тұра аттанды. Темірбай алыптың көтінен
қуып барды. Түнде жасырынып, аңдып барып, қатынының
қойнында жатқан жерінде мойнынан шапты. Басын алды да, кетіп
қалды. Бір таудың ішіне барып, бекініп жатты. Ертең таң атқан соң
Темірбай алыптың басын найзаның ұшына шапшып алып, тал
түсте шаһарға кірді. Темірбай алыптың басын найзаның ұшында
жүргенін көрген соң, жалғыз жан бүлк етіп үйінен шыға алмады.
Көзіне керінгенді қырып, ат-тонын алдына, қыбырлап түсуге
жарағаннан дәнеме тастамай алып кайтты. Жеті жүз ұста жидыр-
ды, жетпіс арба көмір алдырды, өзі көмірдің ортасына отырды.
Ұсталарға көрік бастырды, өзі қорғасындай балқыды. Көтінен
найзаның сынығы түсіп қалды, жазылып кетті. Өзі малын малда-
нып, жанын жанданып, еліне қарадан хан болып, сондай әділ бо-
лып, барша мұратына жетті.
