автордың кітабын онлайн тегін оқу Ақыңдар айтысы
ҚЫСҚА ҚАҚТЫҒЫС ҮЛГІЛЕРІ
ЖОЛАУШЫ МЕН БОЙЖЕТКЕН ҚАҒЫТПАСЫ
Бір жолаушы бір жақтан келе жатса, бір үйде екі бойжеткен қыз отыр екен. Бұл жолаушы базар шығып келе жатқандығын айтып, сусын сұрағанда, қыздар:
- Ағатай, базарлық бере гөр!- дегенде, жолаушы жігіт айтыпты:
Бұхара базарына барып келем,
Малым өтпей, құр шаршап, налып келем.
«Осы үйде екі бала бар»- дегенге
Екі бүйрек, бір сирақ алып келем.
Онда қыздар кідіріп қалмай, жауап қайырды дейді:
Кіріп келдің бас салып, долағай бас,
Жолаушының құны сол - бір аяқ ас.
Екі бүйрек басылсын өз көзіңе,
Ол сирақты шешеңнің е... бас!
МӘШҺҮР - ЖҮСІПТІҢ БІР ҚОЖАМЕН СӨЗ ҚАҒЫСУЫ
Мәшһүр - Жүсіп.
Айтамын: «Айт!»- дегеннен әуелі Айдан,
Бір Құдай орын бергей бейіш жайдан!
Соны тапсаң, бір тыныс алдың, қожам,
Жаратты пайғамбардың нұрын қайдан?
Қожа.
- Ырсай Алла, жан Алла пида болған,
Пайғамбар - қазынасы нұрға толған.
Ғабдолла Бұтырашқа нұрын төгіп,
Нұрынан бір Құдайдың пайда болған.
Мәшһүр - Жүсіп.
- Он түйме өңірімде қатар-қатар,
Шешкенше сол түймені таңдар атар.
Үлкендікке талассаң, жол болады,
Дария мына жатқан қашан қатар?
Қожа.
- Олла, ағылым демесе, ғасы болар,
Желді менен тоқсанда дария қатар.
Қарағай садақ қырық кез оқ барымда,
Сендей ақын жоқ па еді өзі атар?
Мәшһүр - Жүсіп.
- Екі сексен бір тоқсан жұмбағым бар,
Жүйрік болсаң, соны тап, құла[ғың] сал?
Қожа.
Қарағай садақ, қырық кез оқ бар белімде,
Мендей ақын бар ма еді өз еліңде?
Екі сексен, бір тоқсан жұмбағыңыз,
Есептесең, екі жүз елуің де.
Мәшһүр - Жүсіп.
Сүйгенге бейіш іші сарай болар,
Екі он бес күн, төрт жұма - бір ай болар.
Кей байлар жүзден бірін зекет бермес,
Оның жайын сұраймын, қалай болар?
Қожа.
Әр не қылсаң, Аллаға аян болар,
Қылған ісің алдыңнан даяр болар.
Жиған малың зекетсіз ақын олжа,
Ақырында жылан мен шаян болар.
Мәшһүр - Жүсіп.
Қожеке-ау, ояу қалай, ұйқы қалай,
Болғанда жаугершілік жылқы қалай?
Ақыретке барғанда, тақсыр қожам,
Жалғандағы ойын мен күлкі қалай?!
Қожа.
Жанның қамын ойламас ақымақ, есер,
Үйде отырып, арымен өлшеп-пішер.
Бұ дүниеде көп ойнап, көп күлгендер
Жылай, еңірей тозақта күні кешер.
ТӨЛЕГЕН МЕН ИМАНТАЙ ТӘЖІКЕЛЕСУІ
Төлеген қожаға Қаржастың Имантай деген ақыны айтыпты:
Ассалаумағалейкум, Құтпан қожам,
Шалдарды шытырынжы ойнап, ұтқан қожам,
Төрт биенің сүтіне наз қыласың,
Төрт ауылды құрыта шыққан, қожам!
Онда қожа айтыпты:
Тамам Талас ішінде сен жарлы едің,
Сонда-дағы пейілің кең жарлы едің.
Кеше Шектібайдың аласы құрығанда,
Сол жұтта да ішінде мен бар ма едім?
Бұл сөздің мәнісі: қожа келіп қыстаған жылы бір ауылдан бір шал өз ажалынан қаурап қалған екен. Солардың ысқатын қожа алады ғой. Бұл Имантайдың аталары: Шектібай байдың бұрын бір жұтта жылқысы жұтап таусылып қалған екен.
КӨТЕШ ПЕН КҮМПЕЙЕ САЙЫСЫ
Көтеш ақынның бала күнінде Қаратауға ел қопарыла ауып барып: «Арғын ауды» деген бір заман болған. Сонда Қаратауда не көп, шеңгел көп. Ат құйрығы шеңгелмен жұлынып, мінген аттары шолақ болып қалған. Ол заманда Ұлы жүзде Күмпейе (Күмхейе) деген қыз ақын атақ шығарып тұрған күні екен. Ұлы жүзде бір той болып, Арғындарды тойына шақырып, бір-бір шолақтарын мінісіп барғанда:
- Арғындар, той бастаңдар, өлең айтыңдар! - дегенде, Арғындардан «Әу!»- деп, өлең айтушы табылмады дейді. Сонда Көтеш бала екен, бұрын өлең айтып көрген жоқ екен. Жұрт дағдарған соң, Ұлы жүз келемеж қылған соң:
- Тым болмаса, «Әу!»- деп үрерлік иттеріңді ертіп-ақ келмеген екенсің!- дегенде, сонда Көтеш ақынның аузынан алғашқы шыққан өлеңі дейді:
- Қаратаудың басынан көш келеді,
Қара көзден мөймілдеп жас келеді.
- Тағы айт!- дегенде, айтқаны:
- Қаратаудың басынан көш келеді,
Бір кедейге бір кедей өш келеді.
Шуылдама, бозбала, дуылдама,
Біреуге ерте, біреуге кеш келеді.
- Тағы айт, тағы айт!- дейді.
- Қаратаудың басынан көш келеді,
Алыс көшсе, ит пенен ешкі өледі.
Жақсы қыздың үйіне күйеу болсаң,
Табақ-табақ алдыңа төс келеді.
- Тағы айт, тағы айт!- дейді.
- Қаратаудың басынан көш келеді,
Тым-ақ тәуір көремін көшкен елді.
Жаман қыздың үйіне күйеу болсаң,
Төсің түгіл, төсегің кеш келеді.
Күмпейе ақын қыз шыдай алмай, өлеңді қоя берді дейді ақындығын білдіргелі:
- Жеңгелікке жүреді екі қатын,
Сақтап жүрмін Алланың аманатын!
Арғындардың жігіті алдап отыр,
Шолтаң-шолтаң еткізіп шолақ атын.
Құдай рахмет қылсын, сонда Көтеш айтты дейді:
- Жеңгелікке жүреді екі зайып,
Өлең сөзді айтамын жұртқа жайып.
Ат шолағын, құдаша, қылсаң айып,
Аса (аша) шолақ нәрсенің бәрі де айып! –
дегенде, Күмпейе қалта қарап тұрып қалды да, Көтеш жеңіп кетті деген атақ болып, ел бастап, ақын атанған жері осы.
КӨТЕШ ПЕН КҮНЕКЕЙ ҚАҒЫТПАСЫ
Қуандықта: Алтай - Қарпық Итаяқ байдың қызы Күнекей ақын мен Көтеш ақын айтысқан.
Күнекей өлеңі:
- Ұранымды сұрасаң, Алтай - Қарпық,
Келген аттың бәйгеден бауыр еті артық.
Шашым менен шашбауым, жамбы - көтім,
Екі емшегім жігіттен әлі де артық.
Көтеш айтыпты:
- Киімде жаға менен жең бар деймін,
Айтысып меніменен нең бар деймін.
Шашың мен шашбауыңа сақал-мұртым,
О тесікке бір тығын тең бар деймін,
Емшегіңе екі иінім тура келсе,
Осыменен үйіңе (ойыңа) жөн бар деймін.
КӨТЕШТІҢ БІР ҚЫЗБЕН АЙТЫСЫ
(БІРІНШІ НҰСҚА)
Көтеш ақын Қаратауда сол қыстап жатқан қысыңда Қыпшақта той болып, Арғындарды тойға шақырыпты. Сонда Қыпшақта ақындықпен: «Арсыз қыз» атанған бір қыз бар екен. Жастан сонымен айтысуға жан шықпаған соң, шал да болса, тұсына Арғын болып Көтеш ақынды отырғызыпты: «Алжыған шал мен арсыз қыздың аяқтасқанын байқайық!»- деп. Сонда «алжыған шал» не дейді:
- Жігіттік, әлеуметтер, өтті бізден,
Қыз кетпес қартайғанмен көңілімізден.
«Алаштың ала жібін» аттамаймыз,
Бер, Құдай, өзіміздің пейілімізден!
Қыз айтады:
- Мінгенім дәйім менің боз інген-ді,
Аузыма сөйлейтұғын сөзім келді.
Қызарған екі көзі маймылдай шал,
Тұсыма қайдан менің кезің келді?
Шал сөзі:
- Бұл жерге келмес едім, көп ап келді,
Тұсына ақын қыздың дөп ап келді.
«Кәрі бұқа тайыншаны қуады - деп,
- Қызығын бір көрейік!»- деп ап келді.
Қыз айтады:
- Арғынның сендей шалы тот жейтұғын,
Арқасын сендей шалдың бит жейтұғын.
Қысың өтіп, шал баба, жазың шықса,
Аузың сасып, тісіңді кұрт жейтұғын.
Шал сөзі:
- Жүгірген ойдан қырға тарғыл тазы,
Жігітті мұңайтады малдың азы.
Аузы ашықтың бәрін де құрт жей берсе,
Құрт кетпес сіздікінен қысы-жазы.
Қыз айтады:
- Шал баба, жарымаған жалшы маған,
Соры бар маңдайыңның тамшылаған.
Өлеңді бізден бұрын көп айтыпсыз,
Шал баба, тапқаныңды салшы маған!
Шал айтады:
- Жөргекте қызды Құдай ұрған, ботам,
Бөксесін біз дегенде, бұрған, ботам.
Біздерде жоқ екен деп ғапіл қалма,
Түбінде қоржынымның тұрған, ботам!
Онда қыз былай дейді:
- Арғынның сендей шалы тот жейтұғын,
Арқасын сендей шалдың бит жейтұғын.
Қаншығы біздің елдің ұры келер,
Түбінен қоржыныңның ит жейтұғын.
Шал сөзі:
- Жөргекте қызды Құдай ұрған, ботам,
Бөксесін біз дегенде, бұрған, ботам!
Түбінен қоржынымның ит жемейді,
Қасында дөкей жігіт тұрған, ботам!
Алжыған шал жеңеді ғой, ақырын мылжыңдай беріп не қылайын?
КӨТЕШТІҢ БІР ҚЫЗБЕН АЙТЫСЫ
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
Шал.
Деген соң: «Қызыл өгіз, қызыл өгіз»,
Бұл елдің қатыны арық, қызы семіз.
Ақ төсіңе ақ төсім бір тиген соң,
Бұл жерден кім кетеді жиырмасыз?
Қыз.
Жаураймын қыстыгүні тон болмаса,
Жаушы күн көре ме ел болмаса?!
Біздерге бесеу-алтау бұйым емес,
Жеті мен сегіз, тоғыз, он болмаса.
Байлаймын көк аламды көк мойылға,
Кез болдым, шақырған соң, бір тойыңа.
Шал баба, көңіл беріп, қойныма алсам,
Жарар ең кідірместен неше ойынға?
Шал.
Байлаймын көк аламды көк мойылға,
Кез болдым, шақырған соң, бір тойыңа.
Бикешім, көңіл беріп, қойныңа алсаң,
Жараймын кідірместен бес ойынға.
ОРЫНБАЙ МЕН КЕЛІН ҚАҒЫСУЫ
Қарауыл: Орынбай ақынның бір жаңа түскен келінге айтқан өлеңі. Келіншек өзінен жасы, жолы кіші, баласындай адам болу керек. Оңаша үйде бір кездесіп қалғанда, айтыпты. Орынбай.
Ақ емес, не қара емес, торы келін,
Адамның өзі теңді зоры келін.
Адамға ұят, абырой мұнан болмақ,
Арасын екі аяқтың қоры, келін!
Онда келін айтады:
Ақ емес, қара да емес, мен бір торы,
Адамның өзім теңді болдым зоры.
Мен сақтап осы жерге аман келдім.
Ендігісін, қайынаға, өзің қоры!-
дегенде: «Қасымда басқа біреу болғанда, тірі масқара болып едім, айтуымыз оңаша болып, жаным қалды!» - депті Орынбай.
ТӘТТІҚЫЗ БЕН ӨСКЕ ҚАҚТЫҒЫСЫ
Қыпшақ - Өске ақын бір ауылға келіп түскен екен. Сол ауылда ақын Тәттіқыз кездеседі. Сонда Өскеге Тәттіқыз айтқан екен:
Менің атым - Тәттіқыз,
Өңге қыздың аты - қыз.
Кер[д]еңдеп келіп,
Сырты қожырайған шал екенсің,
Ұйқыңды бұзбай жатыңыз!
Сонда Өскенің айтқаны:
Сенің атың - Тәттіқыз,
Айтқан сөзің дұрыс-ақ,
Өзге қыздың аты қыз.
Үнемі жігіт-жігіт дей бермей,
Шалдікін де біраз татыңыз!
МҰСТАФА МЕН ЖҰМАБАЙ ҚАҒЫСУЫ
Мұстафаның Қойсары: Жұмабай ақыннан сұраған сөздері.
Мұстафа сөзі:
Дін күткен мұсылманға болар сауап,
Күшің жетсе, мекерге қылшы тауап.
Жұмеке, жасың үлкен, аға едіңіз,
Сұраймын аз ғана сөз, берсең жауап.
Жұмабай сөзі.
Қайыр, ықсан нашарға берген сауап,
Байға парыз Меккені қылмақ тауап.
Қайтармақ сөзге жауап, қиын жұмыс,
Берейін шамам келсе, сізге жауап.
Мұстафа.
Бес намаз күнінде бес оқылады,
Ораза жылда бір ай тұтылады.
Құранда неше аят бар, неше тыныс,
Неше аят мансұм сәжде оқылады?
Жұмабай.
Алты жүз мың және де
Алпыс алты мың Құранда аят.
Жүз төрт сүре, он төрт сәжделі аят.
Білетін тыныс жарып (шәріп) мағыналарын
Ғалымдар білер оны бүн заһаят.
Мұстафа.
Бес парыз - дін исламның болған бесеу,
Тозақ жеті болыпты, бейіш нешеу?
Тірегі дін исламның Құран - ғатым,
Жұмеке, сол Құранның әрпі (харпы) нешеу?
Жұмабай.
Нәпсі тыйсақ, күнәдан арыламыз,
Күнә қылсақ, тәубеден жаңыламыз.
Ақша емес шотқа қағып есептейтін,
Есептеп Құран әрпін не қыламыз?
Мұстафа.
Зор күнә: ұрлық, ойнас, өтірік, өсек,
Кісі ақысы, бұлардан, ауыр жесек.
(Бұлардан ауыр күнә арам жесек)
Тақ-жұпсыз, есеп-сансыз нәрсе бар ма,
Есеп білмес, Жұмеке, болдың есек.
