автордың кітабын онлайн тегін оқу Орта жүздегі арғынның рулары
Арғын ағаның нәсілінен Қодан, оның баласы Дайырқожа, лақап аты Ақжол, оның бәйбішесінен Қарақожа, тоқалынан - Сомдық, мұның екі баласы - Саржетім, Шақшақ. Олардың нәсілі кіші жүзде тоқал арғын атанады. Қарақожаның бәйбішесінен баласы - Мейрам және Момын деген тоқалынан үш баласы - Қарасопы, Кенжесопы, Басентиін. Мейрамның бәйбішеден төрт баласы - Қуандық, Сүйіндік, Бегіндік, Кегіндік. Мейрамның тоқалынан - Болат, Қуандықтың төрт баласы - Алтай, Қарпық, Темеш, Беруші: Сүйіндіктің нағыз үш баласы - Жанболды, Құлболды, Орманшы және асыранды баласы - Қаржас. Осы төртеуінің нәсілі төртауыл атанды. Бегендіктің баласы - Қозған, Кегендіктің баласы - Қақсал, Болаттың нағыз екі баласы - Майқы, Ошан және асыранды екі баласы - Жалықбас, Қамбар, осы төртеуінің нәсілі қаракесек атанды.
Жоғарғы Қарақожаның Момын деген тоқалдан туған Қарасопының екі баласы - Атығай, Қарауыл: Бәсентиіннің үш баласы - Айти, Байымбет, Жанай: Кенжесопының екі баласы - Қанжығалы, Тауфиықты - осы жетеуі үлкен шешелерінің атыменен жеті Момын атанды. Тауфиықтыны тілі келмей Тобықты десті. Бұл Тобықтының екі баласы - Ерсетік, Дәулетік. Бұл Дәулетік бір аста жуан таяқ ұстап ошақ басын қорығаннан Жуантаяқ атанған, нәсілі де сол атпен атанды. Ол Дәулетіктің үш баласы - Байғара, Байшора, Жиеншора. Бұл Жиеншора оқымысты кісі болған соң, Хафиз дейміз деп, тілі келмей Абыз атанды.
Байғараның екі баласы - Арқар, Бөкен. Байшораның баласы - Шағырбұға. Оның үш баласы - Құдайқұлы, Қожағұл, Андағұл. Андағұлдың қыпшақ қызы қатынынан туған баласы - Батбанақ, оның баласы - Қарабатыр. Жоғарғы, Абыза атанған Жиеншораның төрт баласы - Абдал, Жұмық, Еле, Шаршақ. Абдалдың баласы - Ескене, Жұмықтың екі баласы - Нарымбет, Жиенбет. Ескененің үш баласы - Өтеғұл, Бердібай, Өтебай. Өтеғұлдың екі баласы - Төлебай, Көрпе. Жиенбектің екі баласы - Құлсары, Тоқсан. Төлебайдың бес баласы - Қожакелді, Қара, Қожамбет, Жанқожа, Айтқожа. Құлсарының екі баласы - Құдайсүгір, Берсүгір. Тоқсанның екі баласы - Жәнібек, Тоғызақ.
Жоғарғы Тобықтының үлкен баласы Рыспетектің үш баласы - Мұсабай, Көкше, Дадан және Мұсабайдың үйсінге берген қызынан туған жиені - Қолұқ және жоғарғы Жуантаяқ атанған Дәулеттік - осы бесеуін бес атаның ұлы Тобықты Бесжан Мұсабай дейді. Көкшенің екі баласы - Топыш, Томан. Топыштың екі баласы - Бәши, Шобан. Томанның екі баласы - Қаракөшек, Балтай. Шобанның алты баласы - Надир, Бәрит, Әлім, Жасыбай, Қарабақан, Турабай.
Даданның үш баласы - Есенбақты, Дәулетбақты, Ақсақ. Есенбақтының екі баласы - Манас, Танас. Манастың үш баласы - Базарқұл, Кенжебарақ, Тоқал. Дәулетбақтының екі баласы - Ебескі, Қалдау. Бұл Дадан Тобықты - Қарқаралы уезінде екі болыс ел, өзге тобықты - Семейпалат уезінде бес болыс ел.
Жоғарғы Мұсабай бидің екі баласы - Тұлұңқожа, Сүйірбас. Бұл Тұлұңқожаны арғынның бір жақсы кісісі «міне, бір жаман тобықты» дегендіктен, өзі де, тұқымы да жаман тобықты атанды. Сол Тұлұңқожаның екі баласы - Биянай, Шегір. Биянайдың екі баласы - Есбентай, Елібай. Есбентайдың баласы - Текебай, Елібайдың баласы - Мұғал. Мұғалдың баласы - Жекең, мұның төрт баласы - Наз, Нүрке, Бірке, Ожар. Жоғарғы Шегірдің баласы - Байбол және Шегірдің қыпшаққа берген қызынан туған жиені - Жүзбейнет. Байболдың баласы - Бораншы, оның төрт баласы - Есболат, Алмамбет, Айғана, Абыл және асыранды баласы - Есім. Есболаттың асырап алған баласы - Қайыпберді, оның төрт баласы - Қошқар, Сеңгір, Бегей, Текзан. Алмамбеттің екі баласы Кәдір, Түпек. Айғананың екі баласы - Игілік, Ораз.
Жоғарғы Мұсабай бидің бір баласы Сүйірбастың үш баласы - Әлі, Сары, Қожаберген. Әлінің екі баласы - Орыс, Қаржау. Сарының бәйбішесінен екі баласы - Мәмбетай, Үмбетай және Тұрсынханның қызы Қоңырбикеден туған екі баласы - Мәмбетсопы, Кішік (мұны тілі келмей Күшік дейді). Қожабергеннің екі баласы - Бекбембет, Жапал. Мәмбетайдың үш баласы - Тәңірберді, Тасболат, Байғазы. Тәңірбердінің бәйбішесінен - Базар, Сағындық, бір қатынынан - Шақар, ең кіші қатынынан - Тосбай, Төлек.
Жоғарғы Мәмбетсопының екі баласы - Жұмағұл, Қожан. Жұмағұлдың алты баласы - Мамай, Мырза, Баян, Есен, Ерсабай, Манай. Тобықтыны Ордың қара ағашынан осы жерге шейін бастап келген осы Мамай батыр еді.
Жоғарғы Кішіктің бәйбішесінен екі баласы - Саңмұрын, Байымбет, тоқалынан екі баласы - Әнет, Әйтек. Әнет бабаң атанып, «Жеті жарғы» деген бидің бірі болған және Сырдан ауғанда «Ақтабан шұбырындыда» 97 жасында жүре алмай қалған осы Әнет бабаң еді. Саңмұрынның үш баласы - Байғара, Құлғара, Атығай. Байғараның үш баласы - Қонысбай, Кегібай, Аршабай. Құлғараның баласы - Жанбай, Атығайдың баласы - Бұғыбай. Оның екі баласы - Байтөбет, Соқыр. Жоғарғы Байымбеттің баласы - Таңатар, оның үш баласы - Сақ, Тоғалақ, Сақұлы. Сақтың бес баласы - Әлімбет, Жолымбет, Есенгелді, Жарқын, Сазан және қызынан туған керей жиені - Шекі. Тоғалақтың алты баласы - Есенаман, Еңсе, Балта, Төйте, Қойгелді, Тасоймас. Асырандысы - Серкебай, Үсен. Үсеннің баласы - Бұлақбай.
Жоғарғы Әнет бабаңның бәйбішесінің бес баласы «Ақтабан шұбырынды» болатұғында қалмақтың оғынан өліпті. Соның өзгесінен ол жақта нәсіл қалғаны мәлім емес. Мұнда сол бәйбіше баласы Байболат дегеннің Балуан, Бақай деген екі баласы бесікте келген екен, соның Балуанынан тұқымы жоқ. Бақайдың үш баласы - Құрманбай, Жарылғап, Тоққожа. Құрманбайдың баласы - Байымбет, оның баласы - Тулақбай. Жарылғаптың екі баласы - Шағырбай, Сасықбай. Сасықбайдың екі баласы - Отыншы, Керейбай, Шағырбайдың екі баласы - Қарабас, Жортубай. Тоққожаның баласы - Көбеген, оның баласы - Дүйсенбай осында. Өзгесі түгел Белағаш елінде. Әнет бабаңның бір қатынынан - Жаубасар, оның екі баласы - Отағұл, Маң. Отағұлдың үш баласы - Жұрынбай Тоқбан, Сыдық. Маңның екі баласы - Ақбай, Тұяқ және Әнет бабаңның кіші қатынынан Есболат, Шақа. Есболаттың екі баласы - Байгел, Шабан. Шақаның үш баласы - Айтуар, Тауке, Бостан.
Жоғарғы Әйтектің бәйбішесінен - Олжай, тоқалдан - Байбөрі, Қалқаман. Бұл Қалқаман Мәмбетайлардың бір Мамыр деген қызды алып қашып, сол тақырыпты садақпен атуға бұйырылып, садақ қара санына тиіп, өлмей қалып, Әнет бабаңа өкпелеп Бұхара маңындағы елге барыпты, «тұқымы бар» деп есітеміз. Мұнымен туысқан Байбөрі «Бәкең» атанып, оның нәсілі мұнда жүз үйдей бар. Байбөрінің төрт баласы - Шотқара, Досақ, Өтеген, Байдәулет. Шотқараның үш баласы - Байсары, Маңғыт, Байша және жиендері - Тәтібай, Жанабай, асыранды - Жамбы. Досақтың екі баласы - Тәтіш, Сандық. Өтегеннің екі баласы - Күнтуған, Сары және жиені Байғұтты. Байдәулеттің нағыз екі баласы - Бақтыбай, Тойғұлы, асыранды екеуі - Мұрасыл, Есенбек.
Жоғарғы Олжайдың үш баласы - Айдос, Қайдос, Жігітек.
Қайдостың баласы - Бөкенші, Борсақ. Бөкеншінің алты баласы - Байкөбек, Жанкөбек, Жанқабыл, Жанақ, Тұмарбай, Қуандық. Борсақтың бес баласы - Егізбай, Сегізбай, Жазыбай, Қазыбай, Алма. Жігітектің бәйбішесінен - Кеңгірбай би, Сеңібай. Қабекең атанған - Кеңгірбай еді. Жігітектің тоқалдарынан - Түлкібай, Қарсақбай, Күзенбай, Жолымбет.
Жоғарғы Айдостың төрт баласы - Ырғызбай, Торғай, Топай, Көтібақ. Торғайдың бәйбішесінен - Жабағы, Құлыншақ, бір қатынынан - Меңдібай және бір қатынынан - Серік, асырандылары - Құттығұл, Самылтыр. Топайдың балалары - Бүркіт, Жанболат, Бекболат, Бектас, Жантас, Бабын, Тасболат (бұл Тасболат Нәшен атанды) және Қуат. Көтібақтың бір қатынынан - Әйтей, Қодас, бір қатынынан - Шағанбай, Әуек, Үрпек, бір қатынынан - Боранбай және кіші қатынынан - Тоқсанбай, Сексенбай, Алпысбай және жиені - Қуат.
Жоғарғы Ырғызбай - біздің төртінші атамыз һәм Абылай ханмен жолдас болған кісі. Оның төрт баласы - Өскенбай, Өсер, Мырзатай, Жортар. Жоғарғы Кеңгірбай бидің орнына Өскенбай би болған, оның бәйбішесінен біздің үлкен атамыз Құнанбай қажы марқұм жалғыз.
Оның үлкен қатынынан менің әкем Құдайберді марқұм жалғыз еді. Ол кісі 1866 барыс жылы 37 жасында апрель айында дүниеден өтіп, мен 8 жасымда жетім қалдым.
«Шежіре түрікті» жазған Әбілғазы ханнан бізге қалған бір мирас, шежіре жазғанда өзімізді мақтап аз сөз жазбақ еді. Бірақ менің өзімді мақтарлық лайық ісім жоқ болған соң, ұлы атамыз Құнанбай қажы марқұм жайынан аз сөз жазамын.
Қажы марқұм бұл елдің бек надан кезінде туып шала хат танып қалса да, әкесі Өскенбай биге әр жақтан келген хаттарды оңашаға алып барып, бірін-біріне салыстырып өзінен-өзі оқып, түркі кітапты оқитұғын болыпты. Және ноғай молдаларды сақтап, елсізге үй салғызып, қазақтың балаларын жиып алып, молда мен балаларды сонда сақтап оқытып, бұл жақтағы қазаққа оқу оқытып хат танытқан - сол қажы марқұм еді. Осы күнгі біздің күзеу қорамыз - Ескі там деген жер сол бала оқытқан тамның орны еді.
Қажы марқұмның алдына келген қазақ бұрын намаз оқымай жүрген болса да, намаз оқушы еді. «Насыбай - харам» деп бір молда айтқан соң, «насыбай атқандардың мұрнына тотыяйын құямын» деп насыбайшыларды тиып еді. Бұрын зекет бермейтұғын қазаққа зекет бергізген сол кісі еді. Осы күнгі Қарқаралыдағы мешіт сол кісінің салғызып, құдайы қылған мешіті еді. Ондағы қазақтар ноғай молдаларымен талас шығарып, «бұл қазақ мешіті, қазақтан молда имам қоямыз» деп, осы күнде наданырақ қазақ молда имам болып тұр деп естимін. Қазақ шын жігерлі болса, балаларын оқытып, жақсы ғалым қылып, сонан соң имам қойсашы, қажының қойған ноғай молда Хасан марқұмның балалары бар.
Қажы марқұм аға сұлтан, помощник те болып еді, бірақ ондағы мақсаты - жалғыз ғана дүние мақтаны үшін емес, «қазаққа қадірлі болсам, не қорқытып, не сыйлатып шариғат жолын түсіндірермін» деген ойы еді.
1874 жылы қажыға барғанында қазақ қажылары түсетұғын Мекеде бір тәкиә, яғни үй сатып алып, құдайы қылып еді. Осы күнде Кіші тәкиә деп атайды. Кіші жүзден бір Сұлтан деген бек ғалым жігіт ие болып тұр. Басында қажы марқұмның қойған күтушісі Қанатбай сопы еді. Ол кісі өлген соң кемпір қатыны бір жиен қызын асырап тұрған кезде, осы Сұлтан кез болып, кемпір соған жиен қызын беріп, тәкиәге Сұлтанды ие қылыпты. Мен пақыр 1905 жылдан 1906 жылға қарай қажыға барғанда тәкиәні көрдім. Менен бұрын қажылар кіріп қалған екен. Оларды ренжітпей, пәтер алып түстім. Бірақ Сұлтан айтты: «Бұл тәкиә осы күнде кіші жүз Досжан қажының атына жазулы екен, не себеп екенін білмедім» - деді. Соны 31 жыл бұрын ескі дәптерден қаратып білмекші болып, дәлелге барып, ертең шарифке барғалы тұрғанымда, Алланың тағдыры, қатты науқастандым, жазылар-жазылмастан «кіші дәлеліміз Ибраһим Малуани деген қапыла жүріп барады» деп түнде хабар қылып, жүріп кеттім. Қажы марқұм «Тәкиәні мен бастап алсам да, кіші жүз қажылары көп ақша берді» деп еді, сол себептен бе, яки құдайы қылғанда Досжан қажы атына қалдырған ба - біле алмадым. Қажы марқұмнан кейін біздің таптан қажының туысқаны Жақып баласы Ақберді марқұм барып, Мекеде өтіп еді, сол жолы құдай Тағала нәсіп қылып, қабырына зиярат қылдым.
Марқұм қажының дін туралы қылған істерін түгел айтып бұл кітапшаға сиғыза алмаспын, қазақ ішінде атын үш жүздің қазағы түгел білетұғын орны бар еді. Бірақ бұл күнде ертегі сөз сықылданып ұмытылған шығар.
Қажы марқұм әкесі Өскенбай би өткенде осы күнгі Қамбарлар отырған Көкшетауда қазақ ғұрпыменен ас құдайы бергенде үш жүздің қазағын түгел шақырып еді. Ташкент, Бұхара төңірегіндегі ұлы жүз қазақтары да қажыға «сый» деп жетімдер, яғни құл алып келіп берген. Қажы марқұм 1885 жылы август айында 81 жасында - тауық жылы өтті.
Мен пақыр өз әкем өлген соң ұлы атамыз қажы марқұмның тәрбиесінде қалсам да, бұрыннан ауылымыз, қыстауымыз бөлек болғандықтан және қажы марқұм мені жетім деп аяп, қысып оқыта алмай, ғылымнан махрұм қалып, жетімдікті сылтау қылып, ойыма не келсе, соны істеп, әдепсіз, ғылымсыз өстім. Әйтсе де түркі танып, орысша хат танып қалдым.
Мұнан кейін әкеміздің бір шешесінен туған - Ибраһим мырза, қазақ ішінде Абай деп атайды. Сол кісі мұсылманша һәм орысша ғылымға жүйрік, һәм Алланың берген ақылы да бұл қазақтан бөлек дана кісі еді. Ер жеткен соң сол кісіден тәлім алып, әр түрлі кітаптарын оқып, насихатын тыңдап, аз ғана ғылымның сәулесін сездім. Ибраһим мырзаның тұрағы қазақ іші болғандықтан, қадірі азырақ білінді. Олай болмағанда данышпан, хаким философ кісі еді. Қор елде туды да, қорлықпен өтті. 1904 жылы июнь айында 60 жасында өтті, Алла Тағала баршасының рухына рахмет қылсын.
Онан соңғы ұстазым - «Таржыман» газетінің иесі Исмағул Гаспринский десем бек дұрыс. Оның үшін сол кісінің газетін оқып бек көп пайдаландым. Алла Тағала екі дүниеде мақсатына жеткізсін, амин.
