Ян Чачот

Радзівіл, альбо заснаванне Вільні

1

Дзе Вільня яднаецца з гожай Віллёю

У часе паводкі шумліва,

Там некалі ў лесе, што цёмнай сцяною

Стаяў пад зарою маўчліва,

У дрэвах магіла была Свінтарога

На вогнішчы страшным ягоным.

Адсюль да Пяркунаса бегла дарога,

Да божышча - гаем зялёным.

2

Жыў там жа і Крывэ-Крывэйта калісьці,

Што правіў святыя абрады.

Вілася тут сцежка ў лясным густалісці,

Дзе Закрэта сёння прысады.

Сядзеў ён якраз, дзе цяпер Пагулянка -

Ці мо пад Венгерскай гарою?

Дзе Закрэт, пазнаўся ў дзень весні з каханкай

Сваёй - пастуховай дачкою...

3

Над Нерыса ясным крышталем празрыстым

Глядзела яна на Панары,

Ў сябе убірала пад небам святлістым

Дзяўчына зямлі сваёй чары.

З маленства была летуценнай, чуллівай,

Самотнаю, поўнай надзеяў.

Ды ў сэрцы мог жар распаліцца імкліва,

Як вецер лагодны павее.

4

Ад гучных бясед уцякала заўсёды:

Чым гулі шумлівыя тыя,

Ёй лепей блукаць дзе на ўлонні прыроды

Ды краскі збіраць веснавыя.

Пасе яна статак. Ягнятак ганяе.

Застыне пад спеў салаўіны.

І часам ёй грудзі дыханне сцінае:

З якой - хто сказаў бы - прычыны?

5

Прыгоніць свой статак. Каровак падоіць,

Бацькам сваім есці згатуе.

Усіх, здэцца, ласкай анёльскаю гоіць,

Ды ў сэрцы зноў сум нейкі чуе.

Што-небудзь нахлыне - і горка заплача,

Праз хвілю - смяецца ўжо з вамі,

А то заспявае скрозь плач і заскача,

Мяшаючы смех са слязамі.

6

Хаця яна мела і ўбогае ўбранне,

Але выглядала ў ім зграбна.

А на галаве - ці хоць хто-небудзь гляне? -

Свяцілася кветачка вабна.

Яе валасоў залачоная хваля

Так гожа лілася на плечы.

На мілыя грудкі тугія спадалі

Чырвоныя стужкі дарэчы.

7

Ішоў над Нярыдай тут Крывэ сцяжынай,

Зямной любаваўся красою.

Аж бачыць: кароўкі сялянка-дзяўчына

Пасе пад зялёнай гарою.

Нібы перад ім расхінулася неба -

Уміг да пастушкі падскочыў.

Яе прывітаў добрым словам, як трэба,

І ў дол скіраваў свае вочы.

8

З той хвілі так думаць было яму міла

Аб цудзе лясным яснавокім,

Што дзіўны агонь у душы запаліла

Найшчырым паглядам глыбокім.

О служка багоў малады! Незайздросны

Твой лёс: гэта ж бачыш яскрава

Ты рай прад сабою, нарэшце, дзівосны,

Зайсці ж - не, не маеш ты права!

9

Няўтольная прага кахання дарэшты

Прысягі твае спапяляе.

У прорву з сабой і анёла вядзеш ты -

Яна ўжо агнём тым палае!

А во і расплата: быць маткай - дзяўчыне...

Лье слёзы ўсё, ходзіць паныла.

Не чуе яна салаўя ўжо ў каліне,

Нічога нідзе ёй не міла.

10

За што ж, о прырода - хто тут вінаваты? -

Ты помсціш сваёй так ахвяры?

Яе ж пачуццём надзяліла сама ты -

Ці ж варта яна тваёй кары?

Сляпы абавязак, ты часам знішчаеш,

Што творыць жывая прырода!

Ты матчына права са здрадай раўняеш,

І плача жанчына - аж шкода.

11

Жыццё ж праз завалы любыя спрадвеку

Сабе пракладае дарогу.

Вось толькі б заўжды ў час цяжкі к чалавеку

Ішоў чалавек на падмогу.

Калісьці была ў нас з прыродаю згода,

Мінулі стагоддзі глухія.

А толькі някепска, калі ўсё ж прырода

Дыктуе законы людскія.

12

Звёў Крывэ дзяўчыну - відаць, што ніколі

Не меў да пастушкі кахання:

Жаданне зямное сваё задаволіў

І ўжо не спяшыць на спатканне.

Цяпер пра Пяркунаса ён толькі дбае -

Забыўся зусім аб дзяўчыне.

Яна ж немаўля ўжо ў начоўках люляе

Ды корміць грудзямі ў хаціне.

13

Ад сораму, жалю не знае, дзе дзецца,

Жыць, бедная, болей не можа.

На рукі малое бярэ і пляцецца

У свет - у слату, ў бездарожжа.

У лесе раптоўна гняздо бедачына

Арлінае бачыць на хвоі.

Залазіць, кладзе туды ў роспачы сына

І зверху - уніз галавою!

14

Панура Крывэйта той пушчаю ходзіць,

Дзе з ёю гуляў пакрыёма.

Хаваў ён свой грэх ад людзей, бо пашкодзіць

Яму мог на службе, вядома.

Праз гэта й яна не казала нікому -

Не зналі ні бацька, ні матка.

Цішком, незаўважна сышла яна з дому -

Даруй жа, убогая хатка!

15

Блукае Крывэйта - яму суцяшэння

Няма ані ў лесе, ні ў полі.

Бо той, хто чым-небудзь запляміў сумленне,

Не знойдзе спакою ніколі.

Вось бачыць у лесе - арлы па-над хвояй

Штось кружаць. Іх цэлая стая!

Падходзіць, аж там - от няшчасце якое! -

Каханка ляжыць нежывая.

16

Як звялая кветка ў чыёйсьці далоні,

Дзяўчына ляжыць нерухома.

Застыла рука так журліва ля скроні -

А можа, змагла яе стома?

Яшчэ вунь на шчоках яе і на шыі

Румянец ірдзее, як ранак.

Такі ж во бывае ў купальшчыц, калі іх

Спужае хлапец нечакана.

17

Упаў перад ёй і халодныя губы

Каханай цалуе ў адчаі.

Ды толькі яна не прашэпча ўжо: «Любы...»

О хто яго гэтак карае?

Яе амывае слязою гарачай -

Ну, як ажывіць яе, людзі?

Але ні слязьмі, ні рыданнем, няйначай,

Не ўзрушыш застылыя грудзі.

18

Тут жаласны плач раптам чуе дзіцячы:

Ён - дзіва - з гнязда далятае!

Узлезшы, віны сваёй вынік там бачыць

Крывэйта - о доля ліхая!

О што нарабіў ён! Зірнуць яму сорам

На вобраз каханай наймілы.

З малым дзіцяняткам, ахоплены горам,

Бяжыць ён па лесе штосілы.

19

Прынёс да сялібы, расказвае люду,

Дзе тое знайшоў немаўлятка.

І дзівяцца ўсе з незвычайнага цуду,

Гадаюць: а хто ж яго матка?

А Крывэ магілу капаць той часінай

Для любай каханкі спяшае.

Слязой акрапіўшы, пад хвояй арлінай

Яе, маладую, хавае.

20

Гадуецца хлопчык - такі яснавокі.

А ладны, а гожы! Як мама.

Ад бацькі ўзяў лоб ён адкрыты, высокі,

Ад мацеры - чуласць таксама.

Я знаю, хто з розумам сэрца яднае,

Хто к чуласці лучыць развагу,

Той хутка ў палёце нябёсаў сягае,

Той мець будзе ўсюды павагу.

21

Навукі дае сам Крывэйта малому,

Да працы яго прывучае.

Яшчэ вучыць праву багоў і людскому,

Бо гэта душу аздабляе.

У краі сынку яго знойдзецца справа

(Не знае хай службы ягонай:

Прырода даўно ўжо там страціла права -

Ці ж вернешся ўжо ў яе лона?)

22

Аддаў ён хлапца свайго да Гедыміна6,

Што Крывэ-Крывэйту быў крэўны.

Падвысяць, навучаць як трэба там сына -

У гэтым Крывэйта быў пэўны.

Быў моцны Ліздзейка (так хлопца назвалі

Ад тога гнязда на хваіне).

Арліныя вочы бацькі яму далі

І спрыт - для палёту хлапчыне.

23

Любіў паляванне ён. З бацькам са зброяй

Не раз вандраваў ён лясамі.

Нейк Крывэ паведаў, прысеўшы пад хвояй,

Пра матку яму са слязамі.

Калі Гедымін, паляўнічы заўзяты,

Крывавых пазбыўшыся войнаў,

Падаўся на ловы, пад любыя шаты,

Дзе гэтак зацішна і мройна,

24

Ён там, дзе ўсяго ўпаляваў вельмі многа,

Заклаў месца новае - Трокі.

Ліздзейка хадзіў з Трок да зацішка тога,

Дзе маткі грудок невысокі.

Аднойчы паклікаў туды й Гедыміна.

Князь доўга не думаў: дзе коні?

Вось сурмы зайгралі над ціхай далінай -

І мчыць паляванне праз гоні!

25

Спыніліся ў Крывэ-Крывэйты гасподзе -

У дрэвах цяністых, ля луга.

Назаўтра, ледзь бліснула сонца на ўсходзе,

Пастроіла псярню прыслуга.

Во лёгкі ганчак, а во харт ваяўнічы,

Во з голасам грозным брытаны.

Гурчаць у нясцерпе ля ног паляўнічых -

Дагледжаны кожны, прыбраны.

26

Блішчаць у ашыйніках перлы, рубіны.

Усё, што ў набегах забрана

(Ці то ў крыжакоў, ці то з польскай краіны)

Сабакам тут паначапляна.

Не бліскаў ніколі ліцвін камянямі -

Найлепш яму ў скурах звярыных.

Шырокімі блішча ў баі ён плячамі

Ды трапнасцю стрэлаў з ляшчыны.

27

Нясуцца сабакі пад сурмаў ігранне,

Ляціць Гедымін сам віхурай.

Абложыць мядзведзя ён у паляванні

І новай акрыецца скурай.

Спякота... Ды што яму нораў натуры!

Імчыць, ні на што не зважае.

Улетку яго можна бачыць у скуры,

Мароз - у кашулі гуляе.

28

Калчан скураны повен стрэл, як праменняў,

На стрэлах - гусіныя пёры.

Вось толькі убогае ў князя адзенне.

Ды што яму з золата ўборы!

Калі ён за зяця сваёю парою

Браў сына Лакеткі, казалі,

Ў пасагу, што даў ён за любай дачкою,

Ніякія скарбы не ззялі.

29

На жмудскім кані і Ліздзейка з ім скача,

Усякі хлапца заўважае:

Ваўком, што паклаў тут стралою гарачай,

Ён плечы свае аздабляе.

Воўк болей не ўкінецца ў статак той дзедаў,

Што й сёння пасецца ў даліне.

Ягоная скура ў Ліздзейкі - каб ведаў

Ліздзейка аб любай айчыне.

30

На памяць аб матцы сваёй нешчаслівай

Узяў яе стужкі хлапчына:

Усё ж іх аддаў яму бацька зычліва -

Хай грэюць, няхітрыя, сына.

Іх носіць хлапец на кірасе - гуляе

Са стужкамі вецер часамі.

Штораз, як Ліздзейка забрала здымае,

Іх чулы, кранае губамі.

31

Шумлівая, скача на конях дружына,

Уперад ірвуцца сабакі.

Там недзе ў гаях - пад карчом, пад ялінай -

Ці мала звяроў усялякіх.

Дзень цэлы блукаюць густымі лясамі,

Усюды - галёканне, крыкі.

Здабычы ва ўсіх - хоць вазі ты вазамі,

Курган з яе склаў бы вялікі.

32

Згадаць не паспелі - ужо надвячорак.

Вось згледзелі вочы: панура

Цямнее здалёку высокі пагорак

З руінамі даўняга мура.

За дзіўным тым замчышчам месяц срабрыста

Святло разлівае ў прасторы.

Здаецца, там славы святыня ўрачыста

Маленне узносіць у зоры.

33

І бачыцца зроку: у змроку блукаюць

Даўнейшых тут рыцараў цені,

Што строга нас судзяць - усё яны знаюць

Пра нас, нашы дзеі, хаценні.

Якраз на пагорку тым зрок Гедыміна

Схапіў раптам грознага тура.

Прыструніў каня свайго князь тут і рынуў

На волата-звера, як бура.

34

Стралу за стралою з магутнага лука

Шле князь у запале, заўзяты.

Пранізаны стрэламі, падае ў муках

Урэшце цар пушчы рагаты.

Ля гожай гары той заходзяцца ў брэху,

Пачуўшы дзічыну, сабакі.

Ляжыць тур гарою там - князю на ўцеху,

І дзівіцца з тура усякі.

35

Стральцы Свінтарогу за ўдачу такую

Прыносяць падзяку, вітанне.

Да самай начы па лясах гальмакуе,

Ўвайшоўшы ў азарт, паляванне.

Пад поўнач прыціхлі усе, хто галёкаў,

Цяпер самы б раз - да спачыну.

Ды толькі бяда вось: дом Крывэ далёка.

Зайсці ў пастухову хаціну?

36

Вось князя з дружынай пастух запрашае.

Не знойдзе ад радасці слоў ён.

Нясе сырадою і мёду старая:

Частуйцеся ўсе на здароўе!

Калі б тут была і Ліздзейкава матка,

Гасцям яшчэ б лепш услужыла.

Квітнела дастаткам тады гэта хатка,

Было ў ёй так светла, так міла.

37

Няма яе ў хаце, аб ёй з узрушэннем

Успомніў Ліздзейка, аб маці,

З падзякай стральцы прынялі запрашэнне,

Начуюць ва ўбогай той хаце.

Глядзіць Гедымін, які шчыры, зычлівы

Ліздзейка вось тут са старымі,

Як з імі ласкава гаворыць, журлівы,

Які абыходлівы з імі.

38

У стане любым і ва ўсякай адзежы

Пачцівае сэрца шануе

Таго, каму любасць па праву належыць,

У кім яно крэўнасць пачуе.

Спяць соладка госці. Спакойна ўсё будзе

Без варты у сценах тых ясных.

Бо самыя добрыя - ўбогія людзі,

Што з працы жывуць рук уласных.

39

Сасніў Гедымін, што на гожай гары той,

Дзе тура забіў гэтак лоўка,

Ён бачыць пры лесе густым, пад ракітай

Не тура, а страшнага воўка.

Вачамі-агнямі Літву ўсю з гаямі,

З узгоркамі воўк аббягае.

Бразгоча навешанымі ланцугамі,

Выццём - аж да неба сягае.

40

У сне Гедымін ухапіўся за дзіду,

Ужо й замахнуўся спрасоння

На воўка, ды ўстаў тут і дзівіцца дзіву,

Што з ім прычынілася сёння.

Князь будзіць Ліздзейку, і сябра ахвоча

Выслухвае ўсё. Праз хвіліну

Дзівосны той сон у хаціне прароча

Разгадвае ён Гедыміну.

41

Сон гэты гаворыць, што замак тут будзе

І горад цудоўны ў Закрэце.

Ён звяжа Літву ўсю, устаўшы на грудзе,

І хутка праславіцца ў свеце.

Літвы ўсёй сталіцаю звонкаю стане,

І ў ёй заквітнеюць навукі.

Таму ж, хто яго заснаваў, шанаванне

Складуць тут унукаў унукі.

42

І рад вельмі князь, што парой вечаровай

Забіў тут удачліва тура:

Гара гэта стане сталіцы асновай,

Расці будзе мур тут ля мура...

Ліздзейка ж пра памяць аб мацеры дбае.

Ён там, ля панарскай каплічкі,

Дзе маці астанкі, ёй помнік стаўляе

Між дрэў гаманкіх, ля крынічкі.

43

Тут, едучы з Трок альбо з Вільні, Ліздзейка

Заўсёды з канём сунімаўся.

Падоўгу стаяў са слязамі на вейках

І долу ў жалобе схіляўся.

Пазней, калі веры святло на абшарах

Літвы разлілося - як спадак,

Той помнік з каплічкай старой у Панарах

Абняў агароджай нашчадак.

44

Тут вырас і замак, што радуе вочы,

Муры ўсталі добрай часінай.

Усё стала так, як Ліздзейка прарочыў,

Паслухаўшы сон Гедыміна.

Ад воўка і горад той Вільняй назвалі,

Ліздзейку ж, што радзіў прароча

Ва ўсім Гедыміну, адразу ж надалі

Імя Радзівіла ахвоча.

45

Стаў род Радзівілаў у свеце прызнаны -

Не знойдзеш больш гэтакіх родаў.

З высокаю славай ён быў паяднаны,

Багаццем вялікім валодаў.

Так Бог за пакуты душы ўзнагародзіў

Быў грэшніка Крывэ і тую

Дачку пастуха, пра якую ў народзе

Расказваюць як пра святую.