автордың кітабын онлайн тегін оқу  Деректі дастаңдар

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы

ШОНТЫБАЙ ҚАЖЫ

Ассалаумағалейкум, ай, Қажеке!

Медине, құтты болсын, бардың Мекке,

Қыл-көпір ол, сираттан [1] өткендей боп,

Сау кайтып есен-аман келдің жеке.

Қажылар опат болған әрбір елден,

Алладан керім екен бұл бір келген.

Сізге біз қалай айтсақ жарасады,

Бөлініп сол қырғыннан аман келген.

Келдің бе есен-аман, данышпаным

Дін үшін қайрат (ғайрат) қылған арыстаным!

Көрісіп пайғамбармен, құшақтасып,

Төрт жармен (иармен) құтты болсын табысқаның!

Медине, Мүнәре [2] көрдіңіз бе?

Жайларда Харам-Шариф [3] жүрдіңіз бе?

Пайғамбар михрәбінде [4] намаз оқып,

Есіктен Баб [5] Әлсәлем кірдіңіз бе?

Келдіңіз сондай абзал жайға барып,

Тілеулес болып жатқан біздер кәріп (ғаріп).

Көз көріп, аяқ жүріп, қолмен ұстап,

Тауап қып айналдыңыз Руза Шариф.

Бір жатқан Әбубәкір, Хазірет Ғұмар,

Тарқаған бәрін көзден көріп құмар.

Келетін ол жебірейіл қадим жайлар

Сайрап тұр көңіліңізде айтсам солар.

Аралап кезіп келдің дүние жүзін (иүзін),

Ұнатып қостағаның құдай сөзін.

Зиарат қылғаныңыз құтты болсын

Фатима—пайғамбардың сүйер қызын!

Мекке мен Мединенің бәрі гараб,

Баршасын көріп келдің қылып талап.

Сол жерде жұртқа (иүртқа) дұға қылғаныңыз

Жүзденіп (иұзланып) Ан-хазіретке қарсы қарап.

Тәкиеге [6] — Мединеге қондыңыз ба?

Нұрланып сондай жайда толдыңыз ба?

Жұма (жұмға) күн зиараттың артығырағы (артықрағы),

Жаннаты Ал-Бақияда болдыңыз ба?

Мүнәбиг, Шылымшия, хазірет Ғұшман, —

Пайғамбар екі бірдей қызын қосқан.

Қажеке, қалды ма екен сізде де арман

Төрт жармен сондай жайда жолығысқан?!

Көзбенен көріп келдің шаһариарды,

Медине, Мекке есімді шаһарларды.

Тұрпаты Хазірет Ғали жоқ болса да,

Қадимжай сол Рузада рухы бар-ды.

Қылдыңыз оған дұға көңілге алып,

Тұрған соң жадыңызға (иадыңызға) құдай салып,

Зиарат қылғаныңыз құтты болсын

Жаннаты Ал-Бақияға тірі барып!

Ибраһим - пайғамбардың жалғыз ұлы (ұғлы),

Сахаба жеті мәшһүр кәтте тұғлы.

Басында дұға қылып тұрғаныңыз—

Имамға имам Мәлік болып тұғыры.

Түз айдап, барады екен несіп тартқан,

Бара алмай не бітірді үйде жатқан?!

Аз уәж пайғамбардың мүғаһараты

Тоғызы бір күмбезде алтындатқан.

Және бар сол күмбезде Ғайша анамыз,

Көре алмай сондай жайды көп санамыз.

Сіз — бір шам жанып тұрған ортамызда,

Айналып біздер — келген пәруанамыз [7].

Болды ма сізге басшы далил [8] онда,

Бар ма еді ортаңызда терең молда?

Зейнеп, Рахия және де Әм Кашом, -

Қыздары пайғамбардың жатқан сонда.

Басына хазірет Ғаббас барғаныңыз,

Табылған бұ жолда ойға алғаныңыз.

Рузасын имам Хасен көзден көріп,

Қажеке, тарқады да арманыңыз?!

Пайғамбар рузасына паналадың,

Жақсыны жамандардан сараладың.

Бәрін де сахабаның зиарат қып,

Көрістан Бақихыны араладың.

Саны жоқ, хисабы көп мешіт көрдің,

Қыдырып бәріне де жүріп кірдің.

Тамамдап Мединені болғаннан соң,

Қарата һуде [9] тауға енді жүрдің.

Келтірді тәңірім айдап, біл, сіз үшін,

Медине — араладың іші-тысын.

Хазіреті Хамза башлық жетпіс екі

Шаһид пен пайғамбардың сынған тісін.

Зиарат қылдың бәрін, болсын қабыл,

Жерлерге аяқ бастың жетпейтін қол.

Баруға енді Мекке жабдықтанып,

Бет түзеп шығып мұнан жүрдіңіз жол.

Қағазға жаза берсем кетер сыймай,

Көзіңнің ағызғаның жасын тыймай!

Артында дәл бір нәрсең қалғандай боп,

Жөнелдің пайғамбарды ішің қимай.

Жеткізген сондай жайға, Алла тағала-ай,

Қажылар опат болған талай-талай!

"Шыныңмен, Руза-шариф, қалдың ба?!" — деп,

Талды ғой көз артыңа қарай-қарай!

Бір түйе кебеже салған екеу ара,

Көлік жоқ бас-басына дара-дара.

Өң менен түстей болып қала берді

Медине, Руза, Шариф, бес мұнара.

Сусыз шөл, жапан кезіп, таудан астың,

Артыңа бұ жалғанды тастап қаштың,

Арманың бала жастан ойыңа алған

Байтолла [10] қағба болып аяқ бастың.

Түйесін бәдеуилер жаяу айдап,

Иініңе ихрам [11] кидің, рида [12] байлап.

Жамыратқан қозыдай боп улап-шулап,

Жүгірдің ләббайклап сонда айғайлап.

Бұ жалған фәни дүние шықты есіңнен,

Көп қызық көрдің рақат іс күшіңнен.

Шарапат сізден біздер үміттіміз,

Сау барып, есен-аман келісіңнен.

Жалаң бас, болдың сонда жалаң аяқ,

Айырылып ел-жұртыңнан жүріп саяқ.

Тірідей кебін киіп, жөнелгенің

Қайырылып алды-артыңа қарамай-ақ!

Басқаны қажы ісінен қылдың харам,

Шарттарын кітап айтқан айлап тамам.

Қарата Байтоллаға бет қойғанда,

Жөнелдің ұшқан кұстай көкке таман.

Өлімге бердің басты ыңғайланып,

Ақырет жабдығын жеп, соны ойланып.

"Азирфих Әл-куағид" — деген Алла,

Жүгірдің Байтолланы жеті айналып.

Байтолла қара жабу төрт бұрышты,

Көруге көтеріліп көңілің ұшты.

Есіңнен мал-жан шығып кетіп еді

Дариядан бері өткен соң, сонда түсті.

Айналдың Байтолланы көбелектей,

Қарамай жолдағыға баса-көктей.

Қажеке, армандайсың әлі күнге

Қалғанға сонда жаның шығып кетпей!

Көңілді қойған үшін бардың

Хаққа, Болмаған қайтуға ойың еш бұ жаққа!

Келтірген айдап Құдай еріксіз сізді

Жүзіңді көрсетуге біздің баққа.

Тірідей сонда үстіңе кебін кидің,

Желге тоңып, жалаңаш күнге күйдің.

Ғалайық-ғуайықтан түгел кешіп,

Қол сұнып хыжыра сұр тастан сүйдің!

Ұмтылдың дін жолына іштен туа,

Періште ғамалыңа болған куә.

Мақам Ибраһимде намаз оқып,

Хақы үшін ел-жұртыңның қылдың дуа!

Дін үшін қайрат қылған сіз — бір батыр!

Талай бай боқ басында өліп жатыр.

Муминін [13] мумнат дұғаңыздың

Ішінде болдық па екен біздей пақыр?!

Жақсылық, талап ойлап жолға түстің,

Қатын-бала, мал-жаннан түгел кештің!

Су алып өз қолыңнан, мейірің қанып,

Құдықтан зәмзәм Шариф тойғанша іштің!

Қажеке, қабыл болсын бұ қылығың,

Бұйырған бұл өзіңе халал малың!

Күнәны ішкі-тысқы кетіруге,

Суына зәмзәм Шариф шомылғаның!

Бақытына ел-жұртыңның аман келдің,

Шарапат дұға тиіп (етіп), жүріп көрдің.

Рүкін [14] Ғырақ, рүкін Шам, рукін Хатим,

Жүгіріп арасында аттай желдің.

Сағынып сыртыңыздан жұртың жоқтап,

Ап келді бақытымызға Құдай сақтап!

Тұрғандай ол ғаршының саясында,

Рүкін иамайзиде тұрдың тоқтап.

Көрмеген біз білмейміз жер шамасын,

Қарамансаң, қолың ұзын, жол табасың.

Қажеке, айналайын қолыңыздан,

Қағбаның құшақтаған босағасын!

Шақырған сізді сонда тәңірім қалап,

Бас қосып жүрдіңіздер өңшең манап.

Құдайдан күнәһыңның кешілмегін

Қол жайып сондай жайда, қылдың талап!

Бастаған құдай оңға жүрісіңді,

Ұнатты дос-дұшпаның бұл ісінді.

Тіледің сондай Шариф жайда жүріп,

Ағайын, халық, қарындас, жар, досыңды!

Тағы да болсаң тірі, барасың ба?

Барсаң сонда, бізді еске аласың ба?!

Милин хызырын зиарат қып,

Жүгірдің Сафа, Маруа [15] арасында.

Бардыңыз түйе мініп Арафатқа [16],

Жүрмейді ешкім мініп ол жерде атқа.

Бесін мен намаздігер қосып оқып,

Ұйыдың сондағы көп жамағатқа.

Басына шығып келдің Арафат тау,

Арман не ақша көп боп, болса ден сау?!

Дұғаның шексіз қабыл болар орны

Кім қылар: "Болмайды!" — деп, бұл сөзге дау?!

Сол жерге ап келінген мұқфәл [17] — шариф,

Бесігін Фатиманың және де алып.

Зиарат қылдыңыздар назар салып,

Жалғанда көре алмаған біздер кәріп.

Ойлаған тілегіңді берді құдай,

Күнәдан әбден пәк боп, болдың жұда-ай!

"Болды, — деп, — дұға қабыл" — естігенде,

Жүрегің қуанғаннан жарылғандай!

Жиылған Арафатта көпті көрдің,

Күн бата Мұздалифа [18] тауға жүрдің.

Қалмайтын бір зәредей бойда күнә,

Сол жайға қасиетті енді келдің.

Пайғамбар сонда тұрып дұға қылған:

— Сақта, — деп, — үмбетімді ғазабыңнан!

Күнәсын үмбетлерім ғапу қыл! — деп,

Бір жанын үмбет үшін қылған құрбан!

Құдайдан сол уақытта хабар жеткен:

— Кешілді үмбеттен, — деп күнә біткен!

Нақақтан кісі өлтірген кешілмейді,

Көп алып кісі ақысын бек ренжіткен!

— Құдай-ау, көп түйінді өзің шештің,

Білемін, Қадір алла, сенің күштің!

Бар ауыр екі күнә кешілмесе,

Кешкенде, үмбетімнің несін кештің?!

Сол түнде хақ пайғамбар жатты жылап,

Көз жасын топырақ пен шаңға бұлап.

Наз қылып, досы (досты) еркелеп сұраған соң,

Тақат қып тұра алмады-ау ешкім шыдап!

— Ай, достым, көп түйінді шештің, — дейді,

— Куә бол, періштелер, естің (естідің) — дейді.

— Уұкуф [19] Арафатта тұрған жанның

Күнәсын қанша болса кештім!—дейді.

Қажы барар пайғамбардың жолын қуған,

Махшар күн болса үміткер жасыл тудан.

— Күнәдан арылады пендем, - дейді,—

— Баладай анасынан жаңа туған!

Бізге айтқан хақ пайғамбар құдай сөзін,

Жаратқан абзал қылып тәңірім өзін.

Сол жайды аяғымен басып келген,

Қажының көзге сүрме қылсақ ізін!

Көрерсің іздеп Мекке сол барғаның,

Баянсыз әлі-ақ қалар сұм жалғаның.

Аяқпен басып келген сондай жерді

Қажеке, сіздердің де бар ма арманың?!

Бардыңыз сондай Шариф абзал жерге,

Жарасар қандай айтсақ, сіздей ерге.

Қауым боп жамағатпен оқыдыңыз,

Хұфтанды намазшаммен қосып бірге.

Ғейд [20] күні, оныншы күн Құрбан айда,

Қажы бармаған байлықтан көрмес пайда.

Оқыдың таң намазын сарғайтпастан,

Мәшхар Әл-Харам деген абзал жайда.

Қонақтап сондай жайда жатқаныңыз,

Жалғанды ақыретке сатқаныңыз.

Қажеке, қабыл болсын бастан-аяқ

Шайтанға жетпіс тасты атқаныңыз!

Күн шықпай, міне, келіп даярландың,

Бір-бір қой кісі басы сатып алдың.

Ағызып таудан қанын сарқыратып,

Құдайға жаныңды айтып құрбан шалдың.

Мойыныңнан парыз, уәжіб [21] түсіп қалған,

Кетумен естен шығып фәни жалған.

Тастарды жалаң аяқ басып жүрдің

Үстіне тастаған ет пісіп қалған.

Адамзат қайдан білсін көрмей, әні,

Қайда жүр болса сіздей жұрттың бәрі?!

Не қылып сондай жайда жүреді екен?

Берік екен күдеріден адам жаны!

Қажеке, ажал жетпей өлмей жүрдің,

Арманың не соларды көзбен көрдің?!

Минеде [22] төрт мешіт бар зиарат кәт,

Бәріне аяғыңмен жүріп кірдің.

Үш күндей құрбан шалып оңтайландың,

Барсам деп бала жастан сонда ойландың.

"Болсын — деп — мұныменен парыз тамам!"

Тағы да Мекке келіп жеті айналдың.

Бұ жалған, бәрімізден қалар фәни,

Күн болса барып көрер біздер де, әні.

Хадиша анамыздың жатқан жайы,

Көрдіңіз ол жаннат Әл-махалланы.

Сахаба жатқан сонда әулие көп,

Шаһидтің [23] ол жердегі есебі жоқ.

Кәріптер (ғарыплар) әрбір жұрттан барып өлген

Жетпейді көптігіне жердегі шөп.

Ол бір тау шықтыңыз ғой Кубайысқа [24],

Айтыңыз көргеніңді біз байғұсқа.

Жете алмай арманда боп жүрген жан көп,

Тон келте болғандықтан, әм қол қысқа.

Жерлерді көрдіңіз бе, ай, жарылған?

Күнәдан әбден пәк боп сіз арылған.

Жұртыңыз келсе екен деп тілеп тұрды,

Көруге ынтызар боп, коп сағынған.

Көрдіңіз пайғамбардың туған жерін,

Тазалап жуып келдің күнә кірін.

Далилдер басшы болған көрсетті ме:

"Зиарат қылдыңыз, — деп, — жер кіндігін!"

Сөйлескен Мұса Хаққа тауында Top,

Тартады қиямет күн Исрафил [25] cop.

Баршасын тамам айлап сіз келдіңіз,

Ақыры зиараттың — Жаббал нұр.

Далилдер басшы болып оңыңызда,

Бірге еріп періштелер соңыңызда.

Әулие Шейх Мұхаммед зияратын

Бастыңыз кіре беріс жолыңызда.

Бар шығар көңіліңізде бұл арасы,

Көп таудың Мекке шаһары - бір дарасы.

Елестеп көз алдында тұрған шығар:

Қырық бір есік, ол - жеті мұнарасы.

Бұ жолда арып-ашқан сізді жақтар,

Шарапат дұғаң тисе, құдай сақтар.

Сауабы (шуабы) өзге жылдан артық болып,

Және де болған биыл қажы - әкбәр [26].

Сіз — бір ер: Орта жүзге үлгі салған,

Ерлерден қасиетті үлес (ұлыс) алған.

Есіл мен Мойыншақтының арасындай

Оңай боп жүруіңе тоғыз (тоқұз) барған.

Жарасар қалай айтсақ, тақсыр, сізді,

Кез қылып сөйлеткен соң тәңірім бізді.

Арғын, Қыпшақ, Найман мен Керей, Уақ, —

Бастадың басшы болып Орта жүзді.

Ала аяқ сіз — біз жүйрік таптан шыққан,

Көрген соң көлеңкеңді шайтан бұққан.

Ықыласың құдайыңа қабыл болып,

Пірлерден қасиетті бәһра [27] жұққан.

Серкедей жұртты бастап салып кеттің,

Пайғамбар Рузасына барып жеттің.

Қара күреш (грош) тиынсыз қалғандарды

Шарапат дұғаңменен алып кеттің.

Ту болдың заманында бұл Қыпшаққа

Жасыңнан қойған ерсің көңілді аққа!

Жетектеп алып барып енгізгенің (инкізгәнің)

Соңыңнан ергендерді сол ұжмаққа!

Алтын мен күміс өнген көрігіңнен,

Жасыңнан дін ісіне жерігіңнен!

"Шонтыбай, Батырқожа" — атанып ең,

Айырылып қалай қалдың серігіңнен?!

Еді ғой дін жолында шын жақының,

Естуші ек жастан сізді біз пақырың.

Таяныш бір босағаң жоқ үйдей боп,

Қайғымен тарап тұрған сол ақылың.

Тірі адам бұ жалғанға қайтіп тояр?

Мың күнәға бір тәубе қылсаң, жояр!

Батырқожа қажыны айтқан жерде

Көрген жан ішкен асын жерге қояр.

Ендігі бола берсін қалғаны аман,

Сіздердей туа бермес енді анадан!

Шапағат - пайғамбардан, пірден - дуа,

Тиген соң, болғаныңыз қәтеб [28] заман.

Жүзіңе төккен Құдай иман нұрын,

Даярлап Мединеден келдің орын.

Пайғамбар жолын қуған үмбетісің,

Сала көр кәріптерге (гарибларға) көздің қырын.

Пірлердің назар-кәрде, наббат тиген,

Құлсың ғой, уа, алла ғылым — Құдай сүйген!

Өлімге өлмес бұрын басты байлап,

Тірідей тоғыз жола кебін киген.

Рия жоқ парыз іске мақтан деген,

Бетіңді сол қайтарма хақтан деген.

Бет алып бара жатқан уақытыңызда

Тақсыр-ай, бір сөз болды-ау: "Сақтан!" — деген.

"Бүл не?"—деп, жүре бердің ойыңа алып,

Иабинуғқа өтіп, дария түстің барып.

Өткен күн, көрген жан мен жүрген жерлер,

Ұмыт боп бара жатыр ойдан қалып.

Қажекең мұрид [29] қылған Орта жүзді,

Айтайын толып жатыр қай бір сөзді?!

— Бабасы Қажекемнің жеп көрсін! — деп,

Бименде алып келген бір дарбызды.

Әркімнен сондай дарбыз келе берген,

Әр жерде тәңірім сондай бере берген.

Басшы қып нами қазақ Қажекемді,

Соңынан бәрі шұбап ере берген.

Атағы Алты Алашқа сол білінген,

Ауызға ер Шонтекем ерте ілінген.

Пәтерде иесі жоқ бір дарбыз тұр,

Пышақпен елеусіз боп бір тілінген.

"Біреу ғой тағы мұны алып қойған,

Құдайым бере берсе, бар ма тойған?

Қайтеміз алып жүріп сол бәрін?!" — деп,

Қажекең алдына алып мұны сойған.

Аузына: "Бисмилла!" — деп, бір салыпты,

Дарбыздан бір-бір кескен бәрі алыпты.

Алды тәтті болған соң, арты - кермек,

Қажекең жұтып қойып таң қалыпты.

"Кәріпке (ғаріпке) қайда жүрсең, жақ бол"

"Ниетің қалыс болып, хақ бол" — деген.

Болған соң дарбыз дәмі екі түрлі,

Есіңе түсе қапты: "Сақ бол!" — деген.

— Дарбыздың дәмі болды басқа, — депті,

— Кез болдық бір зиянды асқа! — депті.

— Ауызға мұның дәмі келіспеді,

Жеместен бәрің тегіс таста! — депті.

Тастаған бір татпастан сонда бәрі,

Бар екен сол дарбызда бір у—дәрі.

Байқамай сол бір кесіп жұтқаннан соң,

Шарапат қасиетпен сезген, әні!

Жүруге алып қойған түйе жалдап,

Қиын ғой ондай жолда көптен қалмақ.

Бойына Қажекемнің у жайылып,

Дерт болған жүргізбейтін ауыр салмақ.

Болғанын бір сұмдықтың білдің сонда,

Түйеге: "Тәуекел!"—деп, міндің сонда.

Әрі-бері жүргеннен соң ұзамай-ақ,

Бір күйге жан қиналып кірдің сонда.

Күйдірген уы құрғыр, өртеп ішің,

Кетірді сонда бойдан қуат-күшің.

Елжіреп іші-бауырың, от боп жанып,

Бір түрлі қап-қара боп кетті түсің.

Жалғаннан менің көңілім суынбаған,

Қажы бармай күні кірім жуылмаған.

Көрген соң Қажекемді жолдастары,

Қойдай маңырап, қозыдай шуылдаған.

Қажекем өңі жаман қашып қалған,

Бек жүдеп жолдастары жасып қалған.

Дегендей: "Енді қайттік тар жерде?!" — деп,

Қажылар мұны естіген сасып қалған.

— Бір жара болды бізге қиын! — десті,

— Қажының көрдік кеткен күйін! — десті.

— Қараған өзімізге жолдастармен

Қайталық кел Иабнуғқа кейін! — десті.

Қажекең мұны естіп болды наза:

— Ниетім шын құдайға едің таза.

Бетімді пайғамбардан қайтармаңдар,

Өлейін түйе үстінде, жетсе қаза!

Мен үшін тоқтап жолда қонбаңыздар,

Төсекті шөптіктегі оңдаңыздар.

"Мұхаммед құдай дос-ты" — деп, шығып-ем,

Бетімді пайғамбардан бұрмаңыздар!

"Пайғамбар мен сүннәті [30]" — деп, шықтым

Өртеніп өне бойым от боп күйген.

Болар ма көрер күнім барып көзбен,

Құтылып басқа түскен мұндай күйден?!

Шыныңмен, ажал, маған жеткенің бе?!

Бұйрығым түйе үстінде біткенің бе?!

Рузасын пайғамбардың көре алмастан,

Арманда қайран көзім кеткенің бе?!

— Деп, жылап, көп мінажат, қылдың нала:

— Қайтар, — деп, — бұ бәленді

— Иа, Раббана! Пайғамбар шапағатшы өзі қолдап,

Кеңіткен, тарылғанда, Хақ тағала!

Пайғамбар қолдап өзі, пана берген,

Үмбетін қолдан тартып ала берген.

Аузына пайғамбарды алғандықтан,

Жазылып, бойы жадырап сала берген.

Күндердің сондай жерде қиын тары-ай!

Бар құдай пендесіне болған пана-ай!

Өлімнен үмбетлерін алып шыққан

Атыңнан айналайын пайғамбар-ай!

Сөйледім бір күйзеліп талған жерін,

Құтқарып хақ пайғамбар алған жерін!

Оңалып сау-саламат жүріп кетіп,

Жарқырап шамша саулап жанған жерін!

Көп шығар көрген-білген мұнан қалған,

Аузыма сөздің шынын тәңірім салған.

Құдайдан тағдыр жетіп опат болды-ау,

Қажылар әрбір таптан биыл барған!

Кеткенім ұнамайды айтпай мұны,

Сөз емес жаситұғын оны-мұны.

Жылына қажы әкбәр тура келіп,

Еш шексіз өлгендердің болған жолы!

Қаратқан үйден шығып басын оңға,

Бар құдай қасиетті бастап жолға.

Ғазиздер Шариф жайда барып өлген,

Түсер ме қақсағанмен біздің қолға?!

Шонтекем, айналайын, тақсыр-пірім,

Бастаған Орта жүзді кемеңгерім.

Айырылып ел-жұртымнан жүрген күнде

Тарқаған сізді көріп ішкі шерім!

Мен қажы көргенім жоқ сізден басқа,

Ер едің атың шыққан "Алты Алашқа!"

Ерлерім қажы жолында зая болып,

Көкірек-қайғы, көз толып қанды жасқа!

Ажалсыз келдің тірі, өлмеген соң,

Не білер үйде жатқан жүрмеген соң?!

Жандай — дос, балдай — құрдас-құрбылардан,

Сағындым бір де - бірін көрмеген соң!

Өзі қожа күллі қажы кетіп еді,

Ерлікпен бұрын бір қажы етіп еді.

Ишаннан ол Ғайсабек дуа тиіп,

Оның да дәрежесі жетіп еді!

Бұ жолы талай жанды бастап барды,

Жұмақтан онда өлген жан орын алды.

Қарабұжыр, Тентек пен Қанжығалы,

Бәсентиін, Сүйіндік жесір қалды.

Өзіне құлап еді күллі Әжібай,

Ер еді дін іздеген бір қажымай.

Кеудесін жалаңаштап кетіп еді,

Дүниенің көз салмастан көп-азына-ай!

Талпынып әрбір істі қылып бақты,

Мінезбен жақсы қылық жұртқа жақты.

Жасында дәл отыз бес Қағбада өткен.

Сағындым қатты жоқтап бала Ысхақты!

Өзіммен және тату құрдас еді,

Бірге өскен кішкентайдан сырлас еді.

Немере, шөберенің ортасында

Жаныма жалғыз ерген жолдас еді.

Бір таптан Күлік деген жалғыз кеткен

Ер еді жастан әрбір талап еткен.

Бұйырып топырағы Шариф жайдан

Мешіттің Хәрәм Шариф ішінде өткен.

Жолында жүруші еді қысы-жазы,

Жібермей есіл ерді малдың азы.

Жаннаты Әл-Махаллаға барып өлген—

Еламан: Естай ұлы—Жүніс қажы.

Ерлікпен мұнан бұрын сол бір барған

Талап қып аз дәулетпен мешіт салған.

"Рузасын пайғамбардың бір көрсем!" — деп,

Құдайдан зарлап тілеп қылған арман.

Алдымнан өтіп еді сабақ алып,

Жүзінен иман нұры тұрған тамып.

Мен жүрмін әуре болып бұ жалғанда,

Айырылып сол бәрінен қапы қалып.

Дүйсекей: Қапыл ұлы Шашке барған,

Бай еді бейнет көрген шаруа-малдан.

Қызығын көп дәулеттің көріп көзі,

Мекке мен Мединеге барып қалған.

Төрт түлік малға толған айналасы,

Бай еді бұзылмаған сол қаласы.

Байлар кеп бармай қаңғып үйінде өлген,

Болғанмен неме керек сан қарасы?!

Жайылма, Ақкөл менен ел Тентектен,

"Шұбар төс, шынжыр балақ" — шыққан тектен.

Сарп қылып дүние малын барған Мекке,

Жан өтпес қара қазақ Әлібектен!

Қажы барған мал қызығын әбден көрді,

Бай болып, бармағандар қаңғып жүрді!

Қызықты дәулетінен қашып кеткен

Баласы Сұңқарбектің Бәйтен ер-ді!

Айтқан жоқ мұның бәрін ешкім маған,

Ілмейтін кісі көзге мен — бір таған!

Інісі Шыңғыс қажы: Қара бұжыр—

Бәйтен мен бірге барған батыр Таған.

"Қызыл тіл—бозбалалар,—өнер алды",

Талап қып кағба қажыға екі-үш барды.

Төлеңгіт Ерке сары інісі еді,

Айталық абзал туған батыр жанды.

Қыстауы — Қарағайлы - Уақ еді

Жадыраған жазғы күндей шуақ еді.

О да өткен Бейсен қажы бұл сапарда,

Жасынан ойлағаны тауап [31] еді.

Көңіліне жастай Құдай салған еді,

Тағы бір мұнан бұрын барған еді.

Ермұхаммед қажы өлді, заты—Сырым,

"Итемген" бұрынғы аты қалған еді.

Қажылар айтылмаған мұнан да көп,

Мен қылдым білгенімді әңгіме кеп.

Сөйледім қысқа қылып, көп ұзартпай,

Ұзартсам, мылжыңдықтан бола ма деп.

Жылында қажы-әкбәр қажыға барған,

Көп рақат қанша жиған көрді малдан!

Құдай менен пайғамбар қалаған соң,

Айтылмыш өңшең ерлер сонда қалған!

Келмеген бір де - бірі Әжібайдың,

Бөбекей — Фиан молда Шегебайдың.

Айтайын қайсы бірін жұрт білмейтін,

Аты бар, атағы жоқ бықсық байдың?!

Жаннаты, Әл Махалладан қылған жайын

Басына тас қойдырған қылып дайын.

Мал-мүлкін талақ салып: "һу!" деп кеткен,

Айтыңыз жеті рудың Үсен байын.

Күн бұрын жабдықталып (жабдықданып)жайланбаған,

Ашылып, жүрер жолы байланбаған.

Партия, мәжілістің-бәрін тастап,

Алданып жұрт сөзіне айналмаған (айланбаған)!

Жұрт көрген оның байлық, салтанатын,

Бала - жетім, жесір боп қалды қатын.

Сабаз-ай, Шариф жайға барып өлді-ау,

Періште шақырған соң атап атын!

Жарасар атты кісі мінсе тайды,

Жаратқан Құдай артық Күн мен Айды.

Елі - Алтай, қыстауы—Есіл, қажыда өткен —

Інісі Баймен қажы — Жақсыбай-ды!

Сөз шашқан ақын Мәшһүр талай жерге,

Ағады судай шапшып биік өрге.

Сары қозған: молда Иманқұл інісі еді,

Қылышбай қатынымен барған бірге.

Бір барып келіп еді мұнан бұрын,

Жан екен көрген рухы құдай нұрын!

Бұ жолда қатынымен қабат өліп,

Пейіштен жатып алды, алып орын!

Ерлерді қозғап Мәшһүр мақтасын да,

Есілдей тасыған соң, ақпасын ба?!

Бір зәкиге [32] сақшы, Мұхаммед көрші болып,

Қалыпты Байтолланың қақпасында.

Басына тас орнатып, жазу қойған,

Ерлер ғой құдай нұрын көріп тойған.

Топырағы Шериф жайдан бұрқ еткен соң,

Қатынымен екеуін бірге қойған.

Батырқожа қажекең сол жерде өлген,

Сұраусыз онда өткен жан ұжмақ кірген.

Бабасы Шонтекемнің және сонда,

Төртеуін тақсыр өзі қолдан көмген.

Сұм жалған әуре қылған бір параны,

Жалған ғой жалмап жұтқан хан-қараны!

Сөйлейді аса мақтап жолдастары —

Қақсал: Монтай баласы — Төртқараны.

Қайратты, дұшпан қорыққан арыстан-ай!

Жасынан жақсылармен жарысқаны-ай!

Сөйлеген өсиеті—бір кітап сөз,

Шаһбаздың сөзге жүйрік данышпаны-ай!

Қалмаған орнын ұстар жақсы бала,

Ағайын артындағы жай аз ғана.

Жұлдыздай Өмірзая туып, батқан,

Болғанын арты қысқа қара, сана!

Бабасы Қожамқұлды Алаш білген,

Дін жолын, өлім қамын ойлап көнген.

Інісі: Ақбөбектің Жайпаң қажы,

Жаннаты Әл-Махалланың өзінде өлген!

Төртқара:

— Жүр, Жәке, — деп барған екен,

— Қалдырмаймын, — деп, бедел салған екен.

— Мінезі қатын-балам жаман еді,

Барсам, бұзар,—деп, келмей қалған екен.

— Қалуға келдім ойлап мұнда, — депті.

— Иа, Мұхаммед-Мұстафа, қолда! — депті.

— "Қажының орны бар", — деп, — әуреленіп, Талпынбасын көп қожа-молда! — депті.

Адамның жатпас қарап өнерпазы,

Сайраған Мәшһүр—жаздың қоңыр қазы.

Таптан — жеке, рудан жалғыз барған —

Ер екен Жағалбайлы-Бәден кажы!

Қажының ол Қарабай жамағаты,

Қызы еді Мәштек абыз-Зәбира аты.

Тауында Тор, Сина шаһид болған,

Қабыл боп хатым-құран салауаты.

Баласы Тәтеқажы бірге барған

Батырқожа қажыны бәделге [33] алған.

Бір өзінен үш құжы аттандырып,

Бұған да түгел болған фәни жалған.

Адамның бұ жолда өлген бәрі сара,

Тілеуін қабыл қылған хақ тағала.

Фатима бұлағында қаза болған —

Халқынан Қарақозған – Мырза қара!

Адамды біткен дәулет түрлентіпті,

Түбіне бұ дүниенің кім жетіпті?!

Құлажан - Сәдібектен — кетіп еді,

Алладан қаза жетіп о да өтіпті.

Қажылар сол жайда өткен ұжмақ кірді,

Тілеуін көңілге алған Құдай берді.

"Ойында озған-шында озар", — деген осы

Айтыңыз: Ерден ұлы Бименде ерді!

Атасы Алаш білген Ерден батыр,

Ту ұстап, тұлпар мінген, тігіп шатыр.

Бименде ер сонан туған, ерлік қылып,

Жастанып Байтолланы жаткан акыр.

Ұраны - Бағаналы: Барлыбай-ды,

Бабасы жау шайқаған Сандыбай-ды!

Қалай айтсаң жарасар Бименде ерді,

Жастанып барып жатқан Шариф жайды.

Ұлытау, Қаракеңгір қонысы еді,

Қылған іс, жүрген жолы дұрыс еді,

Бәйгеден қосқан аты шаппай келген,

Найманның бала жастан болысы еді.

Дүниеде сүріп дәурен, қызық көрген,

Бақыттың шамасы жоқ оған берген.

Інісі - болыс болып жүрген Сауқым,

Күйік боп көз алдында жастай өлген.

Баянсыз бұ дүниеден көңілі қалған,

Екенін әбден білген фәни жалған.

Қатынды — тұл, баланы жетім тастап,

Ерлікпен дүние шашып, қажыға барған.

Алланың салғанына пенде көнген,

Біреуге - кеш, біреуге ерте келген.

Сол былтыр Жүзінұлы Жылқайдарға

Табысып болыстықты қолдан берген.

Жасынан әр өнерді талап еткен,

Мақсатқа ойына алған түгел жеткен.

Найманның бірсыпырасын ертіп алып,

Жалғанды талақ тастап, қажыға кеткен!

Қалмайды кімнен дейсіз фәни жалған?!

Бас қосып өңшең ерлер Мекке барған.

Мұхаммед рахым ишан ғазиз ерді

Жолдас қып дін жолында ертіп алған.

Жан еді артық туған Ноғай заттан,

Сөзі анық ол кітапқа жазған хаттан.

Алланың сүйген құлы болғаннан соң,

Мекке мен Мединеге барып жатқан.

Көңіліне білген жанның түсті жара,

Болған соң хақ тағдыры не дүр шара?!

Жатырқап: "Нәсілі ноғай!" — демесеңіз,

Кісі еді Атбасарда жеке қара.

Жолдас боп Бимендемен барған бірге,

Шариф жай барып жатқан абзал жерге.

Шам шариф, Мысыр, Бейрут патшалары

Таңданған: "Неткен жан!" — деп Бименде ерге.

Сықылды керуен дүние болып көшкен,

Шамшырақ жүз жыл жанған бір күнде өшкен!

Ішінде өзге жанның формы бөлек,

Көрініп коп ішінде көзге түскен.

Мұнда да басшы болған қалың елге,

Бақыты асқан өз тұсында күннен-күнге.

Қарата өлеріне өнер қылып,

Болды ғой шет болғандай көз бен тілге!

Ел Найман алты болыс айналасы,

Байлықпен малға толған сары даласы.

Бағаналы, Балталы баласына

Сықылды болып өткен дуанбасы.

Көрінген топ ішінде мойны құдай,

Тасыған мырзалығы аққан судай.

Найманның жеке қара төресі еді,

Көтерген хақ пайғамбар жасыл тудай.

Жұмыс жоқ бұ жалғанда онан қалған,

Арманын қылып өткен ойына алған.

Құйқылжып, төңкеріліп сөйлегенде,

Сөзіне дінсіз кәпір пейілін салған.

Болғаны Атбасарда үштің бірі,

Күнде той, күнде базар жүрген жері.

Жалғанда армансыз боп өтпеді ме,

Пейіштің болып орны сол хақ төрі?!

Сескенген дұшпан көңілі көрсе бойын,

Адам байқап болмаған ғақыл ойын.

Қамы үшін дін-мұсылман тілеу тілеп,

Қалдырған Мединеде мәулед [34] тойын.

Ісіне дүние — ақырет басшы болған,

Ақшасын төрт жүз теңге берген қолдан.

Алты жүз теңгеменен мәулед қылып,

Хақына дін-мұсылман дұға қылған.

Басшы боп ойлап тапқан мұндай ойды:

Сойдырған сатып алып отыз қойды.

Ac — күріш, шай мен нанды төгіп шашып,

Аш-арық сол жердегі әбден тойды.

Шөнтекем — Арғын, Қыпшақ болған басы,

Батырқожа қажы боп төл жолдасы.

Кіші жүз: Ахмет қажы, ер Бименде,

Бас қосып сол қазақша берген асы.

Отыз күн Мединеде сол жатыпты,

Қызыққа бұ жол барған көп батыпты.

"Мұндай жан қазақта да бар екен!" — деп Медине,

Мекке халқы ұнатыпты.

Жаратқан абзал қылып тәңірім, әні!

Көзіне көрінбеген дүние малы.

Шаһардың Мекке пақыр-пақырасы:

"Өлді, — деп шуласыпты — қазақ ханы!"

Алтынды боқтай көріп, дорбалаған,

Кем-кетік маңайына қорғалаған.

Ғайридцин басқа мазһаб [35] төрелері

Құлдай боп кызметінде жорғалаған.

Таусылмас есіл ердің айтсам кебі,

Табылар тараулатсам сөздің көбі.

Өсиет Орта жүзге үлгі салған,

Айтсам да қалай мақтап, келер ебі!

Құлақ сал үшбу сөзге, азаматым,

Жайылған алты Алашқа жазған хатым.

Той қылып дүйсені күн-мәулед мейрам,

Оқытқан пайғамбарға құран-хатым.

Дер едің: "Періште ме?", — көрсең түсін,

Айтайын толып жатқан қайбір ісін.

Қажылар Шариф - жайда қылтан соны,

Күллі мумин-мұсылман тілеуі үшін.

Онда өлген жанға жоқ-ты сұрау ғазап,

Дейсің бе айтылған сөз ойын - мазақ?

Оқытып сондай мәулед, тілеу тілеп,

Еш бұрын қылған емес біздің қазақ.

Жұрт сүйсінген Шонтекем келгеніне,

Құданың біз ризамыз бергеніне!

Күллі мумин мұсылман баласынан

Бір дұға қажылардың өлгеніне!

Бар құдай қажыларға рахмет етсін

Дос-жардан артта қалған дұға жетсін.

Мақал бар: "Аз сөз — алтын, көп сөз—көмір".

Аяғын енді Мәшһүр тамам етсін.

Сөз қылған қажыларды Мәшһүр-Жүсіп,

Кетеді бір сөйлесе желдей есіп.

Пайдам жоқ бір басыма қылған титтей,

Сонымен бара жатыр ғұмырым кешіп.

Жалғанда жапа тартып, жүдеп азған,

Шыға алмай болдым әуре батпақ саздан.

Халық - жұрттан ізгі дұға үміт етіп,

Мүсәпір-Мәшһүр-Жүсіп мұны жазған.

Құдайдан тілек тілеп, көтердім қол,

Жүруге талап қылып бір сапар жол.

Қызмет қып алдыңызда аттай желдім,

Қажеке, көріскенше қош-аман бол!

Бір дұға еске бізді алғанында,

Көз бір қырын, көгерермін, салғаныңда.

Ала гөр жадыңызға ай, қажеке,

Және де сол жайларға барғанында!

Жазылмас жүрегіңе түскен жараң,

Көп болған құдайды ойлап хамадшынаң.

Аталық үміткермін шапағатыңнан,

Тілеулес қияметтік біз — бір балаң.

Дүниеден біз де бір күн қыларымыз көш,

Дәрмен жоқ күресерге, қайнайды іш.

Жазылды үшбу нұсқа жылан жылы

Жылында мың сегіз жүз ол тоқсан үш.

Ісінен дүние - ақырет хабары жоқ,

Сол мұнан артық өнер (һөнәр) табарым жоқ.

Опасыз бұ жалғанның ортасында

Бір жерге тұрақтарға қарарым жоқ,

Өлгендер шақырады: "Жүр!" - деп,

"Жүр!" - деп, "Қиямет болсын тез сол, бірге көр!" — деп.

"Сіз келсеңіз, қиямет болар еді!

Біздерді коп сартайпай, жылдам кел!" — деп.

Біз қашан оларға айттық: "Бізді күт!" — деп,

Қоймайды еркімізге кепіл (қабыл):

"Тез жет!"-; Іште тумай жатқандар, о да айтайлар:

"Сен кетсең, біз шытармыз, кетші, кет!" - деп.

"Жүр, жүр!" - деп, біреу тартып, біреу қуар,

Әркім де ақыл болса, осыны ұтар.

Мақал сөз бұрынғыдан бар емес пе:

"Бір жақтан біреу өлсе, біреу туар!"

Есіктен біреу тұрса: "Жүрші, жүр!" - деп,

Үйде біреу отырса: "Кетші, кет!" — деп.

Не барқадар табарсың сонда отырып,

Үйде біреу отырса: "Тұр, жөнел!" — деп.

Бұ дүние, ойлап тұрсаң, менде осындай,

Не барқадар тұрғаныңмен, міне осындай?!

Өлімнің өлмес бұрын қамын ойла,

Өлімді біліп ойла, ғапіл қалмай!

Мәшһүрдің шығар сөзі қалай-қалай,

Белгісіз не болары екіталай.

Қаңғырып ел ішінде күн өткізбей,

Жеткізсін шариф-жайға Хақ-тағала-ай!

...Ажал бір қайда болса, бір-ақ келер,

Өлмей ме жаман үйде ауырып жатып?!

Жай жатсаң, үйде қарап бос қаларсың,

Қашқанмен, Тәңірі алдына бір барарсың.

Қыбырлап тіршілікте жүре (сүре) берсең,

Жүрсең де бірде қалып, бірде аларсың!

Шыныңмен бұ жалғаннан өттің, кеттің,

Мақсатқа ойыңа алған барып жеттің!

"Аста білсе — дегендей — доста білмес",

"Бірі болса, бірі жоқ" — болып кеттің!

Іш қайнар, күресерге амалың жоқ,

Жауға қылған сыртында қамалың жоқ.

Жыландай басқан ізің білінбейді,

Бұрынғы қайран жастық амалың жоқ!

Ит дүние, іздеп мақсат, түстің жолға,

Аяғың кетпей теріс, басқан оңға.

"Адамның ойлағаны болмайды" — деп,

Түспейді көңілдегі, сірә, қолға!

Басында биік таудың шынар ағаш,

Тал менен бітер қайың сол аралас.

Дәурені өз басыңнан бір өткен соң,

Артына фәни жалған бір қарамас!

Жапырақ жазғытұрғы — жердің көркі,

Бұ дүние — бұлаңдаған қызыл түлкі.

Нәзіктер ғақылы дана, парасатты,

Жетпейді бағасына дүние — мүлкі.

Сабырлы адам асықпайды артын ойлап,

Дүниені өткізеді күліп, ойнап.

Сыртына сыр шығармас сабаздарың

Парасат, ғақыл менен білер ойлап.

Жақсыны біле алмайды жаман танып,

Тоқтамас кейбір адам тілге нанып.

Жақсының жақсылығын біліп сырттан,

Жүреді кей даналар көңіліне алып.

Жақсыны қайдан білсін жаман адам?!

Малменен адамсынған кейбір надан!

Бір мақсат көңіже алып, жүрмін іздеп,

Бозбала, бола көрме әуре бізден (біздан)!

Кім білсін осы күнде біздің халді-ей,

Сырты алтын көрінсе де, іші жезді-ей?!

Бір жерде Мәшһүр кеңес құрады екен,

Жұрт мойнын бұра ма екен жақсы сөзге-ей?!

Мен жүрмін мақсат тілеп сол қысы-жаз,

Қолға алдым қалам, сия, һәм ақ қағаз.

Ерге ер серік болып түгел туған

Көп емес, бір таптан табылар аз!

Жайылған Мәшһүр сөзі талай жерге,

Есілдей аға берген биік өрге!

Құрметін жақсылардың танитұғын,

Құдайым ғұмыр берсін талапты ерге!

Түрленіп күннен-күнге Мәшһүр жүрсін,

Дүниеде не бар, не жоқ, жүріп көрсін!

Таныған асыл қадірін сабаздардың

Мақсатын тәңірім өзі бере берсін!

Мен жүрмін — барлық-жоктық, ойыма алмай,

Дүние жүр қашсам-дағы қуып қалмай!

Құрметтеп ғылым қадірін біжен жанға

Жүремін тірлікте тілден салмай!

Жүремін: "Иа, Алла!" — деп,

Хаққа жылап, Жаманнан қайыр білмес қашып жырақ,

Нәрседен сол көз көрген ғибрат алып,

Кім жақсы, кім жаманын — көріп сынап!

НҮСІПХАН

Бастайын: "Бисмилла!" — деп, сөздің басын,

Бір Алла әр пендесін өзі оңдасын!

Жамиғат, құлақ салып тыңдасаңыз,

Айтайын Нүсіпханның бір қиссасын.

Ақылға болмасақ та асқан диқан,

Жастықтың арқасында кездік жиһан.

Тыңдады жырымызды жақсы — жайсаң,

Болмаса да бұрынғы батыр, бек, хан.

Көрмеген ешкім опа мал мен жаннан,

Аттанған кебін бөзбен бұл жалғаннан.

Ақыны Баянауыл — Керекудің

Сөйлейді Мәшһүр-Жүсіп Нүсіпханнан.

Аралап губерниялық Семей жерін,

Тамсанттым өнеріммен Найман елін.

Мейман боп сол аймақта жатқанымда,

Естідім Тобықтының кемеңгерін.

Талапкер Тобықтыда Нүсіпхан ер,

Тұсында өз жұртына болыпты бел.

Перзентсіз осы мырза дүниеден өтіп,

Сол себеп зайыптары жұтыпты шер.

Нүсіпхан бір атадан жалғыз екен,

Өнерде асып туған Арғын екен.

Жолында Болатнайдың дүние салып,

Үш жүздің баласына хабар берген.

Жаралған жалқы болып әуел бастан,

Үлгісі толып жатыр жұртқа шашқан.

Әкесі Нүсіпханның Садуақас жомарт,

Ер екен мырзалықта топтан асқан.

Қолыма қалам алып жазамын хат,

Болсам да жас бозбала, сөзім қымбат.

Өтіпті жастайынан болып қапас,

Тыңдасаң құлақ салып көп жамиғат.

Ғаламда жан жаралған алуан-алуан,

Опасыз баяны жоқ, шіркін, жалған.

Жарандар, ықыласпен мақұл көрсең,

Берейін біраз жырлап Нүсіпханнан.

Дұға қыл [тыңдаған] жан оқығанда,

Мақтанба: "Малдымын!" — деп, жиған пұлға!

Басына қаза, өлім келсе жетіп,

Кім көшпей, дүниеге болар тұлға?!

Әркімге зейін, өнер құдай берген,

Жақсының даңқы шығар талай жерден.

Нүсіпхан ата-анадан жалғыз ұл боп,

Жасында молдалардың алдын көрген.

Кем болған адам емес ішер астан,

Әрдайым алғыс алған жолдас, достан.

Жалғыз боп үш атадан жаралыпты,

Келеді осылайша көп болмастан.

Дәулеті еш аз емес шалқар көлдей,

Мизам мен шариғатқа жүйрік бірдей.

Жетім-жесір, кәріпке жәрдем беріп,

Халқына қамқор екен асқар белдей.

Шығыпты ұрығынан ол Қарабас,

Нүсіпхан артық туған — бір гауһар тас.

Өнерге, дәулет пенен бәрі жеткен,

Сонда да еш адамға қылмаған қас.

Нүсіпхан қатарында бағлан екен,

Беделді барған жерде болған екен.

Ие боп әр шаһарда жақсы атаққа,

Байлықпен он төрт дүкен салған екен.

Әр жерге сауда жасап барған екен,

Сұлуға көздің қырын салған екен.

Өзінде аға да жоқ, іні де жоқ,

Үміт қып төрт тынды алған екен.

Өлем деп кім айта алар бірден ойлап,

Барыпты Қызылжарға малын айдап.

Айдаған бес жүз қой мен үш жүз атты

Сатыпты Болатнайда бәрін жайлап.

Қызылжар аймағында Болатнай базар,

Нүсіпхан жәрмеңкеге берген ажар.

Жомарттық әр жағдайда жасаған соң,

Мырзаға жамиғаттар салған назар.

Саудасы Болатнайда сәтті болды,

Тоғанақ сексен түйе жүгі толды.

Алдағы болар істі кім болжайды,

Сапары алғашында болған онды.

Болатнайдан шығып келді Қызылжарға,

Артқызып товарларын сексен нарға.

Қасына Қызылжардың Бескөл түнеп,

Жасады тағы сауда хан базарда.

Нүсіпхан көп нәрсе алды сол базардан,

Қайтатын уақыт болды-ау Қызылжардан!

Бір қонып Қызылжардан шыққан күні,

Денесі жас мырзаның ауырлаған.

Жабысты қызыл тұмау "зертең" деген,

Келеді желе жортып бөртеменен.

Көз, тіл де ол жайында коп болып ед:

"Нүсіпхан — құрбы ішінде серке!" — деген.

Күн сайын жөтел қысып шыдатпапты,

Жас мырза осы жолын ұнатпапты.

Болатнай, Қызылжарда жарты ай болып,

Саудасын жасады ерлер тым-ақ қатты.

Шыққалы он жеті күн ұзағалы,

Ауылына тез жетуді құзағалы.

Айдаған алдарында малдары бар,

Дәмдерін тата жүріп сыбағалы.

Жайнаған қарақаттай екі көзі,

Сарғайып зертең соққан қызыл жүзі.

Шақырып жолдастарын қасына алып,

Мінеки, Нүсіпханның айтқан сөзі:

- Келесің немене ойлап, қарақтарым,

Қосылған жанды — жақты манаптарым.

Дәулетім жиған-терген босқа қалды-ау,

Қолымнан қайыр қылып таратпадым!

Мұнарлап шыққан күнді бұлт басады,

Жазмыштың өлшеуінен кім асады?!

Бақ — дәулет бірдей қонған бекзадамен

Қандай жан тақыт үшін таласады?!

Тоттанар пайдаға аспай жарақтарым,

Айтылмай қалып жүрер талаптарым.

Мен үшін оттан, судан тайынбайтын,

Сөзіме құлағың сал, шырақтарым.

Келесің, жолдастарым, немене ойлап,

Жалғанның қызығына бар ма тоймақ?!

Қалмайды осы аурудан менің жаным,

Кетіңдер бұл сапарда мені жайлап.

Анадан тумақ — сүннет, өлмек — парыз,

Шығып ем сәтсіз күні малымды айдап.

Жалынып — жалбарынғанмен ажал қоймас,

Сөйлейін бір азырақ жайды сайрап.

Дүниеден мен кетемін, наныңыздар,

Бар болса қарыз хақын алыңыздар.

Тоқтатып тоғанақты, жүк түсіріп,

Шатыр тігіп, төсекті салыңыздар!

Дені сау жігіттерде кемшілік жоқ,

Құбылған тоты құстай күнім қайда?

Атадан мың туса да, бір жалғыздық

Кетеді быт-шыт болып әрбір жайға.

Жалғаннан өтуіне арман бар ма,

Пендеде ажал қумай қаған бар ма?!

Жиырманың бесеуінде мендей болып,

Перзентсіз о дүниеге барған бар ма?!

Жалғызға жылағанмен лаж бар ма,

Артымнан іздер ағам, інім бар ма?!

Дарияның аралында шынар едім,

Орнымда көктеп туған бір ұл бар ма?!

Жіберген хақтың ісін бұзу бар ма?!

Қайтейін, бұрынғыдай күнім бар ма?!

"Дараның орны құрыр!" — деген осы,

Бір қадам аттап басқан ізім бар ма?!

Тағдырдан ажал жетсе, кім құтылар,

Көңілімде екеу болсам, арман бар ма?!

Жалғызбын деп жалынсаң да, ажал қоймас,

Көнбеске құдай салса, шарам бар ма?!

Тиыннан теңге құрап, байимын деп,

Мендей боп қаңғып кеткен надан бар ма?!

Пайда қуып шығам деп, мұндай болдым,

Зор дертке душар етті амал бар ма?!

Ісіне құдіреттің шара бар ма?

Елге жетіп, тірі көрер заман бар ма?

Баласы он жеті Арғын ойнап-күлген,

Сіздерден тататұғын тағам бар ма?

Кеудемнен шыбын жаным кеткеннен соң,

Татитын он тиынға бағам бар ма?

Жалғыз едім, далада жоғалдым ғой,

Артымда дәулетке ие адам бар ма?!

"Қалды — деп — асқар белім!" — айтар едім,

Артымда іздеп келер ағам бар ма?

"Қалды — деп — тас қорғаным!" — айтар едім,

Артымнан дөңге шығар бабам бар ма?

Өлгенше боз інгендей боздайтұғын,

Мені ойлап жылайтұғын анам бар ма?

"Жетім тайым жетер!" — деп айтар едім,

Шырылдап жылап тұрған балам бар ма?

Басуға екі аяқты дәрменім жоқ,

Көтеріп ат үстінен алыңыздар.

Дені сауда жігітке кемшілік жоқ.

Құбылған тоты құстай сәніңіз бар.

Қан болды түкірігім кесек-кесек,

Түріне мына аурудың қараңыздар.

Дариға, тіршіліктен күдер үздік,

Енді мені өліге санаңыздар!

Дарияны жарып шыққан шынар едім

Орнымнан көктеп шығар бүрім бар ма?

Тағдырдан ажал келсе кім құтылар,

Артымда белгі бол ар қызым бар ма?!

Тиыннан пайда қуған сұмға ұсап,

Иттей боп жемтік қуған салақтадым.

Жаспын деп жалғыздықты ойламаушы ем,

Төрт болып екі көзім алақтадым.

Келесің құрбыларым немене ойлап,

Жалғанның қызығына бар ма тоймақ?

Қалмайды осы дерттен шыбын жаным,

Кетіңдер бұл сапарда мені жайлап.

Өлген пенде тірілмес бұл жалғанда,

Елге артып сүйегімді бармаңыздар!

Сүттен-ақ, балдан тәтті қайран етім,

Батырып арқан табын салмаңыздар!

Жолдастар, бұл жалғанға нанбаңыздар,

Арманда мен кәріпті (ғаріпті) қылмаңыздар!

Балдан тәтті, сүттен ақ тәнімізді,

Қабірге терең қазбай салмаңыздар!

Сұраймын, жолдастарым, наныңыздар,

Қарыз - хақың бар болса, алыңыздар!

Бейсенбі, бүгінгі күн, қабір қазып,

Сәскеде — ертең жұма салыңыздар!

Нүсіпхан осыны айтты арыздасып,

Қорқады-ау көп жігіттер қаны қашып,

Шешуге буулы теңді дәті бармай,

Қияды-ау арқандарды асып-сасып!

Сол жерде жүк түсіріп, шатыр тікті,

Қалмады жігіттерде үрей тіпті.

Біразы Нүсіпханды күтпек болып,

Біразы күзетпекші көлік, жүкті.

Шатырдың ішіне ерлер төсек салды,

Алдына екі жігіт қарсы барды.

Баладай сол сабазда күй қалды ма,

Көтеріп азаматтар аттан алды.

Көтеріп шатырына кіргізеді,

Өлімнің шын хабарын білгізеді.

Ішкізіп ерге шұбат әлдендіріп,

Сөздерін ілтипатқа ілгізеді.

Кешкі асқа бір серкені сойғызады,

Науқасты қуырдаққа тойғызады.

Тәбетін Нүсіпханның ерлер ашып,

Ақыры жылама деп қойғызады.

Көзінің жасын тыйып, болмай-ақ ез,

Ақылға қайраттанып келді де тез.

Жиып ап маңайына жолдастарын,

Мұң шағып, бағлан жігіт сөйледі сөз:

— Атадан туған ұл ем өзім дара,

Жалғызға біз секілді тәңірім пана.

Арт жағым тақыр қалды-ау, айтар едім,

Жаныңа ара тұрмас қатын — бала.

Жалғыз басым жоғалды-ау қаңғып жүріп,

Артыма сөз жазайын мен бейшара.

Бейсенбі — бүгінгі күн қиналғаным,

Ертең жұма келеді-ау ауырлана.

Өзім өлсем, орныма белгі ғой, — деп,

Отырды қарындаш пен қағаз ала.

Қарындашпен жазған тез өшеді деп,

Ойланды қаламға да көзін сала.

Хат жазды қалам алып тоғыз парақ,

Дәуітке қалам малып жылдамырақ,

Арттағы әлеуметке қойып талап,

Тілегін баяндаған бір азырақ:

— Хат жаздым — деді Мырза — арт жағыма,

Тапсырып үй ішімді жаратқанға.

Рақымы тәңірінің мол емес пе,

Баршасын ауызына қаратқанға.

Үш жүздің баласында жаттық бар ма,

Дұға қыл жастай өткен мен пақырға.

Баласы Садуақастың мен Нүсіпхан,

Перзентсіз айналды артым шын тақырға!

Дұға қыл бір кәріпке жаны ашыған.

Дініне исламның мойын сұнған.

Көп қайыр тіршілікте жасап едім,

Алдыма келгеніңде көп мұсылман.

Сайраған Нүсіпханың бұлай өтті-ау!

Бір перзент өз белінен болмай кетті-ау!

Саудамен сапар шегіп жүргенінде,

Дариға-ай, орта жолда ажал жетті-ау!

Әуелі арыз айтам Арғын елге,

Жұртымда үлкен-кіші, кемеңгерге.

Атадан тумақ - сүннет, өлмек - парыз,

Туған жан кірмей қалмас қара жерге.

Науқас боп баттым бүгін қайғы-шерге,

Енуге таяу қалып қазған көрге.

Алтынның жарқыраған сынығы едім,

Бір күнде ұшып кеттім соққан желге.

Арманды ішімдегі шығармаққа,

Отырмын қиялданып ел аулақта.

Тапсырам дұға қыл деп білгендерге,

Тағы да арыз жазып Арғын жаққа -

Шырақсыз жалғыз басым өтсе-дағы,

Еске алғай Арғын – Қыпшақ даналары.

"Кешегі от боп өшкен Нүсіпхан", — деп,

Халқымның тие берсін дұғалары.

Кез болдым өсімдіктей бозқырауға,

Жақсылық болар екен қай уақытта?!

Балдан тәтті, сүттен ақ қайран денем,

Көмілер көп ұзамай топыраққа.

Кімде-кім үлкен-кіші жатырқау жоқ,

Дұға оқы мен жалғызға әр уақытта.

Жиырма бес мүшелімде ажал жетті,

Ғұмырлық болмай ие зор бақытқа.

Аман бол Кіші жүзде: Алтын, Жаппас,

Науқасқа кез боп тұрмын емін таппас.

Өлімді көрмеген соң кім болжайды,

Өлген жан тірі адамға жауап қатпас.

Кімде-кім бүл хатымды қолына алса,

Білгендер дұғаларын бізге сатпас.

Әркімнің хал-қуаты таусыларда,

Зіркілдеп ажал келіп тыным таппас.

Мұсылман, сөзім осы тыңдағанға,

Кездейсоқ жігіт сағы сынбағанға.

Елімде жарып шыққан шынар едім,

Өткір ет шалғыдайын шыңдағанда!

Дариға-ай, тең болғанмен шын шынарға,

Иілдім бүгінгі күн мен сынарға.

Беруші ем қонақ етіп, ылғи сыйлық,

Ақындар келе қалса жыр жырларға.

Қайғымен іш құса боп сәлем жаздым,

Жарандар, сөге көрме жырлағанға.

Бұрынғы пайғамбардан артық емен,

Дүниеге солар мойын сұнбаған ба?

Кірсем де темір үйге құтылмаймын,

Кезекті ажал жетіп шырмағанда.

Мәңгіріп пенде шіркін қалады екен,

Бақытын біреу келіп ұрлағанда.

Айналайын, құдай-ау,

Жараттың өзің адамды,

Құдіретіңмен бар қылдың

Он сегіз мың ғаламды!

Бүгін көрген ертең жоқ,

Опалы деме заманды.

Жастықпенен білмедім

Жақсы менен жаманды.

Қаңғыртып жүріп жоқ қылдың,

Мен секілді наданды.

Отыз жігіт ішінде,

Білмедім жалғыз қалар-ды.

Кім ие боп ұстайды,

Он төрт дүкен базарды?!

Қайран, жұртым, қайтейін,

Татпадым барып тағамды!

Құдіреті күшті тәңірім,

Қақсаттың мендей сұңқарды.

Кімдер баптап мінеді

Жылқымда алпыс тұлпарды?!

Таптырмады сұм ажал,

Қалуға тірі амалды.

Бір Аллаға тапсырдым,

Сүйген жарым Жамалды.

Керекті қылдың Алласы,

Аманат жанды аларға.

Иесіз қылды дүкенім,

Ашқан әрбір шаһарда.

Бес күндей де болмады,

Жиырма бес жаста көргенім.

Көрген түстей болды ғой,

Қызық дәурен сүргенім.

Ел көре алмай зарланып,

Жапанда қалдым мен ғаріп (кәріп).

Артымда қалған төрт әйел

Отырар кімге алданып?!

Жақынымды жауға ұстап,

Қысса да борыш бермедім.

Жалғыз туып атадан,

Дариядай шалқып өрледім.

Үлестірдім қайыр - зекетті,

Қайда кетті-ау бергенім?!

Төрт сұлуды алсам да,

Бір шикі өкпе көрмедім!

Шамшырақ едім жайнаған,

Өз-өзімнен сөнгенім.

Білдім осы сапарда

Басыма ажал төнгенін!

Мені бүйтіп жөнелтіп,

Шуылдар жолдас сен бе едің?!

Сендерден, ерлер, айырылып,

Жалғыз қалар мен бе едім?!

Арманым көп, дерт күшті,

Халқымды барып көрмедім.

Сәтсіз күні мал айдап,

Ажал қуып желдедім.

Елде қалдың, көп достар,

Топырақ салып көмбедің!

Топтан асқан жітіт ем,

Кім болар енді ермегің?!

Жалған дүние, қайтейін,

Өзегімді менің өртедің!

Безіндей ақ қайыңның,

Жас болсам да берік едім.

Қыраттан қашқан түлкідей,

Қызықты дүние, алдадың.

Күймеге жазда жектіріп,

Үш жорғаны парладым.

Науқас, шіркін, меңдетіп,

Соңымнан, сірә, қалмадың!

Сапарға шығып керуенмен,

Тастүлек құстай самғадым.

Отыз екі мизамды,

Тегіс оқып, талдадым.

Көтермей қайда барайын,

Алланың басқа салғанын?!

Тойымы жоқ, қара жер,

Ел көрсетпей, жалмадың!

Үлкен-кіші қайран жұрт

Арыздаспай қалғаным!

Үлкен-кіші, қайран, жұрт,

Қарызым болса алмадым.

Ойнап-күлген құрбылар,

Топырақ қолдан салмадың!

Өлем деген ойда жоқ,

Басыма келіп андадым.

Отыз жігіт ішінде,

Ажал, мені таңдадың!

Қызылжарға барғанда,

Жомарттық еттім әр шақта.

Беделім менің бар еді,

Керей менен Уақта.

Жақсы көрген ақынның,

Бірі еді Біржан сал.

Топ бастаған үнемі,

Біржан еді жігіт нар.

Әр жердегі жыраулар,

Біржан салға келмес пар.

Өлгенімді естісе,

Біржан жоқтау шығарар.

Біржан сері ақынды,

Қонақ етіп сыйладым.

Тайлақ сойып құрметтеп,

Сауыққа жұртты жинадым.

Қызықты сол күндерім,

Бір-бір ұшты көзімнен.

Бүгінгі күн хал кетті,

Келмес болып өзімнен.

Арманым мол, дерт қатты,

Еш құмарым қанбадың.

Ойлай берсем таусылмас,

Мақсат етіп алғаным.

Басыма соққан самалым,

Өлімге бар ма амалым?!

Тіршілікпен қоштасып,

Тайғалы тұр табаным.

Көпестің қызын бағалап

Мың жорғаға алғаным.

Қандай жанға қор болар

Әттең де менің Жамалым!

Қарсылығы жоқ еді,

Аллаға қылған қамалым,

Өсиетті жақсы айтса,

Құлағымды салмадым!

Шариғатты молда айтса,

Надандықпен нанбадым.

Құдай үшін мал шашып,

Қажылыққа бармадым!

Арафаттың қара паның тауына

Қолымнан құрбан шалмадым.

Байтолланың жолына

Медресе, мешіт салмадым!

Тар заманға кез болдым,

Кеңінен орын алмадым!

"Қажының бейіті",—дегізіп,

Бір белгімен қалмадым!

Опасыз мына жалғанда,

Далада жатып зарладым.

Орындалмай қалды ғой,

Көңілімдегі арманым!

Қасірет-қайғы таусылмас,

Қайсы бірін айтайын?!

Мойын сұнып тағдырға,

Райдан тез қайтайын.

Өнерлі жастар үйренсін,

Өсиет жазып берейін.

Қош аман бол, жігіттер,

Хақ ісіне көнейін!

Күнәлы болсам егер де,

Қайғы тартып өлейін.

Қиямет қайым болғанда,

Көрешекті көрейін!

Падишадай басымды,

Көртышқанға теңейін!

Күнәлы, сірә, болмасам,

Хордың қызын сүйейін.

Үлбіреген денемді

Топыраққа бөлейін!

Азат болсам жаладан,

Алтынға басты теңейін.

Шаршап келген пақырға

Көлік берген бел едім.

Сусап келген ғаріпке,

Сусын болған көл едім.

Жақынымды қорғалып,

Жауға бермес ер едім!

Байлығымды ұстар кісім жоқ,

Артымда кімге сенемін?!

Өнерлі туған Омарбек,

Хатшы молдам сен едің!

Ақын аға Бай көкше,

Біржанға таяу ер едің!

Тәубе қылдым бір Алла,

Ғапулық сөзбен бүгілдім.

Жазмыш ісіне көнген соң,

Ғаділ жаннан түңілдім.

Достарымды еске алып,

Арт жаққа бір үңілдім.

Майыспас болат қабырғам,

Шерменде болып сөгілдің.

Жан достым еді Ыбырай,

Артымда саған сенемін.

Арманда кетіп барамын,

Қызыл тілмен желемін.

Өнерлі жігіт үйренсін,

Өсиет жазып беремін.

Жалтаңнан опа таппадым,

Жаратқан Хаққа сенемін!

Қариясы кеткен соң.

Қараң қалған ел - мұңдық

Қаңқылдаған қаз кетсе,

Қараң қалған көл - мұңдық!

Ел қонып шөбін жемеген

Жазира жайлау бел - мұңдық!

Жазда жаңбыр жаумаса,

Тозаң соққан шөл - мұңлық

Қолынан дәулет, кеткен соң,

Кедейленген ер - мұңлық

Мені жұтпай қалса егер.

Қазылған жерден көр - мұңлық!

Мені бүйтіп жөнелтіп,

Жылаған, достар, сен - мұңлық

Сендердей достан айрылып,

Жапанда қалған мен - мұңдық!

Топырақ қолдан сала алмай,

Көре алмай қалған ел - мұңлық!

Әттең, шіркін, жалғыздық,

Кетпейді ойдан шер мұңдық

Алланың ісі болған соң,

Бәрі де мұның жөн мұңлық!

Қайыр-зекет бермесе,

Қараң қалған мал-мүлік

Басынан бүрі кеткен соң,

Отын болған тал - мұңдық!

Арыздаспай - қоштаспай,

Жылап қалқан жар - мұңдық!

Алды-артымда туыс жоқ,

Бәрінен де сол - мұңдық!

Кешір мені, жолдастар,

Мінеки, енді айырылдық

Болуға болат жарамай,

Жасыған жездей майырылдық!

Қайсы бірін, айтайын,

Жан достарым, тыңдаңдар!

Атасы хайуан екен деп,

Әр малды басқа ұрмаңдар!

Қиямет-қайым болғанда,

Үлкен дауға қалмаңдар!

Өсек-аяң сөздерге,

Құлағыңды салмаңдар!

Мал үлкенін айтайын,

Түйе деген жануар.

Сүйегі жуан ұршықтай (ұлықдай),

Түптен тартып ішеді-ау

Қай-қайдағы тұнықты-ай!

Ел көшкенде жануар

Халқыңа қызмет қылыпты-ай!

Боз інгенде бота жоқ

Оны да құдай ұлытты-ай!

Танды жарған шолпаным,

Қарайып батты бұлтқа-ай!

Опасы жоқ сұм дүние,

Басыма қайғы жуытты-ай!

Ашылмаған сандығым,

Жүректен салды құлыпты-ай!

Құдіреті күшті құдайым,

Мұндайлық қылыпты-ай!

Алланың досы (досты) пайғамбар

Тағдырға мойын сұныпты-ай!

Опасы жоқ жалғаннан,

Қайсысы мойын бұрыпты-ай!

Түйе деген бір мал бар,

Өріске ерте кетеді.

Маң-маң басып аяғын,

Ауылға сәнмен жетеді.

Бірінен-бірі озбайды,

Іштегі мұңды, қозғайды.

Ботасы бар боз інген,

Ботасызға мойын созбайды.

Ботасы жоқ сорлы інген,

Үш айнала боздайды.

Бір өлген соң төлі оның,

Бота болып тұрмайды.

Құдірет жазды көнейін,

Көрем деп пе ем мұндайды?!

Жоқтан бар ғып жаратқан,

Пендесін бүйтіп сынайды.

Артымда қалған төрт әйел,

Мені жоқтап жылайды.

Менің асым өткен соң,

Әлдекімге олар ұнайды.

Топтан қалмас Нүсіпхан,

Көрде қайтіп шықпайды?!

Шашылып кетсе дәулеті

Қатындар қайтіп құрайды?!

Сиыр деген бір мал бар,

Зеңгі атаның баласы.

Қасиеті май берер,

Өзгеше екен бағасы.

Қараңғы тұман түскенде,

Адаспайды жолынан.

Жарлылар сауып күн көріп,

Шығармас оны қолынан.

Жақсы аттан жығылса,

Жаманның қанар табасы.

Інісі аттан жығылса,

Басын кеп сүйер ағасы.

Жалғыз аттан құласа,

Неге келер шамасы?!

Артында перзент бар болса,

Орнын басар баласы!

Асқар белі бар болса,

Алдынан шығар ағасы.

Тас қорғаны бар болса,

Айғайлап тұрар бабасы.

Жалғыз болып туған соң,

Тар болад екен шарасы!

Бір шыбындай жан екен —

Періштенің таласы.

Жалғызынан айрылса,

Боздар ата-анасы!

Алланың ісі, қайтейін,

Адамның емес жаласы.

Жан кеудеден кеткен соң,

Ешкімнің болмас таласы.

Ауырып жатқан мекенім—

Омбы, Кереку арасы.

Қамбар ата баласы,

Жылқы деген жануар.

Су ішіп шығып өзеннен,

Құба жонға жайылар.

Мама бие шұрқырап,

Құлыншағын табар кісінеп.

Бұзауы бар сиырлар,

Төлін тұрар иіскелеп.

Сиыр деген сол бір мал

О да өріске кетеді.

Кешке таман болғанда,

Зеңгі ата айдап жетеді.

Бұзауды бар жас сиыр

Бұзауын табар мөңіреп.

Бұзауы жоқ қу сиыр

Әр малға барар мөңіреп!

Көзінің жасы төгіліп,

Қабырға, қолы сөгіліп,

Хайуан десе, жігіттер,

Солар жылар ие біліп?!

Сол секілді мен сорлы

Ел көрмей қалдым, көміліп!

Мені естісе төрт әйел,

Көзінен жас төгілер!

Перзенті жоқ алданыш

Қабырғасы сөгілер!

Он төрт дүкен мүкәммал,

Иесіз қалды-ау үйіліп!

Жылай берме жолдастар,

Болмас іске күйініп!

Ажал айдап шығыппын.

Сауда жасай желігіп.

Үйде қалған төрт зайып,

Отыр екен не біліп?!

Отыз жігіт ішінде,

Жалғыз қалдым бөлініп.

Қайғыланып, достарым,

Жылай берме егіліп!

Мал асылын айтайын,

Пейіштен шыққан қой болар.

Маркасын сойсаң қонаққа,

Үй ішің жиын той болар.

Қой да өріске кетеді,

Қойшы қызмет етеді.

Кешке таман болғанда,

Ауылға келіп жетеді.

Қозысы бар жас саулық,

Қошақанын табар маңырап.

Қошақансыз қу саулық,

Әр қойға барар маңырап.

Өз қозысы кеткен соң,

Қошақан қиын табылмақ,

Сол секілді мен сорлы,

Ел көрмей қалдым барылдап.

Он төрт дүкен жиһазым,

Қараң қалды-ау саудырап!

Үйімдегі төрт әйел,

Жап-жас қалды-ау жаудырап!

Әттең, шіркін, жалғыздық,

Қиын ғой орны табылмақ.

Жан кеудеден кеткен соң,

Сүйегім қалар саудырап.

Жылқы деген бір мал бар –

Ер жігіттің ырысы.

Сүтін ішкен жарлының,

Бай кісідей тынысы.

Жүйрік атың — қанатың,

Бағалы алтын, күмісің.

Мініп шықсаң сапарға,

Орындалар ылғи жұмысың.

Қымызын ішкен ашытып (ашыттың),

Ұйқысы келіп мас болар.

Сексендегі шал бақса,

Он бестегі жас болар.

Тас заманның белгісі,

Жақынға жақын қас болар.

Бұл өлімнің белгісі,

Ерімеген қара тас болар.

Артымда қалған туыс жоқ,

Ен дәулетке бас болар.

Сол себеп төрт әйелдің,

Етегіне жас толар.

Екеу туса атадан,

Арт жағы оның бармен тең.

Саясы жоқ бәйтерек,

Сазға біткен талмен тең.

Қайырып салған сұңқарың,

Қаз алмаса жерге тең.

Иесіз қалған ақ ордаң,

Болмаса адам көрге тең.

Ақылы жоқ бозбала,

Алды тұйық жармен тең.

Зейіні жоқ жас жігіт,

Хайуан дайым малмен тең.

Еріншек болса азамат,

Сексендегі шалмен тең.

Жақыныңнан жау шықса,

Ызғарлы жауған кармен тең.

Жақсыдан ұқсаң ақылды,

Алуа, шекер, балмен тең.

Жалғыз тусаң атадан,

Алды-артың тармен тең.

"Баймын" — деген түк емес,

Көктемде кеткен қармен тең.

Алтау тусаң атадан,

Қаптай көшкен елмен тең!

Бәрің бірдей бай болсаң,

Көктемдегі селмен тең.

Көш бастар ағаң бар болса,

Көңіліңе қуат белмен тең.

Қаза келсе басыңа,

Көлденең қазған ормен тең.

Байлық деген түк емес,

Көрген күнің зармен тең.

Тіріде көрген аз байлық

Көйлектен жуған кірмен тең.

Жарлылық деген түк емес,

Бір терлеген термен тең.

Жалғыздықты ойласам,

Сүйекке біткен шермен тең.

Иен қалған дәулетің

Жаңбырдан аққан селмен тең.

Қайғырғанмен болмайды,

Жазмыштың ісі жөнмен тең.

Тар заманның мысалы

Жезден тартқан сыммен тең!

Екеу топтан сөйлесе,

Жігіттік те нармен тең.

Жалғыз топта сөйлесе,

Құлауға тұрған жармен тең.

Тіршілікте тартқан аз қайғы,

Көңілге тұрған кірмен тең.

Перзентсіздік белгісі,

Менің артым кіммен тең?!

Жігіттік кетсе басыңнан,

Қылыш кескен қынмен тең.

Әрқашан да, жараңдар,

Білген сөзің шынмен тең.

Аман қалса бұл жаным,

Болар ед сөзім нұрмен тең.

Ұлдың жақсы туғаны,

Аспандағы күнмен тең.

Ініңнің жақсы туғаны,

Желкілдеп өскен гүлмен тең.

Қыздан қалса бір белгі,

Алтындап тіккен тумен тең.

Дәулет болса қолында,

Буулы жатқан пұлмен тең.

Шыбын жанның шыққаны,

Жел ұшырған күнмен тең.

Көр азабын ойласам,

Ақпай сіңген сумен тең.

Топырақтың мысалы,

Көртышқан қазған інмен тең.

Жігіттің қызу қимылы,

Екпіндеп соққан желмен тең.

Опасы жоқ дүние,

Бекер аққан сумен тең.

Қайғы-уайым таусылмас,

Қайсы бірін терейін?!

Уақыт маған таянды,

Тәуекел етіп жөнейін!

Жақсы менен жаманды,

Айттым теріп аз ғана.

Өнеге алсын осыдан,

Талабы бар бозбала.

Қасіреттен зиян көп,

Одан басқа не дейін?!

Жалғаннан опа таппадым,

Жаратқан хаққа сенейін.

Ойлаған ой түгесілмес,

Қайсы бірін айтайын?!

Құнанбай атты кәрімді

Көре алмай кеттім, қайтейін?!

Үлкен-кіші жолдастар,

Жылатпайын бәріңді.

Ыбырайдың достығы,

Бір Аллаға мәлім-ді.

Қажылыққа жіберсін,

Жамал атты жарымды!

Өз орнына жұмсасын,

Бағулы жатқан малымды.

Ыбырай еді жан достым —

Құнанбайдың баласы.

Арғы атасы Өскенбай—

Тобықтының ағасы.

Жалғыз достың мен едім,

Дұшпанның қонар табасы.

Хабар салса барушы ем,

Партия болса таласы.

Жан достыма сәлем де

Туысындай мені көруші ед.

Болыстық сайлау болғанда

Маған қатты сенуші ед.

Жөнім бөлек келуші ем,

Соңынан қолдап еруші ем.

Ұлықтардан қысылса,

Мизам тауып беруші ем.

Бар Тобықты бұзылса,

Бауырына қойдай телуші ем!

Күш-қайратым ақша еді,

Топырақтай төгуші ем.

Өзім жалғыз болған соң,

Артымда соған сенуші ем.

Мал ғана қоймай өсіріп,

Егінді де егуші ем.

Шәуешекке барып ем,

Сауда ісіне қанық ем.

Жаңа пастор сандыққа,

Бес жүз теңге салып ем.

Аягөздік татар көпестің,

Айттырып қызын алып ем.

Көш-жөнекей Жамалдың,

Зейініне таң қалып ем.

Былтыр еді алғаным

Жалғанда қалды зарымен.

Сол Жамалды жылатпа,

Тілеймін жолдас бәріңнен!

Сөзіме айтқан наныңдар,

Армансыз болып қалыңдар.

Жан кеудемнен кеткен соң

Қабірге қырын салыңдар!

Ауылымды шулатпай,

Ыбырайға барыңдар!

Құнанбай атты кәрімді

Шариғатқа нандырсын.

Жамал атты жарымды

Қажылыққа бардырсын!

Байтолланың жолына

Медресе, мешіт салдырсын!

Шырақсыз едім жалғаннан,

Шырағымды жандырсын!

Жас тілегін берейін,

Тәубе қып көңілін қандырсын.

Жеті кісі орнына

Бедел қажы бардырсын.

"Қажының ауылы" — дегізіп,

Бір белгі маған қалдырсын!

Айналайын, Омарбек,

Қасыма таяу келсеңші!

Шөлдеп, аңсап барамын,

Қолыңнан сусын берсеңші!

Жаның бірге жаралса,

Менімен бірге өлсеңші!

Жаның бөлек жаралса,

Жаратқан хаққа сенсеңші!

Кетті ғой менің керуенім

Мінеки, енді көрсеңші!

Нүсіпхан осыны айтып арыздасты,

Шошыды отыз жігіт, қаны қашты:

— Бағланым, шыныменен кеттің бе?! —

Отырып жолдастары шуылдасты.

Бұзылған Нүсіпханның қызыл жүзі,

Жайнаған қарақаттай екі көзі.

Талықсып, күйі кетіп жатқан кезі.

Омарбек шын сенімді досы еді: —

Қалам ба арыздаспай?! — деп жылады.

— Бағланым, шыныменен кеттің бе?! - деп,

— Мінеки, Омарбектің айтқан сөзі:

Атыңнан айналайын, Нүсіпханым,

Жаннаттан орның болсын мәһарбаным.

Жаныңа құдай қуат берер ме екен,

Болайын айтып шалған қара лағың!

Ақынмен алыс жерді жақын қылған,

Белдеуде күміс ерлі арғымағың.

Саудамен әр жыл сайын кезуші едің,

Семейдің арғы жағын, бергі жағын.

Жылқыда егіз күрең татуым-ай,

Сізден мен енді қайтіп айрыламын?!

Дариға дайым біздің мырзамыз-ай,

Сізді ойлап өмірбақи қайғырамын!

Ажалың артында елді зарлатады,

Халқыңды шерлендіріп мұңайтады.

Жасымнан жолдас болған құрбым едің,

Насихат енді бізге кім айтады?!

"Aт бер!"—деп енді кімге жалынамын,

Қайғыға бұдан былай малынамын.

Арғынның үш елін де жылатасың,

Үстіме қара шекпен жамыламын!

Жаттағы жастан қалған қарызым бар,

Білмеймін енді менің нем жетеді?!

Бермесе олар алған алашағын,

Әуре боп уақытым босқа өтеді.

Әр жолдан сауда жасап келуші едің,

Қолыма кесек ақша беруші едің.

Бір жолда мың теңге алып, етсем пайда,

Аузымнан шыққан сөзге сенуші едің.

Жалғандағы тілегің естен қалмас,

Ағаңдай бірге туған көруші едің.

Нелер үлкен базарға аттанғанда,

Қасыңа нөкер болып еруші едім.

Нүсіпхан өткенің бе, талғаның ба,

Ажырап біз мүскіннен қалғаның ба?!

Айтып қал ақырғы бір ақылыңды,

Не деймін Ыбырайға барғанымда?!

Мен тұрғай орыс-қазақ жөнін білмес,

Сандалып ақыл таппай қалғаным ба?!

Өнерің өрге жүзген ақиығым,

Жете алмай жастай кеттің арманыңа!

Қақпаған Арғын - Қыпшақ шаужайыңа,

Әрқашан олжа оралған ыңғайыңа.

Жұлдызды жігіт болып қатарында,

Бақ қонған мырзам едің маңдайыңа.

Омарбек осылайша арыздасып,

Бозбала шулап отыр қаны қашып.

Нүсіпхан сол уақытта талса-дағы,

Көтерді әзер басын, көзін ашып.

Омарбек басын сүйеп отыр қарап,

Сол жерде сөзге келді аузын ашып:

— Сұм жалғаннан ғапіл боп өтем, — дейді,

Қанала сөйлемекке арыздасып.

Ойланып тоқтау қылды хат ұсынып,

Жолдастары толғанды тым қысылып.

Қолынан Омарбектің ұстап әлсіз,

Сөйлеуге ыңғайланды бір күрсініп.

Айтады арт жағына үлгі шашып:

— Сен болдың, әр сапарда естім, — дейді.

— Мінеки, өздеріңмен арыздасып,

Фәниден бақи жайға көштім! — дейді.

— Айтайын мен сендерге бір ақылды,

Тыңдауға жарайтұғын шын нақылды.

Сөйлейін дос-жарандар болған істі,

Сый беріп, разы еттім коп жақынды.

Дүниенің тіреу болмас жалғанына,

Алланың пенде көнер салғанына.

Қолыңа қара жорға ат тұлдап ал,

Ыбырай, — бәрі таныр барғанында.

"Теңізде суды жарған алтын балық,

Аушының ілінді, — де, — қармағына!

Отыз үйрек бір сұңқарға жолдас бопты,

Барып кайту жері алыс бір сапарда.

Сапары Қызылжардың кеселді боп,

Кез қылған, топ үйректі қызыл қанға.

Сұңқары ортасынан ұшып кетіп,

Артына қайырылмады шақырғанда.

Ішімде қайғы-шерім басым болып,

Ыбеке-ау, көп қиналдым бұл жалғанда.

Сұңқарым, жиын топтан ұшып кетіп,

Қарасын көрсетпеді-ау самғағанда.

Айырылып сұңқардан біз қалдық жасып,

Көз жетпес биік таудан ұшты асып.

Көсемі ғайып болып арасынан,

Қайғырды отыз үйрек қатты сасып.

Аспанда тауды айналған асыл сұңқар

Қарайып түңілткендей бұлтқа батып.

Сандалып отыз үйрек жол таба алмай,

Шуылдап келе жатыр басы құтып.

Бар екен алтындаған торт тұғыры,

Оларға қайғы-дертін кетті шашып.

Бұрынғы өтіп кеткен пайғамбардың,

Орнын жүргендейсіз сіз де басып.

Осындай бір нәубетке кез болған соң,

Қорыққаннан келіп тұрмын сізге сасып.

Дәм ішсем, соның өзі қан татиды,

Біз тұрмыз түк айта алмай, көңіл жасып!

Дәрежең артық туған өнерпазым,

Кетіп тұр жолымызды тұман басып.

Ыбеке-ау, осындай іс көріп тұрмын,

Жасырмай бәрін сізге айтсақ ашып.

Құдайдан соң сүйенішім, ақпейілім.

Мүлдәмен сізге хабар беріп тұрмын.

Өстіп айта барғандарың жылайсыздар,

Оған да көзім жетіп сеніп тұрмын.

Сұңқарды көре алмаспыз тәңір алдыңсыз,

Өткен аз сұм дүниеден еш қапысыз.

Мұңымды, асылзадам, сізге шақтым,

Болған соң жұртымызда ардақты сіз!"

Нүсіпхан осылай деп бастайды енді,

Алланың қосқанынан қашпайды енді.

Иманды жеті мәртебе тамам айтып,

Құбылаға бетін қоя бастайды енді!

— Басымнан бір жастықты - ал, — деп айтты,

— Аттанып Тобықтыға бар! — деп айтты.

— Баяндап Ыбырайға біздің жайды

Хабарды баршасына сад! — деп айтты.

Бетінен албыраған қаны кетті,

Сайраған бұлбұл құстың сәні кетті.

Қыннан қылыш суырған секілденіп,

Біткен соң жазулы уақыт, жаны кетті.

Омарбек қабілетті, өзі молда,

Дауыстап азан айтты оң мен солға.

Ішінен отыз жігіт Нүсіпхан жас

Жөнелді уақыт бітіп, сапар жолға!

Жіберген қабіршіге сегіз жігіт

Қабірін даяр қылды тағы сонда.

Омарбек озып туған о да манап,

Баршасы таһарат алып, қылды санат.

Ақиық Нүсіпхан жас кеткеннен соң,

Сол жерде қойды қолдан жаназалап.

Көтеріп Нүсіпханды жүргізді енді,

Тағдырдың анықтығын білгізді енді.

"Алланың бұйырғаны болады" — деп,

Дегдарды қабіріне кіргізді енді.

Қойған соң бетін жауып, жылайды енді,

Жыламай мұндай ерге шыдай ма енді?!

Түйедей шөгіп жатқан көртопырақ,

Балшықпен бетін сулап сылайды енді.

Қайғымен өңшең манап жүдейді енді,

Алладан: "Иман бер!" — деп, тілейді енді.

"Қайтіп қиып кетеміз — деп — қайран ерді?"—

Басына бір-екі күн түнейді енді.

Ойлайды ер Омарбек ақыл ойды,

Бұл қайғы бозбаланың түсін (жүзін) жойды,

"Жатқанмен, бұл Нүсіпхан тірілмес!" — деп,

Шөгеріп, түйелерге жүгін қойды.

Жылаған бір жалғыздың құрметіне,

Алланың тоқтау бар ма құдіретіне?!

Онан соң жиырма күн жүріп келіп,

Жетіпті Тобықтының ел шетіне.

Омарбек жолдастарын қасына алды,

Азырақ кеңес қылып, ақыл салды.

Қол болып көздің жасы төгілген соң,

Сол жерде Нүсіпханды ауызға алды:

— Келесің, жолдастарым, немене ойлап,

Жалғанның қызығына бар ма тоймақ?

"Өлмейміз!" — деп, жастыққа сенбеңіздер,

Бұлбұлың кетті қайда тұрған сайрап?!

Жігіттер, қаза жетсе, өлмейсің бе,

Кешегі Нүсіпханды көрмейсің бе?!

Қанша сөз қарыз қылып айтып кетті,

Хабарын Ыбырайға бермейсің бе?!

Омарбек осыны айтты сол арада,

Ақылға озып туған ол да дана.

Жігіттер өңшең бағлан тұрса қарап,

Бақыршы жетіп келді Садық бала:

— Ақылға озып туған, ер молдеке,

Тарқайды, қалай айтсам, шер молдеке?!

Анадан туғанында ағаш бесік

Кіретін алтын бесік — көр, молдеке!

"Құдай - құл, Мұхаммедке үмбет!" — десең,

Қылмаймыз пұлға қастық, сен, молдеке!

Қай жігіт сіздей болып сөз табады?

Өзің барып айтқаның жөн, молдеке!

Жасыңнан құрбы болған жолдасыңның

Хабарын өзің барып бер, молдеке!

Ақ жүзін Ыбырайдың көр, молдеке,

Сапарға ертең ерте жүр, молдеке!

Естіртіп төрт жеңгеме сыпайылап,

Мырза үшін мойыныңды бұр, молдеке!

Жас бала осыны айтып тақылдайды,

Өзгесі бала сөзін мақұлдайды. —

Олай болса, жігіттер, барайын! — деп,

Омарбек қара жолға ат тұлдайды.

Басқасы жер шамасын мақұлдайды,

Тұлдаған қара жорға ат аршындайды.

Табаны қызған құла ат жорғаласа,

Тебінгі бауырында сартылдайды.

Жүз сомға құнанында алған екен,

Өзінен құнан жорға оза алмаған.

Таңдаулы неше жылқы әкелсе де,

Ешбірі бүл жүйріктей бола алмаған.

Құйысқанда сом күміс,

Шағылысып күнге, жалтылдап.

Жібек жабу жабылған,

Күміс жүген жарқылдап.

Үзеңгісіне күміс жалатқан,

Шағылысар күнге жарқырап.

Омарбек шықты сапарға,

Алдынан самал аңқылдап.

Үстінде молдекеңнің шекпен манат,

Буулы қанжығада ішік жанат.

Құндыздан басқа киген кәмшат бөрік.

Өртеніп өзегі оның от боп жанад.

Омарбек күндіз-түні бірдей жүрді,

Қайғымен көп ойлап (бөгеледі) күйеді енді.

Тілегі Омекеңнің қабыл болып,

Таң ата Құнанбайға жетеді енді.

Арада бір аптадай жол жүріпті,

Қос атқа кезек мініп тез жүріпті.

Әуелі Құнанбайға жолықпай-ақ,

Аулына Ыбырай мырза кідіріпті.

Жабырқап ер көңілі тұрды ойлап,

"Қалайша айтамын, — деп, — мұны жайлап?"

Тілеуі дос жандардың қабыл болды,

Ыбырай жылқысын жүр суға айдап.

Желбегей, белбеуі жоқ, шатыр қолда,

Жолдас жоқ Омекеңнің жалғыз өзі.

Тұлданған қара жорға атты көріп,

Жылайтын Ыбырайдың келді-ау кезі!

Астында Ыбырайдың қоңыр жорға,

Сырт етіп сырлы таяқ сынды сонда.

Қос атты Омарбекті көргеннен соң,

Құлауға ат үстінен қалды зорға.

Омарбек жақын келіп сәлем берді,

Сәлемін Ыбырай алып: "Сөйле!" — деді.

Теңселіп ат үстінде Омекең жас,

Іштегі сонда ақтарды қайғы-шерді.

Ордаға Ыбырай ертіп кірді-ау өзі,

Солқылдап жасқа толып екі көзі.

Жиналған әлеуметке сәлем беріп,

Мінеки, Омарбектің айтқан сөзі:

— Ассалаумағалейкум, Абай аға,

Аман ба ауыл-аймақ, бала-шаға?!

Жеңгелер қадірменді, есенсіз бе,

Сапардан өте алыс келдім жаңа.

Үш жүздің баласына аты әйгілі,

Күйлі ме, сау-саламат мырза-баба?!

Айтуға ауыр істі тура кеп тұр,

Бұл Семей өлкесінде едің дана.

Ыбеке, сіз жылама, мен жылайын,

Қырсығым толып жатыр арылмаған.

Қолымнан ақиығым ғайып болып,

Дариға-ай, іздесем де табылмаған!

Жүгі ауыр қара нарың мен болдым ғой,

Қайғым бар жүрегімде ауырлаған.

Бір қиын іс көрдім ғой, Абай аға,

Жолы ғой пайғамбардың жаңылмаған!

Керейде Біржан салдың батасын ап,

Өнерге он жетіңнен мойын бұрдың.

Үмбеті пайғамбардың болғаннан соң,

Сыйлады, дін қадірлеп, сізді құрбың.

Жасыңнан туын ұстап дін ислам,

Атаңның жолын қуып, айттың нұсқа.

Тұғырдан ойда жоқта ұшып кетіп,

Болып тұр сұңқарымның ғұмыры қысқа.

Ыбеке-ау, айтайын да ақтың ісін,

Қарсылық қып айтарға жоқ қой күшім!

Іштегі жалынымды шығарайын,

Ардагер, арғы жағын өзің түсін!

Бір сұңқар, жолдас болған отыз қарға,

Бір күнде мекен салған Қызылжарға.

Құрғырың Қызылжардың кесел болып,

Қарғаны жолықтырған қызыл қанға.

Сұңқарым биік таудан кеткен асып,

Қарайды-ау бір-ақ күнде бұлт басып.

Шуылдап жол таба алмай отыз қарға,

Сандалып келе жатыр қаны қашып.

Ыбырай мырза сол шақта,

Ар жағын өзі сөйлеген.

Көзден төгіп ыстық жас,

Отыра қалып көлденең:

— Аға-ла-әйкум-мус-сәлам, Омарбегім,

Байқадым келген жерден сөздің тегін.

Қылыштай қынасынан босқа алынған,

Дегдарға кез болды ма жігіт өлім?!

Омарбек жалғыз өзі келгеннен соң,

Шошынып болмай қалды көңіл қошым.

Қара жорға келген соң тұл жамылып,

Жалғаннан өткен екен жалғыз досым!

Біреуді үйде, біреуді түзде алады,

Жалғанға опасы жоқ бар ма сенім?!

Қарсы ұшқан, қасқыр көрсе, ақиығым,

Қайтпаған қалың жаудан тас түлегім!

Сұм жалған мынау болды алдағаның,

Арман ғой қолдан топырақ салмағаным!

"Баласы Тобықтының бұзылар!" — деп,

Партия жиылысына бармағаным!

"Өткен іске өкінбе" — деген сөз бар,

Кім білмес топ ішінде зарлағанды?!

Өтерін жан досымның сезбей қалып,

Кім ұғар біз секілді алданғанды?!

Шынымен кеткенін бе, асып құрбым,

Ауызба-ауыз арыздаспай қалғаным-ай!

Қара жорға келген соң тұл жамылып,

Көзіме ыстық жасты алғаным-ай!

Жалғаннан кеткеніңді енді біліп,

Мінеки, топ ішінде зарландым-ай!

"Төгілген толмас" — деген тағы сөз бар,

Алланың бұл ісіне таң қалдым-ай!

Құдай-ау, құдіретіңе таңданамын,

Жалғызды көп ішінде таңдағаның!

Қалғанмен арт жағында таяқ ұстап,

Келіспес ауылына бармағаным!

Ақылға, амалға артық серігім-ай,

Сен қара ат тұл жамылып келгенің-ай!

Тірлікте айрылмаспыз деген достым,

Құдірет бір көрсетпей кеткенің-ай!

Сайлауда талас болса келуші еді,

Бір туған бауырындай көруші еді.

Ұстасып болыстармен сотқа барсам,

Қиыннан мизам тауып беруші еді.

Көңілде көп болды ғой менің шерім,

Қысылсам, сүйеу болған асқар белім!

Тобықты, Керей, Уақ қуат көрген,

Нашарға сусын болған шалқар көлім!

Айырылып серігімнен қайғы тартып,

Сенделіп сұм жалғанда кімге сенем?!

Өңім бе бұл оқиға, түсім бе деп,

Өртеніп отыр, міне, бүкіл денем.

Пендеге жазмыш ісі не көрсетпес,

Жан достым бір кеткен соң оралмайды.

Тұрғыдан қайырылмас боп ұшқан бүркіт

Қайта кеп сол мекенге қона алмайды.

Белгісі шын достықтың осындайда,

Қалдырды достым бізді киын жайға.

Кезінде Нүсіпханнан пайда көрген,

Мырзалар ауыр күнде табылмай ма?!

Байқасам, бізді қырсық шалған екен,

Жан достым шын дүниеге барған екен.

Арғында өнерімен асқан бағлан,

Жас кеткен кезі үшін арманда екен.

Өнердің жұртын тапқан данасына,

Не жетер досымның бағасына.

Айырылып серігімнен шермеңдемін,

Қалам ба дос-дұшпанның табасына.

Қанша өзім дегенменен айта алмайсың,

Бұл күнгі Тобықтының бабасына.

Қайғымен көп ішінде даусым шықса,

Қалармын жамандардың жаласына.

Омарбек, сен көрінбей, отауға түс,

Шай да бар, сол отаудан қымыз да іш.

Айтайын Құнекеңе өзім барып,

Әйтеуір Тобықтыға болды ауыр іс.

Үстіме жартас құлап кетіп еді,

Япырым-ай, осы екен той түндегі түс!

"Алланың ажал оғы!" — деген осы,

Болар ма бұған қылар қарсылық іс?!

Сыйынып, тәубе қылып жалғыз Хаққа,

Ыбырай шерлі болды-ау сол уақытта!

Баласы Құнанбайдың Абай мырза,

Мінеді үш ұмтылып қоңыр атқа.

Асығып шаршап келген хатшы Омарбек,

Түседі өзі барып отау жаққа.

Кіргізіп Омарбекті ақбоз үйге,

Есмағұл мырза інісі қалды ұзаққа.

Жөнелді қоңыр атқа қамшы басып,

Келеді жау қуғандай асып-сасып.

Үйіне Құнанбайдың келді кіріп.

Байлаусыз қоңыр аты кетті қашып.

Әуелі қол қусырып сәлем берді,

Алдына шарт жүгініп отырды енді.

Құнанбай төсегінде отыр екен,

Ыбырай сол уақытта сөйлейді енді.

Жүдеген Ыбырайдың сағы сынып,

Байқайды ер Құнанбай көзі түсіп.

Келбетін Ыбырайдың көргеннен соң,

Қолынан ақ шақшасы кетті түсіп.

— Шай ішіп, қайран әкем, қандыңыз ба,

Мен келдім сәлем беріп алдыңызға.

Қымыз бен шұбат ішіп отырам деп,

Мойынға ауыр жайды алдыңыз ба?

Ей, әке, бір шаруамен келдім саған,

Көп елге үлгі айтқан арғы бабаң.

Қызыл шайды тәтті деп іше бермей,

Құдайға құлшылық ет, келсе шамаң!

Басыңа ноқталы өлім келсе жетіп,

Жаныңа ара тұрмас қатын-балаң.

Жолына қажылықтың барамысың,

Келерсің бүл сапардан есен-аман!

Біреуді сөзбен жеңдім деп ойламаңыз,

Ажалға тоқтау салмас інің-ағаң.

Аз күндік көрер жарық рет болса,

Болғай да сізге, бізге тәңірі панам.

Өтіндім, қажылыққа барасың ба,

Сөзіне Ыбырайыңның нанасың ба?

Алпыстың алтауына анық келдің,

Құлшылық етпей, жолдан қаласын ба?

Әке, енді өзіңді-өзің білесің бе,

Құлаққа тілек сөзді ілесің бе?

Жаратты Алла сізді Құнанбай ғып,

Күнәңды жумай, отқа күйесің бе?!

Болмаса қажылыққа мен кетейін,

Артымда тілек тілеп қаласың ба?

Аллаға құлшылық қып көңілің сеніп,

Құрбанды Ғарапаға шаласың ба?

Жасыңнан жақсы ауылға тандап қонып,

Жайлы орын ақыреттен аласың ба?!

Ақсүйек топтан озған тұлпар едің,

Тұнықтан жүзіп ішпей, қанасың ба?!

Көңіліңе қартайдым деп қайғы келсе,

Баланды түзу жолға саласың ба?

Жұрт барған қажылыққа бармай қалып,

Қайғы өртеп ұлғайғанда жанасың ба?!

Айтшы енді: барасың ба, бармайсың ба,

Сөзіңе Расулымның нанбайсың ба?!

Алпыстың алтауына жасың келді,

Байқашы, өзіңді-өзің барлайсың ба?!

Салсаң да темір үйге кетіп қалсам,

Артымда арман қылып зарлайсың ба?!

Аллаға сенің күшің мүлде жетпес,

Күнәға өлген күні жанбайсың ба?!

Отырсың, неменеге, үндемейсің,

Мені әлде айдаһар боп жалмайсың ба?

Сөзімді қатты айтсам, кешіргейсіз,

Баюға көлден балық қармайсың ба?

Қу жаным, қатты айтпасам, қысылды енді,

Жанған отқа жанымды [ұшырды] енді!

Сүйенішім, қолымдағы ақ тұйғыным,

Көз жетпес терең ойға түсірді енді.

Сөзімнің бастан-аяқ амалын тап,

Айтайын келгеннен соң түсімді енді.

Ұқыпты болыңыз да, тыңдап шықшы,

Сөйлеуге жұмбақ түсті тура келді.

Ей, әке, туып едің жаннан ерек,

Ақылға, амал, ойға болдың зерек.

Түсімнің басы мынау, жорысаңыз,

Орнаттың төр алдына қос бәйтерек.

Жайқалған жапырағы ағаш емес,

Болғанда бірі - мейіз, бірі - өрік,

Сүйегін өрігімнің жүрмін теріп.

Аспанда дауыл соғып, бұршақ жауып,

Қойыпты мейізіңді Құдай бөліп!

Ордасын үлкен үйдің түтін басып,

Отаудың босағасын өрт шалды ғой.

Жау алып үй ішінің жиһаздарын

Ақбоз үй шала өртеніп, бос қалды ғой!

Тайдырды өрге жүрген аяғымды,

Ілгері жұрттан озып жүрмесін деп.

Тұғырдан ұры әкетті қыранымды,

Аң қуып, бек жадырап күлмесін деп.

Тамам ит қабамын деп қамалап жүр,

Сындырдым сермеймін деп таяғымды.

Қуғанда қашағанды құтқармайтын,

Өрістен жау әкетті саяғымды.

Кенеттен ғайып болған ақ сұңқарым,

Жоғалды бәйге бермес боз тұлпарым.

Бар екен сол сұңқардың төрт тұғыры,

Кім білсін арты оның не боларын?!

Орал май зымнан-зия болған сұңқар,

Артына қайғы уытын кеткен шашып.

Көрініп бірде сұңқар, бірде тұлпар,

Жоқ болған канат бітіп бұлттан асып.

Түсімде Қызыр Ілияс кеп көрінген,

"Адамға қатты айтпа", — деп аян берген.

Түсімді осыменен тоқтатайын,

Балаңыз қысылған соң сізге келген.

Түсімді, міне, сізге шықтым айтып,

Жүрегім өртенген соң қайғы басып.

Бармасаң қажылыққа мен кетейін,

Отырмын жүрейін деп арыздасып.

Осындай қиын істі көргеннен соң,

Сіз білдің мен де жылап келгеннен соң.

Ай, ата, ғұламасың шалқар көлдей,

Мен сізді ренжіттім өртенген соң.

Жасында құтқармадың қашағанды,

Сиынып есіңе алып жасағанды.

Шешіп бер өнерпаздай бұл түсімді,

Санаймыз білер деп көп жасағанды.

Құнанбай сонда ойланып көтерді бас,

Көзінен Ыбырайдың төгілген жас.

Сөйлеуге ыңғайланып етті ишарат:

— Жорымай бұл түсінді,—деді—болмас!

— Сөз тыңда олай болса, Абай балам,

Атаңды көрдей қыстың қалай, балам?!

Үш жүздің жиынында дауға түсіп,

Қиынды шешіп едім талай, балам!

Ойланып, сабыр қылып, сөз сөйлейін,

Шешейін түс жұмбағын енді, балам!

Келген беттен байқап ем сөз ыңғайын,

Алла қайғы салған соң саған, балам.

Алпыстың алтауына толды жасым,

Барайын қажылыққа, келсе шамам.

Ажалдан құтылатын пенде бар ма,

Өлмесе қайда кетті ата-бабаң?!

Болса да жігіт бағы маңдайында,

Ешкімге опа бермес мына жалған.

Біреуді үйде, біреуді түзде алады

Жазудан кімді артылтқан хақ тағалам?!

Қысылып сен сұрадың әр жауапты,

Айтайын білгенімді мен де саған.

Келген жерден аңғардым сөздің шыны,

Болмайды Құдай ісін [сол] айтпаған!

Тыңдадым оқиғаңды құлақ салып,

Нүсіпханға ұқсайды көрген түсің.

Олай-бұлай бұлқынып талпынғанмен,

Еш пенде өзгерте алмас тағдыр ісін.

Ақылды туып едің өзің зерек,

Өнерге және ойға болдың бөлек.

Орнатсам төр алдына қос бәйтерек,

Бірі - сен, бірі – Нүсіпхан болса керек.

Аспаннан дауыл соғып, бұршақ соқса,

Сөзі ғой партияшыл жіктің жеңіл.

Көпшілік бір есікке кеп таласса,

Төресін даудың айтар сен ақ пейіл.

Сүйегін іздеп келген өрігім сен,

Боласың әлі дағы жұртқа өктем.

Қолымдағы мейізім Нүсіпхан ғой,

Жүргенде ұзақ жолда қаза жеткен.

Бұл фәни опасы жоқ жалған шығар,

Буының қайғыменен талған шығар.

Көп иттер қабамын деп қамаласа,

Табасы дұшпаныңның қанған шығар!

Отаудың босағасын өрт шалса егер,

Нүсіпхан ол да өзіңдей бағлан шығар.

Сенімен бір жыл туған боздақ еді,

Періште оң сапарға жазған шығар.

Алланың сүйген құлын жастай алмақ,

Құдайым күнәсыз ғып алған шығар.

Ешкімге қас қылмаған өндір еді,

Жұмаққа аялдамай барған шығар.

Біледі ел, Абай балам, асылыңды,

Тапсырдым бір Аллаға ақырыңды.

Туғаның рас болса Өскенбайдан,

Қор қылмас тәңірі сенің жақыныңды.

Жұмсадың қажылыққа, мен барайын,

Айтайын енді саған ақылымды.

Уақытым қажы болар енді келді,

Садақа бер, жина да пақырыңды.

Барсам деп қажылыққа ойлаушы едім,

Кімде кімнің күнәсын Алла білер.

"Күнәлы!" — деп, айтып ұрма әйеліңді,

Табалап дұшпандарың күліп жүрер.

Тағы да ескертерім мынау, ұлым,

Сатпай жүр жауға еліңді, жақыныңды!

Жақын ісі адамға болар арман,

Дұрыс көрем бұл жайға мақұлыңды.

Ағайынға хабар сал, жалғыз қалсаң,

Қайрат бітер еліңді есіңе алсаң.

Пендені түріне қарап бағалама,

Киім қасиет болмайды, маған нансаң.

Қадірін біл балуан, мерген, ақыныңның,

Батқанын жұрт білмесін тақымыңның.

Бір атты бір жаяумен дауласса егер,

Білгізбей сөзін сөйле жақыныңның.

Ұл тумас бұл Арғыннан Нүсіпхандай,

Қор болған пенде көп қой тілге нанбай.

Қайғы мен қасіреттен түк пайда жоқ,

Жыладың бағанадан салып ойбай.

Құдай бір, пайғамбар хақ тыңдағанда,

Жетеді кімнің көзі бұл жалғанға?!

Біреуді үйде, біреуді түзде алады,

Пендесін жаратушы сынағанда.

Халық үшін кең жаралған бағланым-ай,

Алысқа айдап ажал барғанын-ай!

"Сабыр түбі - сары алтын",—деген сөз бар,

Көнеміз жазмыш басқа салғанын-ай!

Сабырлы адамға лайық мінез-құлық,

Ұл тумас Нүсіпхандай Тобықтыдан.

Ер еді, жас та болса көпке ұнаған,

Шариғат пен мизамға жетік туған.

Дос қылдым, бата бердім екеуіңе,

Іс-қылық екеуінде бірдей болып.

Сендерге амандықты ылғи тілеп,

Жүруші ед әрқашан да көңілім толып.

"Жылады!" — деп, сені мен сөкпен балам,

Қайыстың дос, туысың құлағанға.

Жолдас үшін айтқанды ойға да алман,

Сөйленер әртүрлі жай жылағанда.

Желікпе күштімін деп тірлікте сен,

Біреуді жылатуға келсе шамаң.

Тату бол ағайынмен, құрбыңменен,

Тілеймін жүргеніңді есен-аман.

Үйіне Нүсіпханның мен барайын,

Ешкім жоқ таяқ ұстап көрісерге.

Қиналдым есім шығып, толғанайын,

Естіртіп қайғыларын бөлісерге.

Хабар сал Тобықтының баласына,

Қайдағы ақылдының данасына.

Өлгенін Нүсіпханның білдірмесең,

Қаларсың дос-дұшпанның табасына.

"Құнанбай қажылыққа барад!"—деп айт,

Естіген ағайынға жарасуға!

Қайғырып досың үшін жылап келдің,

Әкесі тоқтау айтар баласына.

Ақыл айтып баласын жұбатқан соң,

Бет жуып, белге кісе буынады.

Алдырып құла жорға ерттеп мініп,

Аулына Нүсіпханның жол қылады.

Қолында Ыбырайдың қос шабарман,

Жігіті бар болатын ұстайтұғын.

Солардың басын құрап, отау етіп,

Өзінің інісі есепті жұмсайтұғын.

Күңірентіп жаршы ертіп төңіректе,

Шабарман екі жігіт салды хабар.

Бастысы Дүйсенбек боп хабаршының,

Шыңғыстау аймағына берді хабар.

Құнанбай Семей жаққа тез аттанбай,

Аулына, ойға қалып, қайта оралды.

Ат байлап кермесіне атқосшысы,

Келуін адамдардың күтіп қалды.

Пендесін не қылмайды тәңірім ісі,

Кәріптің (Ғаріптің) қайғыланып біткен күші.

Ауылына Құнекеңнің жиналмақшы,

Семейге аттанарда бір топ кісі.

Неше рет Құнанбаймен ақылдасқан,

Оның да қажы болмақ бар арманы.

Ұстайтын паңдығы бар Құнекеңнің,

Сол жерде келген жанның таң қалғаны.

Дүйсенбек — жетпістегі ол бір кәрі,

Аймағы - бес-алты ауыл балалары.

Есіктен сәлем беріп, кіріп келіп,

Мырзамен сөйлесу ед ынтызары,

Дүйсенбек сол есіктен кіріп келсе,

Құнанбай қол қусырып сәлем берді.

Қимылы қарт мырзаның қиын еді,

Бұл оның өзгергенін бірден білді.

Қарайды Құнанбайдың форымына,

Айналып қалғандығын торығуға.

— Біреуді—үйде, біреуді түзде алады.

Ажалдың кез болған соң жорығына.

Алланың шек келтірме құдіретіне,

Сәлемет, аманбысың Құнанбайым.

Күйіндің неге осынша, дегдарым-ау,

Артыңда бар емес пе Ыбырайың?!

Құдірет қабыл қылсын істің жайын.

Аттансаң қажылыққа жеме уайым.

Жұртты ойлап артта қалар не қыласың,

Аман жүр барған жерде өзің дайым.

Қиын іс маған-дағы сезіліп тұр,

Аңғардым бір оқиға болған жайын.

Айтсаңшы қайғыңызды көңіліндегі,

Тарқасын іште жүрген бар уайым.

Есен той малы-басың, мырза, деймін,

Қалың жұрт қайырымыңа ырза деймін.

Меккеден қажы атағын алып келіп,

Дегенің орындалып тұрса деймін.

Құнанбай Дүйсекеге қарайды енді,

Айтпақ боп уайымды көңіліндегі:

— Білдіру маған парыз, сұраған соң,

Тыңдай бер ішімдегі шерімді енді.

Жарайды-ай, Дүйсеке, сұрар сөзің,

Өлімнің кім біледі келер күнін?!

Нүсіпхан бұл дүниеден көшкен екен,

Соған кейіп налыған менің түрім.

Өзі жалғыз атадан жетім еді,

Өнерге мизам оқып жетіп еді.

Қызылжар, Болатнайға бармақ болып,

Пайда үшін сауда жасап кетіп еді.

Мінеки, амал бар ма, құдай ісі,

Тағдырға еш пенденің жетпес күші.

Қарызын Ыбырайға жина деп ед,

Болған соң қарыз алған талай кісі.

Дос болды, құрдас болды Ыбырайға,

Жолдас жоқ отан жетер Ыбырайда.

Ыбырай қарыздарын жинап еді,

Парызынан құтылайық осындайда.

Қажыға барамыз той, ерінбейміз,

Разымын Ыбырайдың бұл ісіне.

Ыбырай досы үшін жылаған соң,

Менің де қайғы кірді енді ішіме.

Дүйсенбек:

— Олай болса, көріңіз, Құнанбайым,

Айтпай-ақ біліп едім сөз ыңғайын.

Нүсіпхан дүниеден шын қайтты ма,

Рас болса, иман берсін бір құдайым!

Ешкімге опа бермес мына жалған.

Құдайым сүйген құлын жасында алған.

Екеуміз болсақ-тағы ақылы асқан,

Артылып жан туған жоқ Нүсіпханнан.

Жалғаннан арманда боп өткен шығар,

Жазулы хақ орнына барған шығар,

Перзентсіз қыршынынан тез қиылды,

Іші оның өтсе-дағы арман шығар!

Орнына атасының озат туған,

Орданы ұстап қалған бағлан шығар.

Алдынан жарылқасын бір Алласы,

Мезгілсіз ажал сұмырай алған шығар.

Құнеке, көп қайғырмай, сіз де тоқта,

Шапағат қыл деп жалын пайғамбарға.

Дүниеден талай саңлақ өткен жоқ па,

Жеткен жоқ ешбіреуі тіпті арманға.

Құнанбай мұны естіп шаттанды енді,

Тәубе қып күнә сөзден сақтанды енді.

Кеңесіп таң атқанша өңшең манап,

Алпыс бес адам болып аттанды енді.

Жиылып өңшең бек, би Семей барған,

Кеш барып, бір пәтер үй жалдап алған.

Басқа жан Құнанбайдан сөйлемеді,

Ыбырайды сөйлетпей тию салған!

Ыбырай атқа отырды дегдар затты,

Қолпаштап алға салды өңкей қартты.

Екі күн осылайша суыт жүріп,

Жолаушылар орта жолдан асып қапты.

Паңдат оқып, ертемен тағы жүрді,

Семейден ешбір адам білмей қалды.

Ыбырай озайын деп бұлаңдаған,

Құнанбай қатты сөйлеп ашуланды:

— Ей, балам, түспе алға, үлкен сыйла,

Рұқсат мына жолда бермен!—дейді.

— Аулына менен бұрын барам десең,

Жүзіңді ақыретте көрмен!—дейді.

Осылай жоқтау салды баласына,

Шақыртып алды көптің арасына.

Ыбырайды әңгімемен алып жүрді,

Ауылы Ақөткелдің жағасына.

Байлығы Нүсіпханның жаннан бөлек,

Семей мен Керекудің арасында.

Құнанбай елді бастап алып жүрді,

Ақылдың кім тоқтамас данасына?!

Ауылына топты адам жаяу барды,

Тоқталып жақын барып хабар салды.

Шаптырып екі адамды жіберген соң,

Төрт әйел алдарынан шыға қалды.

Тоқталмай Жамалдарға барғаннан соң,

Шығарды төрт келіншек тәртіппенен.

Азырақ ілгері қарай жүрді баяу,

Етпекші үлкенге сәлем әдеппенен.

Жамал да сол уақытта бірге барған,

Алыстан топқа бота көзін салған.

"Құдай-ау, қандай күйге түсірдің?!"—деп,

Шошынып қауіп қылды Нүсіпханнан.

Байқады адамға айтпай жалғыз өзі,

Аятын жылдам басып үйге кірді.

Елжіреп іші-бауыры жүре алмады,

Болғаның бір жағдайдың болжап білді.

Бір катер бойын билеп сасқалақтап,

Қолынан құманы да түсіп кетті.

Он жеті қызметшіні шақырып ап,

Тігуге шатырларды әмір етті.

Шатырларды тіктіріп даярлаған,

Төселіп көрпе, сырмақгүл жайнаған.

Қойдырып самаурынның бірнешеуін,

Қымыз бен шұбат қойып дайындаған.

Түсірді Құнанбайдың атын байлап,

Шатырға отырғызды бәрін жайлап.

Бір-бір аяқ ұстатып қолға қымыз,

Күжілдеп шәугім, самауыр тұрды қайнап.

Құнанбай барған күні сабыр етті,

Айтуға молдалықты кісі сайлап.

Әуелі шай ішіліп, артынан ет жеп,

Жігіттер қызмет етті гүл-гүл жайнап.

Құнанбай көк шатырда болды қонақ,

Сөйлеуге Құнанбайдан басқасы олақ.

Айтуға Құнанбайдан бата алмаған,

Жолбасшы сөйлетпейді алдын орап.

Құнанбай таң атқан соң тұрады енді,

Мойнын жан-жағына бұрады енді.

Нөкерлер еріп келген оянған соң,

Оңаша аз әңгіме құрады енді.

Бет жуып, киімдерін киеді енді,

Нүсіпхан жас та болса киелі еді.

Шай ішіп болғаннан соң өңкей манап,

Ордаға сәлем беріп кіреді енді.

Дүниенің көз жетпейді көптігіне

Иесі жоқ болған соң септігі не?!

Бұл сөзді жан айтпады тілге келіп,

Шақ жетті естіртетін ендігіге.

Байлығын қисап қылсаң шалқар көлдей,

Сөзіңді бастау қиын шыдам жетпей.

Жібектен неше түрлі кілем тоқып,

Оюлап ілген екен тұсқа өрнектей.

Төріне көк шағидан сырмақ төсеп,

Отырды көрпе үстіне мырза билер.

Меспенен, тегенемен шұбат әкеп,

Аяққа құйды жігіт қызметшілер.

Ұсынды меймандарға шара аяқпен,

Қонақтар қымыз құйған аяқ ұстап.

Бір жұтып ыдыстарын алға қойып,

Отырды үй ішіне көзін тастап.

Алдына Құнанбайдың қымыз келді,

Бозбала шұбат ішкен қызулы еді.

Құнекең тер сүрткен боп, жасын сүртіп,

Көңілі карт қыранның бұзылды енді.

Шұбатты ішкен соң би қызынды енді,

Құнанбай қара тер боп қысылды енді.

Алдына бір шыны аяқ шай құйғызып ап,

Жамалға шымылдықтағы ұсынды енді.

Қымызды не ғып ішсін сынап берген,

Жамал да шыны аяқты қолына алды.

Бір ұрттап, әрі қарай ішпей қойды,

Алдына шыны аяқты қоя салды.

Уайымдап, іштен тынып, ішпей берген,

Айналып өз кесесі кайта келген.

Алдында даяшы боп жүрген жігіт:

"Ішпеді жамал",—деп айта келген.

Бәрі де шұбат ішіп тез тойынған,

Қол жайып дастарқанға дұға қылған.

Меймандар бір-біріне қабақ қағып,

Ақыры сөз бастауға ыңғай қылған.

Құнекең қара тер боп, қысылды енді,

Білегін арыстандай түрінді енді.

Үстінен пұшпақ ішік жұлып тастап,

Шешініп төр алдында жүгінді енді.

— Дүйсеке, неге отырсың бекер қарап?!

Іс бар ғой отырғанмен тамашалап.

Туып ең менен бұрын көпті көріп,

Сөзіңді кімге айтасың оңашалап?!

Дүйсеке, жасың үлкен едің аға.

Ғиззат қып, құрмет етіп, берсем баға.

Жасымнан бәйге бермес тұлпар едім,

Шаба алмай мен отырмын кетіп шама.

Ер едің менен бұрын көпті көрген.

Іс бар ма отырарлық бұл арада?!

Бағы жоқ, тілеуі жоқ жан емессің,

Сол себеп жолды бердім сіз данаға!

Үш жүзден өнері озған ер Құнанбай,

Қарыштап сөйлер сөзден бүгілді енді.

Айырылған құрдасынан Ыбырай да,

Бұл топта сөз сөйлеуден безінді енді.

Құнанбай жан-жағына алып қарап:

— Жүруге қажылыққа еттім талап.

Меккеге барып тауап еткім келді,

Жол берсе, бүл сапарда құдай қалап.

Отырып сөз айтады топты жарып:

— Бұл күнде шабандаған біз бір ғаріп.

Бес сайлау дуанбасы болсақ-тағы,

Бұл күнде тоқтап қалдық естен танып.

Айтатын алда сөзің, Ыбырайым,

Сөз тыңда, Жамал келін, құралайым.

Шығып ем көңілге алып бір Алланы

Шаруаның Дүйсеке аға айтсын жайын.

Дүйсеке, аз сөйледің бағанадан,

Азырақ сөз айтсаңшы бұрынғыдан.

Лебізіңді естімекке біраз адам,

Осы үйде тосып отыр манағыдан.

Дүйсеке:

— Сөйле деп маған айттың, Құнанбайым,

Сен барда мен сөз айтып не қылайын?!

Өнерлі артық туған ақиығым,

Орнымды басатұғын жүйрік тайым.

Құнанбай:

— "Жақсы туса—ел ырысы",—деген сөз бар,

Дүйсеке-ау, бұрынғыдан мирас қандай?!

Алпыстың алтауына толған шақта,

Шығады енді бізден өнер қандай?!

Шымылдықтың ішіндегі Жамалға айтты:

— Тең достың мына отырған Ыбырайым!

Алпыс алтыға келгенде, мен желігіп.

Үлгі айтып топ ішінде не қылайын?!

Табам ба, таппаймын ба сөз ыңғайын,

Жеткізіп айта алам ба шаруа жайын.

Сөз сөйлеу шешенсініп оңай емес,

Кей кезде таба алмайсың іс орайын.

Жамиғат, олай болса сал құлақты,

Дүйсекең маған берді рұқсатты

Келіп ем сағынғаннан амандаса,

Сөз тыңда, Жамал балам, дидар затты.

Аллаға құлшылық қып көңілің сенсін,

Жүрмек боп қажылыққа атаң келген.

Баймын деп бұл жалғанда айту бекер,

Сан патша алтын тағын тастап кеткен.

Жалғаннан көз жұмылып ерте кеткен,

Бұл дәулет кімнен қалмас жиған-терген?!

Алдында серігі жоқ мына Ыбырай,

Күңіреніп қайғы оты ішін керген.

Шөлдегенге сусын болған шалқар көлім,

Бұл жалғанда сындырмас адам көңілін,—

Жөнін айтып Нүсіпханның, Жамал балам,

Сағынып амандаса саған келдім.

Жүремін қажылыққа, еремісің,

Шөлдесем, қолдан сусын беремісің!

Нүсіпхан алыс жолға кетіп еді,

Ай, балам, көрмеймісің, көремісің?!

Жөнін айтып Нүсіпханның, Жамал балам,

Ергенің қажылыққа пайда, балам.

Көңілің әрбір іске өрекпиді,

Жүректің жалын отын байқа, балам!

Не сөйлесең Аллаға сеніп сөйле,

Күнәлы сөйлеп сөзді жүрме, балам!

Асылдың тұқымы едің бала құстай,

Ақиық дегдар едің сен де, балам!

Сағынып келіп едім құстай ұшып,

Білдің бе Нүсіпхан жан қайда, балам?

Асқар белің, жөн айтар атаң едім,

Сұңқардан хабар білсең, сайра, балам!

Айтпасқа болмаса егер амал бар ма,

Айтатын менен басқа бабаң бар ма?!

Алланың қосқанына кім көнбейді,

Кей істе ақыл табар бабаң бар ма?!

Әлдилеп беттен сүйіп мауқың басар,

Анықтап қайғы арылтар балаң бар ма?

Құдірет не қылса да, өзіне оң ғой,

Көнбеске құдай салса, шамаң бар ма?

Құдайға құлшылық қыл сен де, балам,

Қайғырып өткен іске болма алаң.

Ашиды саған жаным, Жамал келін,

Көнбеске, уа, дариға-ай, бар ма шарам?!

Құлақ сал — бұл сөзіме Жамал келін,

Айтуға ойлап тұрған сөзім дайын.

Нүсіпхан дүниеден көшкен екен,

Пақырға иман берсін бір Құдайым!

"Пенде жоқ өлмейтұғын!"—деген—осы,

Жазыпты Қызылжардан мекен жайын.

"Көңіл жоқ қалмайтұғын!"—деген—осы,

Тоқтау қыл, коп жылама, айналайын!

Қанаты бүгін сұңқар сынған екен,

Жұмақтан Алла жазсын кең сарайын!

"Қажыға Жамалымды жүргізем!"—деп,

Кәрі атаң, келіп отыр, Құнанбайың!

Сонда Жамал босаңсып,

Бұлайынша толғайды: —

Құнекең айтқан сөздері,

Қайғылы жайды қозғайды.

Айналайын, жан ата,

Кезінде болдың хан ата!

Сіз келген соң біліп ем,

Бір сұмдық бізге бар, ата!

Қақсатып келдің келініңді,

Құлағыңды сал, ата!

Алпыс алтыға толғанда,

Ыңғайсыз келдің би ата!

Құлшылық етіп Аллаға,

Қажылыққа бар, ата!

Сөйлесем артық кешіргей,

Келініңді жақсы ата.

Сүйгенімнен айырылып,

Болдың дүние маған тар!

Кешегі жүрген жан серік,

Бір көруге болдым зар!

Сөзімнің басы: "Бисмилла!"

Айтайын, жұртым, сөз тыңда!

Көкірегім шер болды-ау,

Дүние шолақ құрғырға!

Пайғамбар да өткен дүниеден,

Жалғанға болар кім тұлға?

Ажал сұмырай кездесті,

Өнерлі туған жалғызға.

Ажалдың оғы тиіпті,

Бақшада қонған бұлбұлға.

Тірісінде болып ед,

Халқына сөзі мың ділда.

"Бисмилла!"—деп сөйлейін,

Әуелгі сөздің басынан.

Жалған сөзді қоспайын,

Айрылдым ғой асылдан!

Қарсы келген жерің жоқ,

Шариғаттың сөзіне.

Жылады деп сөкпе, жұрт,

Мұң шағамын өзіңе.

Кім бар мендей арманда,

Сұңқарын қолдан ұшырған?!

Артық туған жалғызым,

Өнерін жұрттан асырған!

Қыс кигізіп пүлішті,

Жаз кигізген жасылдан.

Аламын деген дұшпаны

Аяғына бас ұрған!

Былтыр еді келгенім,

Қайғым бір қатты осыдан.

Жылаған бізге қуат бер,

Бір жаратқан осыдан.

Қазақ еді халқымыз,

Рахман сөзді құрайын.

Көзімнің жасы нұр болсын,

Кешіргей Алла-күн-айым!

Сүйегі жоқ қызыл тіл,

Сайратып сені сынайын.

Бұтағы жоқ шыбықтай

Бұралып, қайтіп сынайын?!

Арыздаспай, қоштаспай,

Арманда кетті-ау жұбайым!

Аузыма алып жалбардым,

Жаратқан Хақ алланы.

Ешкімге опа таптырмас,

Дүние пәни жалғаны!

Иман тапқай дегдарым,

Жаннатқа тура барғанда.

Бір ауыз арыз айта алмай,

Көңілдің қатты арманы!

Сабырлық қылам дер едім,

Артында жоқ қалғаны.

Бізге ауыр бола ма

Зүлжәләл хақтың салғаны.

Жиылып келдің манаптар

Жүрегімді жарғалы.

Он жеті жаста зарланып,

Құмарым менің қанбады.

Қарабастың ұрқынан

Өнерлі туған дегдарым,

Дарияда жүзген шортаным,

Аушының түсті қармағы!

Иесіз қалды шуылдап,

Теріп-жиған бар малы.

Атамыз Адам сопы еді,

Топырақтан жаралған.

Дін мұсылман баласы,

Ұрығынан таралған.

Үш атадан жалғыз боп

Жеткізген алла талаптан.

Құр болмаған дегдарым,

Дін ислам тағаттан.

Сыртың сұлу кең өрім,

Орман түлкі жанаттай.

Сүйенішім кім болар,

Қайғы басты қабақты-ай!

Жесірлік басқа кез болды-ау

Ашылмас басым мазақтай.

Қателі сөзім бар болса,

Зүлжәләл жазба ғайбатқа-ай!

Алланың сүйген пендесі

Ақыретте нұрланар.

Пайғамбар өткен дүние ғой,

Жалғаннан өлмей кім қалар?!

Шерімді қозғап жылайын,

Көкірек кірі ашылар.

Екеуі болса арман жоқ,

Жалғыз өлсе, кім қалар?!

Қабірге жалғыз қойғанда,

Мүңкір, Нәңкір келгенде,

Рахман ием, өзің сал

"Кәрім алла" дегенге.

Тәңір досты пайғамбар,

Шапағат ойлап назар сал.

Қиямет махшар күнінде,

Төрт шаһарбаз қасына ал.

Құрығын тура салған соң,

Әкетті Шолпан асылды.

Орлап қазған қара жер

Алдымызда дайын-ды.

Қияметтен қорқамын,

Қалайша болар жайым-ды?!

Аспандап ұшан текті құс

Ойпаң жерге қонбайды.

Анадан жақсы ұл туса,

Түбі затсыз болмайды.

Асылымнан айрылып,

Көрем деп пе ем мұндайды?!

Жалғызымның қабірін

Бір көрмей көңілім тынбайды.

Опасы жоқ сұм жалған

Бір қалыпта тұрмайды.

Аларына келгенде

Жалғызға мойын бұрмайды.

Жалғызымнан айрылып,

Кең дүнием болды тар.

Су орнына жүрмейді,

Сапырып ішкен шекер, бал.

Сүйенішім кім болар,

Қайғыға болдым кіріптар.

Жалғызға ара тұрмады-ау

Қисапсыз жиған мүкәмәл!

Қолымнан өтпей арманда,

Жапанда қалып ақсұңқар!

Дүние бар деп не етейін,

Дүние қумай кетейін.

Қажыға Алла жеткізсе,

Мен де артынан жетейін!

Ыбырай досқа тапсырған,

Артында қалған бейбақты.

Алдында тұрған бала жоқ,

Досына сапты салмақты.

Ыбырай сынды дос келді,

Дос неліктен бос келді?

Бір ауыз лебіз шығармай

Неге аядың құр желді?

Қазадан қашып құтылмас

Туралап салған қармақты,

Құр қылмас деп ойлаймын,

Шын ойламас ардақты.

Ниет қылдым Аллаға,

Байтоллаға бармаққа.

Жеті кісі жолдас қып,

Бедел қажы қылмаққа.

Өтерінде бағланым,

Өзіме сөзін арнапты.

Мал, қазынасы бар ғой деп,

Ақылменен барлапты.

Өткенін көзім көрмедім,

Соңынан еріп өлмедім.

Жапанда сапар шеккенде,

Қолымнан сусын бермедім.

Алланың берген ризығын,

Үйде отырып термедің.

Үш ұйықтасам, ойда жоқ,

Жесір болам деп пе едім?!

Саламат келсең сапардан,

Зарланып қайғы жер ме едім?!

Хақ тағала жол берсе,

Қажылыққа барайын.

Байтолланы көргенде,

Көтерілер ме екен талабым?!

Иесіз қалған бұл малға,

Несіне, жұртым, қарайын?!

Артымда қалған үш бейбақ,

Рұқсатын алайын.

Аз күн жолдас болып ед,

Арыздасып қалайын.

Арманда кеткен жалғызға,

Ұжмақтан берсін сарайын!

Өкінгенмен болмайды,

Тәуекел ойлап қарайын.

Тәңірім басқа салған соң,

Пайда бермес уайым.

Жалғаннан сапар шексеңіз,

Жыршыдай боп сайрайын.

Қажыға сапар шексеңіз,

Мен де сізден қалмайын!

Екеуінің достығы Аллаға аян,

Жамал жастың жылауын жұрт тыңдаған.

— Ақыреттік досымнан айрылдым!- деп,

Ыбырай қатты өксіп зар жылаған.

Былайша толғап Ыбырай,

Өлең айтып жылайды.

Нүсіпхан түсіп есіне,

Көздің бір жасын бұлайды:

— Ешқашан да, кәрі-жас,

Жалғанға сенім болмайды.

Баяны жоқ сұм дүние,

Бір қалыпта тұрмайды.

Жиырма беске келгенде,

Ажалдың торы шырмады.

Қолдан топырақ салуға,

Өлімі елде болмады.

Сеніп болмас, байқасам,

Опасы жоқ жалғанға!

Өнерлі туған дегдарым

Қарыштап ұшқан қамалға!

Омбы мен Кереку арасы—

Достым, сенің мекенің.

Айта жүрер сондағы ел,

Сүйегің Тобықты екенін.

Сізді қалдым таба алмай,

Әкемнің тілін алмадым.

Артыңнан қалдым шаба алмай,

Себебі үйде болмадым.

Тәлім беріп, үлгі айттың,

Тентек пенен шалыққа.

Арманда кеттің, жан досым,

Тисе де пайдаң халыққа.

Көзіңнің қырын көп салған.

Жарымжан, жарлы, пақырға.

Өлімнің оры жолықты,

Жүргенде алыс сапарда.

Арманда өткен досым-ай,

Арыздаспай қалғаным.

Жаудыратып тастады,

Төрт бірдей жас алғаның!

Иесіз қалды шашылып,

Жиған қазына бар малың.

Жапанда қаза келгенде.

Қасында мен [болмады]!

Күнәсіз болсам жалғанда

Алдымнан бір күн қосылар.

Бейшара болған төрт зайып,

Не болар кейін осылар?!

Өкінгенмен болмайды.

Өтер ісің өткен соң.

Шақырғанмен келмейді,

Таусылып демі біткен соң.

Қиямет қайым болғанда,

Сүйегің сонда қосылар!

Моласын көрмей досымның,

Көңілім қашан басылар?!

Қылығың еске түскенде,

Көзімнің жасы жосыды-ай!

Құран-хатым қылайын,

Жан досымның басына-ай.

Серігімнен айрылып,

Көрген күнім осы ма-ай?!

Қосылар күнім болар ма,

Гауһардың асыл тасына-ай!

Болыпты ер Құнанбай қажы бармақ

Байларға қажы бармақ үлкен салмақ.

Тоқтатып Жамал жасты көңіл айтып,

Шығарды жеті кісі беделге арнап.

Жүк келді сексен түйе есен-аман.

Толықсып тоқтамай тұр, шіркін заман!

"Иесі жоқ бұл малды не қылам?"—деп,

Жамал жас зар жылайды одан жаман.

Құнанбай дін жолына жүрмек болды,

Алланың не салғанын көрмек болды.

Омарбек баратұғын даяр болды,

Жамал жас о да бірге жүрмек болды.

Ыбырай жолдас болған әр уақытта,

Ақсарбас айтып сойды жалғыз хаққа

Ауылында Нүсіпханның төрт күн жатып,

Жөнелді жеті кісі қажы жаққа.

Омбыға Ыбырай дос шығарып салып,

Қош айтып әрең қалды сол арада.

Жөнелді сол арада өңкей манап,

Бет алып Байтоллаға қылды талап.

Жамал жас күндіз-түні ұйқы көрмей,

Жүрегін шер мен қайғы алған қамап.

Көнбеске пендесінде шара бар ма?

Бұрынғы пайғамбардан қалған сүндет.

Бір айдай ек араға тынбай жүріп,

"Жақындап келе жатыр я құдай!"—деп.

Келеді құдай жолын көңіліне алып:

"Ия, Алла, ниетімді қабыл қыл!" — деп.

Аман барып қуанышты болғаннан соң,

Меккеге тәуеп қылды сонда барып.

Айтқанын Нүсіпханның екі қылмай,

Сол жерге мешіт, медресе қойды салып.

Сол жерде екі ай жатып бітіреді,

Жақындап Қарапаға (Арафатқа) бет түзеді.

Жамал жас сол арада бек шаттанды,

Қолынан Қарапада құрбан берді.

Болған соң намаз оқып сыртқа шықты,

Өсиет айтқан сөздің бәрін қылды.

Байтолла есігінен қарап тұрса,

Жазылған жазу көріп, оны оқыды.

Сурет тұр бас жағында оны көрді,

Ұқсайды Нүсіпханға оның өзі.

Ұстап тұр қаражорға шылбырынан,

Жамалға тура қарап екі көзі.

Шақырып жолдастарын қасына алып,

Жамалдың сонда жылап айтқан сөзі:

—Айналайын, Құдайым,

Басыма салдың уайым!

Бағланымды көргенде,

Жыламай, қайтіп шыдайын?!

Суреті кепті бұл жерге

Аллаға шүкір қылайын.

Қасында өлсем арман жоқ,

Тілекті берші құдайым!

Жас тілекті шын берсе,

Құдіреті күшті, құдай-ай!

Көзімнің жасын көрсеңші.

Шын сұрадым, ия, Алла-ай!

Тілегімді берсеңші,

Берер болсаң тілекті,

Осы жерде өлсемші!

Өзіңе Жаббар тіледім.

Қасынан орын берсеңші!

Жамал жас осыны айтып зар еңірепті,

Жылайды жолдастары, қасірет шекті.

Беріпті шын тілегін расул хақ

Айтқан сөзін бір Алла қабыл етті.

Сол күні дүниеден кеткен көшіп,

Жамал жас сонда қалып, мекен етті.

Сонды кайтып Жамал жас дүниеден,

Дәлилге біреу барып берді хабар.

Қазақ жоқ, сол арада бәрі араб,

Қазақтан екі кісі жалбарынар!

Болғанда мынау — алтау, анау — екеу,

Сегізі сол арада зар жылады.

Дәлил кеп сол арада және жылап,

Қасына үлкен зират қоя салды.

Құнекең бәрін жайлап үйге қайтты,

Құдай үшін дұға қылар білген [бастас].

Біз-дағы мұсылманның баласымыз.

Оқыған жан дұғасын бұған сатпас.

Дүниеден көшкен бұрын талай адам,

Тұрлаусыз кімнен қалмас мынау жалған?!

Естіген жан бұларға бір дұға қыл,

Кез келер бүл өлімге талай адам.

Өтетін ойласаңдар дүние ғой,

Ойласын әркім өзі:

"Мен де барам!"

Қате болса, ғайбатқа бұйырмаңыз,

Аяғы бұл кітаптың болсын тамам.

ЖАНТЕМІР ҚАЖЫ

Айтпаймын мен бұл сөзді тіпті тектен,

Келеді бір жел гулеп аспан көктен.

Ішіме сақтауыма сөз сыймайды,

Жүйрік боп озғаннан соң Сүйіндіктен.

Ақынның сөз дарыған тіл-жағына,

Келтірер ойға алғанын ырғағына.

Әр түрлі әңгіме ғып сөз айтады

Жүйрік ат, шешен жігіт жұрт бағына!

Ұстаның темірінде таты бар-ды,

Молданың артта қалар хаты бар-ды.

Сөйлеймін мен жұртыма әңгіме ғып,

Аталған жұрт аузында аты барды.

Байлардан қылман дәме құнан-тайды,

Біледі бұл Орта жүз біздің жайды.

Айтарға ауызға алып ерінемін,

Аты бар, атағы жоқ бықсық байды.

Сөзіме ақы алмаймын, пара алмаймын,

Жалпаңдап әр есікке бара алмаймын.

Сақидың сүйсінемін мінезіне,

Жаным қас-пейілі тар, сараң баймен.

Ісіне бұл заманның болдым құса,

Бозбала, шамаң келсе, маған ұса (ұқса).

Ерігіп мен үйімде ішім пысып,

Бір сақи, бір сараңды қылдым қыса (қисса).

Туған соң, жазды Құдай бізге көрді,

Бұйырған адамзатқа қара жерді.

Қолыма қағаз бенен алдым қалам,

Сөз қылып қозғайын деп жомарт ерді.

Күші бар жүйрік аттың табанында,

Болады әркім білгіш аманында.

Сүйіндік сегіз болыс, жұрт алды еді,

Мұса менен Секербайдың заманында.

Секербай, Мұса болып қатар жүрді,

Көп нөкер әрбір таптан қасына ерді.

Солардың келген, кеткен қонатына

Айтамын мен сақилық қылған ерді.

Айтамын танық емес, анық ерді,

Анығы: сол еңбегін тәңірім берді.

Кім айтар мырза емес деп көрген жанда

Баласы Еркебұлан Жантемірді?!

Басына орнаған соң дәулет құсы,

Тігулі үй сыртында тұрды қосы.

Кеше Мұса, Секербай заманында

Мырзалық іркілместен қылған — осы!

Қатардан бір қалмаған қара басы,

Жылы — қой, жетпіс үште биыл жасы.

Жантемір мырза атаңды жас күнінен,

Берумен жарастықты қонағасы.

Құлаштап дастарқанын, өзін жайған,

Шығарған келген жанды ет пен шайдан.

Тастамай сол әдетін қылып кетті,

Күнінде қол қысқа боп, дәулет тайған.

Уақытында дастарқаны жұрттан асты,

Сан малын сапырумен судай тасты.

Ақмола, Семипалат арасына

Дәулетін мырзалықпен жүріп шашты.

Ісі жоқ бұл жалғанның мұнан қалған,

Нәрсесін істеп өтті ойына алған.

Ақыры ерлігінің осы болып,

Жомарттық екпінімен қажы барған.

Ер еді судай төккен малдың қанын,

Құдайға қиып қолдан берді өз жанын.

Ақшамен пәленше жүз қажыға барды,

Сұрама үйде қалған малдың санын.

Сараң деп Жантемірді қай пенде айтар,

Еңбегі әр не қылған хақтан қайтар,

"Пәлі, тауып кісісін сөйлепті!"—деп,

Сөзімді естіген жан басын шайқар.

Сөйлеймін өз тұсымда жұрт асқанды,

Өнері сөйлеуіме ұнасқан-ды.

Мен едім көрген Мәшһүр Жантемірді,

Күнінде қыстап жүрген Қарбасқанды.

Айта алман сол күндегі салтанатын,

Қылған күн Құдай түгел қолғанатын.

Ұлбөпе Ақынбайдың қызы еді ғой,

Өзіне лайықты боп туған қатын.

Зікірия онан туған қандай еді,

Қант пенен бал қосылған нандай еді.

Сүйріктей судан шыққан қоп-қолайлы,

Баланың Сүйіндікте маңдайы еді.

Күні еді толған сонда шарасына,

Көз тойған айдап жүрген қарасына.

Аяғы әр нәрседен тая берді,

Күйгеннен сондай асыл баласына.

Зікірия мен Мағауия кете барды,

Оларды қыршын жаста ажал алды.

Бірсыпыра үй толы жан бәрі кетіп,

Тақауи бір енеден жалғыз қалды.

Жұлынып шығып еді мұның өзі,

Бір шақта жұрт аузында болып сөзі.

Жоқ жерден кемшілікке айналдырды,

Көп жұрттың ерікке қоймай тіл мен көзі.а

Таңдап жүріп Көкімдей сұлуды алды,

Аямай шашып, төгіп беріп малды.

Пәленше-түгенше мен туып сонан,

Еңбегі шын болған соң және жанды.

Сол күнде не жүйрікпен жарысып жүр,

Омбы, Семей,—бәріне барысып жүр.

Бір жақ емес, әр жақпен бір ұстасып,

Сеңгір-сеңгір таулармен алысып жүр.

Еңбегі бір кем болмай жанған шоқтан,

Опасыз өшін алып дүние боқтан.

Қайтпаған, қарсыласқан, беті ешкімнен,

Сескеніп қымсынбастан атқан оқтан.

Арыстанның ауызынан айырып жем,

Болған жоқ өз тұсында ешкімнен кем.

Алты алаш сол себепті атын білген,

Жаманды үйде жатқан біледі кім?!

Біп-бітеу қабырғасы сөгілместен,

Кетті толған бойымен төгілместен.

Келгенше жетпіс үшке жігіт қалпы,

Бүкірейіп белі биттей бүгілместен.

Дау-жанжал, ұрыс-керіс іңкәры еді,

Деп айтпас ешкім оны: "Тым кәрі еді!"

Бой сымбаты түп-түзу боп жаралған,

Деген қиғаш адамның сұңқары еді.

Анадан енді тумас мұндай кісі,

Таусылмас жазсам қанша қылған ісі:

Он бес пен жиырма бес күніндегі

Бой, сымбат, әp мүше мен ажар-түсі!

Сапары барған қажы келер кейін,

Асықпаңыз тыңдаушылар оған шейін.

Тамамдап бастан-аяқ теруіме

Мөлшері жетпей жатыр ақыл, зейін.

Қолы ашық, емес пе еді тілі-шырын?!

Айтайын қылғанының қайсы бірін?!

Танымай жүруші едің бұрын бәрің,

Мінеки, таныдың ба анық ерін?!

Жадағай есіл өмір өтті түзде,

Нәш бар еді аузынан шыққан сөзде.

Жандарал губернатор жұрт аралап,

Баянға келіп еді өткен күзде.

Еді ғой бір келмейтін ердің ері,

Халқына бар еді той керек жері.

Ұлыққа жетіп барып ауыз айтқан

Сөзінің сондағы еді мынау түрі:

— Тақсыр, сіз ортамызға келдің!—депті.

— Жүрсіз ғой пайдасы үшін елдің!—депті.

— Осы тұрған бұқара, народ-жұртқа,

Аз болғанда мың теңге бердің! — депті.

— Ол қалайша десеңіз, ат бара алмай,

Ақырып, зәрені алып, айғайламай,

Бұйрық жоқ пәлен жерден күтсін деген,

Жұрттың көбі килікті абайламай.

Жетпіс асып келіппін мұнша жасқа,

Келгендігім — ақ кірді, міне, шашқа.

Халық, жұртты есіркеп аяп келген,

Мен ұлықты көргем жоқ сізден басқа!

"Күтпесең, жіберем,—деп,—сені айдатып!"

Алдынан уряднигін айғайлатып.

Жаман-жұман начальник, чиновниктер,

Қан сорпа қылушы еді ат байлатып.

Ісіңіз қылып тұрған осы күнгі,

Асыл зат екендіктен берді белгі.

Қазақты мұнан былай аралаушы

Ұлыққа бір жақсы өрнек салдың үлгі! —

Ұлыққа осы сөзі жетіп еді,

Арғы-бергі жағынан өтіп еді.

Бір сөзбен народ-жұртқа риза болып,

Ешкімге қылмай сойқан кетіп еді.

Жақсы өтіп, бұл дүниеде жаман қалды,

Белгісіз не болары заман қалды.

"Білмейді дәнеменің надан парқын",—

Деуменен жұрттың көбі аман қалды.

Әрқашан көзге түсер жүйрік озып,

Шыдамай айғай-дуға бүйірі қызып,

Тағы бір сондай күннің келсе кезі,

Көрермін: кім сөйлейді мойнын созып?!

Төңкерген қалай-қалай шараларды,

Теңгерген жаман-жұман қараларды.

Доптай-ақ домалантып жүгіртетін

Көшеде талай ақсақ балаларды.

Баяндау бауырында жатушы еді,

Тигізіп нысанадан атушы еді.

Ақсақтармен қажасып ойнасқанда,

Жұрт күліп шек-сілесі қатушы еді.

Өзіне қыдыр дарып, дуа қонған,

Жері жоқ қысы-жазы мұздап тоңған.

Ұрысы мен керісі бір тамаша,

Халқына ұлы думан, базар болған.

Бір Құдайдан басқаға сыйынбаған,

Бір көсілген аяғы жиылмаған.

Жәкең байғұс отырған сияз топта

Жұрттың ерні күлкіден тыйылмаған.

Бұл мінезі мұнымен бұ да тұрсын,

Сөйлеп кетсе қандырар құлақ құршын.

Енді сондай ер қайда көңіл ашар

Білгіштермен өш болған жалған құрысын!

Арканың айтын айттап, тойын тойлап,

Жарқылдап жас-кәрімен күліп ойнап.

Көз салмай бар-жоғына кете барды,

Бұрынғы парыз болған күнін ойлап.

Талғамай көрінгенге берген асын,

Өткізген айт пен той ғып өмір жасын.

Аққұлын: "Қабибулла!—деген Хадис,

Жігіттер, көрдіңіз бе енді расын?!

Қатардан қара басы қалмай жүрді,

Өнерін бұл Орта жүз тегіс көрді.

Қалтада не бар, не жоқ,— жан білмеді,

һәмматпен талап қылып қажыға жүрді.

Ер екен еңбегіне кеткен дуа,

Ерлердің туған екен жолын қуа.

Көркейіп бұл сапарға барғанына

Арғын түгіл, өрдегі Найман куә!

Құрметтеп аттандырған қанша кісі,

Ісіне жүрген-тұрған еріп іші.

Жөнелген жарастықты қылып тойын,

Байлармен қатар түсіп қылған ісі.

Құдайға шын ықыласын берген құлап,

Ағызып екі көзден жасын бұлап:

"Бұл жерге қайтып мені келтірме!"—деп,

Қол жайған тілеп Хақтан боздап, жылап.

Рудан—жалғыз, таптан кетіп жеке,

Болмай ма оған тиген қызыл шеке?!

Белгілі Тілембек пен осы болды

Медине, шын ықыласпен барған Мекке.

Бәйгеден айқын озған қырғын көк-ті,

Ер еді о да шыққан жерден текті.

Жаннатіл Бақияның өзінде өлген,

Ұрпағы ер Олжабай Тілембек-ті.

Тілеуін шын тілеген Құдай берді,

Медине, Мекке халқы тегіс көрді.

Шала-шарпы танықпен жұмысым жоқ,

Айтқым келіп барады бұл екі ерді.

Атақ үшін әуре боп көбі барып,

Келгеніне мәз болып қажы атанып.

Қалашы, базаршы боп жүрген жан кеп,

Шабадан мен самаурын, шайнек алып.

"Құтылмас—деген сөз бар-иман ерден",

Басқанмен не жұғады қара жерден?!

Зат пен тек жұрт көзіне бір түсірмек,

Барды не, бармады не затсыз жерден?!

Тіріде Тілембекті жан білмейді,

Ондайды елеп ешкім көзге ілмейді.

Құны асты өлгеннен соң мың сан жаннан,

Өлшесең, оған ешкім пар келмейді.

Ешкіммен келген-кеткен жоқ жұмысым,

Білемін бар ма таңың менің үшін.

Сөйледім барып өлген сақиларды

Ұнатып сол бұрынғы қылған ісін.

Бара ма қалтасына ақша сыймай,

Көбі жүр босқа жерге салып шимай.

Қалтақтап сараң келе беретұғын

Құдайға шын беруге жанын қимай.

Шашады біздің қазақ босқа малды,

Шашпаса, кәне, уыстап, не олжа алды?!

Құдай-дағы сүйсініп оңдыны алар,

Шын ықыласпен аямай берген жанды.

Тілембек Мединенің өзінде өлді,

Тамам жұрт шарапатын, көзбен көрді,

Бірден соңғы бұл жолғы бәйгені алған—

Мінеки, көрдіңдер ме Жантемірді?!

Сөзіме құлақ қойып тыңда тосып,

Кетемін түзге лағып жосып-жосып.

Құдайдың қонағасы берген жері—

Жылда бір мұсылманның басын қосып.

Мол болса сондай жерде тиын-сиын,

Телміртіп тілегенді кету қиын.

Майданы ғарасаттың сықылданған

Бас қосқан дін-мұсылман бұл бір жиын.

Ойға алған зияратқа бару қиын,

Қиыны сол: бармайсың аяп тиын.

Шақырған пенделерін сынау үшін:

"Біріне көрсетсін,—деп бірі сыйын!"

Барады жаннан кешкен ердің ері,

Саулаумен пұшпағынан ағып тері.

Сараң кейін жүреді тасаланып,

Жомарттың көзге түсер бұл бір жері.

Кісіден бір босанбай жүрер жолы,

Меккенің болған күні анық толы.

Қажы көп арсалаңдап кайтып келген

Жете алмай Хажар асуад тасқа қолы.

Ер керек болар басшы сондай жайда,

Түсіріп жолдасына біраз пайда.

Бір барған Сүйіндіктен он жеті жан

Демей ме арсалаңдап: "Жәкең қайда?"

— Жәке, сіздің басқадан орның басқа,

Анадайдан көрініп Айдай қасқа!

Алдымыздан жол салып қар бұзғандай,

Қолымызды тигізсең ана тасқа!

Жәкең сонда белгілі бір жөткірді,

Жөткірген соң бойына күші кірді.

— Белбеуімнен жабылып ұстаңдар!—деп,

Жетпегенге қолының ұшын берді.

Тасқа қарай бет қойды қадам басып,

Өзге жаннан иығы бөлек асып.

Тік көтеріп алдынан бұлай қойып,

Қара жолды салмай ма алдын ашып?!

Қарағанға бетіне береді пұл,

Пұл алған соң жол беріп қалады сол.

Қолы ашықтық мінезін бастаған соң,

Еріксіз жолды батырың алмай ма сол?!

Ең алдымен өзінің қолы тиіп,

Құшақтап Хажар асуад тасты сүйіп.

Сол арада жан-жаққа пұл шашқан соң,

Көрген жан ерімес пе бұған иіп?!

Шашқан пұлды таласып алып жатыр,

Жәкең қолды қалтаға салып жатыр.

Пұлға айналып қалған соң, тіл байланып,

Кейінгіге жол босап қалып жатыр.

Түсіп кетіп бойыма ғайып пірім,

Сөйлеп-сөйлеп тарқаттым ішкі шерім.

Жұрт көзіне көркейіп түсіп кеткен

Сәтті күнде жаралып туған ерім!

Қайтпақ боп тамам жан Мекке айналған,

Көшуге енді керуен ыңғайланған.

Сонда Жәкең сөйлеген мойнын созып,

Әуелден айтқан сөзі оңға айналған:

— Байтұлла, келіп едім сенің үшін,

Ондағы керек қылмай елдің ішін.

Мені алып қал, жіберме кайта Арқаға,

Ер тонарлық ежелгі қайда күшің?!

Өз басыма өзімнің жаным ашып,

Кеткеннен соң сүйіндім тастан асып.

"Сияз топқа жібермес, кіргізбес!"— деп,

Келіп ем паналауға саған қашып.

Партияға барамын, сенен кетсем,

Сияз топ бір кіріп күжілдетсем.

Құным сенің мойыныңда, ей, Байтұлла,

Төбелесіп біреумен өліп кетсем!

Жастығымда жан маған беттемеді,

Ешкім тұрып: "Тұр, менен кет!"—демеді.

Арыстандай ақырып жүргенімде

Қанша айтсам да, онша айттым, кектемеді.

Шаштың ағы басымда болды тұман,

Деп айтатын кісі жоқ: "Алтын құман".

"Шал ғой, кімді мұқатып тастайды!"—деп,

Кектейтін, сірә, енді жаман-жұман.

Түскен кезде шабады жүйрік күйі,

Үзілмейді, қайыстың жетілсе иі.

Жамандармен мені арпалыстырмай,

Алып қал көп ұзатпай, Хақтың үйі!

Қаралдыңды көрумен тойдым ғой мен,

Енді қарным ашырып жіберме сен!

Сарыарқаға қаңғыртып тағы айдасаң,

Сені: "Құдай үйі",—деп айтпасым шын!

— Алып қал! Алып қал!—деп, көп жылады.

Жабдығын бір жанының жеп жылады.

Шын ықыласпен бұл сөзді айтқанына

— Куә бол, ей, халайық!—деп жылады.

Шын ағызған көзінен сонда жасты,

Тұнып жатқан көңілдің кірін ашты.

Сап-сау жүрген кісі еді құлан ұрып,

Сонан соң-ақ ауруға араласты.

Әр мүшеден әл кетіп ауру кірді,

Ішке тұрмай ішкен ас жүдей берді.

Қайтқан жұртпен ілесіп әрең жүріп,

Тор, Сина тауына бірге келді.

Ауру әбден тауысып қуат-күшті,

Періштелер ап кетіп ажар, түсті.

Тамам қажы жеті күн карантин боп,

Тұтқын болып дәрігерге қолға түсті.

Ойына түспей ме сол ел-жұрт енді,

Сүйеу қылсын бұл жерде, айтшы, кімді?!

Жан-жағына қараса дәнеме жоқ,

Жалғыздықтың жаманын сонда білді.

Жаудырап екі көзі қалды тірі,

Мінеки, шын туысқан керек жері!

Шаһиттік дәрежесін қамал тапқан,

Құдайдың анық қалап сүйген ері.

Қызығын бұл жалғанның көрген көзі,

Таптан - жеке, рудан - жалғыз өзі.

"Алырфиқшым алтырық",—деп айтылған,

Біліңдер шын екенін Хадис сөзі.

Бозбала, білесіңдер ненің сырын?!

Сөйлесем сырдан сөзді, ол — бір шырын!

Шаһиттік бәйгесінің ең алды—осы,

Жалғызға жалғыз салар көздің қырын.

Жомарттық, шаһитлік пен—кітап сөзі,

Кәріплік [ғарыблік]ол екінші келіп кезі.

Жалғыздық дәреженің ең ағыласы,

Үш шаһит болса арман не, жалғыз өзі.

Ел-жұрттан осынша алыс жерге жүріп,

Отырған бір пенде жоқ сусын беріп.

Жаны ашып, жапа-жалғыз жатқанына,

Ғазірейіл егіледі су боп еріп.

Құдайдың шын сүйгенін о да білді.

Қымсынып қысқа ұстайды бұған тілді.

Шыжымдап ақырын ғана тартады-міс,

Алғандай үзіп қана наннан қылды.

Пендесін бұл халдегі тәңірім аяр,

Құдіретпен қылған ісін жұртқа жаяр.

Жабдығын жуып көму қылу үшін,

Періште хисабы жоқ болар даяр.

Ер кетті, әңгімесі қолда қалсын,

Асыл тас, теңге түсіп (еңбегі асып), жолда қалсын!

Алған соң Құдай сүйіп құшағына.

Пендесі қайда қалса, онда қалсын!

Әр түрлі әрқайсысы сөйлер шатып,

Сөз қылдым мен ерімді үйде жатып.

Жақсыға—хат, жаманға дәнеме емес,

Тұрғанда Жүсіпбекке қатты батып.

Жантемір барып өлді-ау жақсы жолға,

Жан біткен қуанады туған ұлға.

Ендігі туғандарда бола бермес,

Ұл болып туғанымен мұндай тұлға!

Ісінің айналған соң ақыры оңға,

Сөз болды мұнша әңгіме бұрын-соңға.

Хабарын телеграмның естіген соң,

Қаламды ақын Мәшһүр алды қолға.

Қаламды бір алған соң Мәшһүр қолға,

Бұрылып қарамайды оң мен солға.

Бермеді жазған қолы өзіне ерік:

"Қажылар келсін, тоқта, тұра-тұрға".

Қалпыма мен баяғы қайта бердім,

Қаламды тоқтатпастан тарта бердім.

Жолығып қажыларға келгендерге

Жәкеңді әңгіме ғып айта бердім.

Қажының келген бірін көрмей көзім,

Ойыммен соға бердім менің өзім.

Барғанның естіп келген әңгімесі:

Өзімнің үйде отырып айтқан сөзім.

Қажы коп орғып-орғып келген жосып,

Көбейтіп бұрынғыға жамап қосып.

"Имамбек келеді,—деп,— енді қашан?"

Мен тұрмын салып құлақ соны тосып.

Қылмаймын бармадым деп қажыға арман,

Бітпесең маған, дүние, онан да әрмен!

Өзі ойға алып бір келсе, жолығармын,

Болмаса, кім де болса, іздеп барман!

Құдайдың өзгеге - қыс, маған - жазы,

Сол үшін есеп емес көбі, азы.

Дүниесін шашып-төгіп құр алақан,

Бар ма екен жұмсап келген тегіс қажы?!

Жарайды ең аз болса, мыңмен барған,

Мол болса, бола берсін онан да әрмен (арман).

Мекке мен Мединеде қол жайғанда,

Болмасын барған жаннан бір құр қалған.

Дүниенің сонда керек көп пен азы,

Бәрі де көрінгеннің болса разы.

Бір тиын үйге кайтып әкелмесе,

Әне, сол — Құдай үшін барған қажы!

Жалақтап төрт-бес жүзбен қажы барса,

Телміріп ондағылар құр боп қалса.

Сол екі жайға қимай алып қайтқан

Ақшамен керек-жарақ нәрсені алса.

Не Құдай, не пенде емес мұнан разы,

Сол үшін жарамайды қолдың азы,

Өзіне керек-жарақ үшін барған—

Дәптерде (даптарда) мұның аты: "базар қажы".

Наумит боп қалса солар зарлап тұрып,

Қылады саған дұға қарғап тұрып.

Нанбасаң: тірі кісі бір көреді,

Қаларсың кедей болып әлі-ақ құрып!

Құр қоймай қол жайғанға бере берсең,

Қызығын дүниенің шашып көрсең.

Кетеді бұрынғыңнан шараң асып,

Байқарсың бұл сөзімді тірі жүрсең!

Туған жоқ бұл сөзіме деуші: "пәлі!"

Келген күнде біледі көрген, әні!

Істеп келген жұмысының көрініп тұр,

"Кірістір-ай!"— сұрайсың көбің әлі.

Бөз орайсың басыңа сәлде салып,

Бір құранды мойныңа асып алып.

Қазақ сорлы дал (қор) болды-ау осы күнде,

Қарадан қожа шыққан күйге қалып.

Дүние жүзі бүл күнде толып кетті,

Біздерге өлең түстеніп қонып кетті.

Ақыр заман бұ да бір ғаламаты:

Жанның бәрі: "Қажеке!" болып кетті.

Барып сонда өлгеннің арманы жоқ,

Аяп сонан Құдайдың қалғаны жоқ.

Өлмей тірі келгенге сын көп әлі

Көбің дерсің: "Бұл сөздің жалғаны жоқ!".

ТҮСІНІКТЕР

Алдымен ескертеріміз: жақша ішіне алынған сөз бен сөз тіркестері олардың сол замандағы естілу, жазылу ерекшелігін, яғни Мәшһүр-Жүсіп жазған қалыпты білдіреді. Ал, сол жақша алдындағысы, яғни жақша сыртындағысы сол өрнектің бүгінгі жазылу ережесіне сай берілгенін танытады. Сонымен бірге Мәшһүр-Жүсіп туындысын қағазға түсірушілердің жеке бір сөзді түрліше көшіруі кезінде екінші үлгіні бөліп көрсету үшін де жақшаны пайдаланып отырдық. Жекелеген сөз бен сөз оралымдары не толық өшіп, не жыртылып түсіп қалған жағдайда оның орнына тұруға лайық деп, біз санаған сөз үлгілерін квадрат жақшаға алып отырдық.

Ібіліс-шайтан хикаясы.

Көлемі 102 шумақ, яғни 408 жолдан тұратын бұл дастанның 3 көшірме нұсқасы сақталған. Оның ең ауқымдысы әулеттік мұрағатта сақталған 101 шумақты, яғни 404 тармақты құрайтын Мәшһүр-Жүсіптің ортаншы ұлы Мұхаммедәмен (1888-1921) жазбасы болса, одан көшірген ақын жиені Жолмұрат Жүсіпұлы (1894-1977) нұсқасында тек 2 жол түсіп қалған. Үшінші нұсқа - Қазақстан республикасы Ұлттық Ғылым академиясындағы Орталық Ғылыми кітапхана қолжазба қорындағы Мәшһүр-Жүсіп шығармалары жинақталған 1171 папканың 401 (182) — 411 (200) беттері арасындағы "белгісіз екінші адам" ("белгісіз екінші" деу себебіміз Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының екінші томындағы "Жетпіс бап" түсініктемесі ішінде айтылды — Г.Ж.) қолымен жазылған көшірме.

Жолмұраттың Мұхаммедәменнен көшіргені, оның жазбасының (Әулеттік мұрағат: Жолмұрат, 7-дәптер, 29 жіктелім, 1-176.) соңында мынадай ескерту орын алған: "Марқұм Мұхаммедәменнің 1910 жылдардағы өз қолымен жазған нұсқасынан көшірілді. Мәшһүрдің өзінің шығарған қалыбынан өзгерген жері жоқ, дұрыс нұсқа. "Даю мұта харрки әлқам" — Жолмұрат Жүсіпұлы — оныншы ауыл қазағы, Баянаулада — Фазаңа (Мәшһүр-Жүсіптің кіші ұлы Мұхаммедфазылды айтып отыр — Г.Ж.) арнап жазылды. Асығыс жаздым, қатесі болса, ғапу етіңіз. Қатеге мағпу болсын. 1957-25 апрель — болған шамам — таммат — тамам осыменен". Расында, асығыстықтан болар, кейбір жекелеген сөз орны ауысуларымен қатар, "Мұнымен дәурен сүріп көп күн өтті", — деп басталатын 22-шумақтың 4-жолы және: "Асыл бар әрбір түрлі адамзатта" — жолын маңдайша еткен ең соңғының алдындағы 101-шумақтың 2-жолы түсігі қалған. Сонда Жолмұрат көшірмесі 100,5 шумақты, яғни 402 жолды құрайды. Осы орайда Мұхаммедәменде, сол арқылы Жолмұратта орын алмаған жалғыз шумақтың: "Су ішіп көздерінен мейірің қанар", — деген жолды бетке ұстаған 95-шумақтың бұл туындыға 1171 папка мәтіні бойынша енгізілгенін еске саламыз. 1171-де Мұхаммедәмен мен Жолмұратта жоқ бір шумақ орын алса, соның есесіне жеке сөз ауысуларды есептемегенде, сырт қалған 6 шумақ, яғни 24 тармақты ескерсек, оның бізге сақталып жеткен көлемі 96 шумақ, яғни 384 тармақты қамтитынын көреміз.

Алдымен, 1171ге енбеген шумақтарды сараптасақ, оның біріншісі: "Мұнымен дәурен сүріп көп күн өтті" — жолын алға ұстаған 22-шумақ, "Өзіне патша құдай қойды еркін", -дегенді ту еткен 29-шумаққа ілескен 30, 31, 32-шумақтар және: "Алхияз балла Кәрім-Рахман" — тармағын маңдай еткен 41-шумақ, — сонда айналасы 6 шумақ сырт қалғанын көреміз. Осы орайда кейбір сөздер Мұхаммедәменде бір түрлі, ал 117-іде өзгеше болған жағдайда, алдымен біріншісін алып, екіншісін соңынан жай жақша ішінде келтіріп отырдық.

Бұл дастан ең алғаш республикалық "Жалын" журналының 1993 жылғы 4 санында (37-406.) жарияланды, баспаға әзірлеген — Гүлназ Жүсіпова.

Ақыреттің егіні.

Бұл шығарма Қарағанды облыстық "Орталық Қазақстан" газетінде 1991 жылдың 27 шілдесінде (№170) Мәшһүр-Жүсіптің "Уағыз" деген аталыммен басылған дастаны бойынша ұсынылды. Туындының сақталуы, әзірленуі жөніндегі мәлімет, сол шығарма берілер алдында келтірілген: "Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының қолжазбасын мен Ұлы Отан соғысынан елге келген соң, Ешмағамбетұлы Әлімшайқыдан алып едім. Содан бері қараңғы қапаста сақтап едім. Жария заман дін мен тілімізге бостандық берген соң, арабша әріптен қазіргі жазуымызға түсіріп, ақын мұрасын халқыма ұсынып отырмын. Бұл кісі (Мәшһүр-Жүсіпті айтып отыр — Г.Ж.) жасы ұлғайып, қарттыққа қадам басып, алпыс бір жасқа толғанда, кеудесін кернеген шерін халқына арнап, үлгі сөз етіп, өшпес мұра қалдырған.

Бұл мұрасында Мәшһүр қатар өскен қарттарды, молдаларды, барлық ер, әйелдер мен жастарды түзу, адал жолмен жүруге шақырады. Құдайға құлшылық етуді қатты тапсырады. Махмет Назарұлы - қарт ақын".

Біздіңше, шығарманы баспаға ұсынушы қарт ақын Махмет Назарұлы дастанның идеялық -тақырыптық негізін, өз кезіндегі және кейінгі адамдар үшін, ғибрат берерлік тәрбиелік мәнін дұрыс ұғынған. Біздің қосарымыз: бізге неғұрлым толығырақ жеткен шығыс алыптары, бүгінде тек шығыс емес, әлем әдебиетінің көшбасшысы саналарлық мақтаныштары: Әл-Фараби (X ғ.), Жүсіп Баласағұни (XI т.), Қожа Ахмет Иассауи (XII ғ.), Омар Һәйям (XII ғ.), Сағди (XIII т.), Хафиз (XIV ғ.), Әбдірахман Жәми (XV ғ.) т.с.с. мұрасын толық зерттеп, сол ұлы дәстүрді сақтап дамытқан XIX ғасырдағы Абай өнегесі мен кейін оны сәтті жалғастырушы: Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп т.с.с. ақындар бар екенін жете зерделегеннен кейін барып, әсіресе дін тақырыбындағы осындай шығармалар мәнін кең дәйектей аламыз. Міне, Мәшһүр-Жүсіптің басқа шығармалары тәрізді, "Ақыреттің егіні" дастанын жан-жақты саралауды кейінгі арнайы зерттеулер үлесіне қалдыра отырып, біз бұл жолы емле тәртібіне сай келмейтін қателерді түзеумен бірге, біраз араб, парсы сөздеріне түсінік беруді жөн көрдік:

1. Фазыл - өте беделді, фазила — рақымшыл. Мұнда "рақымына алып" ұғымында қолданылған.

2. Ман Рәббик — "Раббың (Құдайың) кім?" — мағынасын береді.

3. Мүңкір, Нәңкір - қабірде тергейтін періштелер.

4. Нәби — пайғамбар, хабаршы.

5. фаһим — түсіну (түсінік).

6. Ғарасат — мекен, орын.

7. Ғасы — күнәкар.

8. Кәлам — сөз.

9. Шүбһә - шүбә.

10. Сахыб - қожа, ие, меншік иесі.

11. Мәзһәб — мектеп, бағыт, ілім.

12. Нығымет — шапағат, қайырым.

13. Нәбәтә - өсу.

Яһуда, Патрос әңгімесі.

Бұл туынды әулеттік мұрағатта сақталған 3 нұсқа: Жолмұрат (1-дәптер, 5-жіктелім, 9-166.), ақынның кіші ұлы Мұхаммедфазыл (1890-1969) (1-папка, 121-1256.) және кезінде ақынның сыйлас адамы, атқосшысы болған Иманғали Маненұлы (1903-1993) (3-папка, 69-766.) көшірмелері салыстырыла отырып әзірленді. Көлемі 69 шумақ, яғни 276 тармақ бүл өлеңнің соңында Жолмұрат ескертуі берілген: "Түгел жазылды". Ал, шығарма маңдайшасында мынадай түсініктеме бар: "Мәшһүр-Жүсіп сөзі: "Яһуда, Патрос әңгімесі". Ерте заманда бәни Исраил (Израил) қауымынан Яһуда, Патрос — ағайынды екі жігіт болған. Сол екеуінің бастарынан кешкен уақиғасын Мәшһүр өлең қылып сөйлеген. Қолына түскен дүниесін Құдай үшін берген, шашқан қалай?! Адамға бермей, бір тиын шығармай ұстаған қалай, соны танытады (Жолмұрат, 1-дәптер, 5-жіктелім, 9-бет). Бұл 3 мәтін арасында пәлендей айырмашылықтар жоқ. Бұл шығарма ең алғаш республикалық "Жұлдыз" журналының 2002 жылғы үшінші санында (82-876.) жарияланды. Дастанға түсінік жазып, баспаға әзірлеген — Гүлназ Жүсіпова.

Опасыз әйел.

Әулеттік мұрағатта жалпы көлемі 105 шумақ, яғни 420 жолдан тұратын бұл шығарманың 4 нұсқасы сақталған. Оның біріншісі — ақын қолжазбасының бастапқы беттері жоқ та, кейінгілері жазылған 4 беті, яғни 2 парағы ғана бар. Ол: "Хан баласы жүгіріп, қарсы шықты", — деп басталатын 59-шумақгың үшінші: "Көпке топырақ шаша ма жалғыз кісі?", — тармағымен басталады. Демек шығарманың бастапқы 58,5 шумағы, яғни 234 тармағы Мұхаммедфазыл мен (1-папка, 32-396.) ақынмен іргелес, сыйлас болған Иманмәдіұлы Сұлтанмахмұт (Шолтым) (1897-1983) (1-папка, 15-жіктелім, 47-676.) және Маненұлы Иманғали (3-папка, 12-жіктелім, 49-586.) көшірмелерін салыстыра сұрыптау нәтижесінде әзірленді. Осы орайда Мәшһүр-Жүсіп жазбасы ішінде: "Қатын сонда қуанды: - Құлдық бас! — деп" — дегенді маңдайша еткен 76-шумақгың соңғы 2 тармағы мен оған іргелес 77-89-шумақтар және: "Бізді көрді бұл қатын оңай! — дейді" — дегенді алға ұстаған 90-шумақтың бастапқы екі тармағы, айналасы — 56 тармақ сақталмаған. Сонда бізге жеткен ақын жазбасының жалпы көлемі

— 32,5 шумақ, яғни 130 жолды құрайды. Сонымен бірге: "Кітаптан мұның бәрін көзім көрді" — деп басталатын 103-шумақ тек Мәшһүр-Жүсіп бойынша енгізілгенін және бізге жеткен ақынның 130 тармағы мен басқа көшірмелерде ара-тұра сәйкессіздік болған жағдайда түпнұсқаға сүйенгенімізді ескертеміз. Мәтіннің ең толық нұсқасы Мұхаммедфазыл мен Иманғали көшірмелері — 104 шумақ, яғни 416 жол, демек онда тек жоғарыда ескертілген бір ғана шумақ (103-шумақ) орын алмаған.

Сұлтанмахмұтта (Шолтымда): "Соқтығып, пәле болар тигеніңнен" — жолын бетке ұстаған 9-шумактың бастапқы 2 тармағы, "Татулығы — арадан өтпейді қыл", — дегенді жалау еткен 15-шумақ — айналасы 6 тармақ қана кірмей қалған. Иманғали мен Мұхамедфазыл арасында жекелеген сәйкеспеулер ұшырасады. Мәселен, Мұхаммедфазылда: "Ат тықыры естілді сатыр-сатыр" — дегенді алға тартқан 45-шумақтың екінші жолы: "Қолында құс, басында алтын шатыр" — деп берілсе, Иманғалида "Қолында құс" орнына "қолда тұйғын" — деп өрнектелген екен. Біз құс түрі нақты көрсетілген соңғыны іріктеп алдық. Сондай-ақ Мұхаммедфазылда: "Жүзіңізді көрген соң, көңілім толды" — деп басталатын 52-шумақтың бастапқы "Жүзіңізді" сөзі орнына Иманғалида: "Ақ жүзіңді" — деп берілген екен. Біз бұл тұста да көріністің неғұрлым нақтылана түскеніне сүйеніп, соңғыны кірістірдік. Сұлтанмахмұт пен Мұхаммедфазыл арасында басқа да жекелеген өзгерістер бар. Мәселен, Мұхаммедфазылда: "Бір іске жарамайды көңіл қойған" — дегенді маңдайша еткен 6-шумақтың соңғы жолы: "Алып жеп ақырында көзін жойған" — деп берілсе, Сұлтанмахмұтта соңғы тіркес: "көзін ойған" — түрінде келтірілген. Біз әңгіменің көзін ою емес, көзін жоюға, мүлде құртылғанына тірелгенін ескеріп, Мұхаммедфазыл нұсқасын сақтағанда, жақша ішінде Сұлтанмахмұт үлгісін қоса беруді жөн көрдік.

Осы орайда "Ысқақ айтты: — Бұл қатын менікі анық" — деп басталатын 74-шумақ Мұхаммедфазылда және Иманғалида 72-шумақ ретінде берілсе, біз сөз қисынына, оқиға ретіне қарап, оны 74-шумақ ретінде алғанды жөн көрдік.

Әдһам диуана және Ибраһим.

Бұл дастанның 4 көшірме нұсқасы: Мұхаммедфазыл, Иманғали, Жолмұрат, Сұлтанмахмұт (Шолтым), ақын шығармаларын жинап, көшірушілердің бірі Әшім Қарақызұлы (1893-1989) жазбалары және Мәшһүр-Жүсіп қолжазбасының 2 беті сақталған. Туындының бізде сақталып, анықталғанының мөлшері — 401 шумақ, яғни 1618 тармақ (соңғы шумақтарының біразы 5, 6, 7 тармақтан болып келуін қоса ескереміз). Бұлардың ішінде ең толық жазылғаны — Мұхаммедфазыл нұсқасы. Мұхаммедфазылда: "Мұндай жан көрмеген көз мұнан бұрын" — деп басталатын жетінші шумақ жоқ. Осы орайда бұл шумақтың тек Сұлтанмахмұт (Шолтым) бойынша енгізілгенін, Иманғали, Жолмұратта да жоқ екенін ескерткіміз келеді. Сонымен қатар Сұлтанмахмұт (Шолтым) бойынша енгізілген: "Пенде ісін мойныма артқаным жоқ", - дегенді маңдайша еткен 25-шумақтың да басқаларда түсіп қалғанын анықтадық. Сондай-ақ: "Сенбегендер Құдайға қалады екен", — дегенді алға ұстаған 180-шумақ тек Жолмұрат пен Шолтымда бар да, Фазыл мен Иманғалида орын алмағанын ескерген жөн. Оған қоса: "Ия, Алла, бұл не қасірет бүл жалғанда", — деп басталатын 278-шумакдың және іргелес 279-шумақтың тек Әшім Қарақызұлы көшірмесі бойынша енгізілгенін атап өткіміз келеді. Осы орайда: Әшім жазбасының бізге жеткен нұсқасы: "Сұлтанның артында қалған қатын-баласы туралы" — деген тақырыпты маңдайша еткен шығарманың екінші бөлімі саналатын, яғни: "Бұл сұлтан Құдайды ойға алған екен", — деген тармақты ту еткен 245-шумақган басталатынын еске саламыз. Сонымен бірге: "Өзіңді іздеп үйімнен шықтым, құдай", — деп басталатын 160-шумақ және "Мінеки, естің анық шығар жері", — жолын бетке ұстаған 362-шумақтек Жолмұрат бойынша кіргізілгенін, Фазылда және басқаларда тегіс жоқ екенін де дәйектеу лазым. Бұл 362- шумақ жалпы Фазылда жоқ шумақтың жетіншісі болса, сегізіншісі: "Лепіріп: "Атам бар!" — деп, келдің тасып" — тармағын қалқалаған 369-шумақ (бұл Иманғали, Әшімде жоқ, Шолтымда өшіп қалған) тек Жолмұрат көшірмесі бойынша енгізілді. Тап осы тәрізді басқаларда болмай, тек Жолмұратта ұшырасу: "Тапсырдым бір Құдайға сені балам", — деп басталатын 371- шумаққа да тән (бүл айналасы Фазылда жоқ 9-шумақ). Бұған қоса шығарманың соңғы 4 шумағы тек Мәшһүр-Жүсіп жазбасы бойынша орын алғанын, көшірме атаулыда жоқ екенін сараласақ, Мұхаммедфазылда айналасы 14 шумақ, яғни 57 жол (соңғы 401-шумақ 5 тармақтан тұрады) тана енбегенін, яғни оның көшірмесінің жалпы көлемі — 387 шумақ, яғни 1561 тармақты құрайтынын зерделейміз.

Екінші ең көлемді нұсқа — Иманғали Маненов жазбасы. Онда да Мұхаммедфазылда және басқалардың көбінде жоқ 6, 7, 25, 160, 180, 278, 279, 362, 369, 371 шумақтар мен қатар соңғы: 398-401-шумақгар, яғни айналасы Мұхаммедфазылдағыдай 14 шумақ, 57 тармақ орын алмаған. Оған қоса: "Айырылып қала бердің мал туардан" — жолын маңдайша еткен 329-шумақ (бүл Мұхаммедфазылда бар да, Жолмұратта жоқ) Иманғалида ұшыраспайды. Сонда Иманғали көшірмесінің көлемі Мұхаммедфазылдан 1 шумақ, яғни 4 тармақ қана кем болып, демек 386 шумақ, 1557 тармақты еншілегенін көреміз. Көшірмелер ішінде Мұхаммедфазыл мен Иманғалидан кейінгі орынды иеленген Жолмұратта шумақтардың орын ауысуларымен бірге түсіп қалулардың саны да біршама екеніне көз жеткіземіз. Мәселен, Мұхаммедфазылда, Иманғалида жоқ: 7, 25, 278, 279, 398-401 — айналасы 8-шумақ, яғни 33 тармақ жоқ болумен бірге жеке түсіп қалулар бар. Атап айтқанда: "Әркім-ақ бұл жалғаннан дәурен сүрді", — деп басталатын 11-шумақ, "Мен диуана ел кезген Әдһам атлы" — дегенді алға ұстаған 24-шумақ пен оған ілескен 25-45 шумақтар, айналасы 20, 5 шумақ, яғни 82 жол Жолмұратта қамтылмаған. Бұған қоса: "Балалар жұма күні азат болды" — дегенді маңдайша еткен 47-шумақ, "Көзіндей құралайдың көзі жайнап", — дегенді ту еткен 50-шумақ, "Ақ сабынмен қол-басын жуындырды" — дегенді алға ұстаған 75-шумақ, "Отырмыз үстімізді жамап бүріп" — айдарындағы 85-і мен оған ілескен 86-шумақ, "Сілкіп киер үйінде жоқ боп киім", - дегенді қалқалаған 89-шумақ, "Туралық, түзулікте болса кісі" — деп, жол салған 96-шумақ, "Қандай боп қуанды екен ата-анасы?!" — дегенді бетке ұстаған 102- шумақ; "Тірілдім өз-өзімнен көрде жатып", — деп басталатын 107-мен оған ілескен 108-112-шумақтар, яғни айналасы 6 шумақ, демек 24 жол Жолмұратта жоқ. Сонымен бірге: "Ғайыптан құлағына бір үн келді" — дегенді маңдайша еткен 121-шумақ және "Өлімнің келмес бұрын жолын көзде" — дегенді қалқалаған 123-шумақ, "Бір кісіге аямай берген Құдай" — дегенді алға тартқан 144-шумақ, "Қараңыз қойшы олжаға батқанына" — дегенді жалау еткен 150-шумақ, "Көп жаңбырдан не пайда қара тасқа" — деп басталатын 152-шумақ, "Жаны ашыған кісі боп келді жетіп" — дегенді маңдайша қылған 154-мен оған ілескен 155-шумақ, "Жетеді пенде қайдан түйе мініп" — дегенді бетке ұстаған 158- шумақ Жолмұратқа кірмей қалған. Сондай-ақ "Жылдан-жылға барады заман өтіп" — дегенді қалқалаған 164-шумақ, "Сені есіркер керуеннің аяп іші" — дегенді ту еткен 167-шумақ, "Үш күн - үш түн ас ұрттап ішпейді су" — дегенді алға тартқан 170-шумақ, "Ар жағына дәнекер қорек барды" — дегенді бетке ұстаған 181-мен отан ілескен 182-185-шумақтар Жолмұратта орын алмаған. Сонымен бірге: "Бір құнақта екі жүз жерді басып", — дегенді маңдайша қылған 198-імен оған ілескен 199-214 шумақтар, айналасы 16 шумақ, яғни 64 жол; "Алласы ашқан айыпты кім жаба алар", — айдарындағы 231-шумақ пен оған ілескен 232-244-шумақтар, яғни айналасы 14 шумақ, демек 56 жол; "Анасы айтты: — Құлағың сал, балам! — дейді" — деп басталған 260-шумақ пен оған ілескен 261-263-шумақгар, яғни айналасы 4 шумақ, 16 жол; "Жалаң аяқ, жалаң бас, төсін ашып", — деп басталған 265-шумақ; "Анадан тумас енді ондай кісі" — дегенді жалау еткен 267-шумақ; "Анасы айтты: - Жанымнан тәтті балам" — дегенді қалқалаған 270-шумақпен оған ілескен 271-288-шумақгар, яғни айналасы (жоғарыда көрсетілген: 278, 279-ды есептемегенде) 17 шумақ, яғни 68 тармақ Жолмұратқа кірмей қалған. Бұған қоса: "Айтқайсың: Осылай, — деп, — анам халі" — деп басталатын 295-шумақ пен оған ілескен 296-298-шумақгар, яғни айналасы 4 шумақ, 16 жол; "Айырылып қала бердің мал туардан", - дегенді бетке ұстаған 329-шумақпен оған ілескен 330-337-шумақгар, демек айналасы 9 шумақ, 36 жол; "Жылады өксуменен бала зарлап" — деп басталатын 345-пен оған ілескен 346-шумақ; "Патшалық пен қалдырып алтын тақты", — дегенді жалау еткен 351-шумақ, "Ертеңді — кеш ақылдан адасады" — деп басталған 357-мен оған ілескен 358-шумақ Жолмұратта сырт қалған. Сонда Жолмұратта жоғы айналасы 130,5-шумақ, 523 жолды құрайды (соңғы бір шумақтың 4 жол емес, 5 тармақ екенін қоса ескеріп отырмыз). Демек Жолмұрат көшірмесі көлемі 270,5 шумақ, яғни 1095 тармақты құрайды.

Әшім көшірмесінің бізге, жоғарыда ескерткеніміздей, 245-шумақтан басталатын екінші бөлімі ғана жетсе, әулеттік мұрағатта Мәшһүр-Жүсіп жазбасының: "Көтеріп талдай өскенің" — деп басталатын 392-шумағының тек соңғы: "Бейнәсіп (...сыз) кеткен балам-ай" — деген тармағымен басталатын ақырғы беті сақталған. Сонымен қатар, жоғарыда аталған қолжазба қорындағы 1176 папканың 173ә[179] бетінде: "Жалғаннан біреу қашып кетіп жатыр" — тармағын бетке ұстаған 235-шумақ пен 244-шумақ аралығы, яғни айналасы 10 шумақ, 40 тармақ қана сақталғанын еске саламыз.

Бұл шығарма ең алғаш республикалық "Абай" журналының 1995 жылғы үшінші санында (43-566.) жарияланды. Түсінік беріп, баспаға ұсынған — Гүлназ Жүсіпова.

Екі жігіт пен бір шалдың әңгімесі.

Бұл шығарма әулеттік мұрағаттағы: Мұхаммедфазыл мен Иманғали көшірмелерін салыстыру барысында әзірленді. Екі шығарманың көлемі бірдей: 102-шумақ, яғни 408 тармақтан тұрады. Шығармадағы 32-шумақ Мұхаммедфазылда былай берілген:

Бұл істі қылмас едім, мұнан қорықтым,

Жігітті өлтірген соң, сонан қорықтым.

"Сарайы хан қызының сасыпты! — деп, —

Айтар!" — деп, енді жаман сонан қорықтым.

Бұл шумақ Иманғалида сәл басқаша өрілген:

"Бұл істі неге қылдым әуел бастан?!

Ажалы болып бізден өлді арыстан!"

"Сарайы хан қызының сасыпты! — деп,

Айтар!" — деп, енді жаман сонан сасқан!

Енді шығарманың 39-шумағына назар аударамыз:

Бұл істі қылмас едім, мұнан қорықтым,

Жігітті шығарған соң, сонан қорықтым,

Сықылды асылзада ханның қызы

Бұл малай қара, шошқа құлдан қорықтым.

Байыптасақ, біріншіден Мұхаммедфазылдағы 32-шумақ пен 39-шумақ аралығында ұйқас қайталауы бар. Екеуінде де "қорықтым" сөзі 3 рет қайталанып, ұйқасқа негіз болған. Ал, Иманғалидың 32-шумағын алсақ, әрі ұйқас қайталауы орын алмайды, әрі, кейіпкердің іштей желінуі, өкіне бастауы — бәрі шығарма сарынына неғұрлым дөп келеді. Осы екі себепке сүйеніп, біз шығарманың 32-шумағын Иманғали бойынша беруді жөн көрдік. Екі нұсқада жекелеген сөз ауысулары, тармақ сәйкессіздіктері ұшырасады. Мәселен, Мұхаммедфазылда: "Қасына екі жастың жалғыз шалсың" — деп басталатын 3-шумақтың екінші жолы: "Таппасаң егер өлең байғұс шалсың" — түрінде келіп, төртіншісі: "Алданып әңгімемен жол қысқарсын" — деп берілсе, Иманғалида бұл төртінші екінші тармақ ретінде алынып, ол төртінші: "Үш ауыз сөз таппаған, азапталсын!" — деп өрілген. Біз оқиға өрбуіне, кейіпкер табиғатына Иманғали нұсқасы неғұрлым жуық деп тауып, соңғыны енгіздік. Мұхаммедфазылда: "Екі жас үш ауыздан сөз сөйлейді" — тармағын маңдай еткен 6-шумақтың соңғы тармақтары: "Екі жас үш ауыздан сөйлеген соң, // Баяғы кәрі шалға кезек келді" — түрінде берілсе, Иманғалида бұл былай алынған: "Екі жас міндетінен құтылған соң, // Баяғы байғұс шалға кезек келді". Біз "үш ауыздан" дегенді бір шумақта екі рет қайталаған Мұхаммедфазыл нұсқасынан да Иманғали көшірмесі түпнұсқаға жақынырақ болар деп есептедік. Оның есесіне Иманғалиға: "Жаздырып шал байғұсты ерттеп алды" — дегенді ту етіп ұстаған 8-шумақтың соңғы екі тармағы мүлде енбей қалса, біз оны Мұхаммедфазыл бойынша келтірдік. Мұхаммедфазылда 25-шумақ: "Сен жігіт көзге түстің қайдан? — дедім" — деп басталса, Иманғалида басқаша түрде: "Жарқ етіп сен көзіме түстің менің" — деп берілген. Біз сөз мәніне, қыз мінезіне сүйеніп, Иманғалидың алғашқы: "Жарқ етіп" — сөз қолданысы мен Мұхаммедфазылдың кейінгі сөздерін: "көзге түстің қайдан? — дедім" — дегенін біріктіріп алғанды жөн көрдік. Себебі Мұхаммедфазылдағы ұйқасты негіздеген: "... қайдан? — дедім" — сөздеріне екінші тармақ соңындағы: "... шайтан" — дедім", төртінші жол аяқталымындағы: "... айтар!" — дедім" — сай келетінін ескердік.

Шығарманың жазылған уақытын анықтағанда, Мұхаммедфазыл көшірмесі соңындағы: "1918" — дегенді біз туындының жазылған уақыты деп белгіледік. Себебі Мұхаммедфазыл өзінің көшірген уақытын көрсеткенде, жылымен қоса айын, күнін қоса ескертетінін ескердік.

Бұл туынды ең алғаш республикалық "Сарыарқа" журналының 1995 жылғы бесінші санында (8-146.) жарияланды. Арнайы түсінік беріп, баспаға ұсынушы — Жүсіпова Г.Қ.

Хаятбақшы.

Бұл дастанның бізге жеткен нұсқасының жалпы көлемі — 555 шумақ, яғни 2220 тармақ. Әулеттік мұрағатта бұл шығарманың 5 көшірмесі сақталған. Оның біріншісі — ақынның өз қолымен жазылған түпнұсқасы болса, екінші, үшіншісі, әрі неғұрлым толық жеткені — Мұхаммедфазыл мен Иманғали көшірмелері. Төртіншісі — Мұхаммедәмен көшірмесінің бастапқы бір беті, яғни 18 жолы, сонымен қатар шығарманың соңғы бөлегі: "Уалтиын уалызитун" — хақы үшін" — тармағымен басталатын 522-шумақтан кейінгісі, демек соңғы 34 шумағы, немесе аяққы 136 жолы мүлде жоқ. Сонда Әменде орын алмаған тармақтардың жалпы көлемі 154 жол боп шығады. Сақталуы жағынан көлемі ең шағыны — Жолмұрат көшірмесі. Онда шығарманың бастапқы бөлімі, яғни: "Ибраһим халал төккен көздің жасын" — деп басталатын 22-шумаққа дейінгі 21 шумақ, яғни 84 жол ғана сақталған. Сонымен бірге шығарманың соңғы бөлегі, яғни Әменде жоқ үзінді: "Уалтиын уалызитун "хақы үшін" — дегенді маңдайша еткен 522-тармақтан кейінгі 34 шумақ, яғни соңғы 136 тармақ қамтылған. Сонда Жолмұратта бардың жалпы көлемі 220 тармақ болып шығады. Түпнұсқа бола тұрып, көшірмелерге мән беру себебіміз: түпнұсқаның сақталу қалпында өзгешелік бар. Біз бұл шығарманы бастап сақтаған адам Мәшһүр-Жүсіп жиені, әрі атқосшысы болған Қасенғали Жүсіпов те, одан алып бізге жеткізген Жолмұрат Жүсіпов деп санап отырмыз. Себебі бұл нұсқа бізге Жолмұрат арқылы жетті. Ал, Қасенғалидың інісі Жолмұраттан ерте қайтыс болғаны, оның жазбасын Жолмұрат ап қалғаны туралы дерек бар. Оның үстіне Жолмұратта қалған бар нұсқа жақсы сақталса, тап осы туынды күн қызуын көбірек қабылдап, соның әсерінен де сарғыш тартып, бастапқы беттерінің жоғарғы бөліктерінің іріп түсіп қалуы орын алған. Қасенғалидың ұзақ уақыт қойшы болғаны, жазғы уақыттарда қолжазба салған қалта ма, дорба, сумка ма, әйтеуір оның кигіз үй ішінде ілулі тұрғандықтан да, күн қызуын ерекше қабылдау әсері айрықша байқалады.

Мәселен, бірінші беттің бастапқы 3 жолы мүлде іріп, жыртылып қалып, бізге жетпеген. Беттің жоғарғы жағының оң жақ қапталы шетінегендіктен де, осы тұста орналасқан шығарма шумақтарының тақ қатары, яғни: 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15-жолдары екенін ескерсек, ол жаты мүлде түсіп қалған да, 4-тармақтан бастап жұп қатарлылардың, яғни 6, 8, 10-жолдардың бастапқы бірер әріптері сақталмаған. Ал сол парақтың 2-бетіне келсек, алғашқы 4 жолы мүлде жоқ болуымен бірге, керісінше беттің сол жақ жоғарғы қапталы омсыраюына орай: 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18 — жолы, яғни жұп қатарлылары мүлде жоқ. Ал, бар тақ жолдардың ішінде 5-тармақгың бастапқы: "Өлік" деген сөзі түсіп қалса, қалған: 7, 9, 11, 13, 15 — жолдарын оқуға болады. Беттің төменгі бөлегі: 15-тармақтан бастап тұтас сақталған. Тап осы іспетті түсіп қалу 3-4-бетте орын алса, одан кейінгі біраз беттерде беттің жоғарғы бірер жолының кейде тұтас, кейде ара-тұра сақталмауы орын алған. Міне, осындай жағдайда біз қолда бар көшірмелердің бәрін сараптап, салыстырып, шығарманы толық сақтап беруге тырыстық. Түпнұсқадағы 12-шумақтың бастапқы жолы: "Менің айтып тұрғаным — жанның ауылы" — деп берілсе, көшірмелердің бәрінде: Мұхаммедфазыл, Мұхаммедәмен, Жолмұрат, Иманғалида — осындағы "тұрғаным" сөзі орнына "жатқаным" — деп келтірілген. Біз түпнұсқадағыны алдық. Түпнұсқа бар жағдайда, көшірмелерге ауытқымай, бастапқыны сақтау басқа тұстарда да үнемі жүзеге асып отырды. Осы орайда Мәшһүр-Жүсіпте: "Нұры пак дүрс еткенде, жерге түсіп" — деп басталатын 33-шумақ өз орнында жоқ болумен бірге, оның басқа жерде екенін нұсқаған ескерту белгі бар екенін ескеріп, оны тауып енгіздік. Мұхаммедәменде осы шумақтағы "пак" сөзі орынын "бар" сөзі иеленсе, Мәшһүр-Жүсіпте және басқа екеуінде "пак" сөзі тұрғанын, шығарма мазмұны мен стиліне соңғы сөз жуық екенін басшылыққа алдық. Сонымен бірге: "Неше түрлі орнатқан шөптің гүлі", — деп басталатын 42-шумақ пен оған ілескен 43-шумақ Мәшһүр-Жүсіпте жоқ болған жағдайда да Мұхаммедфазыл, Мұхаммедәмен, Иманғалидың бәрінде орын алғанын ескеріп енгіздік. Сондай-ақ: "Жоғары өрлеп аяқты басады екен",- дегенді маңдайша еткен 94-шумақ та түпнұсқаның өзінде жоқ болса да, көшірушілердің жаңа аталған үшеуінде бірдей орын алғандықтан, кіргізілді. Біздіңше, біз сүйеніп, "түпнұсқа" деп атап отырған нұсқа да Мәшһүр-Жүсіптің бірінші жазғаны емес, өз қолымен көшірген екінші үлгі болу керек. Олай дейтініміз — шығарма соңында ақын өз қолымен мына ескертуді жазып кетіпті: "Өз қолымнан жазған біреуін Сұлтанмахмұт Торайғыровқа беріп едім: "Бастырамын!" — деген соң. "Семейде өзім қашып, жан сауғалап жүргенде, архивте қала беріпті!" — деп нандырды". (Қараңыз: Әулеттік мұрағат: Мәшһүр, 6-папка, 61-бет). Міне, Мәшһүр-Жүсіп жазбасының негізгісі емес, қосалқы оз көшірмесі (негізгі толығы, дұрысы баспаға ұсынылғаны болуы әбден мүмкін). Міне, соны ескергендіктен де, "Кейбіреудің зіңгіттей бар ағасы" — дегенді алға ұстаған 283-шумақтың екінші жолы Мәшһүр-Жүсіпте: "Інісі үшін ағып көр көзден жасы" — делінсе, көшіруші үш адамда бірдей "көр" сөзі орнына "жүр" сөзі алынуы тегін емес деп таптық.

Сонымен бірге Мәшһүрде бар, ал көшірушілер: Мұхаммедәмен, Мұхаммедфазыл, Иманғалида төрт жол жоқ екенін ескертеміз. Ол: "Жаңылды сасқанынан су ағысын", — деп басталатын 85-шумақтың 2, 3, 4 — тармағы мен 86-шумақгың бірінші тармағы.

Енді Мәшһүр-Жүсіп жазбасындағы парақтардың бір қапталына көлденең жазылған ескертулерге көңіл бөлейік. Мәселен, Мәшһүр жазбасының 16-бетіндегі: "Мөлдір, тұнық лайсыз су ішірейін", — деп басталатын 144-шумақтың үшінші тармағы: "Аят пенен хадистен сом тастамай" — деп берілсе, сол шумақтың оң жақ қапталында көлденеңнен мына ескерту орын алған: "Сом — піспей қалған темір".

Шығармада кедей әйел Халиманың езіне онша тиімді болмаса да, шешесі жоқ жас бала Мұхаммедті асырауға алғаннан кейін, бұрын суалып кеткен оң емшегіне сүт біткені, арық түйесінің семіз болғаны айтылады да:

Құрып жатқан бұлақтың көзі ашылды,

Құдай қолға берген соң бір асылды.

Маған-дағы бір дәурен тиіп еді,

Айырылып қап, ағыздым мен жасымды! —

деген 193-шумақ келтіріледі. Сол шумақпен аяқталған 21-бет соңына мынадай ескерту енгізілген: "Бұл Мұхырарредің екі жарым жаста бір қылықты, сүйкімді баласы өлген. Сол шақта сөйленген сөз".

Дастанда Хадишаның сауда керуеніне жалданып, Мұхаммед сапар шеккенде, "Насариннің (басқа діндегінің) бір дөкей ғұламасы" болған адамның жол тосып, кезінде Ғайса (Иса) пайғамбар айтқан ескертуі бойынша болашақ пайғамбарды танып, сый көрсеткені сөз болады. Ғұлама Ғайсаның мына сөзін есте тұтады:

Белгісінің, ақ бұлт — болар басы,

Оған қарай домалар таудың тасы.

Ағаш біткен иіліп, сәжде қылып,

Қу ағаштың көгерер және басы! (306-шумақ).

Міне, осы шумақ жазылған беттің оң жақ қапталында көлденеңдеп жазылған ақынның мына ескертпесі орын алған: "Күні бүгінге шейін бір ағаш өмір бойы құрамайды, құламайды, жылда бір иіледі!". Шығармада одан әрі әлгі ғұламаның Мұхаммедті шығарып сап тұрып, өзінің жаназасына келуді өтінгені сөз болады. Сол өтініш келтірілген 38-беттің "Саған қарар қабылмын, хақ Мұхаммед" — дегенді жалау еткен 341-шумақ тұсындағы оң қапталда мына ескерту берілген: "Хазірет[е] Жебірейіл хабар беріп, ан хазіретіміз жаназасына даяр болған".

Шығармада Мұхаммедтің үйлену тойы үшін оның болашақ әйелі Хадишаның малды шашқаны айтылған тұста:

Мұнан артық асыл тас аямда жоқ,

Жеміс түгіл, көбіңе саям да жоқ.

Осы тойға қуанбай қалғаныңа

Қырықты жүз қыл, той түгіл, маям (мим) да жоқ —

деген 459-шумақ берілер алдында оң жақ қапталда мына ескерту кірістірілген: "Мим сәжде есебінде, қырыққа жүреді, "кәф" (қаф) жүзге жүреді. "Мимді" "кәф" қылып оқу дегені".

Шығарма соңында мынадай ескерту орын алған: "50-бет- те, (бізше — 49-бетте): "Оған ғашық болғаным әлдеқашан, // Ойнап жүрген күнімде сегіз жасар" (Бұл: "Хадиша айтты: — Жетім ғой, рас нашар" — деп басталатын 447-шумақтың 3-4 жолы туралы айтылып отыр — Г.Ж.). Хадиша анамыз ан Хазіретімізден он бес жас үлкендігі бар. Тумаған күнде қалай ғашық болады? Бұл сөздің мәнісі: пайғамбар әкесі Ғабдолла буте тыраш екен. Ол ағаш жонып отырса, Хадиша, сегіз жасар қыз, алдына келіп, телміріп, қадала қалып қарайды екен де, отырады екен. Сол құмарлығын танбай жүріпті. Ғабдолла Әминаны алған кезде Хадишаға жуықтасу үшін, сөз айтқанда:

—Енді маған бір тиын құрлы керегің жоқ. Ол күнде сенде бір бөлек тұр, кескін бар еді. Ол түрің кетіп қалды! — деген екен. Сөйтсе, ол нұр пайғамбар нұры екен. Әминаны алған соң Әминаға кеткен екен. "Сол әңгімесін сөйлеп айтқан" — дейді. Ол нұр әуел бастап, Адам ата, Хауа анамызда болып, сонан сырғып бірден-бірге келген болса керек".

"Хаятбақшы" тамамдалып, ел арасына тарала бастағанда, оны иемденгісі келген бір адам әрекетін естіген ақын сол іске өз ренішін білдірумен қатар, шығарманың не мақсатпен жазылғанын, оның қай тұсын қалай ұғыну керектігін де ескертіп, қалдырған екен. Біз әулеттік мұрағатта сақталған ақынның сол жазбасын да толық келтіргенді жөн көрдік: "Бұл Мәшһүр "Хаятбақшы" деп, пайғамбарымыз Мұхаммед-Мұстафа ғалиалслут уасаламның туғанынан бастап, Хадиша анамызды алғандығына шейін өлеңмен қисса қылып сөйлеген. Ол өзі бастан-аяқ уалзихының тәпсірі болып шыққан, оған лимнәшірім мәнісін өлең қылып қосқан. Онан ақ қағаз қалып бара жатқан соң, уалтин уаллазитуныны қосқан. Сол нұсқаны Айдабол ішінде Тілеу: Қошқарбай молданың бір иті: "Өзім шығарған сөз", — деп, "Жылтыр — Смағұлдың" Қалым дейтұғын баласына жазып беріпті. Өлең арасында: "Мәшһүр" — деген ат болса, қалдырып отырыпты. Соны Мәшһүр көріп қайта жазып: ...

Ақ қағазды шимайлап мұнша ластап,

һазар аспан тұтатып, жұртты аластап.

Екі көзі мөлдіреп уалтиын тұр,

Өкпелейтін кісідей кеттім тастап.

Құнан, дөнен — мінгенім — асау тарпаң,

Осы күнде құла ала деген жайқан (жайпаң).

"Бұл иттен де жаяуым тыныш екен", — деп,

Қаздай басып келемін байпаң-байпаң.

"Уаллатин уарллазитун" — хақы үшін,

Ағаштың інжір, зитун көр жемісін.

Інжірдің зитун менен қасиеті —

Адамның дерттен таза қылады ішін.

Бойыңа жесең інжір, сіңеді асың,

Аурудан аман болар іші-басың.

Қақырық, жөтелдердің бәрін жоқ қып,

Рақатпен өтер дәурен сүрген жасың.

Көп пайда Бадбауасир деген желге,

Құрсақ, қуық — пайдалы — және белге.

Жүрек, бауыр, талақтың бекігенін

Ашып және науқасқа ем онан өңге.

Зитун және сүйікті жақсы жұмыс

Жемісін жеп, табылса, майынан іш.

Қасиеті аят пен хадисте бар,

Іштен, тыстан кетірер дертті тегіс.

Түр, сынын хақы үшін айтамын мен,

Жалғаны жоқ, жігітлер, сөзіме сен.

Құдайменен сөйлескен Мұса кәлам, —

Динаре, Top тауының барлығы шын.

"Оһыз албилдала мен дүр" — Құран сөзі,

Хақында Мекке шаһары келген өзі.

Өзге жайдан Меккенің артықтығын

Теп-тегіс біледі оны дүние жүзі.

Мижаз мағына бұл жерде тамам болды,

Өтіп алсаң көпірден, таптың жолды.

Әрбір сөздің хақиқат мағынасын

Көз үстіне, қарайық, қойып қолды.

Уаллтин дүр дін ғылымы білсең, әне (әні),

Дін ғылымынан табылар ғылым кені (кані).

Уалзиритун мағрипат жемісі дүр,

Білем десең, өзіңді өзің таны!

Мағрипат өз алдына ғылым болған,

Құдайым бір көңілге құйса нұрдан.

Мықа мен ғылымлығын түгел кезіп,

Ғарыплар білер мұны нұрға толған.

Түр, сынын делінген сөзден мұрат,

Ол - Рум мұталлай хақ Мұхаммед.

"Тажалли хаққа мәзһүр" — болғаннан соң,

Қалдырған үмбетлерге әрбір ғибрат.

"Мұрад не билдаламин", — деген сөзден,

Естіп жұрт үйренсін мұны бізден.

Көңілі дүр хақ Мухаммед Мұстапаның

Сөйледім мен тәпсірден көріп көзден.

Бұл сөзде көп мағына бар білінбеген,

Құлақ естіп, еш көзге көрінбеген.

Алданып дүние, ақырет ешбіріне

Өзі бүтін шаһар боп бөлінбеген.

Бір Алла айтып жатыр қиссам етіп,

Білесіз қайдан бәрін (заһыным) зейінім жетіп.

Біздікі болар-болмас бір аз ғана,

Ғалымлар тәпсір қылған жүндей түтіп.

Қиссамның жауабы — бұл: құлағың сал,

Түбінен терең дария гауһарын ал.

"Жараттық — дейді Алла, — біз Адамды

Фиахасан тұқым әр түрлі хал.

Адамға әуел бердік сымбатты бой,

Сүйіклі қылдық және жүзін хош рой.

Тіріклік және білім: естіп, көру,

Ішіне салдық және тақыл мен ой.

Шиботи сегіз сипат Құдайда бар,

Адамда соның бәрін қылды даяр.

Өзгеден Адамды артық қылғандығын

Құранда неше жерде берді хабар.

Қолға алдым әңгіме қып қиын жерді,

Сөйлеуге білмей қалдым, кезім келді.

"Халақа Алла адам тали сорта", —

Деп бұған талымлар тәпсір берді.

Айтқанмен мұнан әрі өте алмаспын,

Тереңге аса сүңгіп кете алмаспын.

Нығыметін адамзатқа берген Тәңірім,

Мен сөйлеп мөлшеріне жете алмаспын.

Бұ сөзбен көтерілді Адам шалқып,

Леп ұрып, шайқатылып, судай қалқыта.

Білгенлер сөз мағынасын кетеді елтіп,

Толықсып, еріп тұрған майдай балқып.

Хош шұмма рададнат аят келді,

Қайтардық ол Адамды біз тағы енді.

Сыфыл, сафалын төмендетіп,

Мекенжай қылды бізге қара жерді.

Адамның асып сонда тасқандығы,

Жігіттік дәреженің асқандығы.

Кәрілік ол сығылса пейілін ғой,

Көңілді қара жердей басқандығы.

Жалғанның керек емес жарлы, байы,

Өлгенде жарылқаса бір Құдайы.

Дүниеде өзі түзу жүрмегеннен

Тозақта баз пенденің болды жайы.

Сығылса пейіліңді соған алған,

Деп айтқан: "Оңалмайды оған барған!"

Иман мен ізгі ғамал қылғанларды

Бұлардан сыт-шына ғып бөліп алған.

Дүниеде Хақты есіне алғанларға,

Өлген соң тірілуге нанғанларға,

"Филһим жирағир мүмнүн", — деп айтылған:

Иман мен біте қайнап барғанларға.

Игі тілек, денсаулықта қылса тағат,

Жаслықта тартқан болса көп рақат,

Тағат пен ол сабырының қолқасына

Құдайдан жақсылық бар би наһаят.

Қылған ісі кәрілікте тұрмас ходқа,

Алмайды оны есептеп расчетка. —

Отказ, — деп, кәрілікте қылған істі,

Дүниеде патшалар да алмас сотқа.

Тағатпен жас күнінде ғұмыры өтсе,

Тірек қылмай әр ғадатын жасы жетсе,

Қылмаса да қылғандай жазылады,

Қыла алмай шамасыздан қойып кетсе.

Шамамыз осы болды жеткен біздің,

Тауыстық қарай-қарай майын көздің.

Мағынасы тәпсірлерде осылай екен,

Филғғым жир ғинұр мүмнон сөздің.

Өзім өліп қалғанмен, өлмес атым,

Өлмейтіннің біреуі — жазған хатым.

Күнде көрсе, өзімді жан танымас,

Таныс болған үш жүзге хикаятым.

[Әулеттік мұрағат: Мәшһүр, 8 папка, 177-184 беттер]".

Бұл дастан ең алғаш республикалық "Абай" журналының 1993 жылғы сегізінші санында (56-766.) жарияланды. Арнайы түсінік жазып, шығарманы ұсынушы — Гүлназ Жүсіпова.

"Хаятбақшы" дастанындағы араб-парсы сөздеріне түсініктер:

1. Фирдаус — жұмақтың бірі.

2. Ғадін — жұмақ аталымы.

3. Халал — адал.

4. Әнбие — әулие.

5. Мурсал — жіберілген елші.

6. Нәби — әулие.

7. Әлхамдулилла — барлық мақтау Аллаға тән.

8. Ғали — ұлы, биік, жоғары, сәулетті.

9. Мұғжизат — мұғжиза — керемет.

10.Пәруана (парсы сөзі) — көбелек, түн көбелегі.

11.Хабиб, хабба - сүю, ұнату. Мұнда "Хақтың, Құдайдың ұнатқаны" мағынасында қолданылған болар деп есептедік.

12.3әбіржат — асыл тас, хризолит тасы.

13. Нығымет — шапағат, қайырым.

14. Махкам — мықты, берік.

Пайғамбардың дүниеден өтуі.

Біз ұсынып отырған бұл шығарманың жалпы көлемі — 163 шумақ, яғни 652 тармақ. Аталған дастан әулеттік мұрағаттағы Жолмұрат (3-дәптер, 5-жіктелім, 10-16 беттері) жазбасы және жоғарыда аталған Орталық ғылыми кітапхана қолжазба қорындағы Мәшһүр-Жүсіп шығармалары жинақталған 1171 папканың 20 [105]—9 [110] (мұнда шығарма беттері керісінше белгіленген: алдымен жоғарғы сан — "20", кейін "9" саны келтірілген) — беттерін қамтыған белгісіз біреу көшірмесі — өзара салыстырыла отырып әзірленді. Екі көшірменің де біз келтірген нұсқамен бітпейтінін, "Бұл күні патшалықта әділдік жоқ", — деп басталатын жалғасы бар екенін ескертеміз. Біздің бұлай бөлуіміз, біріншіден, шығарманың келесі бөлімінің бастапқыға қатысы аз, мүлде бөлектігі болса, екіншіден, Мәшһүр-Жүсіп атқосшысы болған, кейін оның мұраларын жинауда көп қызмет атқарған Иманғали Маненов жазбасында біз қалдырған екінші бөлім "19- бап" — деген айдармен жеке берілген екен. Біз осыны ескердік. Осы орайда бұл шығарманың: "Пайғамбардың дүниеден өтуі туралы" — деген аталыммен ең алғаш республикалық "Жұлдыз" журналының 1996 жылғы екінші санында (113-128 беттер) жарияланғанын (араб әрпінен қазіргіге аударып, баспаға әзірлеген — Г.Қ.Жүсіпова), онда біз ұсынып отырған нұсқадан тысқары 10 шумақ, яғни 40 жол қоса енгенін еске саламыз. Біздіңше, біріншіден, 40 тармақ қосылса да, аяғына дейін алмауға ең алдымен шығарма соңының бастапқыға тақырып жағынан үйлеспеуі эсер еткені анық. Екіншіден, Мәшһүр-Жүсіп мұраларының жиналып бітпеуі, ол кезде Иманғали мұрасының бізге беймәлім болуы да осы қалыпты негіздеді.

Бар мәтінді өзара салыстырсақ: "Әрқашан уағдада тұрған сізсіз" — деп басталатын 68-шумақ Жолмұратта бар да, 1171 папкада мүлде жоқ. Осы орайда біз сүйенген 2 нұсқада көп ретте сөздердің орналасу тәртібі үйлес, орайлас келсе де, біраз тұста мүлде бөлек кету де баршылық екенін ескертеміз. Мәселен: "Өсиет сөзім қабыл алсын" — дейді", — дегенді маңдайша еткен 42- шумақтағы екінші жол Жолмұратта: "Әбубәкір имам боп барсын" — дейді" — түрінде беріліп, кейін 4-жолда да "Әбубәкір" сөзі қайталанатынын ескерсек, 1171де екіншіде "Әбубәкір" сөзі орнына "садығым" сөзі орналасқандықтан, шумақ ішінде бір сөздің екі рет қайталануы орын алған Жолмұратқа қарағанда, 1171-папкадағы неғұрлым ұтықты деп санадық. Сонымен бірге: "Тілінен пайғамбардың шығады үн" — дегенді алға ұстаған 45-шумақтың соңғы жолдары Жолмұратта: "Бұл халін пайғамбардың көргеннен соң, // Жылайды сахабалар мұнан да тым", — деген қалыпта өрілсе, 1171де бұл былай келтірілген: "Пайғамбар келе алмады науқасынан, // Мешітке Әбубәкір имам болсын!". Біз бұл тұста 1171ді таңдадық. Себебі, біріншіден, мұнда шығарма мазмұнына сай Біләлдің пайғамбар тілегін жеткізуі орын алса, екіншіден, сахабалар жылауы бұдан кейінгі 46-шумақтың басында тағы орын алған. Демек, Жолмұраттағыны алсақ, екі шумақта да сахабалар жылауы орынсыз қайталанған болар еді. Мұның есесіне енді біраз ретте 1171-папкаға емес, Жолмұрат нұсқасына иек арту жүзеге асты. Мәселен Жолмұратта: "Бір қайғы сонда түсті қауым көпке" — деген жолмен 48-шумақ басталса, 1171де ол: "Бәрі де басын ұрды дөңбекке", — деп өзгертілген. Сөз қисыны, адамдар тәртібіне қарап, біз Жолмұрат үлгісін енгіздік. Сондай-ақ: "Разымын жарылқаса үмбетімді" — дегенді ту еткен 133-шумақтың үшінші жолы Жолмұратта: "Барлық үмбет бейнетін маған тартқыз", - делінсе, 117-іде: "Үмбет жанын жеңіл ғып ал, Ғазірейіл", — түрінде өрілген. Біздіңше, шығарма мазмұны мен идеясына Жолмұрат нұсқасы неғұрлым жуық деп санадық. Кейіннен Алла тағаланың тап осы тәрізді тапсырмасының Мухаммед жанын алуға байланысты Ғазірейілге берілгенін еске алсақ та, Жолмұрат нұсқасының түпнұсқаға неғұрлым жақын тұру мүмкіндігі анықтала түседі.

Мұның бәрі Мәшһүр-Жүсіптің өз қолымен жазған нұсқалары жоқ жағдайда түрлі көшірмелерді салыстыра сараптау қажеттігін дәлелдейді. Алда басқа туындылар тәрізді тап осы шығарма көшірмелері ел арасынан жинақталып, қосылып жатса, біз ұсынған нұсқаға да болашақта өзгеріс кіріп отыру мүмкіндігін ескертеміз. Мұның бәрі өткен заманда өмір сүрген басқа да қазақ ақындары тәрізді Мәшһүр-Жүсіп мұрасын зерттеу бірер жыл түгіл, бірер онжылдықтар тұсында да толық қамтылып бітпейтінін дәлелдейді. Осы орайда бұл шығарманың әулеттік мұрағатта үшінші бір нұсқасы бар екенін, ол Иманғали Маненовтан көшірген Төлепберген Алдабергенов нұсқасы екенін, сөздердің орын тәртібі, ұйқас реті тұрғысынан автордың осы тақырыпта жазған екінші бір дүниесі тәрізді әсер қалдырғанын ескеріп, оны арнайы саралауды кейінгі материалдар толығуы, жиналуына сүйеніп, қолға алған жөн деп шештік. Мұның бәрі Мәшһүр-Жүсіптің ел ішіне кең тараған аса бай мұрасын жинау ісін жалғастыра беру керектігін көрсетеді.

Осы шығармада орын алған араб-парсы сөздеріне түсініктер:

1. Набуд — белгілі, атақты;

2. Саруар — көсем;

3. Садық — дос, шыншыл;

4. Мүһр — мөр;

5. һу-һу (һуа) — ол Алла;

6. Хабиб — сүйікті;

7. Фирдаус — жұмақтың ең қадірлісі;

8. Нәби — пайғамбар, хабаршы;

9. Ибн — ұлы; ибн Ғаббас — Ғаббас ұлы;

10. Мумин — иман келтірген.

Бұл шығарма ең алғаш республикалық "Жұлдыз" журналының 1996 жылғы екінші санында (113-1286.) жарық көрді. Баспаға дайындап, қажет түсінік жазған — Гүлназ Жүсіпова.

Ахтам хазірет пен Ғалы батыр.

Бұл шығарма Павлодар облысы, Баян селосының тұрғыны, ақын мұрасын жинаушы Төлепберген Алдабергенов (1932 ж. туған) көшірмесі бойынша әзірленді. Төлепбергеннің кезінде Иманғали Маненовтан көшіргені бізге белгілі. Шығарма ауызша айтушыдан естігенді қағазға кейін түсіру арқылы бізге жеткендіктен де, орынсыз сөз қайталанулары ұшырасуы заңды. Шығарма көлемі 245 шумақ, яғни 980 тармақ. Баспаға тұңғыш ұсынылып отыр.

Сараң бай мен Ғалы-арыстан.

Жалпы көлемі 110,5 шумақ, яғни 442 тармақтан тұратын бұл шығарманың әулеттік мұрағатта үш нұсқасы сақталған. Оның екеуі — Мұхаммедфазыл көшірмесі болса, үшіншісі — Жолмұрат жазбасы. Дастанның: "—Ай, патша, тағыңызбен ағар! — дейді" — деп басталатын 54-шумағының соңғы 2 жолы бұл 3 көшірме нұсқада да орын алмағанын, сондықтан бұл тұсқа көп нүкте қоюмен шектелгенімізді ескертеміз. Туындының бастапқы 6 шумағы тек Фазыл көшірмесінің бір үлгісі (Фазыл, 5-папка, 10-жіктелім, 1- бет) бойынша берілді. Яғни бұл Фазылдың екінші бір көшірмесінде (Фазыл, 3-папка, 76-81-беттер) де, Жолмұратта да жоқ. Фазылдың 2 көшірмесі көбінесе бір-біріне үйлес, яғни бір текті болса да, ара-тұра жекелеген сөз, сөз тіркесулері өзгерісі кездеседі. Мұндай айырым болған жағдайда біз бұған дейінгі — және бұдан кейінгі шығармаларды баспаға әзірлеудегі ұстанымды басшылыққа алдық. Ол шығарма идеясы мен сөздің орын, ұйқасу реті, орынсыз қайталанбауын т.с.с. ескеріп, түпнұсқаға неғұрлым жақын дегендерін енгізіп отыру. Мәселен: "Рауаят имамлардан бізге қалды" — дегенді маңдайша еткен 8-шумақтың соңғы жолы Мұхаммедфазылдың екі нұсқасында бірдей: "Наданды талай-талай жолға салды" — түрінде берілсе, Жолмұратта ең соңғы "жолға салды" тіркемі орнына "жөнге салды" — келтірілген екен. Біз ұйқас құрып тұрған соңғы сөздер үйлесу ретіне қарап, мәселен: "бізге қалды", "тілін алды" — деп өрілген алғашқы екі жолдағы соңғы 2 сөздің алдыңғысы жіңішке дауысты болғанын ескеріп ("бізге" және "тілін"), соған ұйқасушы төртінші тармақтағы сөз тіркемін жіңішке дауыстылардың үйлесуіне қарай "жөнге" сөзін ("жолға" емес) таңдадық. Ал: "Пайғамбар үмбетіне дін үйретті" — жолын ту еткен 10-шумақтың соңғы жолы Жолмұратта: "Өзі сараң, бір надан бай болыпты" — деп берілсе, біз тағы да ұйқас ретіне қарап, Мұхаммедфазылдың: екі нұсқасының бірінің (5-папкасындағысының) "Бай болып Мединеден бір жан өтті", — тармағын таңдадық. Осы орайда Мұхаммедфазылдың екінші көшірмесінде (3-папкасында) "Жан өтті" тіркемі орнына "бай өтті" — орын алғанын, онда бір тармақта "бай" сөзі 2 рет орынсыз қайталануы орынсыздығын да ескердік. Сондай-ақ: "Өзінің мұсылмандық белгісі бар" — жолын алға ұстаған 13-шумактың соңғы жолы Мұхаммедфазылда: "Болмады сол уақытта бір кісі пар" — деп, жалпылама айтылса, Жолмұратта бұл ұғым айқындала түсіп: "Еш адам сараңдықта болмады пар" — делінген екен. Біз соңғыны ұсындық, себебі не бойынша пар болмағаны, атап айтқанда, сараңдық бойынша екені Жолмұратта неғұрлым дәл белгіленген деп санадық. Сонымен бірге: Мұхаммедфазылда 32- шумақ: "Қайыр бер матаң біраз, тілімді алсаң, // Сөзіме сауап болар құлақ салсаң, // Ай, сорлы, ақыретте азық болар, // Ей, байғұс, қайыр беріп, батамды алсаң!" — деп берілген екен. Біз бұл шумақтағы кемсіту ұғымы 3-тармақта: "ай, сорлы" — деп бір рет берілгенін, оның үстіне "Ей, байғұс" — деп тармақ бастау, бұған ілесе берілген 33-шумақ басына тән екенін ескеріп, 32-нің төртіншісіндегі: "Ей, байғұс" соз орамын Жолмұраттағы: "аз ғана" сөздерімен алмастыруды орынды деп таптық. Біз бұл жолы да, бұдан кейін де ақын шығармаларының түпнұсқасы жоқ жағдайда, әулеттік мұрағатқа жинақталған көшірме нұсқаларды салыстырып, шығарма тақырыбы мен идеясына, сөзді орынсыз қайталамау, ұйқасу тәртібі т.с.с. талаптарға сай сұрыптап беру әдісін қолдана отырып, алда ел ішіндегі ақынның тікелей өз жазбасы, немесе бұдан басқа көшірме үлгілері табылып, қосылып отыруын т.с.с. ескеріп, ақын шығармаларын тексеру, баспаға ұсынуда үнемі бір орында тұрмау, ілгерілеу жұмысы жүре беретінін ескерткіміз келеді.

Мұхаммедфазыл көшірмесі соңында шығарма көшірілген уақыт: "19.03.1935" - деп көрсетілсе, Жолмұратта: "26.03.1951" - деп белгіленген. Біздіңше, шығарманың неғұрлым ерте, яғни ақын көз жұмған 1931 жылдан көп ұзамай көшірілуі де көшірме бағасын арттыра түседі деп санаймыз.

Бұл туынды ең алғаш "Ғалы-Арыстанның әңгімесі" — деген атпен "Жұлдыз" журналының 1999 жылғы сегізінші (146-1506.) санында жарияланды. Баспаға әзірлеген — Гүлназ Жүсіпова.

Ғалының мырзалығы.

Жалпы көлемі 69 шумақ, яғни 276 тармақтан тұратын бұл шығарманың әулеттік мұрағатта екі нұсқасы: Мұхаммедфазыл мен Сұлтанмахмұт (Шолтым) Иманмәдіұлы көшірмелері сақталған. Екі қолжазбаның көп тұсында сәйкестік, үйлестік болғанымен, ара-тұра, орын алған өзгешеліктер де баршылық. Шолтымда үшінші жол: "Хасен менен Хұсайын онан туып", — деп берілсе, Мұхаммедфазылда "менен" орнына "бірлан" сөзі қолданылған. Біз шығарма идеясына, ақын стиліне кейінгі нұсқадағы неғұрлым жақын деп, соңғыны таңдадық. Сонымен бірге Шолтымда сегізінші жол: "Жарқ етіп жаққан шамдай келді жетіп", — делінсе, Мұхаммедфазылда: "жаққан шамдай" орнына "шыққан таңдай" алынған. Жоғарыда айтылған себептер бойынша біз тағы да екіншіні таңдадық. Мұның есесіне: "Иірді кешке шейін жіпті дейді" — деп басталатын 22-шумақтың үшінші жолы Мұхаммедфазылда: "Жаңа алдына даярлап қойған кезде", — деп келтірілсе, тап осы қолдандым: "Арпаны үгіп үн істеп, нан қылыпты" — жолын маңдай еткен 31-шумақтың үшінші тармағында тағы да килігетінін ескеріп, қайталауға ұрынбас үшін де, Шолтымның: "Қолына алып жейін деп отырғанда" — жолын қалап алдық. Сондай-ақ Шолтымда 31-шумақ: "Арпаны үгіп, үн қып, нан қылыпты, // Кеш батып, қас қарайып шам жағыпты" — деп басталса, алғашқы "үн қып" — дегендегі "қып" сөзін одан кейінгі "нан қылыпты" — дегендегі "қылыпты" сөзі орынсыз қайталау боп шыққандықтан да, "қып" сөзі орнына "істеп" — деп берген Мұхаммедфазыл өзгерісін тиімді санадық. Оған қоса екінші тармақ соңындағы: "жағыпты" сөзі орнына Мұхаммедфазылдағы "болыпты" сөзінің үйқас тәртібі бойынша неғұрлым қолайлы екенін ескердік. Бүл ретте Мұхаммедфазылда алғашқы жолда "үгіп" сөзі болмаса, оны Шолтым бойынша толықтыруды жүзеге асырдық. Шолтымда: "Мен шытып қабағымды не қылғаным" — дегенді алға ұстаған 38-шумақтың үшінші жолы: "Емес пе тапқан бәйгем, алған олжам" — делінсе, Мұхаммедфазылда "тапқан" мен "алған" сөздерінің орны ауысып: "Емес пе алған бәйгем, тапқан олжам", — деп өрілген. Біздіңше, бәйгені "тапқан" дегеннен гөрі — "алған, олжаны "алған" дегеннен гөрі "тапқан" сөздері қазақ ұғымына неғұрлым жақын екенін ескеріп, Мұхаммедфазыл нұсқасын енгіздік. Сонымен бірге Шолтымда 60-шумақ былай берілген:

Біз қарасақ бұл күнде жаман көзбен,

Жөнелтсек жекіп сені суық сөзбен.

Таңда махшар күнінде патша

Құдай Қиын той теріс қарап тұрса көзбен!

Ал, Мұхаммедфазылда екінші тармақ соңындағы: "сөзбен" орнына — "жүзбен", төртінші аяқталымындағы: "көзбен" орнына "бізбен" алынған. Біздіңше, "теріс қарап" сөздерінен кейін "көзбен" сөзі алынуы ыңғайсыз. Керісінше "бізбен" теріс қараула шығарма идеясына, шумақ ішіндегі ой өріміне неғұрлым жақындық бар. Әрі ол "суық сөзбен" жекуден гөрі "Суық жүзбен" жекігенге орайлас келеді. Сондай-ақ 64-шумақ басталымы Шолтымда: "Дүниеде қылған ісін көңілінде тоқ // Бұларға қияметте қиындық жоқ" — деп берілсе, Мұхаммедфазылда алғашқы тармақ басқаша келтірілген: "Дүниеде қылғаны үшін аштарды тоқ". Біз шығарма идеясына, ақын стиліне кейінгісі неғұрлым жақын болар деп шештік.

Мұның бәрі соңғы түйін, ақырғы шешім емес. Алдағы уақытта не ақынның тікелей өз жазбасы, не басқа да көшірмелері табылып жатса, түпнұсқасы табыла қоймаған басқа туындылар тәрізді бұл шытырманның да кейбір тұстарына басқаша қарау да туа беруі мүмкін. Демек шығармалардың жазылғанына кемі жүз жыл, тіпті одан да көп уақыт өткенін, туындылардың алдымен ауызша айтылып, кейін қағазға түсуі мүмкіндігін т.с.с. ескерсек, біраз үлгілерді алдағы уақытта қайта сараптап, сан өлшемнен, електен өткізу міндеті туа беретіні де анық. Мұның бәрі ел арасындағы ақын шығармаларын іздестіріп, жинауды тоқтатпау, бұған көп болып ат салысу міндетін қояды.

Шонтыбай қажы.

Бұл шығарманың үш нұсқасы сақталған.

Оның бірі әулеттік мұрағаттағы ақынның көлемі 192 шумақ, яғни 768 тармақтан тұратын өз жазбасы болса, екіншісі содан көшірілгендіктен де, мөлшері де бірдей әулеттік мұрағаттағы Жолмұрат көшірмесі. Жолмұраттың тікелей Мәшһүр-Жүсіп жазбасынан көшіргендігін көлем деңгейлестігіне ғана қарап емес, оның мәтін соңындағы мына ескертпесіне сүйеніп анықтауға болады: "Таммат-тамам. Мәшһүр-Жүсіптің өз қолымен жазған нұсқасынан көшірілді. 1951 жылы, март, жуадүрнің ескіше бесінде. Көшіруші — Жолмұрат Жүсіпұлы — Мәшһүр-Жүсіптің жиені, шәкірті" (Жолмұрат, 6- папка, 5-мәтін, 18-бет).

Шығарманың қашан жазылғанын Мәшһүр-Жүсіп шығарма аяғында өзі атап көрсеткен:

... Жазылды үшбу нұсқа жылан жылы

Жылында мың сегіз жүз ол тоқсан үш. ...

Қыс күні, айы - қаңтар, Есіл бойы,

Числосы кәдуілгі декабрьдің" (Мәшһүр, 7-папка, 2-мәтін, 60-бет).

Осы орайда біз келтірген жолдарға назар аударсақ, "қаңтар" деп январь айын белгілеуіміз Қазақстанның неғұрлым жылы оңтүстік өлкесіне деп келсе де, солтүстікке келе бермейтінін де байқаймыз. Оған Абайдың 1888 жылы жазылған мына бір өлең жолдары дәлел бола алады:

Қараша, желтоқсан мен сол бір екі-ай,

Қыстың басы — бірі ерте, біреуі жай.

Ерте барсам, жерімді жеп қоям деп,

Ықтырмамен күзеуде отырар бай.

(Абай, Шығ., 1-том, Алматы, Ғылым, 1977, 97-бет).

Өлеңге берілген түсініктемеде қараша — октябрь, желтоқсан — ноябрь деп дұрыс берілсе, қазір қараша деп ноябрьді, желтоқсан деп декабрьді күнтізбеге шегелеп қойған жайымыз бар. Біздіңше, жалпы Қазақстанның оңтүстігі мен солтүстігіне ортақ күнтізбелерде декабрьді "желтоқсан" деп аударғанда, солтүстік өңірде декабрьдің қаңтар аталуы мүмкіндігін де естен шығаруға болмайды. "Қыстың басы-бірі ерте, біреуі жай" — дегенде, солтүстікте декабрь айы — қыс түспеуі ықтимал күздің соңы желтоқсанға емес, қашан да нағыз қыстың өзі қаңтарға доп келеді. Сондықтан да Мәшһүр-Жүсіп атамыз: "қыс күні, айы — қаңтар" — дей отырып, оның орысшаға аударғанда, декабрь болып шығатынын да өз қолымен тайға таңба басқандай етіп қалдырған деп санаймыз.

Қолжазбалардың сақталу, көшірілу жағдайын сараласақ, ақын жазбасының кіші беттерге жазылуынан да онда басқа кей нұсқалардағыдай бет шетінің мыжылып түсіп, не өшіп қалуы жоқ, жақсы жеткен. Қолжазбаның көшірілу сапасына үңілсек, Жолмұраттағыда түпнұсқаға сүйенгендіктен де, ауытқу т.с.с. байқалмайды. Ал, бүл шығарманың ең толық үшінші нұсқасы жоғарыда айтылған Орталық ғылыми кітапханадағы қолжазба қорындағы 1171 папкада сақталған. Белгісіз біреу қолымен жазылған ол көшірмеде бет орындары ауысуы, сөз өзгерулері ұшырасады. Ең алдымен онда бастапқы 41 тармақ мүлде жоқ та, шығарма: "Көзбенен көріп келдің шаһариарды" — деп басталатын 11-шумақтың: "Медине, Мекке есімді шаһарларды" — делінген екінші жолымен басталады. Сол беттің маңдайшасында қай шығарма екенін анықтауға септігін тигізер Жолмұрат қолымен жазылған ескерту орын алған: "Шонтыбай қажыға арнап жазғаны". Әрі қарай 11-35 шумақтар аралығы 1171 папкадағы 276 (457) (1)—283 (461) (8) беттері аралығында орын алса, "Жақсылық, талап ойлап жолға түстің" — деп басталатын 37-шумақ пен "Бардыңыз түйе мініп Арафатқа" — жолын ту еткен 45-шумақтың алғашқы екі жолы аралығы сол папканың 328 (425) (9)—330 (426) (11) беттері арасына қоныс тепкен. Ал, 45-шумақтың: "Бесін мен намаздыгер қосып оқып" — деген үшінші жолынан кейінгісі, яғни 45-шумақтың 2-жартысынан бастап аяғына дейін 231 (427) (12)-беттер мен 291 (456) (70)-беттер аралығы үшінші түйдек болып жеке орын алған. Осы орайда бір бет шекесінде түрлі 3 сан қойылып отырғандықтан, біз де соны көрсеттік. Назар аударарлығы — жақша ішінде келтірілген ең соңғы төменгі сандары: 1-бет пен 70-бет аралығы — әр тұста түптелген бүтін шығарманы біріктіріп белгілеп, бүтіндікте қарастыру талабы деп ұқтық. Ол кіші санды ақын шығармаларын неғұрлым жақсы білетін Жолмұрат белгілеген болар деп шамалаймыз. 1171 папка материалының соңында: "Тамам: "Шонтыбай сөзі" 1919-шы жыл, 28 февраль... Кәтіп Ғабдолғазиз бен Мағрұб..." — деп жазылған да, екінші бетке мынадай түсінік қосылған: "Біз пақырдан бала жоқ. Кім де кім біздің жазған сөздерімізді оқушы болса, Құда[й] ырзалығы үшін біз пақырға дұға қылар ма?!" — деп, үміт етеміз. 53 жасымда, қой жылы" — деп жазылған. Орталық ғылыми кітапханадағы Мәшһүр-Жүсіп шығармалары топтастырылған папкалар ішінде тап осы қолжазбаның біршама жиі кездесетінін ескерсек, көшіруші жайындағы деректерді анықтай түсу алдағы жауапты міндеттің бірі деп санаймыз.

Осы орайда 1171 папкадағы көшірме Мәшһүр-Жүсіптің екінші бір неғұрлым толық жазылған нұсқасынан алынған болар деп шамалаймыз. Себебі Мәшһүр-Жүсіптің біраз туындыларын бір рет қана жазып қоймай, өз қолымен екінші рет көшіріп қалдырғанын білеміз. Мәселен, осының алдындағы алғашқы томда келтірілген "Ізбас қажы" дастанының ақын қолымен жазылған 2 үлгісі болуы, әр үлгіде аздаған жеке сөз өзгешеліктері де орын алуы осыны дәлелдейді. Олай дейтініміз — Мәшһүр-Жүсіп нұсқасы аяғында ақынның өз қолымен: "Тамата тамам" белгісі орын алған. Біз жоғарыда ақынның дастан ішіне жазған сөздеріне қарап, шығарманың жазылған кезін 1893 жылы деп белгілесек, ол біз қарастырған үлгінің қағазға түсу мерзімін емес, жалпы шығарманың дүниеге келген шағын көрсетеді деп санаймыз. Ал, біз сүйенген түпнұсқа — не екінші, не үшінші рет ақынның өзі қағазға жазған үлгісі. Олай дейтініміз: тап осы шығарманың соңғы 63-бетінің екінші жатынан бастап "Мәшһүрдің өзін-өзі ертегі қылып сөйлегені" өлеңі де ақынның өз қолымен жазылған да, шығарма соңында: "Алпыс сегізінде жазған Мәшһүрдің бір хикаясы. Айта салған әңгіме ғой..." — ескертуі орын алған. Мәшһүр-Жүсіптің бір шығарманы не жазып, не көшіргеннен кейін, араға жыл түгіл, ай салмай кірісіп отырғанын ескерсек, (әйтпесе 30 томдай мұра қала ма) бұл екі шығарманың да қағазға түскен жылы 1926 жыл деп есептеуге негіз толық. Ендеше біз сүйенген, неғұрлым жақсы сақталған үлгі 1926 жылы жазылған да, 1171-дегі мәтін одан бұрынғы неғұрлым кеңірек алынған бастапқы нұсқадан көшірілген болар деп санаймыз. 1171-дегі көшірмеде алдымен: "Қағазға жаза берсем кетер сыймай" — деп, басталатын 22-шумақтан кейін: "Жеткізген сондай жайға Алла тағалам" — дегенді маңдай еткен 23-шумақ енсе, шығарманың соңғы жағында: "Дүниеден біз де бір күн қылармыз қош" — деп басталатын 192-шумақтан кейін: "Ісінен дүние-ақырет хабары жоқ" — жолын бетке ұстаған 193-шумақпен 216-шумақаралығы, яғни 24 шумақ қосылады. Осы орайда Мәшһүр-Жүсіп жазбасының ең соңындағы: "Аруағын мен қозғадым өңшең ердің" — дегенді жалау еткен 217-шумақгың 1171де мүдде жоқ екенін ескерте кеткіміз келеді.

Бұл шығарма ең алғаш Мәшһүр-Жүсіптің 1926 жылғы жазбасы бойынша 192 шумақ көлемінде республикалық "Жұлдыз" журналында 1995 жылдың 11-12 сандарында (148-1616.) жарияланды (түсінік беріп, көшіріп ұсынушы — Ертай Қуандықұлы

Жүсіпов). Біз бұл жолы 1171 папка мәтіні бойынша толықтыру енгізіп, әрі түсініктерді кеңейтіп, ұсынып отырмыз. Ертай ұсынған жарияланымда орынды атап көрсетілгеніндей, Мәшһүр-Жүсіп жазбасы соңында шығарманың қандай жағдайда жазылғаны анық көрсетілген:

"Сарыарқадан бір замандарда қазақ халқы қажыға көп барған. Сонда ғарафада [37] айтуға ауыз бармайтын жаман жұқпалы дерт киіп кетіп, қажылар көп қырғын тапқан. Сонда Қыпшақ: Молда баласынан Омар Ыбырайұлы өз үйінде ажалынан өлген. Шонтыбай қажы қырғыннан аман келіп, Омар орнына бата қыла келгенде, Батырқожа қажының үйінде Мәшһүр-Жүсіп қағазға жазып алып, сөйлегенде, естіген жандар су болып еріп кетті. Шонтыбай қажы екі-ақ ауыз сөзге шамасы келді. Бірі: "Шырағым-ай, сонда менің қасымда бірге жүріп пе едің!" — дейді. Бірі: "Тоғыз барған біз осының бір де — бірін білмейміз, қайдан бәрін жаттап, оқып-тоқып жүргенсің?" — деп, риза болып, батасын һәм нағам [38] хасәнін [39] зор берді. Сонан соң-ақ Мәшһүр сөзі дәуірлеп көтеріле берді. Сонда Мәшһүр отыз бес жасында қара атпен жалғыз Бұхара, Ташкентке бет алып бара жатқан жолы еді. Хазірет сопы Аллажардың үш жол сөзімен бес жыл жүріп, аман-есен ырғап-жырғап үйіне қайтып келіп түскен".

Сонымен бірге осы шығарманы баспаға ұсынғанда, жазған Е.Жүсіповтің мына бір пікірін де ескерусіз қалдырмауды жөн көрдік: "Бұл шығармадан қазақтардың XIX ғасырда қажыға қалай барғаны туралы мәліметтер алуға болады. Сол сықылды қазақ халқының сол кездегі наным-сенімі хақында мол деректер баршылық. Қажылыққа барған қазақтардың жолда көрген қиындықтары, бір-біріне жасаған ізгілік-қамқорлықтары бүгінгі ұрпақ үшін де өнеге берерлік мәнді. Қазіргі заманда сол кездегі қазақ қажыларының Мекке мен Мединедегі өмірі туралы мәліметтердің тапшылығын ескерсек, бұл еңбектің құндылығы арта түседі. (148-бет)".

Шығармадағы араб, парсы сөздеріне түсініктер.

1. Сират — араб сөзі. Бүл арада "көпір, сын көпірі" мағынасында берілген;

2. Мүнәре — Мединедегі ғибадат орны болу керек. "Семей таңы" газетінің 1992 жылғы ақпанның 1-індегі санында Т.Арыновтың "Меккеге қай жолмен жүрген?" мақаласында 1883 жылы татар тілінде Қазанда басылған "Маңызды мәселелер кітабы" материалдарын берген екен. Онда да "Медине Мүнәреге келдік", — деген мәлімет кездеседі;

3. Харам-Шариф — "Шариф" сөзі мұсылман қауымында "белгілі, ізгі, атақты" ұғымын беруге қолданылса, "харам" сөзі тыйым салынған әдет-ғұрып жиынтығын (мәселен, қажылық кезінде қару асынуға, қырыну, жыныстық қатынасқа, т.б. тыйым салынуы) беруге қолданылады. Демек "белгілі бір әдет-ғұрыпқа уақытша тыйым салынған әйгілі орын", — деп түсінген жөн деп санаймыз;

4. Михрәб — мешіттерде қасиетті Меккеге бағытталып, құбыланы көрсетіп, намаз оқуға арналған орын;

5. Баб — Мұсылман түсінігінде "баб" сөзі "қақба" мағынасын беретінін ескерсек, "Әлсәлем қақпасы" деп есептеген жөн болар деп ойлаймыз;

6. Тәкие — қажылыққа барғандар жататын қонақүй тәрізді арнайы үй. "Семей таңы" газетінің 1990 жылғы қыркүйектің 22-сі санындағы Абай музейі қызметкері М.Бейсембаевтың "Құнанбайдың тәкиесі мен мешіті" мақаласында Құнанбай "1874 жылы қажыға барғанда, қазақ қажылары түсетұғын Меккеде бір "Тәкие" үй салып, құдайы қылып еді", — деп жазылған. Мәшһүр-Жүсіп осы тәкиені айтып тұр ма, әлде басқасы ма, ол жағы белгісіз. Оны анықтау үшін Шонтыбай қажы туралы тағы да деректер жинау керек.

7. Пәруана — парсы сөзі: "Түн көбелегі" мағынасын береді;

8. Далил — жол көрсетуші. Жоғарыда аталған материалда 1883 жылы Қазанда басылған "Маңызды мәселелер кітабынан" келтірілген мынадай сөздер бар: "Далиларны: (жол көрсетушіні) басшы алып барып, Меккеге қайтқанша құры тұрғанымыз жоқ";

9. һуд тауы — Аллаға табыну керектігіне сенбеушілерден һуд пайғамбардың жасырынған жері;

10. Байтолла — Байтұлла — Алланың үйі — жоғарыда айтылған 1883 жылғы кітапта да осы аталым кездеседі: "Байтоллаға зират қылып, іштегі зиратларға зират қылдық...";

11. Ихрам — қажылық кезінде мұсылмандар киетін арнайы киім;

12. Рида — ихрамның екі кесек матасының белді орайтын бөлігі;

13. Мумин — Иман келтірген;

14. Рукін — араб сөзі: "тірек, бағана" мағынасын береді;

15. Сафа, Маруа — Меккеге барғанда, қажылық рәсімін өтеу үшін адамдар осы екі тау арасында жүгіреді;

16. Арафат — Меккенің шығыс жағындағы төбелер;

17. Мұқфәл — араб сөзі: "жабық" мағынасын береді;

18. Мұздалифа — Мекке маңындағы жер аты. Жоғарыда келтірілген 1883 жылты кітапта мынадай дерек бар: "Ақшамнан соң, жүріп түнде Мұздалифаға бардық. Мұнда атамыз Адамның, анамыз Хауаның ұжмақтан шығып, 200 жылдан кейін келіп табысқан жері екен";

19. Уұкуф — араб сөзі: "аялдама" мағынасын береді. Бұл арада "Арафатта аялдама жасап тұрған жанның", — деп түсінген жөн деп санаймыз;

20. Ғейд-Эйд — парсы тілінде "мейрам" мағынасын береді;

21. Уәжіб — араб сөзі: "борыш, міндет" мағынасын ашуға қолданылып тұр;

22. Мине — Мекке маңындағы жер аты болу керек. Жоғарыда аталған 1883 жылғы кітаптағы мына дерек назар аудартады: "Күн сәске болғанда, Мине тағына келдік, құрбан шалдық";

23. Шаһид — Шейт-Алла жолында қаза болу;

24. Қубайыс — Аби Кубайс тауы — Адам ата жерленген таудың аты;

25. Исрафил — Аллаға ең жақын төрт періштенің бірі. Аңыз бойынша, ақыр заман болғанда, Исрафил керней тартып, өліктер тірілуге тиіс. Мәшһүр-Жүсіп осыны ескертіп отыр деп ойлаймыз;

26. Әкбәр — "ең үлкен, ең зор" мағынасында қолданылып тұр;

27. Бәһра — араб сөзі: "үлес", "пайда" ұғымын береді;

28. Қати-Қатеб — араб тілінде "Қабақ түю" мағынасын береді;

29. Мүрид — шәкірт, ерікті ізбасар;

30. Сүннәт — Мұхаммед істері, сөздері туралы Хадис жиынтығын білдіреді;

31. Тауап — "қасиетті орынға бару" ұғымын береді;

32. Зэки — араб сөзі: "1. Зерек, көреген; 2. "Ақылды, қабілетті" мағыналарын береді;

33. Бәдел — араб сөзі: "ауыстыру, алмастыру" мағынасында қолданылған;

34. Мәулед — Мәулет — "туған күн" ұғымын береді, демек "мәулед тойы" — "Мұхаммед пайғамбар туған күнді атап өту тойы", — деп түсінген жон. Өлеңнің бұдан кейін берілген: "Той қылып дүйсенбі күн мәулед мейрам,// Оқытқан пайғамбарға құран-хатым" — жолдары да осы ойды дәлелдей түседі;

35. Мазһаб — діни ағым, діни мектеп, бағыт;

36. һәммә — қам жеу, қамқор болу, һәммәті — қамқор болуы;

37. Ғарафа — білу, тану;

38. Нағам — әуен, әуез, саз;

39. Хасән, хысән — жақсы.

Нүсіпхан.

Бұл туындының толық емес нұсқасы ең алғаш республикалық "Жұлдыз" журналының 1996 жылғы жетінші санында (142-1626.) жарияланды. Баспаға әзірлеген — Бейсенбай Байғалы. Осы орайда ескеретін жайт: журналда шығарма авторының белгісіз болып көрсетілгені және туындының бас қаһарманы Нүсіпхан емес, Түсіпхан болып алынып, "Қисса Түсіпхан" аталымымен берілгені. Сол жарияланған мәтіннің соңында-ақ (162-1656.) шығарма авторын т.с.с. анықтауға арналған 2 мақала жарық көрді. Оның бірі "Жұлдызға хат" деген атпен берілген, ақын немересі Сүйіндік Көпеев жазғаны да, екіншісі — Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданынан жолдаған Ж.Айдарханұлы мақаласы. Алдымен Ж.Айдарханұлы жазғанын толық келтірейік: "Менде көп жылдардан бері сақталып келе жатқан бір қисса (дастан) бар. Аты - "Нүсіпхан" (Кейде Түсіпхан деп те сирек те болса айтыла береді). Жасымнан жаттап өскен алғашқысын ертеректе қолдан шығарып алдым да, екіншісін, 80 жылдары Т.Жексенбиев ақсақалдан әрең тауып, оқып көрсем, бұрынғыдан көп жері жоқ, әрі аздаған айырмашылықтары бар екен. Бұрыннан жадымда жатталып қалған бірталай жерін қайта қосып, өзімше "редакциялап" тағы бір көшіріп шықтым. Араптың төте жазуымен жазылған бұл қолжазбаның қазіргі қолда бары, мендегісі осы нұсқа.

Оқиға мазмұнына келетін болсақ, өткен ғасырда өмір сүрген Семей өңіріндегі "Өнері асып туған арғын еліндегі" "Нүсіпхан" атты жігіт жайында. Бір атадан жалқы туып, төрт әйелінен бірде-бір перзент көрмеген, асқан байлығы мен қоса ақыл-парасатымен елге ерте танылған шағында, (25 жасында) мерт болады. Қасында шетінен сайыпқыран өңкей сандақ өнерлі отыз жігітімен жәрмеңкеге барып, қайтар жолында жете алмай, Қызылжарда кенеттен жүрек ауруына шалдығады. Нүсіпханның ақтық демі алдындағы арыздасып, қоштасу зары ары қарай Абай мен Құнанбайға өлімін жұмбақтап естіртуі, ең соңында төрт әйелінің бәрі

(Біздіңше, "бәрі"— деп, журналда қате басылған, "бірі" болуы керек — Г.Ж.) Жамалдың жоқтау-жырымен, аға сұлтанға ілесіп Меккеге бармақшы болуы ойымен аяқталады.

Тарихи дерек бойынша аға сұлтан Құнанбай қажыға 1874 ж. барды десек, демек, бұл оқиға сол жылдармен тұспа-тұс келеді. Өйткені оқиға желісі, ой дәлдігі соны мегзейді.

"Нүсіпханды" — Абай төңіріндегі ақындардың біреуі шығарса керек-ті. Мұндағыға дейін, өз басым не Шәкәрім, не Көкбайдікі деп келгенім бар. Кім жазса да, ақындық қуаты толысқан адамдікі. Бейнелі тіл ерекшелігі, көркемдік келбеті көп дастандардан көш ілгері. Өкініштісі, авторы дәл кім екендігін ешкім де дөп басып айта алмайды.

Әдебиеттен аздаған сауатым болғандықтан, біздегі газет-журнал беттерінен, не болмаса бұрын-соңды шыққан ғылыми-зерттеу еңбектерден бұл қисса туралы әлі күнге дейін ештеңе кездестіре алмадым. Мұқаң болса (Әуезов) ол кезде басқа емес екінші Абайымыз Шәкәрімнің атын дұрыс атаудан жүрексінді. Мұқаңнан бөлек бұл туындыны білетін әдебиетшілеріміздің өзі, заманымызға жат пиғылды, діни сарынды, жалпақ тілмен айтқанда, бес күндік алдамшы пәни жалғанның опасыздығын айтақтайтын осындай талай аталы мұраға салғырт қарап, елеусіз қалдырды.

Халқымыздың қыруар қазынасының қолындағы осы бір бөлшегі, қазіргі оқырман талғамына татиды-ау десеңіздер. Көпшілік білсін, оқысын деген менікі ізгі ниет қана". (164-165- беттер).

Біздіңше, қолда басқа дерек болмағандықтан, Ж.Айдарханұлы түрлі жорамалдар ұсынумен шектелсе, журналда алдымен берілген С.Көпеев мақаласындағы мына бір ойлар шығарма авторы кім екенін айқындауға негіз боларлық: "Бейбіт (Бейбіт Сапаралының Құнанбай қажы туралы жазғанына сілтеме жасалып отыр — Г.Ж.) жырдың толық нұсқасы белгілі архивші Бейсенбай Байғалидің қолында болса [керек]" — деп көрсете келе: "Түсіпхан, Жамал тағдыр-талайына қатысты құнды қазыналардың барлығы біздің заманға толық нұсқасында сақталып жетпеген" — деп көрсетеді жазбасында. Иә, бұл Құнанбай, Абай, Абайдың жан досы Түсіпхан және Жамал өміріне арналған жыр-дастан тағдыры жайлы болып отыр. Біз, осы екі ұдай пікірге қарап, жырдың толық нұсқасының не бар, не жоқ екеніне күмән келтіреміз. Енді менің айтпағым: осы жыр-дастанның толық түрі менің қолымда барлығы жайлы. Бірақ, онда "Нүсіпхан" деп жазылған, яғни бас әрпі "Т" емес, "Н". Мүмкін, қате көшірілген де болар. Менің қолыма түскен дерек бойынша "Нүсіпхан" дастаны Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің жас жігіт кезінде шығарған алғашқы дастандарының бірі болса керек. Ал, оның ел арасында кең таралуы Мәшһүрдің жақсы көретін шәкірттерінің бірі Әсет Найманбаевтың есімімен байланысты. Яғни, Әсет ақынның жатқа айтуы бойынша, ол дастан Семей, Тарбағатай, Жетісу, Шытыс Түркістан, сол сияқты Қызылжар өңіріне де коп тараған көрінеді. Дастан былай басталады:

— Ақылға болмасақ та асқан дихан,

Жастықтың арқасында кездік жиһан.

Тыңдады жырымызды жақсы-жайсаң,

Болмаса да бұрынғы өткен батыр, бек-хан.

Көрмеген ешкім опа мал мен жаннан.

Аттанған кебін бөзбен бұл жалғаннан.

Ақыны Баянауыл, Керекудің,

Сөйлейді Мәшһүр-Жүсіп Нүсіпханнан.

Аралап губерниялық Семей жерін,

Тамсанттым өнеріммен Найман елін.

Мейман болып сол аймақта жатқанымда,

Естідім Тобықтының кемеңгерін, —

деп, әрі қарай сөйлеп кетеді.

Біз, мұны еш бұлтартпас дерек-шындық деп қабылдауымыз керек". (163-бет).

Бұл шығарманың Мәшһүр-Жүсіптікі екендігін авторы айқын көрсетілген шығарма басталымындағы өлең жолдары ғана емес, оның жазылу стилі, ақынның исламды насихаттаған басқа да туындыларымен үндестікте алынғандығы т.с.с. анықтай түсетінін біз бұдан бұрынғы бір мақаламызда (М.Ж.Көпейұлының "Нүсіпхан" дастаны // ҚР БҒМ-нің ҮҒА Хабарлары, Тіл, әдебиет сериясы, 2002, 2, 43-556.) кеңірек соз еттік. Бұл жолы шығарманы баспаға әзірлегенде, алдымен Сүйіндік Көпеев мұрағатында сақталған Биғожин Қаратай жазбасына сүйене отырып, сонымен қатар "Жұлдызда" жарияланған Бейсенбай Байғалы нұсқасымен салыстыру жүргіздік. Осы орайда әулеттік мұрағатта Шығыс Қазақстан облысы, Ақсуат ауданы, Көкжыра ауылы тұрғыны Тоқтағазин Бөкенбектің машинкаға басылған тап осы шығарманың үшінші бір — неғұрлым қысқарақ нұсқасы бар екенін еске салтымыз келеді. Неғұрлым қысқа десек те, бірер шумақтар алғашқы екеуде де болмаған жағдайда осы үлгіден алынды. Мәселен: "Дұға қыл оқыған жан оқығанда", — деп басталатын оныншы шумақ бастапқы екеуде жоқ. Бұл тұста "оқыған" және "оқығанда" — деген сөздер бір тармақта екі рет келіп, бірін-бірі орынсыз қайталап тұрғанын, бізге жеткен нұсқаның ауызша айтылғанды тыңдау нәтижесі болуы мүмкіндігін, ауызша жеткізілгенде, жеке сөз, сөз тіркестері өзгеріп отыруы ықтималдығын ескеріп, "оқыған" сөзін квадрат жақша ішіндегі "тыңдаған" сөзімен ауыстырғанды жөн көрдік. Себебі бұл жырдың бұрын баспа бетін көрмегенін, үнемі ауыздан-ауызға тарағанын, демек оқу емес, айту және тыңдау нәтижесінде авторы еске алынуы мүмкіндігін басшылыққа алдық. Тек оныншы шумақ емес: "Өлген пенде тірілмес бұл жалғанда" — дегенді маңдай еткен 47- шумақтың бастапқы екі жолы Биғожин Қаратай бойынша келтірілсе, оның: "Сүттен - ақ, балдан тәтті қайран етім, // Батырып арқан табын салмаңыздар", — деген үшінші, төртінші тармақтары басқаларда орын алмағандықтан, тек Тоқтағазин Бөкенбек үлгісі бойынша енгізілді. Сонымен бірге: "Өнерлі жігіт үйренсін", — дегенді алға ұстаған 122-шумақ және "Сұңқарым биік таудан кеткен асып", — дегенді ту еткен 280-шумақ тек Тоқтағазин бойынша енгенін, яғни соңғы үлгіге сүйеніп, айналасы 14 жол қосылғанын еске саламыз. Тоқтағазин нұсқасында бастапқы бірінші шумақ болғанымен, 2-6-шумақтар, яғни айналасы 5 шумақ және ара-тұра жекелеген жолдар түсіп қалуын және осы 280-шумақпен тамамдалғанын ескерсек, жалпы көлемі 520 шумақ болатын шығарманың тең жарымына жуығы онда сақталғанына көз жеткіземіз.

Бастапқы екі нұсқаны өзара салыстырсақ, Биғожин Қаратайда бастапқы бірінші шумақ орын алмаса, Бейсенбай Байғалиде 2-8-шумақтар аралығы, яғни 7 шумақ мүлде жоқ. 9, 11 шумақтар (10-шумақтың екеуінде де жоқ екенін айттық) алғашқы екі үлгіде орайлас болса, "Кем болған адам емес ішер астан", — деп басталатын 12-шумақ Бейсенбай Байғалиде мүлде жоқ, ал Бейсенбайда 1 l-12-шумақтар былай басқаша өрілген:

Әркімге зейін, өнер Құдай берген,

Жақсының даңқы шығар талай жерден.

Түсіпхан бір атадан жалғыз екен

Өнері асып туған Арғын елден.

Мизамға шариғат пен бірдей жүйрік,

Кем емес дәрежесі шалқар көлден.

Жолында Қызылжардың дүние салып,

Үш жүздің баласына арыз жазған.

Жалғыз боп жаралыпты әуел бастан,

Үлгісі толып жатыр жұртқа шашқан.

[Жұлдыз, 7, 1996, 142-бет].

Көріп отырғанымыздай, Бейсенбайда бастапқысы 6 тармақтық, кейінгісі 4 тармақтық 2 шумақ қана болып, екі шумақ аралығында тармақ сәйкессіздігі орын алумен қатар, әсіресе екіншіде ұйқас сәйкеспеулері орын алса, бұл Қаратай үлгісінде үш шумаққа созылған, әрі ұйқасу сапасы да неғұрлым жақсы сақталған:

Әркімге зейін, өнер Құдай берген,

Жақсының даңқы шығар талай жерден.

Нүсіпхан ата-анадан жалғыз ұл боп,

Жасында молдалардың алдын көрген.

Кем болған адам емес ішер астан,

Әрдайым алғыс алған жолдас, достан.

Жалғыз боп үш атадан жаралыпты,

Келеді осылайша көп болмастан.

Дәулеті еш аз емес, шалқар көлдей,

Мизам мен шариғатқа жүйрік бірдей.

Жетім-жесір, кәріпке жәрдем беріп,

Халқына қамқор екен асқар белдей.

Біз бұл жолы да, бұдан кейін де екі нұсқада сөз түрлішелігі, ұйқас әркелкілігі болған жағдайда ойдың айтылу ретін, ұйқастың неғұрлым жақсы сақталуын т.с.с. басшылыққа алып, неғұрлым сәтті деген үлгісін алып отырдық.

Қаратайда жоқ, тек Бейсенбайда бар шумақтарға арнайы көңіл бөлейік. Мәселен: "Шығыпты ұрығынан [ол] қарабас" — дегенді бетке ұстаған 14-шумақ Бейсенбай бойынша алынды. Сонымен қатар: "Жайнаған қарақаттай екі көзі" — жолын маңдай еткен 25-шумақ; "Ісіне Құдіреттің шара бар ма?" — деп басталатын 38-шумақ пен 42-шумақ аралығы; "Дарияны жарып шыққан шынар едім" — дегенді ту еткен 44-шумақ пен 46-шумақ аралығы (яғни айналасы 9 шумақ) Бейсенбай бойынша енгізілді. Сондай-ақ: "Сұраймын, жолдастарым, наныңыздар", — деп басталатын 49-шумақ Бейсенбай бойынша алынса, "Айналайын, Құдай-ау, // Жараттың өзің адамды" — дегенді маңдай еткен 76- шумақтың бастапқы екі жолы екі нұсқада да бар болса, соңғы 2 жолы тек Бейсенбайға сүйеніп кіргізілгенін ескерген жөн. Мұндай тек Бейсенбай бойынша енгізілуді: "Тойымы жоқ, қара жер" — деп басталатын 95-шумақ жөнінде де айтуға болады. Бұған қоса: "Көпестің қызын бағалап" — дегенді бетке ұстаған 105-шумақ пен 108-шумақ аралығы (яғни айналасы 4 шумақ та) тек Бейсенбай бойынша толықтырылды. Сонымен бірге: "Ел қонып шөбін жемеген" — жолын ту еткен 124-шумақтың бастапқы екі жолы; "Асқар белі бар болса" — деп бет түзеген 148-шумақ пен "Жалғыз болып туған соң", — дегенді алға тосқан 149-шумақтың бастапқы екі тармағы да тек Бейсенбай бойынша кіргенін атап өтеміз. Салыстыра қарау барысында: "Сиыр деген сол бір мал", — деп басталатын 154-шумақ пен оған ілескен 155, 156-шумақтың (бүл 6 жолдық) да Бейсенбайға негізделе орын тепкенін айтқан жон. "Қаза келсе басыңа" — деп басталатын 179-шумақтың соңғы тармақтары және оған ілескен 180-шумақтың бастапқы екі жолы, соған іргелес 181-шумақгың соңғы 2 тармағы мең 182-нің және "Ініңнің жақсы туғаны" — деп басталатын 187-нің кейінгі 2 жолы да Бейсенбай бойынша енгізілгенін діттеу түпнұсқа жоқ жағдайда түрлі көшірмелерді салыстыра зерттеу ұтымдылығын дәлелдей түседі деп санаймыз.

Бейсенбайға сүйеніп шумақтар енгізу мұнымен шектелмейді. Мәселен: "Сөзіме айтқан наныңдар", — деп басталатын 206-шумақ және оған ілескен 207-214 шумақтар, оған қоса: "Бетінен албыраған қаны кетті" — дегенді маңдай еткен 244-шумақ пен оған тіркескен 245-257-шумақтар; сонымен бірге: "Жүгі ауыр қара нарың мен болдым ғой" — дегенді алға ұстаған 275-шумақ; "Бір сұңқар жолдас болған отыз қарға" — дегенді ту еткен 279-шумақ; "Ага-ла-әйкум-мус-салам, Омарбегім", — дегенді бетке ұстаған 282-шумақ; "Біреуді үйде, біреуді түзде алады", — деп басталатын 284-шумақ пен оған іргелес 285-шумақ; "Құлақ сал, бүл сөзіме, Жамал келін" — дегенді маңдай еткен 435-шумақ пен оған іргелес 436, 437-шумақтар; "Кім бар мендей арманда" — дегенді алға шығарған 448-шумак пен оған қапталдас 449-шумақ - бәрі Бейсенбай үлгісінің бүл дастанды әзірлеуге қомақты үлес қосқанын дәлелдесе керек. Осы орайда шығарма соңына қарай мұндай толықтырулар көбейе түскенін де ескерткен жөн: "Аузыма салып жалбардым", — деп басталатын 453-шумақ пен оған ілескен 454-485 шумақтар аралығы; "Сеніп болмас, байқасам" — дегенді маңдай еткен 489-шумақ — бұған айқын дәлел бола алады. Шығарманың соңғы бөлегі Қаратай жазбасында сақталмағандықтан, ол тек Бейсенбай бойынша кіргізілді. Атап айтқанда: "Қылығың еске түскенде" — деп басталатын 499-шумақ пен отан ілескен 500-520-шумақтар аралығы Бейсенбай нұсқасы бойынша қосылды. Сонда Бейсенбай жазбасы бойынша енгізілген қосымша толық шумақтардың жалпы көлемі — 110 болады. Рет санын тана келтіріп, нақтыласақ, ол былай болып шығады: 1, 14, 25-шумақ, 38-42 (айналасы - 5), 44-45 (айналасы 3 шумақ), 49, 95, 105-108 (айналасы — 4), 154-156 (айналасы — 3), 206-214 (айналасы — 9), 244-257 (айналасы -14), 275, 279-280 (айналасы - 2), 282, 284-285 (айналасы — 2), 435-437 (айналасы — 3), 448-449 (айналасы — 2), 453-485 (айналасы - 33), 489, 499-520 (айналасы - 22) - бәрі 110 шумақ.

Енді енгізілген жарты шумақтарды есептесек, оның реттік сандары: 76, 117, 124, 148, 149,179,180,181,182,187,318,366,452 — яғни 13 шумақтың жарымы 6,5 шумаққа тең болады. Егер толық пен жарты шумақтарды қоса есептесек, 116,5 шумақ болып шығады. Бұл шумақтардың бәрі бірдей 4 жолдық емес, 6 жолдықтары да ұшырасатынын ескерген жөн.

Ал, жалпы шығарма көлемі 520 шумақ дегенде, оның ішінде 6 тармақтылары 16 екенін, 5 тармақтылары 3 екенін қоса ескерсек, шығарма көлемі 2115 тармақ екені анықталады.

Енді тек Қаратай бойынша енгізілген, ал Бейсенбайда жоқ шумақтарды да есепке аламыз. Олар: "Ақылға болмасақ та асқан диқан" — деп басталатын 2-шумақ пен оған ілескен 3-8-шумақ- тар; "Кем болған адам емес ішер астан" — дегенді ту еткен 12- шумақ; "Қызылжар аймағында Болатнай базар" — дегенді алға ұстаған 18-шумақ пен оған ілескен 19-шумақ; "Мұнарлап шыққан күнді бұлт басады" — дегенді маңдай қылған 27-шумақ пен оған ілескен 28-34 шумақтар; "Құдіреті күшті тәңірім" — дегенді бетке алған 80-шумақ; "Қызылжарға барғанда" — деп басталатын 98-шумақ пен оған ілескен 99-103-шумақтар; "Қайыр-зекет бермесе" — жолын маңдай қылтан 128-шумақ пен оған жапсарлас 129-шумақ; "Қамбар ата баласы" — тармағын ту еткен 152- шумақ пен оған іргелес 153-шумақ; "Жалғандағы тілегің естен қалмас" — деп, отау тіккен 222-шумақ; "Қақпаған Арғын-Қыпшақ шаужайыңа" — дегенді алға ұстаған 225-шумақ, "Айтайын мен сендерге бір ақылды" — деп басталатын 230-шумақ; "Арада бір аптадай жол жүріпті" — жолымен өріс ашқан 266-шумақ; "Сөзімнің бастан-аяқ амалын тап" — деп сап түзеген 319-шумақ; "Оралмай зымнан-зия болған сұңқар" — тармағын алға шығарған 326-шумақ; "Тоқталмай Жамалдарға барғаннан соң" — деп басталатын 392-шумақ. Сонда Бейсенбайда мүлде жоқ толық шумақтардың саны — 36. Тек бір тармағы жоқ шумақ — саны — 4. Олар: "Нүсіпхан көп нәрсе алды сол базардан" — дегенді маңдай еткен 21-шумақ (Бейсенбайда тек 3-тармағы бар), "Күн сайын жөтел қысып шыдатпапты" — дегенді алға ұстаған 23-шумақ (тек 1-тармағы бар); "Шыққалы ол жеті күн ұзағалы" — жолын алға шығарған 24-шумақ (1-жолы тана бар); "Келесің немене ойлап, қарақтарым" — жолынан бастау алған 26-шумақ (тек 1- тармағы бар).

Ал, жартысы бар, жартысы жоқ шумақ саны — 35. Атап айтқанда: 13, 16, 78, 82, 83, 87, 112, 114, 115, 118, 126, 130, 132, 136, 142, 143, 145, 171, 179, 196, 235, 237, 241, 272, 273, 325, 327, 399, 400, 405, 407, 419, 430, 433, 451. Егер мұны 17,5 шумаққа тең деп, бір жолы ғана жоқтарды 3 шумақ деп, оны толық жоқ 36 шумақ санына қоссақ, тек Қаратай бойынша енген шумақтар саны — 56,5 болып шығады.

Осы орайда біз тек көзге анық түскен жоқ пен барды тізгенімізді, ал, негізінен алғанда, ұйқас тәртібі, сөз қисынын басшылыққа алып, көбінесе Қаратай нұсқасына сүйенгенімізді атап өткіміз келеді. Мұның бәрі арада кемі 110-115 жыл өтіп, ондаған, жүздеген жатқа айтушылар, көшірушілер толқынын бастан кешіріп, бізге жеткен нұсқалардың әр жердегі көшірмелерін әлі де іздестіріп, жинақтай беру қажеттігін дәлелдейді. Қысқасы, ақынның көп туындылары бізге өз жазбасы, не сол жазбадан тікелей көшірушілер арқылы жетсе де, ара-тұра ел арасына тым кең таралғандықтан да, түрлі түсіп қалуларға, ішінара өзгерістерге ұшыраған бұл тәрізді жекелеген туындыларды зерттеу бірер жылда біте қалмайтын үлкен шаруа дегіміз келеді.

Шығарманың жазылу мерзімін 1887 жылы деп белгілегенде, Мәшһүр-Жүсіптің 3 рет: 29, 35, 48 жасында алысқа сапар шеккенін осы кітаптың жауапты редакторы Қуандыққа әкесі Мұхаммед-фазылдың кезінде ауызша мәлімдегенін ескердік. Шығарманың тап сол оқиғадан кейін көп ұзамай жазылғанын діттесек, ол ақынның алғашқы сапарға шыққан жылына орайлас келеді.

Жантемір қажы.

Шығарма әулеттік мұрағатта сақталған: Мұхаммедфазыл, Жолмұрат көшірмелерін салыстыра отырып әзірленді. Мұхаммедфазыл көшірген уақыт — 27.02.1929 жылы, Жолмұрат жазған мерзім — 25.01.1937 жылы екені көрсетілген. Негізінен алғанда, өшіп кету, түсіп қалулары жоқ және көбінесе біріне-бір толық сай келгенімен, ара-тұра жекелеген сөз қалаулар өзгешеліктері де ұшырасады. Мәселен, Мұхаммедфазылда екінші шумақ: "Ақынның сөз дарыған тіл-жағына, // Келтірген ойға алғанын ырғағына" — болып берілсе, Жолмұратта екінші тармақ басындағы: "келтірген" сөзі орнына "келтірер" өрнегі қолданылған. Біз сөз қисынына қарап, "сөз дарыған" — деп, "ған" қосымшасын пайдаланып, өткен шақта алғаннан кейін, сонымен бір мезетте, яғни тағы да өткен шақта емес, соның жалғасы ретінде кейін іске асарлық "келтірер" үлгісі неғұрлым ұғымды деп таптықта, "келтірген" сөзін жақша ішінде кейін бергенді жөн көрдік. Сонымен бірге Мұхаммедфазылда: "Кеше Мұса, Секербай уақытында", — делінсе (11-шумақтың 3-жолы), Жолмұратта: "Секербай, кеше Мұса заманында", — деп берілген екен. Біз бұл тұста, Мәшһүр-Жүсіптің үнемі алдымен Секербайды емес, Мұсаны бірінші айтатынын, себебі Секербай Мұсаға орынбасар ретінде (керісінше емес) көзге түскенін басшылыққа алып, бастапқы үш сөзді Мұхаммедфазыл бойынша бердік. Осы орайда Жолмұраттың Алматыдағы ҚР Ғылым академиясында жиі болып, ондағы қолжазбаларды реттеуге, көшіруге қатысқанын, демек ондағы ақынға жанашыр, білікті зиялылардың: "Заман талабы солай" — деген кеңесі бойынша мүмкін болған жерде кеңес үкіметіне ұнамайтындарды кейін атау, тіпті ара-тұра кедей рухына лайық сөздерді енгізіп жіберу мүмкіндігін де ескерген жөн. Ал, Мұхаммедфазылдағы соңғы "уақытында" сөзінен гөрі Жолмұраттағы: "заманында" — деп берілген ұғым мағынасы кеңірек, әрі ақын стиліне неғұрлым жақын деп санадық та, кейінгіні Жолмүрат бойынша келтірдік.

Жолмұратта отызыншы шумақ былай өрілген:

Анадан енді тумас мұндай кісі,

Таусылмас жазсам қанша қылған ісі:

Он бес пен жиырма бесте бой сымбаты,

Ажары, мінезі мен қылған ісі.

Мұхаммедфазылда бастапқы екі жол Жолмұратқа толық сай алынғанымен, соңғы тармақтар басқаша келтірілген:

Он бес пен жиырма бес күніндегі,

Бой, сымбат, әр мүше мен ажар түсі!

Біздіңше, екінші жол аяғындағы: "қылған ісі" — сөздерін төртіншіде тармақ соңында орынсыз қайталаған Жолмұрат нұсқасынан гөрі, әрі қайталауы жоқ, әрі азамат көріктілігін ашарлық деталдарды соңғы тармаққа шегелеген Мұхамедфазыл үлгісі түпнұсқаға неғұрлым жақын деуге негіз толық.

Сондай-ақ Жолмұратта 34-шумақ мына қалыпта отау тіккен: Еді ғой бір келмейтін ердің ері, Халқына бар еді ғой керек жері. Ұлыққа жетіп барып ауыз айтқан Жәкеңнің сондағы айтқан мынау сөзі:

Ал, Мұхаммедфазылда төртінші тармақ мүлде басқаша берілген: "Сөзінің сондағы еді мынау түрі". Біздіңше, ұйқас тәртібімен өлшесек, бастапқы жолдар аяғындағы: "ердің ері", "керек жері" — деген ұйқас құраған сөз орамдарымен ұйқасуға "мынау сөзі" тіркемі емес, "мынау түрі" — өрнегі көбірек сұранып тұрғанын байқау қиын емес. Тіпті соңғы: "ері", "жері" сөздеріндегі басты ырғақты "р" дыбысы ұстап тұрғандықтан да, сол "р"-ға "з" дыбысы емес, Мұхаммедфазылдағы "р" неғұрлым жақын екендігі де анық.

Сонымен бірге Жолмұратта 39-шумақ былай өрілген:

Ісіңіз қылып тұрған осы күнгі —

Асыл зат екендіктен берді белгі.

Қазақты мұнан былай аралаушы

Ұлыққа бір жақсы өрнек, бердің үлгі.

Мұхаммедфазылда тағы да төртінші жол сәл басқаша алынған: "Ұлыққа бір жақсы өрнек, салдың белгі". Біздіңше, екінші тармақ: "берді белгі" — деп аяқталған соң-ақ, төртіншінің соңында да "бердің" сөзін енгізіп, бұл сөздерді қайталай бергеннен де, Мұхаммедфазылдағы "салдың" сөзі неғұрлым ұтымды екенін байқау қиын емес. Сонымен қатар 2-тармақ соңындағы "белгі" сөзін қайталаған Мұхаммедфазылдың 4-тармақ аяғындағы "белгі" өрнегінен де, Жолмұраттағы "үлгі" нақышы қонымдырақ деп санадық.

Сондай-ақ Жолмұратта 50-шумақтын соңғы жолы: "һәмматпен талап қылып қажыға жүрді", - деп берілсе, келер 51-шумақтың үшінші жолы: "һәмматпен бұл сапарға барғанына" — делініп, "һәмматпен" сөзі шумақ аралатпай екі рет қайталанса, Мұхаммедфазылда соңғы "һәмматпен" орнына "көркейіп" сөзі алынған екен. Біз сөз қисынын , ақын стилін т.с.с. басшылыққа алып, кейінгі нұсқадағыны кіргіздік.

Сол тәрізді Жолмұратта 55-шумақ: "Бәйгеден айқын келген қырғын көк-ті" — деп басталса, Мұхаммедфазылда тап осы жол: "Бәйгеден айқын озған қырғын көк-ті" — деп келтірілген екен. Біз "келген" сөзінен де "озған" сөзі жүйрік сипатын аса түсуге неғұрлым жуық деп санадық

Біраз ретте Мұхаммедфазыл үлгісі алынса, енді бірде Жолмұрат нұсқасы енгізілетінін біз бастапқыда біраз айттық, тағы бірер үлгі келтіреміз. Мұхаммедфазылда 72-шумақтың соңғы жолдары: "Тік көтеріп жолынан былай қойып, // Қара жолды қылмай ма алдын ашып?!" — деген қалыпта шаңырақ көтерсе, Жолмұратта сәл басқаша: "Тік көтеріп алдынан былай қойып, // Қара жолды салмай ма алдын ашып?!". Біздіңше, Мұхаммедфазылда алғашқы жолда: "жолынан", кейінгіде "жолды" сөздері алынса, Жолмұратта әрі "жол" сөзі қайталанбауы, әрі сурет дәлдігі басым. Салыстырсақ: "Қара жолды қылмай ма" — дегеннен де "қара жолды салмай ма" — өрнегі сурет нақтылығы тұрғысынан да өзіне назар аударта алады.

Шығарманың жалпы көлемі — 116 шумақ, яғни 464 тармақ. Туындының шағын үзіндісі: 21 шумақ, яғни бестің біріне жетпейтін бөлегі бұған дейін Мәшһүр-Жүсіп таңдамалысының бірінші томында (Алматы, Ғылым, 1990, 135-137-беттер) "Жантемірге" деген атпен берілсе, толық үлгісі республикалық "Сарыарқа" журналының 1998 жылғы 6-санында (78-836.) жарияланды. Кейінгіге түсінік жазып баспаға ұсынған — Гүлназ Жүсіпова. Бұ жолы салыстыру, сұрыптаудан өткен ең жетілдірілген нұсқасын ұсынып отырмыз.