автордың кітабын онлайн тегін оқу  Этнографиялық еңбектер

Ыбырай Алтынсарин

ОРЫНБОР ВЕДОМСТВОСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ӨЛГЕН АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ ЖӘНЕ ОҒАН АС БЕРУ ДӘСТҮРІНІҢ ОЧЕРКІ¹

Өлген адамды қазақтар әдетте үш-төрт сағаттан артық ал көп дегенде жарты тәуліктен артық сақтамайды. Сол сағатта өлген адамның үйіне төңіректегі ауылдың молдалары шақырылады. Олар шақырысымен тез келіп жетеді. Шариғат бойынша өлікті арулап жуып, жаназасын оқып, көмгеннен кейін, оның көйлек - көншектері мен баска киім-кешектері кедейлерге беріледі. Содан кейін молдаларға садақа үлестіріледі, бұл садақа «ысқат» деп аталады. Ысқат — қазақтардың түсінігі бойынша, молдаларға, шариғат заңы арқылы белгіленген төлеммен, өлген адамның күнәсін сату деген сөз. Мұхаммедтің шариғаты бойынша ысқат — өлген адамның тірі күнінде, балиғыға жеткен күннен бастап, күніне бес рет оқылатын намаздың оқылмай қалған қазалары үшін және рамазан айын (мұсылмандардың ораза ұстайтын айының аты) оразасыз өткізгені үшін құдай жолы (садақа) түрінде кедейлерге берілуге тиіс. Бірақ осы шариғат бойынша: «Өлген адамның күнәсін көтеру», яғни өлік басында «көтердің бе?», «көтердім» деп уәде беру міндеті молдаларға жүктелмеген. Мұндай сөздерді молдаларға қазақтардың өздері айтқызады. Шариғат бойынша өлген адамның тірі кезіндегі әрбір күніне 30 қадақ бидайдан, ал рамазан айының әрбір күніне 35 қадақ бидайдан, небәрі 365 күнге — 277 пұт 20 қадақ бидай ысқат берілуі керек. Бұл бидай жергілікті баға бойынша ақшаға шағылады. Ақша малға аударылады, мал келіп молдаларға үлестіріледі. Ал енді, бұл есеп бойынша өлген адамның үйінен өте көп мал немесе ақша шығару керек болатын. Оны төлеуге кей адамның бүкіл мал-мүлкі жетпейтін болғандықтан, әдетте молдалар, әйтеуір, қайткен күнде де шариғат талабын сақтау үшін ысқатқа шығарылған малды аса қымбат бағалайды. Осы баға бойынша ысқат малын алады. Бұл дәстүрді қазақтар былайша орындайды: өліктің бір жағында, басына таман, оның баласы не туысқаны отырады, ал екінші жағында қолына құран алып, молда отырады. Сонан, өлген адам, жоғарыда айтқанымыздай, балиғыға жеткеннен бері (күйлі адамның балаларын 13 жастан, кедей балаларын 15 жастан бастап есептегенде) неше жас жасаған болса, өлген адамның туысқаны молдаға құранды өлік үстінен сонша рет беріп: «Әкемнің, ағамның, не сондай бір туысқанымның күнәсін қабыл етесің бе?» деген сұрақ қойып отырды. Молда құранды ала беріп, «қабыл еттім²» деп жауап қайырып отырады. Сүйекті шығарарда өлген адамның әйелдері ойбай салып дауыс шығарады, оған ауылдағы басқа әйелдер де қосылады. Беттерін тырнап, қан қылады. Бастарына түскен қайғы-қасіретін жұрт алдында қаншалық күштірек көрсеткісі келсе, беттеріне де жара соншалық көп түседі. Сонан кейін, Мұхаммед заңы бойынша, молдалар өлік басына келіп, жаназа оқи бастайды. Жаназадан кейін өлік бейітке апарылады.

Бейіт ауыл төңірегіндегі ең биік жердің үстінен қазылады, ал оның үстіне салынатын ескерткіш алыстан көрінетін болуы үшін қатары биік етіліп жасалынады. Еркектердің ескерткішінің төбесіне — найза, әйелдердің бейітінің үстіне — бақан мен піспек, ал балалардікіне — бесік қойылады. Бұл бейіттерді жергілікті қазақтардың бәрі де жақсы біледі. Елсіз, жолсыз ендалада келе жатқан жолаушыға ол бейіттер жөн сілтейтін белгі болып табылады. Өйткені, қазақтар бейітке қарап бара жатқан бағытын түзейді де, даңғыл жолдың үстіндегі жолаушылар сықылды жүре береді. Өлген кісіні жерлейтін орынды қарастырғанда, оның бейітінін суға жақын болу жағы еске алынады. Өйткені, жүргіншілердің сол бейітті бағдарлап су тауып ішу мақсаты көздестіріледі.

Бата оқу үшін өлген адамның алыста тұратын ағайын-туғандары, дос-жарлары, тамыр-таныстары келеді. Келген адамдар өздерінің дәулетіне қарай, өлген адаммен көңілдестігіне қарай, ысқатқа, жерлеуге шығарылған шығынның орнын толтыру үшін екі, үш, жеті не он шақты жылқы немесе түйе жетектеп келеді, бұл «аза» деп аталады. Келушілерді өлген адамның туысқандары зор құрметпен қарсы алады, ал әйелдер жоқтау айтып қарсы алады. Жоқтау, қонақтар біраз уақыт тыңдап, құран оқуға кіріскенге дейін созыла береді, құран оқылған кезде басылады.

Өлген адамның ер-тұрмандары, киімдері, қару-жарақтары және басқа жақсы заттарының бәрі үй ішінде ілулі тұрады. Үйдің сол жағына ұшы сыртқа шығарылған ұзын найза қойылады. Найзаның ұшына үлкен орамал байланады. Егер өлген адам жас болса — қызыл, орта жастағы адам болса — қара, қарт болса — ақ орамал байланады. Мұның мәнісі — бұл үйде қандай жастағы адамның өлгенін осы белгі бойынша жүргіншілерге білдіру. Бұл заттардың бәрі кейде бүкіл жыл бойы сол қалпында тұра береді. Қырық күн өткен соң — қырқы, жыл толғаннан кейін — асы беріледі.

Бір ай бұрын төңіректегі және алыстағы ауылдарға ас берілетін күн туралы (астың сауыны айтылып) хабар беріледі. Асқа қатысқысы келетіндер бәйгіге қосу үшін аттарын жаратуға тиіс болады. Тағайындалған мерзімде, ауылдың қасына толып жатқан қаз - қатар киіз үйлер тігіледі, содан кейін келушілерді қонақ ету үшін астың малы сойыла бастайды.

Бай қазақтардың асы ас берушіні көп шығынға ұшыратады. Мысалы, менің өзім білетін бір байдың асында 100-ге жуық жылқы, одан әлдеқайда көп қой сойылды, 30 пұт күріш асылып, онын үстіне 10 пұт мейіз салынды. Келген қонақтардың көптігі сонша, олар 200 киіз үйге орналастырылды, асқа қосылған аттардың бас бәйгісіне 40 жылқы, 4 түйе тігілді.

Қонақтарға тігілген үйлерге кілемдер төселіп, көрпелер жайылады. Шақырылған адамдардың бәрі осы үйлерге келіп орналасады. Асқа келген әрбір құрметті қазақ саба-саба қымыз әкелуге тиіс. Жасы үлкен адамның әкелген сабасы сондай жасы үлкен қарт адамдардың алдына қойылады. Қонақасы берген кезде әрбір қазаққа, оның құрметілігіне қарай еттің тиісті сыбағалы мүшесі тартылады. Атап айтқанда, қарттар мен молдаларға -бас тартылады, оның бір құлағы балаға беріледі. Сұлтандар мен жалпы құрметті адамдарға — жая, қабырға, бір кесек бауыр және құйрық тартылады.

Ішек-қарын ауыл әйелдеріне беріледі. Мойын малшыларға беріледі. Сирақтары мен бүйректері балаларға беріледі Бұл дәстүрлер сақталынбаса, қонақтар қатты зәбірленіп қалады.

Ет, палау жеп, қымыз ішіп болғаннан кейін жиналған жұрттың бәрі ат шабысты қарау үшін қырға шығады. Бұл арада, ат бәйгеден келгенше, күрес басталады. Күресте жыққан адам азын-аулақ бәйге алады. Бәйгеде аты озып келген адам мен күресте жығып шыққан адам бәйгелерін түгел ала алмайды. Бәйгені олардың туысқандары, таныстары үлесіп әкетеді. Сондықтан, кейде аты озып келген адам мен күресіп жыққан адам, тек жеңістің даңқына риза болып қала береді.

Бәйгеден кейін қонақтар тарайды. Өлген адамның үйіне ілініп қойылған заттардың бәрі жиналып алынады. Ұшына белгі тағылған найза сындырылады. Өлген адамға молда құран оқығаннан кейін, өлген адамның әйелінің басындағы қара орамал алынады, сөйтіп бәрі де дағдылы қалпына келтіріледі.

Ас тек ер адамдарға ғана беріледі. Ал егер әйел адамдарға беріле қалса, қонақасыдан басқа жоғарыда айтқанымыздай, бәйге, күрес және де басқа қызғылықты сән-салтанаттар көрсетілмейді және үйге әйелдің қайтыс болғандығы жөнінде белгілер де қойылмайды. Балиғыға толмай өлген балаға, жоғарыда айтылғандай, жаназа оқып жерлеуден басқа, ешқандай ас беру деген болмайды.

Ы. Алтынсарин,

1870 жыл.

ОРЫНБОР ВЕДОМСТВОСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚҰДА ТҮСУ, ҚЫЗ ҰЗАТУ ЖӘНЕ ТОЙ ЖАСАУ ДӘСТҮРЛЕРІНІҢ ОЧЕРКІ³

Қазақтардың өзара қоғамдық қатынастары тек қана ескілікті әдет-ғұрыптар бойынша реттеліп отырған кезде, өздерінің достығын жекжат болып нығайтқысы келген адамдар, бірінің әйелі ұл, екіншісінің әйелі қыз тапса, оларды некелеп, бір-біріне қосатын болып уәделесе беруші еді. Бұл әдет қазіргі уақытта қалып барады. Мұны көршілес халықтардың бірқатар ықпалының нәтижесінен (олардың ықпалы бұл жағынан өте аз) деуге болар еді. Бірақ, солай бола тұрса да, бұл әдет көп реттерде әлі күнге дейін бар. Екі-үш жасар ұлы бар дәулетті қазақтың қайсысы болса да, баласына өзі сықылды дәулетті және беделді біреудің қызын айттыруға тырысады. Баласы 10-11 жасқа толысымен-ақ оның ата-анасы тиісті кәдесін беріп, қалыңдығына ұрын жібереді. Баласын өзінің күйіне және жалпы жағдайына қарай жасы толмай тұрып та, жасы толғаннан кейін де үйлендіре алады. Бірақ көбінесе, балиғыға жеткенше үйлендіріп қояды. Ауқатты қазақтар баласын 11-12 жасында-ақ үйлендіре береді. Ал енді мынадай реттерде, мысалы, біреудің жалғыз баласы болса, сондықтан ол қазақтарша айтқанда, баласына келін әперіп, қызығын көргісі келсе, онда баласын 8-9 жасында үйлендіре салады.Сол сияқты осындай реттерде он жастағы не одан да жас қызды күйеуге бере береді. Онан соң кейде он жасар бала, алды 7-8 жасқа келген балалары бар әйелге де үйленіп қалады. Бұл, әдетте баланың ағасы өліп, оның артында әйелі қалған жағдайда кездеседі. Мұндай жағдайда әйел әмеңгерлік дәстүр бойынша, өлген күйеуінің туған інісіне тиеді, ал егер оның туған аға-інісі болмаса, онда оның туысқандарының біріне күйеуге тиюге тиіс. Ал егер өлген кісімің жесірді алатын жас туысқандары болмаса, онда ол әйел (жас та болса) кейде алпыс немесе жетпіске келген шалға тиюге тиіс. Қазақтардың жалпы неке шарты бойынша жесір әйелдің екінші ерімен жас айырмашылығы да, оның тілегі де, сол сияқты басқа дәлелдері де есепке алынбайды. Әменгерлердің мұндай правосына басқа рудың адамдарының қандай да болса қол сұғуы бітіспес дау туғызады. Мұндай араздықтың түбі, кейде кісі өліміне апарып соқтырады.

Әйелінен айрылып қалған қазақ екінші әйел ала алады, алғанда екінші қайын атасына айып төлеп алады. Бұл айыптың белгілі мөлшері жоқ бірақ солай бола тұрса да, көбінесе, қымбатқа түседі. Қазақ қызы әйелі өлген адамның айттыруын өзіне кемшілік деп санайды. Ондай күйеу «үйі сынық» деп аталады, бұл оның күйзелгенін көрсетеді. Мұндай жағдайларға қарамастан, қазақ байларының көбі бірнеше қатын алады. Бұл көп қатын алудың себебі, діннің жол беруін былай қойғанда, мынадай себептерден де болады: әйелін өзі сүйіп алмай, ата-аналарының қосуы бойынша алған қазақтар, мұндай әйелінен өзі сүйетін қасиетті әрқашан таба бермейді. Осының салдарынан ондай ерлі-зайыпты адамдардың арасы суыйды, шығысады, сонан кейін, күйі көтерсе, ол екінші әйел алады, бұрынғы әйелін де өзіне қалдырады .

Егер екінші әйел жөнінде де қателескен болса, онда ол өзінің мұнысына ыза болып, кейде үшінші әйел алады.Онан соң көп қатын алуға тағы басқа да қазақтардың ойынша, өте маңызды, мысалы, әйелінің мұрагер болатын ұл таппауы сияқты себептер де болады. Қазақтарда өздерінің көп қатын алуларының мақсатын айтпай-ақ түсіндіретін бір мақал бар. Оны орысшаға аудармай-ақ қазақ тілінде жазайын: «Байтал көп болса құлын да көп болады » дейді қазақтар.

Даңқты қазақтар әрқашан өзінің баласына басқа бір рудан, тайпадан барып, өзіндей даңқты адамдардың қызын айттыруға тырысады. Қазір де солай. Қазақ арасындағы аңызға қарағанда, қыз айттырудың мұндай тәртібі Есім деген ханның бұйрығы бойынша орнаған көрінеді. Қазақ қарттары мұндай тәртіпте алысты болжағандық бар екенін, өйткені, қазақ арасы тыныш болмаған кездерде оның халыққа пайда келтіргенін айтады. Шынында да, қазақтарға кейбір билердің ықпалының өте күштілігіне қарағанда (би деген атақ қазірде де бар), жауласып отырған рулардың басты адамдарының бір-бірімен құда болуы жеке рулардың өзара татуласуына себеп болды деуге болады. Қазақ арасында қазір берік орын тауып отырған әдет, атап айтқанда, өзінің сегіз атадан жақын туыстарының қызына үйленбеу әдеті, мүмкін, осы себептен енгізілген болар.

Бұл арада бір айта кететін нәрсе, Мұхаммедтің заңы тіпті жақын қарындастарына да үйленуге рұқсат етеді. Бұл қазақтан басқа мұсылмандардың бәрінде бар. Екі-үш қатыны бар қазақтардың ең алғашқы үйленген әйелі «бәйбіше» деп аталады. Оны ері де, басқалар да сыйлауға тиіс. Барлық үй шаруашылығын басқару ісі соған жүктеледі. Қалған әйелдері «тоқал» деп аталады. Осы аттан қазақтардың оларды онша көп сыйламайтындығы көрінеді. Солай бола тұрса да олардың көбі ерінің сүйікті жары болып табылады.

Дәулетті қазақтар әрбір әйелін жеке үйге, тіпті бөлек ауылға қояды. Бірақ көпшілігі бір үйде-ақ тұра береді.

Баласына қалың бергісі келген ата-ана, құда болғысы келген адамның үйіне өзінің екі-үш жақын адамдарын жіберіп, құда болу жөнінде сөз салғызады. Егер қыздың ата-анасы бұл ұсынысты қабыл алса, жіберілген адамдар сол арада қалыңмал туралы сөйлесіп келіседі. Дәулетті адамдардың қалыңмалы, басқаша айтқанда, қарамалы, әдетте, келісуіне қарай, ірілі-уақты 47 жылқы болады. Қалыңмалдың мөлшері жөнінде мынадай бір өзгешеліктер бар. Кіші жүзде (бұрынғы Орынбор облысы қазақтарының батыс жағы мен орта жерінде) қалыңмалға 50 жылқы (бес жиырма) беріледі. Орта дәулетті қазақтар уақ малдарын, мысалы, құлынын, бұзауын, тағы басқаларын қосқанда, 37 қара береді. Оның үстіне, қалыңмалмен қабат, бесжақсы туралы да келісіледі. Бесжақсыны қалыңдығының сәукелесіне арнап, күйеу беруге тиіс. Ең бай қазақ бесжақсыға 500-600 сом береді, орта дәулетті адам 200-300 сом береді, мұндай кәде, көбінесе, ақшалай төленеді.

Екі жақ сөз байласқаннан кейін, сөз салуға жіберілген адамдар ауылына қайтады. Осыдан кейін, көп кешікпей, күйеу баланың ата-анасы оның қайын атасының үйіне, жоғарыда айтылған шартты әбден бекіту үшін, 5-10 адамнан құралған құдашылар жібереді. Құдалардың келе жатқан хабарын есітіп, қалыңдықтың ата-анасы ауылдан оқшаулау бір жерге үй тігеді де, оның ішіне кілем жайып, көрпе төсеп, көпшіктер қояды. Қонақтар сол үйге қабылданады, бірақ мұның өзгеше салты болмайды.

Ертеңіне құдалар айттырып отырған қыздың әкесінің үйіне шақырылады. Бұл арада мынадай бір қызық әдет болады.

Қонақтар қалыңдықтың үйіне шақырылғанға дейін бір топ әйел жиналып, сұйық қамыр әзірлейді, балшық әкеледі, оның бәрін жеке табақтарға салып қояды. Бірнеше жаулық, арқан дайындап қояды. Үйдің жанында өгіздер байлаулы тұрады. Бірнеше әйел әлгі айтылған балшық, қамырларын қолдарына алып, есіктің жанында көрінбей тұрып алады. Содан кейін үйге құдалар шақырылады. Бұлар келіп табалдырықтан аттай бергенде, жасырынып тұрған әйелдер, қапылыста бас салып, біреулері құдалардың бетіне қамыр жағады, екіншілері балшық жағады, содан кейін күштеп бастарына жаулық тартады, теріс қаратып өгізге мінгізеді. Сөйтіп таңып тастайды да, өгізді далаға қарай қуып ала жөнеледі. Осыған әбден күлісіп алғаннан кейін екіншісіне кіріседі. Арқанның бір ұшын шаңырақтан өткізіп алады да, екінші ұшына, бет аузы қамыр-қамыр, балшық-балшық болған құдалардың біреуін байлап, арқанның ана ұшынан тартып, байғұс құданы шаңырақка салбыратып іліп қояды. Шаңырақтан түсіріп алып балшыққа аунатады, апанға салады, тағы да сондай әзілін істейді.

Құдалардың мұндай түріне қарағанда, мысалы, өгіздің үстіне танылған құданы өгіз тулап жығып кеткенін көргенде, шынында ішек-сілең қатады, сақалы желпілдеген еркектің басына жаулық тартқан кезде, тіпті күлкіңді тия алмайсың. Бірақ мұның бәрі бейшара құдаларға қандай болып тиетіндігін ешкім ойламайды.

Ақырында мұның бәрі аяқталып, құдалар қалыңдықтың үйіне шақырылады. Осы арада оларға кәде беріледі. Бірінші, ең бағалы кәде күйеудің әкесіне беріледі, екінші кәде сол ауылдың үлкеніне беріледі, сонан кейін келген қонақтарға үлестіріледі. Кәденің бағалы болуы берушінің көңіліне, мырзалығына байланысты. Бірақ, көбіне, оның бағасы бесжақсының сомасына теңелуі керек. Көбінесе, бесжақсының өзі де кит кигізудің есебінен күйеудің ата-анасына қайтарылып беріледі.

Құдалар ауылына қайтқаннан кейін, күйеудің әкесінен кәде, қалыңмал, бесжақсы алу үшін енді ол ауылға қалыңдықтың әкесінің өзі барады, немесе өзінің орнына баласын, не туысқанын жібереді,

Ауыл адамдары күйеудің аулына келген қонақтарды да қалыңдықтың аулында болған тәртіппен, сондағы әзілмен қарсы алады. Барған құдалар қалыңдықтың аулында қандай келемежге ұшыраса, күйеудің аулына келген құдалар да нақ сондай келемежге ұшырайды.

Келген қонақтар, қазақтардың дәстүрлі тойынан кейін, қалынмал алуға кіріседі. Егер қалыңға алынған малдың ішінде ауру, не басқа кемшілігі бар мал болса, ондай мал қалынмал қатарынан шығарылады, оның орнына басқа мал қосылады. Күйеудің әкесінің беретін кәделері, бұл сапар, қалыңдықтың әкесінен алынған кәделерден, бағасы жағынан алып қарағанда кем болады. Бірақ қалыңдықтың әкесінің шеккен мұндай зияны басқа бір реттермен өтеледі. Алғашқы құда түскеннен кейін екі-үш жыл өткен соң, күйеудің ата-аналары күйеуді қымбатты кәделермен қалыңдығына жібереді. Бұл кәде «ілу» деп аталады. Бай адамдардың беретін ілуі, орта есеппен, 40-50 жылқы болады. Ілумен бірге және басқа да заттар — әртүрлі жібек, шұға, шыт сияқты (әйелдерге үлестіру үшін) жіберіледі. Бұл кәделер «жыртыс» деп аталады. Жыртыстың бағасы екі жүз сомға дейін барады.

Күйеу қайнына барғанда жақсы киінуге, ер-тұрманы сай жақсы ат мінуге тиіс. Атқа салынатын ер-тұрман таза күміспен, ең болмағанда, күміс жалатқан заттармен әшекейленуге тиіс. Күйеу басына бөрік кимеу керек. Өйткені бөрік оның бетін түгел жаба алмайды. Ал қазақтың әдептілік тәртібі бойынша, ондай жағдайда, күйеудің беті түгел көрінбеуі керек. Сондықтан ол бөріктің орнына, бұл жолы, оқалы⁴тымақ киюге тиіс. Күйеудің жанында үш-төрт жолдасы болады. Олардың жасы үлкені кәде үлестіру сияқты шаруашылық жағын басқарады. Бай күйеудің жолдасының ішінде әнші, күлдіргіш, сықаққой адамдары да болады.

Күйеу қалыңдықтың аулына келген соң қайындары шығып, ілуге әкелген малын көреді. Егер оны аз деп тапса, немесе мал басында кемістік бар деп тапса, күйеу байғұсты ауылға түсірмей, кейін қайтарып жібереді. Күйеу қайын атасына оның көңіліндегідей ілу әкелуге тиіс, тек сонда ғана ол құрметті түрде қарсы алынады.

Ашық түрде рұқсат етілген тәртіп бойынша келіп, қалыңдығын ең алғаш рет көруге келген күйеу, шаруашылық жағынан қаншама есебіне жетік болса-дағы, қалыңдығын көруге өте ынталы болғандықтан, қайын атасының⁵арсыз-ұятсыз талаптарына, көбінесе, еріксіз көнеді. Ақырында аларын алып, көңілі тынған қайын атасы, күйеудің ауылға келіп түсуіне рұқсат етеді.

Ауылдан екі шақырымдай жерге шатыр тігіледі, оған төңіректегі ауылдың, күйеуді қарсы алуға шақырылған әйелдер жиналады. Шатырға қарай келе жатқан күйеу мен оның жолдастары, әйелдер шатырдан шыққан кезде тегіс аттарынан түседі. Әйелдер жақындап келген кезде, күйеу бас иіп, тәжім етеді. Сонан кейін қалыңдықтың жақын туысқандары оны қолтықтап, жолдас-жораларымен бірге, күйеуге арнап тігілген, кілем төселіп, жақсы төсек салынған шатырға әкеліп кіргізеді. Осы арада күйеу жолдастарының үлкені — отағасы әкелген кәделерінің бірқатарын әйелдерге үлестіреді. Қалыңдықтың туысқандарына бүтін бір кесек матадан, басқаларына бір кезден, екі кезден әртүрлі мата береді. Қалыңдықтың туысқандарының қыздарына «көрімдік» деп аталатын аса құнды кәделер беріледі.

Екі тоғыз, яғни, тоғыз-тоғыздан екі бөлек зат қайын атасына жіберіледі. Онымен қатар, оған күйеудің әкелген аты ер-тұрманымен жіберіледі. Егер ол ат пен ер-тұрман ұнаса, қайын атасы алып қалады, ал ұнамаса, күйеуден ер-тұрманы сәнді жақсы ат талап етеді. Бұл осы жолы берілмесе де, қайын атасының көңілі толғандай өтіліп, кейінірек беріледі.

Оған дейін қалыңдықтың аулында мал сойылып, той басталады. Ат шабыс, күрес, алтын қабақ ату сықылды қызғылықты сауықтар жасалады. Домбыра тартылып, өлең айтылады, күйеуді, қалыңдықты және олардың ата-аналарын мақтаған жырлар жырланады, осынысы үшін ақындар сыйлық алады.

Бұл кезде күйеу басқа қыздармен, келіншектермен үнемі шатырда отырады. Бірақ мұның ішінде қалыңдығы болмайды. Олардың қай-қайсысы болса да күйеуден тәжім етуін талап етуге құқылы. Рұқсат етілмей тұрып күйеу орнына қайта отыра алмайды. Әдетте, әйелдер күйеуді ұзақ уақыт түрегелгізіп қояды, тәжім етуін талап етеді. Ал егер күйеу мұны орындамаса, онда олардың кез келгені күйеуді шапалақпен тартып жіберуге не итеріп жіберуге толық құқылы.Егер күйеуге бұл да әсер етпейтін болса, онда әйелдер ұрыс-керіс шығарып, тарап кетеді. Мұның соңы жаманға айналады. Мысалы, қайын атасы күйеуді қуып жіберуі мүмкін. Ал қазір осы дәстүр кейбір аңғарғыш қазақтардың арасында қалып барады. Күйеудің бұл арада көретін бар қызығы — қалыңдығының аулында болған осы күндерінің бәрін де ол, жалпы алғанда күйеуге тілектес қыздардың арасында болады.

Күні кешке айналып, түн болады. Қалыңдықтың ата-анасы әдеттегісінен ерте жатады. Ал әйелдер қалындықты қасындағы басқа бір ауылға алып кетеді (бірақ күйеуге әзір жолатпайды).

Осы кеш сол ауылда бір үй әзірленеді. Оның қожасына күйеу ат мінгізуге, не шапан жабуға тиіс. Бұл кәде «қызқашар» деп аталады. Осы үйде жұрт екі топқа бөлінеді. Оның бірі кәдеге жалданылып алынған, күйеу жағын жақтайтын топ та, екіншісі қалыңдық жағын жақтайтын топ. Соңғы топ қалыңдықты жасырып қояды. Күйеу жағы оны іздеп тауып алған кезде тартыс басталады. Бұл тартыстағы қалыңдық жағының мақсаты — қалыңдықты қорғап, бермей қалу да, күйеу жақ топтың мақсаты — қалыңдықты тартып алу болады. Ақырында біреулерінің қолы жараланып, біреулерінің бет-аузы даладай қан болып, киімдері жыртылғаннан кейін, әдетте, әрқашан күйеу жағы жеңеді. Олар қызды тартып алып, оны жеңгелерінің қолына береді, жеңгелері қызды күйеуге алып барады.

Ауылда осы тартыс болып жатқан кезде, күйеу шатырдан қайын атасының үйіне апарылады. Қайын атасы мен қайын енесі бұл кезде, жоғарыда айтқанымыздай, ұйықтап қалулары керек.

Үйдің сол жағына, есікке таман күйеуге жақсы төсек төселіп, жібектен не басқа бір бағалы матадан жасалған шымылдық құрылады. Күйеу келіп, табалдырықтан аттай бергенде оған үш рет тәжім еткізеді де, үй ортасында жанып тұрған отқа әкеліп, қолына сұйық май құйылған темір бақыраш береді. Күйеу бұл майды отқа құяды. Май жалындап жанған кезде, кемпірлер от басына келіп, әуелі жалынға қолдарын тигізеді, сонан кейін маңдайларын, төстерін сипап тәубе етеді. Бұдан кейін күйеуді төсегіне отырғызып, тамақ береді, ақырында шет адамдардың бәрі кетіп қалады.

Қалыңдықты күйеуге алып келген кезде, әйелдер мынадай ырымдар істейді. Есік алдына келіп бір кемпір өтірік өліп жатады. Күйеу оған кәде береді, бұл кәде «кемпір өлді» деп аталады. Төсек жанында ит болып, қалыңдықты төсекке жібермей тағы бір кемпір жатады. Оны қойғызу үшін және оны ол жерден кетіру үшін күйеу оған «итырылдатар»деп аталатын кәде береді. Кемпір осы кәдеге риза болады да, үйден шығып кетіп қалады. Одан кейін жеңгелері қалыңдықты күйеуге алып келіп, оны күйеудің қасына отырғызады. Осы арада бір әйел олардың көрпесінің шетін көтеріп, жабайын деп отырғансиды, ол үшін ол «көрпе қимылдатар» деген кәде алады.

Осыдан кейін күйеу мен қалыңдық бір төсекке жатады⁶.

Күйеу қайын атасының аулында үш күндей болып, өз аулына қайтады. Қайтарында қайындары оның үстіндегі киімдерін сыпырып алып, оның орнына шамалы киімдер кигізеді.

Сонымен, некелері қиылып қосылғанша, күйеу, әйелдерге үлестіретін азды-көпті бағалы кәделер алып, қалыңдығына келіп - кетіп жүреді. Күйеу болып көрген қазақтардың бәрі дерлік неке қиылғанша қалыңдығына осылайша келіп-кетіп (қалындық ойнап, — ред.) жүрген уақытын өз өмірінің ең қызықты, ең жақсы дәуірі деп есептейді.

Күйеу қалындығына ұрын келіп кеткеннен кейін, қалындық- тын ата-анасы көптеген кілем, шапан, ішік сықылды жасау әзірлей бастайды. Зергерлерге сәукеле жасатады. Мұны келіншек бір жылдай киіп жүреді. Әкесі әзірлейтін басты-басты жасаулардан басқа, шешесі өзінің сүйікті қызына әкесінен жасырып білезік, сырға, көйлек сияқты заттар әзірлейді. Барлық қыздардың да жасауы бірдей бола бермейді. Мысал үшін бұл жерде өзім білетін бір байдың жасауын айтып өтейін. Ол қызының жасауына: үй және жасау артатын 25 түйе, кәнауыздан, жібектен, жай маталардан тігілген 125 шапан, 50 кілем, оның, 20-сы үлкен, қымбат кілемдер де, қалғандары орташа кілемдер. 25 ішік, оның біреуі жанат ішік, 10 түлкі ішік, қалғандары қарсақ, қасқыр ішіктер, бәpi де мауытпен, жібекпен тысталған. 300 сомдық отау, 5 ат, оның екеуі қызы мінетін жорға, жүз сомдық ат-тұрман, төсек-орын, бірнеше көрпе, көйлектер берді, бұлардан басқа тағы да бағасы ең кемі 400 сом тұратын аяқ-табақ, киіз сияқты шаруашылық заттар берді. Қалай болған күнде де ұяты бар, ауқатты қазақтардың жасауға беретіні оның алған қалыңмалынан және күйеудің берген кәделерінен⁷кем болмайды.

Мұның тек бір жаман жері: қызының келешек үй жұмысының керегі үшін емес, ата-аналарының өз даңқы үшін берілген бұл жасаулар, қалыңмалға төленген қолма-қол ақшалар мен малға қарағанда, жас қосылған ерлі-зайыптарға оның оннан біріндей де пайда келтірмейді. Кейбір қазақтар малының көбін қалыңмалға, ілуге және басқа кәделерге беріп, ақырында өзі қатты жоқшылыққа ұшырайды. Қалыңдығымен келген жасау оның шаруасын көтере алмайды. Ол жасаулардың да жартысына жуығы дерлік келіншек түскен күндері-ақ, әдет бойынша туған-туысқандарына үлестіріліп беріледі.

Әкесі баласын үйлендіруге бел байласа (атастырғаннан кейін бір жыл өткен соң), онда оған «той малы» деп аталатын тағы да 30-40-50 жылқы айдатып, оның үстіне әйелдерге арналған, ілу ілгенде берілетіндей, басқа да заттай кәделер беріп, қасына жолдас ертіп, күйеу баланы қалыңдығының аулына жөнелтеді. Келіншектің отауына керек киіздің жартысын күйеудің өзі береді. Той малы, кәделер тағы басқалардың үстіне күйеу қайын атасына «сүт ақы» деп бір жақсы түйе беруге тиіс. Сонымен қатар, «жаныма жақсы» дейтін тағы да бір кәде беруге тиіс. Бірақ бұл кәде ешкімге деп арналып берілмейді.

Күйеу қалыңдығын алайын деп келген кезде, қалыңдық әкесі, ілу де іле келгендегідей, айдап келген малын жаратпаса, құдасының өтінішін қабылдамауы мүмкін (мұндай жағдайлар да кездесе береді). Бірақ, әңгімені ұзарта бермеу үшін күйеуді қабылдады делік.

Ұзақ уақыт әбігерленіп тойға дайындалғаннан кейін (бұл дайындық кейде екі-үш-ақ айға созылады), ақырында, неке қиятын күн де келіп жетеді. Бұл күні той жасалып, ат шаптырылады, балуан күрестіріледі және тағы да басқа сауықтар болады. Той өткен соң ұзатылатын қыз, апа-сіңлілерін, жеңгелерін және басқа қыздарды қасына ертіп алып, туысқандарын аралап танысады. Әрбір туысқан және жақын-жоралары таныса келген қызға сыйлық беруге тиіс. Біреулері кілем, біреулері шапан береді, ал кейбіреулері бірнеше кілем, шапан, ішік береді. Сол күні кешкісін төңіректегі ауылдың барлық жастары ұзатылатын қыздың үйіне жиналып, ойын-сауық жасайды, өлең айтады, домбыра тартады, ән салады, қыз бен жігіт айтысады. Қыз жеңілсе, жеңген жігітке орамал береді, жігіт жеңілсе, қызға шапан кигізеді. Бұдан кейін барып неке қию⁸дәстүрі істеледі. Осы жерде ғана, жұрттың ұмытқан нәрсесі енді есіне түскендей, екі куә алдында қалыңдықтан оның осы ұзатылғалы отырған күйеуіне шығуға ризашылығы сұралады. Некелесушілер көбінесе үндемей, «олардың үндемегені риза болғаны» деп, молда неке қиюға кіріседі. Неке қиылған күннің ертеңіне қыз жағы күйеудің жолдастарын шақырып, оларға жасауға берілетін бұйымдарды көрсетеді. Сонан кейін бұл бұйымдар түйеге артылып, келіншектің қайын атасының аулына қарай жөнелтіледі де, келіншекке ат ерттеледі. Қыздың әкесі, шешесі, аға-інілері және басқа туысқандарының бәрі ең соңғы рет құшақтасып қоштасады, сыңсу басталады. Бұл күні туысқандарының шын көңілімен жылаған көз жасы көл болады. Ал ұзатылған қыз бейшара бәрінен де көп жылайды. Қыздың қасындағылар оған: «тақияңды тастап, сәукеле ки» деп көп жалынады, қыз бұған көпке дейін көнбейді. Бірақ киер күні жеткен соң не шара, жеңгелері оны жас келіншекше киіндіріп, жөнелтеді.

Қызын күйеуінің аулына дейін, әдетте шешесінің өзі шығарып салады. Қыздың шешесі ол ауылда үш-төрт күн болып. еліне қайтады. Қыздың шешесіне құдалары ат мінгізіп, түйе жетектетіп, шығарып салады.

Келіншек түскен күні ауылға олардың тойын тойлауға, келіншекті және оның жасауын көруге жұрт жиналады. Келіншектің отауы атасының үйінің оң жағынан тігіліп, отау ішіне жасаулары ілінеді. Келген жұрт оны көріп, біреулері мақтайды, біреулері «сараң екен» деп, келіншектің әкесін сөгіп кетеді.

Жас жігіттер келіншек отырған шымылдық ішіне кіріп, келіншектің бетіне жапқан пердесін көтеріп қарайды, оның киімін⁹көреді.

Кешке келіншекті атасының үйіне әкеліп кіргізеді. Келіншек келерден бұрын ол үйге қонақтар, күйеудің барлық туысқандары, жыршылар жиналады. Келіншектің ең алғаш атасының үйіне келуі мынадай түрде болады. Екі әйел оны екі жағынан қолтықтап, бір топ әйел оған ере келіп үйге кіреді. Келіншек табалдырықтан аттаған бойда, ошаққа жеткенше тізесін бүгіп үш peт сәлем етеді. Содан кейін үй ортасында жанып тұрған отқа бір бақыраш май құяды (бұл майды қатындардың бірі дайындап тұрып, сол жерде келіншекке бере қояды). Лапылдап жанған майдың жалынына кемпірлер қолдарын тосып: «от—әулие, май — әулие» деп беттерін сипайды. Осыдан кейін келіншекті үйдің сол жағына, есікке таман апарып отырғызады. Сол кезде жыршы беташар өлеңін айтады. Онда: «Атанды сыйла — ол сенің әкең, енеңді сыйла—ол сенің шешең, күйеуінді сыйла — ол сенің қожаң, өсек айтпа» деген сияқты өсиеттер айтылады. Жыршы оқтын-оқтын «қайын атаңа бір сәлем» не басқаларын айтып, соған «бір сәлем» деген кезде, келіншектің қасында отырған әйел, келіншектің бетіндегі бүркенішін бір көтеріп, қайта жабады. Келіншек тұрып, сәлем етеді. Әрбір осындай сәлемнен кейін, сәлем арналған адам, осы сәлем үшін беретін кәдесін жариялауы керек. Қайын атасы айғыр үйір жылқы, туысқандары шапан атаулары мүмкін, т.с.с. Беташардан кейін әйелдер келіншекті өз отауына апарып енгізеді, тек содан кейін ғана ұзақ күнге шаршаған келіншек шамалы демалуға мүмкіншілік алады. Жасаудың ең жақсыларын қайын атасы алады, қалғандарын, бір-бір шапаннан, ішіктен және басқа заттан күйеудің өзге туысқандарына үлестіреді.

Қорыта келе бір айта кетерлік нәрсе: келіншек өзінің түскен күнінен бастап, екі-үш жыл бойы қайын атасына, күйеуінің және басқа да жасы үлкен туысқандарының бәріне көрінбейді. Олардың үйіне барса, оның төріне шықпайды, есік жақта болады. Қайын ағаларымен әлдеқалай кездесе қалса, жүзін тайдырады, сәлем етеді, сәлем еткені үшін қайын аталары оған «көп жаса» деп алғыс айтады. Ал онан соң, келіншек өзінің күйеуінің ер-әйел туысқандарын шын атымен атай алмайды. Сондықтан олардың әрқайсысына өзінше ат қойып алады. Бұл дәстүрдің қандай екенін мына бір күлкі әңгімеден айқын түсіне аласыздар.

Бір қазақтың бес ұлы болыпты. Олардың аты: Көл, Қамыс, Қасқыр, Қой және Пышақ екен. Бір күні келіні суға барса, көлдің ар жағында, қамыстың бер жағында қасқыр қойды жеп жатыр екен сонда келіні ауылға жүгіріп келіп: «Сарқыраманың аржағында сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр тезірек жанығыш пен кескішті жеткізіңдер» депті.

Ы. Алтынсарин,

1870 жыл.

МҰСЫЛМАНШЫЛЫҚТЫҢ ТҰТҚАСЫ

«Шариат - ул - ислам»

Бисмиллаһи - р - рахманир - рахим - Қайыр-рақымы мол Алланың атымен бастаймын!

Қанша мақтау бір Құдай табарак уа тағалаға лайық. Ол лайықтығында ешбір зат, мақлұқта теңдесі жоқ. Бұл — үстіміздегі шет-шегі жоқ көк, күндіз болса, дүниені жарық еткен күн, кеш болса, күлімсіреп тұрған ай, жұлдыздарменен, бұл — дүниені айналып жатқан шеті жоқ мұхит, теңіздері һәм таулардан таза жауһардай жылтырап аққан өзендері, ішінде неше алуан мақұлықтар, балықтарыменен, астымызды біздің дүниеміз атанған жер — қазып қарасақ, астында алтын, күміс, мыс, бақыр теміріменен және үстінен қарасаң, алыстан тұманданып көрінген, ішіне кірсең жапырақтары жайқалып, дүниеге хош иістер жайған биік орман ағаштар, алуан-алуан шешектеріменен желкілдеп шыққан неше - неше түрлі көк шөптер, гүл-жапырақтары һәм неше алуан дәмді дәру не тамақ болатын тұқымдарыменен, мәселен, бидай, тары, алма, жүзім, рәуішті, қырда, орманда, теңізде неше-неше түрлі жаратылған алуан-алуан мақұлықтар — өрмелеген тышқаннан бастап, таудай биік пілдерге шейін, кішкентай ғана құрт шабақтан бастап, ұзын бойы он саржан, ауырлығы жеті-сегіз мың пұттаған балықтарға шейін, кішкентай ғана шымшықтан, сайрап тұрған сандуғаштардан бастап, қой мен бұзауларды алып ұшуға жарайтын бүркіттерімен соншама зат, мақұлықтың бәрін де Құдай берген ақыл-хайламен жинап алып, өз пайдасына жаратып, неше түрлі һәм неше жүз, һәм мың түрлі патшалы, патшасыз жұрт болып тұрған адамзаттар — мұның бәрі де жалғыз теңдесі жоқ ұқсасы жоқ бір Құдайдың барлығына, бірлігіне кәміл жаратушы халық—қадір екендігіне дәлел болса керек. Оның үшін мұншама ғажайып ойлап, ақыл жетпейтін естір һәм зат мақлұқаттар бір Құдайдың «бол» деген жалғыз бұйрығымен болғандүр.

Мұнан соң, мақтау лайық пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа салла аллаһу аллаһ уассаламға.

Адамзаттың қараңғы, надан уақыттарында от пен суды Һәм қолдан істеген ағаш суреттерді құдай деп біліп, адал-арамды, бұзықтық пен түзіктікті танымай, бәлкім айуан қалпында жүрген замандарда Құдай-Тағала бұйрығымен пайғамбар болып келіп, адамзатқа түзу жолды үйретіп, шын Құдайын танытып, шын діннін һәм дүниенің ғылымдарын көрсетіп беріп еді.

Бұл пайғамбарымыз алайһис - саламның қалдырып кеткен Құдай-Тағаладан өндірілген Құран шарифтегі сөздерін, сондай - ақ пайғамбарымыздың өз тарапынан бұйырған үгіттерін оның шәкірттері мен ғұламалары ауызбен айтып, кітаптарға жазып, дүние жүзіне жайып, неше-неше қараңғылық, надандықта жүрген халықтарды дұрыс адамдық санатына айналдырды. Соның үшін Құдай-Тағаланың рақметі болсын, пайғамбар алайһис -саламның асхабтарына және шариғат жолын мықтап ұстап, өздерінің таза қулық жұмсақ шырын сөздерімен надан халыққа ғибрат болып, ахирет жолын танытқан мүжтаһид әулиелерге, уа барша ізгі мұсылмандарға ай-рақмат айтушылардың ракмат етушісі, Құдайым, өзің рақым қыл! Мұның соңында бұл кітапты жазып шығарған себебіміз, әркімге мәлім Кәләм шариф Һәм үлкен ғылыми кітаптар араб тілінде жазылулы. Араб тілін әркімге білмек әрі қиын, әрі көп қара халыққа мүмкін де емес. Мұнан ғайри және сөздері де не араб, не парсы тілінде болып, әр жұрттың лұғаты бөлек болуынан көп оқыған адамдар аят хадисте бұйырылған Һәм әр мұсылманға керекті қысқа ғылымдарды да білуге қадыр бола алмады. Арабтың тілі сөзге байырақ әрі қошырақ болуынан һәм пайғамбарымыз араб жұртынан болуы себепті, арабша Кәләм шариф араб тілінде еніп, ол тілді білмек мұсылмандарға парыз кифайа болса да, бір халықтың ішінде араб тілін бір адам білуменен де ол халықтың мойнынан парыз түседі. Соның үшін намаз ішінде яки құран аяттарын һәм арабша дұғалардың мағынасын да қай тілмен оқыса да дұрыс десіпті. Хатта біздің имам - ағзам мазхабында осы реуішті арабтан басқа тілменен намаз оқығандардың имам болуы да дұрыс деген. Ләкин ислам мәнісін білмек әрбір мұсылманның өз басына парыз.

Әлгі рәуішше мұсылманшылықтың шартын ел ішінде молдалары біліп, бөтендері білмегенмен, бұл білмегендердің мойнынан парыз түспейді. Парыз түсу түгіл бұл мұхтаж шарттарды білмеген кісі мұсылман да болмайды. Құдай-Тағала өзі сақтасын, соның үшін бізбен қатар татар, түркі уа ғайри халықтар аят хадистің мұқтаж, керекті бұйрықтарын өз тілінше кешіріп, түсінетін кітаптар шығарып, діннің ғылымын жұрттарына жайды. Бірақ біздің қазақ тілінде әркім түсініп оқып немесе біреу оқыса тыңдаған қара халық түсініп отыратын бір де кітап жоқ. Сол себептен «жалғыз кітап таныған молдалар көп болмаса, халық өзінің діні не екенін де кәміл түсінбейді. Хатта көп адам осы қалыпша кәпір болып та жүрген шығар. Мұны көріп біз, фақыр қыпшақ руының Ибрагим Балғожа биұлы, қарындас халқымыз қазақ жұртына пайда келтірмек ниетпен қараңғы туғандарымызды түсінікті тілменен өзінің дінін түсіндіру үшін бұл кітапты жазуға кірістік. Құдай тәбәрәк уа тағала қайырлы еткей еді, әмин!

Ей, екі дүниенің иесі — Құдайым, әр пендеңнің ниет-пиғылы бір өзіңе белгілі. Бұл кітап ішіндегі бұйрықтар қайсысы аят-хадистен, қайсысы шаһар Петербургке имам-жамиғ Мулла Ата - алла Бен Баязид есімді молланың әр кітаптардан жинап шығарған «Ислам» деген кітабынан Һәм мұнан ғайри зор ихтибарлы кітаптардан қаралып, неше-неше рет саналып, теңдестіріліп жазылды. Оқығандар қайыр-дұғаларынан қалдырмағай еді.

Енді, ей, дін қарындастарымыз, бізге ең әуелі керегірек іс — сол, әуелі білмек керек немен мұсылман болатынымызды. Мумин мұсылманның мұсылман аталуы құр мұсылман киімін киіп, мұсылман арасында жүргеннен емес. Әуелі иманда болып, ол иман деген не екеніне түсініп, түсінген соң, сол иман ішіндегі сөздерді шексіз мұсылман деп атайды. Соның үшін Құдай-Тағаланың пенделеріне парыз еткен парыздарының ең әуелі иман болса керек. Иманнан соң дін ғылымы дүр. Дін ғылымы дегеніміз, Құдай-Тағала пенделеріне екі жол көрсетті: Бір жолы — осылай бар деп бұйырған жол, екіншісі — бұл жолға түспе деп тыйған жол. Әуелгі жолдың баратын ұшы — ұжмақ соңғы жолдың ұшы — тамұқ. Екі жолды көрсетіп қойып, қайсысына түсудің ықтиярын бұл дүниеде Құдай-Тағала адамның өзіне берді. Осы екі жолдың мәнісін түсініп, үйренуді дін ғылымы деп атаймыз. Осылайша иман мен дін ғылымын үйреніп, сол бойынша дүниеде іс істеуді амал деседі. Пенделердің амалының немесе істейтін істерінің бағзысы көңілменен, Һәм дінімен болады. Көңілмен дегеніміз — көңілмен шындап дұрыстауды, мәселен, иман рәуіштіні айтады. Дінімен деп қолмен дәрет алып, намаз оқу реуіштілер айтылады. Бірақ әрбір жақсы амалдардың да асыл түбі иманнан, яғни иманудан келеді. Имансыз еткен жақсылықтың пайдасы жоқ. Мәселен, біреу намаз оқыса да, ол намаздың керектігін көңілі құптамаса әлбетте, ол намаз болып табылмайды. Осыларды ескере, бұл кітапты үш бапқа немесе бөлімге бөлдік. Әуелгісі — иман мәнісін айтатын баб, екіншісі — сыртқарыға, әркімнің көзіне көрінетін амалдарының турасында, мұны арабша амал зақир деп атайды, үшіншісі — көңілдегі жақсылық-жамандық ниеттер турасындағы баб, мұны арабша ахлақ деп атайды. Біздің басқа да үйрену - шілерге қашанда иман мен дін мәнісін осы ретпен үйретсе керек. Осылай үйретпей, мәселен, иманнан бұрын намаз, ораза мәнісін үйретуші кісі күнаһар болар, яғни, күпірлік қауіп бар деген сөз.

ӘУЕЛГІ БАБ

Иман турасында

Иманның екі мағынасы бар: бірі —тіл мағынасы. Тіл мағынасы дегеніміз — әркім тілмен айтып растамақ. Мәселен, мұсылманшылығымызға бас куәлік — сөзіміз немесе араб тілінше шәһада (тун)— иманымыз ашһаду ан лә иләһа иллә алла уа ашһаду анна мухаммадан абдуһу уа расулуһу болса керек. Яғни, «куәлік беремін: жоқты бір Құдайдан бөтен құдай және куәлік беремін, Мұхаммед оның құлы Һәм елшісі екендігіне деп, шариғат мағынасы растағанда, ол иманды көңілмен растамақ. Бұл растамақ дегеніміз, «жалғыз Құдай-Тағала бар, Мухаммед хақ пайғамбар» деп айту ғана емес, пайғамбарды хақ деп болып Һәм ол пайғамбарымыз алайһи-с саламның Алла-Тағала жанбунан алып келген қанша парыз бұйрықтары болса, мәселен, намаз, руза реуішті, осылардың бәрін де тілмен рас деп айтып Һәм шын көңілмен растығына сенбек. Мәселен, біреу Құдай-Тағаланың жанбунан алып келген намаз, руза реуішті бұйрықтарды растамаса немесе растығына көңілі бос болып, шек қылса да кәпір болар. Иман пенделерде үш түрлі болар. Бір түрін иман тахкики деп атайды. Бұл иман тахқиқи дегеніміз сондай иман хазрет расул Алла-Тағаланың жанбунан алып келген бұйрықтарын бекер деп бүтін дүние жұрты сөйлеп тұрса да, ол жақсы адам сол растаған қалпынан көңілі заррадай қозғалып қайтпас. Бұл иман — кәміл иман, Құдай-Тағала қасында зор мәртебедегі адамдардың иманындай. Екінші түрі — иман истидләли деген. Құдай тәбарак уа тағала барлығын Һәм бірлігін дәлелменен, ақылмен ойлап болып, рас тұтуды айтады. Яғни, бұл көк пен жер, ай мен күн, теңіздер, адамдар уа ғейри дүниедегі ғажайып зат, махлұқтардың бәрі әуелінде өз-өзінен жаратыла алмайды ғой. «Мұны жаратушы ешкімге теңдесі жоқ бір не болса керек деп, Алла-Тағаланың барлығын осынан түсініп, біліп және егер Құдай-Тағала екеу, үшеу болса, әр патшаның заңы әр түрлі болып һәм араларында араздық, татулық рәуіштілер болар еді. Көктегі, жердегі зат — махлұқтың өзгермейтін бір қалыпша, бейне бір жүргізіп жіберген сағаттай өз-өзінен қалпынан танбай келуіне қарап, Құдай-Тағаланың екі емес, бір екендігін осыдан танып, осылайша Құдай-Тағаланың барлық, бірлігін дұрыстауды — иман истидләли деп айтады. Бұл рәуішше иман келтірмек әркімге уажиб, уажибті орнына келтірмегендер күнаһар болар. Үшінші бір түрі — иман такдиди. Бұл иман — өз ақылымен Құдайды танымайынша, «ата-бабалардың ұстап келе жатқан жолы ғой» деп иман келтіргендердің иманы болар. Әрине, бұл иман надан халықта болады, соның үшін ең әлсізірегі болса керек. Өзі ешнәрсеге түсінбей, біреудің сөзіне, мысалына еріп іс етуші кісі және бір айыпты шайтандай азғырушыға жолықса, бұл азғырушыға және еріп кетіп, діннен шығуы да жеңіл болғаны үшін. Бірақ осылайша әлсіз, қауіп-қатері көбірек иман болса да, Құдай тәбарак уа тағала бұл иманды да дұрыс деген Һәм Кәләм шарифінде бұйырған: (уа лә такулу лиман илка илайкум саламун ләста муминан) яғни «ассаламалайкум!» деп сәлем бере білген кісіге де «мұсылман емессің демеңіз» депті.

Жоғарыда айттық, Құдай табарак жанбунан пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа салла аллаһу алайһи уа саллам не түрлі керекті бұйрықтар келтірсе — бәріне иланумен мұсылман боламыз деп. Құдай-Тағала Құран Кәрім ішінде баян еткен һәм пайғамбарымызға берілген сол, айтсақ керек «иландым Алла Тағалаға, һәм періштелеріне, Һәм кітаптарына, һәм расулдарына, Һәм ақырет күніне, жақсылық-жамандық Алла-Тағаланың тағдырынан екеніне, Һәм өлген соң тірілмегімізге» деп.

Құдай-Тағаланың жаратушы екенін неден білдің? Бұл сауалға былайша жауап беру керек. Екі дәлелмен білдім: біреуі — нақли дәлел, біреуі — ақли дәлел. Нақли дәлел дегеніміз сол — Құдай тәбарак уа тағала Кәләм шарифте бұйырды: (уа халақа куллу шаййн), яғни, «әр нәрсені Құдай жаратты» деп. Акли нәрселердің, бәріне де бір бар етуші керектігіне. Ол Жаратушы ешбіреудің жәрдеміне мұқтаж болмаса керек. Егер жаратушылық жаралуына Һәм жаратуына екінші біреудің жәрдемі керек болса, әрине, оны қадір бас жаратушы деп айтуға болмайды. Мәселен, адамның дүниеге келмегіне ата-анадан тумақ керек, ал ата-анасының дүниеге келмегіне ата-анадан тумақ керек, ал ата-анасынын дүниеге келмегіне бұлардың өздерінің және ата-анадан тумақтығы керек. Бұл сипатпен бас жаратушы болмақ мүмкін емес. Не болмаса адам топырақтан кірпіштей, табақтай нәрселер істесе, мұны түп жаратушы кім екендігін тергеп кісі сұраса керек: Топырақты кім жаратты? — деп. «Топырақ жерден алынды», десе: Жерді кім жаратты?—демек керек болар. Әлбетте, жерді, көкті, отты, желді, суды біреудің жәрдеміне мұқтаж жандықтардың ешбірі жаратуы мүмкін еместігі әркімнің көзіне көрініп тұр. Бұлай болса, бұл дүниедегі зат, махлұқтардың бәрін де, ең әуелі барлыққа келтіруге ешкімнің жәрдеміне мұқтаж емес бір Иенің барлығында еш шек-шүбә жоқ болса керек. Егер біреу сұраса: Құдай-Тағаланың бірлігіне не дәлелің бар?—деп, жауап бермек керек: Бұған да екі түрлі дәлеліміз бар, бірі — нақли, бірі —ақли. Нақли дегеніміз сол, Құдай-Тағала Кәләм шарифте бұйырды: (ләу кәна фиһима әли- һатан илла аллаһа лә фасадата) яғни «жерде, көкте, Алладан басқа тағы алла болса, жер, көк бұзылар еді» деген. Ақли дегеніміз сол—жерде, көкте екі құдай болса, бір-біріне қарсы келуі мүмкін болар еді. Бірі жер, көктің болуын тілесе, бірі, бәлкім, болмағанын тілер еді. Бұлай болғанда не екеуінің де тілегені орнына келер еді, не біреуінің тілегені орнына келер еді. Бұл сипаттың екеуі де жаратушы болмаққа лайық емес. Екеуінің тілегені бірдей орнына келсе, жаратылған дүниелері бұзылмай тұруы үшін бір - бірімен тату тұруы керек болады. Мұндай біреудің татушылығына — жәрдеміне мұқтаж болмақ, Құдайға лайық емес. Болмаса, біреуінің дегені болып, біреуінің дегені болмай қалса, болмай қалғанының ісі әлсіздікке келсе керек. Жаратушыға әлсіздік игі бастан лайық емес.

«Алла-Тағаланың періштелеріне сыйындым» деген сөздің мағынасы; яғни рас білдім, Алла-Тағаланың періштелері барды. Бұл періштелер әрқайсысы құлшылықта болар әркімнің суретіне кіруге шамалары келеді. Өз араларында еркектік, әйелдік жоқ, жемек-ішпекке, ұйықтамаққа мұқтаж емес. Олардың тамағы — Құдай-Тағалаға тасбих. Бұл періштелердің де пайғамбары бар. Періштелердің пайғамбарлары - Жәбірейіл, Исрафил, Әзірейіл, Микаил. Бірақ періште пайғамбарларынан адам пайғамбарларының дәрежесі артық болады. Себебі сол адам баласы асау, ішу, ұйықтаудай Һәм мұнан бөтен нәфістермен жаратылады, періштелерде мұндай нәфіс жоқ. Соның үшін адам баласына тура жолдан жазбай, Құдайға құлшылық етіп тұру машықтырақ болады. «Иландым Алла-Тағаланың кітаптарына» деген сөздің мағынасы — «Рас, нандым Алла Тағаладан енген кітаптардың баршасына да» яғни, хазірет Адам алайһи-с- саламнан хазірет Мухаммед алайһи-с- саламның екі арасында қанша кітаптар енгендігінің хисабы Құдайға мағлумды. Солардың бәрінің де Құдай-Тағаладан жіберілгеніне иландым демек болар. Бұл кітаптар арасында белгілі зор кітаптар төртеу: Таурат, Забур, Інжіл, Фуркан. Таурат — Мұса алайһис-саламға берілген Құдай-Тағаланың кітабы еді. Неше замандардан соң Тауратпен іс қылудың муддаты толып, Алла-тағала өз құдіретімен Тауратпен құлшылық етуді тоқтатып, орнына Забурды ендірді. Забур Хазірет Дәуіт алайһи-с- саламға енген. Неше замандардан соң Забурмен іс істеудің муддаты толып, оның орнына Құдай-Тағала Інжілді жіберді Хазірет Иса алаиһис-салламға. Неше замандардан соң Інжіл шарифпен іс істеудің муддаты толды деп, Құдай Тағала құдіретімен Құран Кәрімді ендірді деп иланамыз. Бұл құран ақыр заман пайғамбары Мұхаммед Мұстафа сала аллаһу алайһи уа салламға ендіріліп, мұнан соң дүниеге пайғамбар жіберуін тоқтатты. Соның үшін дін исламды ақырғы дін деп һәм пайғамбарымызды пайғамбарларымыздың ақыры деп білеміз. Құдай-Тағаланың пайғамбарларына иландым деген сөздің мағынасы — Алла Тағаладан жіберілген пайғамбарлар қанша болса һәммесі хақты һәм рас деп білмек. Бұлардың қайсысының да болса пайғамбарлығына іңкәр етуменен иман табылмайды. Пайғамбарлардың әуелі — Адам алаиһи-с-салам, ақыры — Мұхаммед алаиһи-с-салам. Бұл екеуінің арасында қанша пайғамбар өткені анық мағлұм емес. Кәләм шарифте айтылған: (уа минхум ман касасна алайка уа минхум ман лам нақус алайқа) яғни «ей, Мұхаммед, сенен бұрын да біз пайғамбарлар жібердік, олардың кейбіреулері туралы саған хабар бердік, кей бірі туралы хабар бермедік» деп. Бірақ қанша пайғамбар болса да — бәріне де иландық деп, иман келтірмек керек. Оның үшін Брахма деген бір халық пайғамбарлық жалғыз Адам пайғамбарда деуменен, Сабие қауымы шиш пен Ыдырыстан бетен пайғамбар жоқ деуменен, һәм жаһуд халқы Мусадан бөтен пайғамбар жоқ деуменен кафур болдылар. Хатта Құранда аты жазылған жиырма сегіз пайғамбардың аттарын білмек әр мұсылманға уажиб. Бұлардың аты: аууал—Адам алайһи-с-салам, екінші — Нуқ, үшінші — Һут, тәртінші — Лут, бесінші—Зул-кафил, алтыншы—Салық, жетінші — Ибрагим, сегізінші — Аюб, тоғызыншы — Ысмайыл, оныншы — Ыскақ, он бірінші — Жүніс, он екінші — Ыдырыс, он үшінші — Жақып, он төртінші — Жүсіп, он бесінші — Ілияс, он алтыншы — Ілияс, он жетінші — Дәуіт, он сегізінші — Сүлеймен, он тоғызыншы — Мұса, жиырмасыншы — Һарун, жиырма бірінші — Яхия, жиырма екінші — Иса(Ғиса), жиырма үшінші — Шахиб, жиырма төртінші — Зікірия (Закария), жиырма бесінші — Мұхаммед алайһис-салам рахматукуһумма аллаһу, және бұлардан басқа жиырма сегіздің қалған үшеуі — Азиз (Ғазиз), Лұқман, Ескендір Зұлқарнайын. Бұл үшеудің хақында біреулер пайғамбар, біреулер әулие еді деп айтысады.

Ақырет күніне иландым дегеннің мағынасы «Құдай-Тағаланың құдірет еткен уақытында бұл дүние бұзылып, қиямет болады» деп илану. Қияметтің болуына да нақлан һәм ақдан дәлел бар. Нақлан дәлел Кәләм шарифте айтылған (иннас-са ата әтиятун лә райба фиһа) яғни «қиямет келешек келмегіне мұсылмандар шек айтпаса керек» деген. Ақлим дәлел сол — қиямет болудан соң өліктер тіріліп, мизан сарат құрылып, Құдай-Тағала әр пенделердің дүниеде істеген жақсы қылығына қарай ішкері ұжмақ бұйырып, жамандық пиғылға тозақ бұйырса керек. Бұлай болмағанда дүниеде жақсылық, жамандық етсең де, ақыретте ешбір сұрауы болмаса, жаман мен жақсы Құдай алдында бәрі бірдей болғанға келер еді.

Жақсылық, жамандық Құдайдан деп иланбақтың мәнісі әр пенденің жақсылық не жамандықпен болуын Құдай-Тағала құдіретімен күн бұрын білуші һәм пенделердің қылашақ ісі, пиғылы ләукун-махфузда жазылып қойылған. Бірақ Құдай-Тағала ешкімді жаман жолға бұйырмады, «мынау жамандық, мынау жақсылық» деп көрсетіп, адам баласына қай жолға түссе де ыхтияр берді. Жақсылық етуші болса, Құдай-Тағала жаннатқа бұйырып, рахым етеді. Жамандық етушіге азап бұйырады. «Өлгеннен соң қабірден тіріліп тұрмаққа иландым» дегеннің мағынасы — өлген соң тірілуді рас, хақ деп білдім демек. Өлген соң тірілу турасында һәм нақли, һәм ақли дәлел бар. Нақли дәлел сол — Құдай-Тағала шарифінде бұйырды: (сумма иннакум яума алқиямати тубьғасуна және құл Юхайһа әлләзи аншааһа аууала марратан) яғни «адамдарға айт әуелде ол адамдар тіпті жоқ еді, жоқтан бар болды ғой» деп. Ақли дәлел сол — Құдай Тағала пеңделерді әуел жоқтан бар етуге құдіреті келгенде бар болып, өлгендердің сүйегін жидырып және тірілтіп адам етуге, әрине, құдіреті келсе керек. Және адамдар Құдай-Тағала жаратып бұйырды құлшылық етуге һәм жақсы қылықты болмаққа. Сонда да бір пәре адам Құдай бұйрығын тұтып жақсылық жолда болса, бір пәрелер жамандық жолға түсті. Бұлай болса, Құдай-Тағаланың әділеттілігіне лайық жақсылар мен жамандардың айырмасын бір таразы күн жаратып көзге көрсетуде.

Біреу сұраса: «Құдай Тағаланың сипаты нендей?» деп, жауап бермекке керек? Құлшылық етуімізге лайық Алла табарак уа тағала жалғызды, ешкімнің ол Алла-Тағалаға ұқсастығы, теңдесі жоқ. Ол Алла-Тағала дене иесі емес, асыл жауһардай заттар сипатында емес, мекен я бір орын иесі емес, бос орынды толтырушыдан емес, тамақ жеушілерден, ішушілерден емес, біреуді тудырған емес, һәм ол Құдай-Тағаланың бар болуына ешбір заман жоқ жиһат сәттен, яғни алты түрлі тараптан: оңы, солы, алды, арты, асты, үсті болудан таза-ды. Алла-Тағалаға ешбір нәрсе уажиб емес, яғни не нәрсені қалайынша жаратамын һәм бұйырамын десе—өз еркінде және Алла Тағала қадим-ді, әуелден ақыр бар-ды, барлығының әуелі һәм ақыры жоқ, һәмме өткен замандарда бар-ды һәм болашақ замандарда бар-ды. Ол Алла-Тағала ешбір нәрсені хикметсіз һәм керексіз, пайдасыз етіп жаратпады, көзімізге көрінетін зат, махлұқтардың бәрінің де керек орны бар.

Алла-Тағаланың сифат субутия деген жеті сипаты: әуел — хаят, яғни тірі-ді, біздің ақылымыз жетпейтін тірлікпен алим болушы-ды, құдірет күш иесі-ді, жоқтан бар етуге һәм бардан жоқ етуге күші жетуші, самғ естуші-ді, бізге рәуішті құлақпен емес, басар көруші-ді, бізге реуішті көзбен емес, ирадат тілеуші, яғни әуелде өзі тағдыр еткен нәрсесін тілеген уақытында дүниеге шығарушы, такуин жоқтан бар етуші-ді, кәләм сөйлеуші-ді, біздің ақылымыз жетпейтін сипатпен, бірақ бұл сөйлеу бізге рәуішті тілмен, әріппен, дауыспенен емес.

Жоғарыда айттық, дүниеге келген пайғамбарлардың ең ақыры — біздің пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа сала аллаһу алайһи уа саллам деп Һәм шаһадат, яғни куәлік иманымыз ішінде айтамыз: «куәлік беремін — Мұхаммед оның құлы һәм елшісі» деп хазірет Ибраһим пайғамбар нәсілінен, атасы — Абдулла, шешесі — Әмина, араб жұртында Мекке деген шаһарда дүниеге келіпті. Мұхаммед пайғамбарымызды ақырғы пайғамбар етіп, бөтен Құдай-Тағала қасында өзінің һәм умматтарының" дәрежесін артық, сүйіктірек ету Құдай-Тағаланың әзли құдіреті-ді. Кәләм шарифте айтылған: кунтум хейра уммата ухрижту лин-наси яғни «Мұхаммед пайғамбар умматын кумуғ умматтардан артығырақ еттік»,—дейді Құдай-Тағала. Мұхаммед алайһис-саламның пайғамбарлығы әшкере бола бастауы қырық жасынан бері болды. Пайғамбарымыз алайһис-салам халыққа түрлі шариғат үйретсе, Құдай-Тағаланың Жәбірейіл есімді бас періштесі арқылы ендірілген бұйрықтарымен үйретті. Ол бұйрықтар жиылып жазылған кітаптың есімін Құран шариф деп атаймыз. Пайғамбарымыз алайһис-саламның сипаты орта бойлы, ақ жүзді, жирен сақалды, қара шашты, ешбір адамға бітпен көркем сипатты еді. Жауырынында муһр набууат", яғни Құдай Тағала құдіретімен жаратылған муһрі бар еді. Сөйлесе тілі балдан һәм тәттірек әрі не айтса тек Құдайдың бұйрықтарын айтып һәм адамдар өз араларында бір-біріне әділ, рахымды болмақ-ты, бірін-бірі ренжітпеске, өсек-өтірік айтпасқа, бейшара, жетімдерге қайырлы болмаққа керек, қай діндегі адамды болса да қиянат етпеске, үлкен-кіші, бай-жарлы, құл-патша — Құдай алдында баршасы бірдей. Құл екендігіне, денені һәм көңілді, таза сақтамаққа, әр сағат Құдайды ұмытпай, пендешілікке лайық құлшылық ету турасында тынбай үгіт етер еді. Пайғамбарымыз да жауыз дұға қылмас еді. Ухуд соғысында бір кәпір тісін сындырғанда да жылап тұрып дұға айтты: «әй. Құдая бұл бейшараға тауфиқ (көмек, бақыт) бер» деп. Өмірі ішінде қаншама жұрттарды зор дәулет қазыналар жиылғанда да өзі ол малмен аслан пайдаланбас еді. Ондай малдың бір парасын жұрт пайдасындағы қазынаға, бір парасын пақыр-бейшараларға, бір парасын сахабаларға берер еді. Хатта бұл дүниеден өтер уақытында жамағаттарыңа бір динар, яғни бір теңге қалдырып кетуге де шамасы келмеді. Пайғамбарымыз Құдай-Тағала бұйрығыменен Меккедегі Масжид Харам дегеннен Бейтул Мукаддастағы Масжид Ақса дегенге барып, ол масжилтен Құдай-Тағаланың изнімен көкке асып, Құдай таабарак уа тағалаға сөйлесті. Мұны миғраж деп атайды. Бұл миғражға асқан күні ражаб айының 28 күнінде болған үшін шаһарлы жерлерде сол күнді мейрам етіседі. Пайғамбарымыз алаиһи-ссаламның бас жолдастары төртеу еді. Бұларды біз шаһариярлар деп атаймыз. Ол шаһариярлардың аты аууал хазірет Әбубәкір, екінші — хазірет Омар, үшіншісі — хазірет Осман, төртіншісі — хазірет Әли. Бұларға Құдай-Тағаланың рахматы болғай еді. Пайғамбарымыз бұл дүниеден екінші дүниеге сапар шегерінде халифалық орнын, өз әулетін жақын көріп, өз әулетіне бұйырмады. Өзінен соң хазіреті Әбубәкірге бұйырды. Онан соң хазірет Омарға, онан соң хазірет Османға бұйырды, онан соң хазірет Әлиге Пайғамбарымыз алайһи-с-салам жиырма үш жыл пайғамбарлық етіп, әуелі араб жұртын дін исламға көндірді. Онан соң, уа неше бөтен жұрттарға дін үйретіп, Құдайдың бұйрығын һәм кәләм шарифті дүние жүзіне кәміл әшкере етіп, һәм өз тарапынан үгіт-хадистер қалдырып, 63 жасында бұл жалған дүниеден мәңгі дүниеге қайтты.

Мұнан соң жоғарыда айтылған шаһариярлар һәм пайғамбар уақытында бірге жүрген жараңдары дін исламды бөтен дүние жүзіне қыдырып жүріп үйретіп, надандарды жолға салды. Бұлардан соң пайғамбарымыздан, шаһариярлардан уа ғейри сахабалардан үйренген сөздерін көріп қалған жақсы мұсылмандар, бұларды табиғин деп атайды һәм бұл табиғиндердің сөзін естушілер табғ-табиғиндер. Бұлар һәм аяттан, яғни Құдай-Тағаланың Құранда бұйырған сөздерінен, һәм хадистен, яғни пайғамбарымыздың өзі айтқан һәм өзі орнына келтірген үгіттерінен баян етіп, неше-неше кітап шығарып, соңғы халыққа қалдырып кетті. Онан соң ғұлама мүжтаһидин, яғни, зор ғалым-молдалар шығып, «аят пен хадисті әркім түсініп біле алмас» деп, әрі аят хадистен айра басқа кітаптар түзіп, мағынасын түсіндіріп, қара халыққа да түсінікті кітаптар шығарып берісті. Бұлардан соң және ғалым молдалар әр жұтта көбейіп, қайсысы өз жұртының тілінше дін ілімін үйретіп, кітаптар шығарып, осы қалыппенен ғылымы бүтін дүние жүзіне жайылып болды.

Бұл ғұламалардың шығарған кітаптарының қайсысы ахыретімізге пайдалы, қайсысы осы дүниеге пайдалы ғылымдар. Мәселен, ғылым хисаб дегеніміз бұл күнде кайсыбір уәлаяттардың медреселерінде оқытатын математика есімді ғылым. Ғылым — табиб дегеніміз ауруларға дәрі мәнісін үйрететін медицина деген ғылым; ғылым һайат уа афлак дегеніміз астрономия деген ғылым. Мужтаһид ғұламалар арасындағы ұлықтары төртеу: имам Ағзам, имам Мәлік, имам Шафиг, имам Ахмад бну Ханбал Яссауи. Бұл төртеуі шариғат мәнісін толық тексеріп, халыққа түсіндіріп берді. Біз ол төрт имамның ішінде имам Ағзам мазхабында боламыз, яғни имам ағзамның үйреткен шариғаты бойынша іс етеміз.

Енді, ей, дін қарындастарым, бұл пайғамбарымыз бен пайғамбарымызға жақын-жақсылардың бәрі де тынбай жүріп дүние һәм ахиреттің ғылымынан үйреніп һәм халыққа неше түрлі кітаптар, үлгілер қалдырып кеткен болса, бізге де жалқаулыққа салынып, ешнәрсені білмей жүруіміз, әрине, адамшылығымызға лайық емес. Сол бұрынғылардың мысалына қарап сөздер һәм әрбір пайдалы ғылымдарды үйреніп білмекке иждихат етуіңіз лайық. Пайғамбарымыз алайһи-уа саллам айтқан: (ал илму тажун лил фата уа-л-аклу туқун мин заһабин уа-л-жаһлу нарун таталаһһа- бу) яғни «ғылым жас жігіттердің басқа киген тәжіндей, ақыл алтын зынжырдай, надандық әлек ететін оттай» деп, және хазірет Әли айтыпты: «ғылым деген бір дайырадай, ал дайыра суынан ішкен де арманда, ішпеген де арманда. Ішкендердің арманда болуы — ғылым деген сонша терең, тәтті нәрсе, оның суынан бір ішкен кісі және көбірек оқып, көбірек үйренсем дей-дей ақыры ғылым түбіне жете алмай арманда кетер. Тіпті ішпегендердің арманда болуы — ғұмыр бойы қараңғылықты кешіп, жақсылық жамандықты айыра алмай надандықта өтер. Бұл бейшаралардың халі бегірек мүшкіл» деген екен.

ЕКІНШІ БАБ

Атал заһир турасында

Ағмал заһир дегеніміз пенденің көріну, әшкере істейтін шариғат бұйырған істер. Құдай-Тағаланың бұйырған заһир істерінің аты — парыз, уажиб, суннат, мустахаб, бұйырмаған һәм тыйған істерінің аты харам, макруп тахрими, макруһ танзиһи және бұйырмаған һәм тыйылмаған бар істің аты — мубах.

Парыз дегеніміз сондай бұйрық. Мұны орнына келтірудің керектігінде ешбір шек жоқ, яғни Құранда, не хадисте, не барша мұсылманның аят-хадиске тура келтіріп, ынтымақпен шығарған бұйрықтары — намаз, руза, закәт, хаж рәуішті, бұл парызды орнына келтірмеген кісіге қияметте отпен азап етілінеді. Тіпті ол парыздың парыз екеніне нанбаған кісі — кәпір болады. Уажиб дегеніміз сол, ол уажиб бұйрықтарды орнына келтірген кісіге көп сауап (сауаб) болар. Орнына келтірмеген кісіге отпен азап болар. Бірақ уажибқа нанбағанмен кәпір болмайды. Мәселен, ид(- ғид) намаздарын оқу, пітір-(фтр, фср) - садақасын беру, құрбан шалу реуіштілер. Сүниет дегеніміз пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа сала аллаһу алайһи уа саллам әмірінде бір мәртебе, не екі мәртебеден артық қоймай — әдет етіп істеген істері. Мәселен, азан қамат оқу, намазды жамағатпен реуіштілер. Бұл сүннетті орнына келтірген кісі сауапта болар, қойған кісі пайғамбар шапағатынан махрум болу деген қаупі бар. Мустахаб дегеніміз пайғамбарымыз алайһи-с-саламның бірде істеп, бірде істемеген істері, мәселен, оразалар, нәфл — садақалар реуішті.Бұл мүстаһабты орнына келтіргендер сауабты болар, келтірмегендер күнаһлы болмас. Мубах дегенімізді істегенге сауаб жоқ, істемегенге күнаһ жоқ (асамақ, ішпек, ұйықтамақ реуіштілер).

Құдай-Тағаланың тыйған істерінен: харам дегеніміз шариғаттың қатты тыйған ісі. Харам деген нәрсенің харам екендігіне ешбір шек етуге орын болмас. Харамды істеген кісі отпен азапта қалар, тіпті харамды харам емес деген кісі кәпір болар, істемеген кісі зор сауабта болар. Бірақ харамды істегендер тоба насух қылумен күнәлары кешілер. Макруһ тахрими дегенімізді істемеген кісі сауабқа, істеген кісі азабқа жолығар. Бірақ бұл макруһ тахримиді адал деумен кәпір болмас. Макруһ танзиһи жаңарақ макруһ, мұны істеумен күнәлі болмас, бірақ толық мұсылмандар істемеске жүһд етерге керек, мәселен, намаз ішінде сәжде орнынан бөтен жер қарау, сүннет мустахабты қою рәуіштілер.

Енді аууал пенделерге міндетті парыз, уажиб, сүннет, мұстахабтар турасында айталық. Адам баласының Құдай-Тағалаға ететін құлшылықтарының ішінде зор міндетті парыздар бесеу: әуелі — иман болу, екінші — намаз оқу, үшінші — әр жылда рамазан айында ораза ұстау, төртінші — әлі келсе, әр жыл сайын зекет беру, бесінші — шамасы келгендер өмірінде бір рет қажыға бару. Иман турасында жоғарыда айтып өттік, соның үшін енді соңғы төрт парыз бен харам макруһ нәрселер турасын баян етелік.

Әуелі намаз турасында

Бізге парыз балиғлыққа жеткен соң, яғни бай баласы болса, еркегі 12 жасқа, әйелі 9 жасқа, жарлы балаларының еркегі 14 жасқа, әйел 12 жасқа келген соң күн сайын бес уақыт намаз оқымаққа. Намаздың уақыты: ерте намазы — таң атқаннан бастап күн шыққанша, әуелгі намазы - түс қанғи (ауа) бастаған уақыттан бастап, көлеңке әркімнің өз көлеңкесіндей екі болғанша, екінді намаз — әуелі намазының соңғы уақытынан бастап күн батқанша, ақшам - күн батқаннан бастап, күннің қызылы басылғанша, құптан намазы — сам жамырағаннан бастап таң атқанша. Намаз оқуға даярланғанда әуелі дененің, бойдың таза болмағы керек, таза болмаған кісі ғусл құйынарға керек. Ғуслдың 100, яғни түсудің парызы — үш: әуелі аузына су алмақ, екінші, мұрнына су алмақ, үшінші, барша денесін жумақ және сүннеті үшеу: әуелі, екі қолын жумақ, екінші іш дәретін алмақ. Намаз дәретінің төрт парызы бар: бір — бет жумақ, ұзыны маңдайдағы шашынан бастап иек астына шейін, көлденеңі бір құлақ жұмсағынан екінші құлақ жұмсағына шейін, екіншісі - екі қолын жумақ шынтағына шейін, үшіншісі – бастың төрт бөлігінің бәріне масх қылмақ, төртінші — екі аяғын жумақ. Бұл парыздардың бәрі орнына келмесе де дәрет дұрыс болмайды. Намаз дәретінің сүннеттері — әуелі, дәретті (бисмиллаһи-р-рахмани р—рахим) деп бастамақ, онан соң екі қолын жумақ, аузын мисуакпен жумақ, аузына су алмақ, мұрнына су алмақ. Сумен сақалын араластырмақ, бармақтарын араластырмақ және әр денесін жуғанда үш-үш реттен жумақ, һәм әр денесін ретпен жумақ, басының баршасына масх қылмақ және дәрет арасында бөтен жұмысқа көңіл аудармай дәрет қылмақ.

Дәреттің мұстахабтары: әр денені жуғанда оң жағынан жуа бастамақ және мойнын масх қылмақ. Дәреттің бұзылатын істері: әуелі түзге отыру, денесінің бір жерінен қан, сары су шықса, түкірікті қызартқан шамаға шейін тіс қанаса, қан қосылса яки бөтен құсықты ауыз толғанша құсса, ұйықтамақ, есі кетпек, жындану, балиғ болған кісі намаз ішінде үн шығарып күлу — осылардан дәрет бұзылады. Жаңадан алмаққа керек. Егер намаз уақытын өткізбей барып дәрет алатын жақын жерде су болмаса, һәм судың алыстығы бір миль шамасы, яки төрт мың қадамнан жақын болмаса, немесе су болғанда да біртүрлі дертті болып, денеге су тигізуден залал болғандай болса, немесе суға баратын жолында адамға ғисл мен дәрет орнына таяммум қағып намаз оқуға болады. Таяммум дегеніміз сол, бір таза жер жынысына әуелі екі қолын ұрып, жүзіне масх етеді, яғни бетін сипайды, екінші рет екі қолын сол жерге және ұрып, шынтағына шейін сипайды. Бұл таяммумду тозаңы бар таза киімге соғып таяммум етуге де болады. Және мәсіге масх ету дегеніміз дәретті, мәселен, таңертең бір алып, аяғын жуып, мәсі киген соң, сол күн ішінде келесі тәулікке шейін жаңадан аяқ жумай-ақ мәсі сыртынан масх етумен аяқ дәретін алғанға хисаб(есеп) болады. Бұл мәсіге масх ету дегеніміз қолға су алып, үш бармақ қадары мәсі сыртынан сызық ету, осылайша мәсіге еткен масхтын үйінде тұрған мұқим кісіге муддаты - сол мәсіні киген соң дәрет бұзылған уақыттан бастап— бір тәулік, мусафирға осы қалыпша — үш тәулік. Егер мәсінің үш бармақ шамасынша жыртығы бар болса, масх оған жарамайды.

Намаз ішінде он екі парыз бар, алтауы — тысқары, алтауы ішкері. Тысқары болған алтауы: әуелі, намаз оқуға кірісерден бұрын денесін тазалау, яғни ғусл керек, орнында ғусл етігі дәрет алу; екінші, киімін һәм намаз оқитын орнын нәжістен пәк ету, үшінші, ұят жерлерді ашық қоймай, жауып оқымақ, еркек болса, тізесі мен кіндігінің арасын, әйел болса, беті мен екі қолы, екі аяғынан басқасының бәрін жабу керек. Осы ғаурат деп, яғни жасырылатын жер деп, аталған денелердің төрттен бірі жабылмаса да намаз дұрыс болмайды. Төртінші, намазды уақытымен оқымақ. Бесінші, бетін құбылаға қойып оқымақ. Алтыншы, намазға ниет ету.

Ішкері болған алты парыздың бірі — такбир тахрими, яғни аллаһу акбар деп намазға кірісу; екіншісі — қиям, яғни намаздың әрбір ракағатында бір рет аяқ үстіне тұру; үшіншісі — қира атун, яғни намаз ішінде құран сүрелерін оқу; төртінші — рукуғ, яғни басын, денесін иіп, екі қолымен тізеге сүйену; бесінші — сәжда, яғни басын жайнамаз үстіне жүзін төмен салмақ; алтыншы — ақырғы отыру, ат-тахият оқитын шамаға шейін. Бұл оның екі парыздың бірі орнына келмесе де намаз дұрыс болмайды.

Намаздың уәжибтері — он екі. Бірінші, Әлхамды дұрыстап оқымақ, екінші, бұл Әлхамдыға әуелгі екі ракағатта бір ұзын сүре немесе үш қысқа сүре қосу, үшінші, намаздың ретін орнына келтіру, яғни, әуелі қиям, екінші - рукуғ, сонан соң сажда рәуіштілерді бұрын істейтінін бұрын істеп, соң оқылатынын соң оқымақ; төртінші, төрт ракағат я үш ракағат намаздарда ортасындағы ат-тахиятқа отыру; бесінші әр отырыста ат-тихайат оқымақ; алтыншы, қира атты намаздың әуелгі екі ракағатында оқу: жетінші, үтір намазында дұға Қунут, яғни аллаһумма әнә настағинақты оқымақ. Бұл дұғаны білмегендер бөтен бір білген дұғасын оқыса да болады; сегізінші, екі ғид намаздарының такбирлері, тоғызыншы, имам болған кісінің намаз ішінде әшкере дауыстап оқитындарын дауыстап оқуы; оныншы, жасырын оқитын орындарды жасырын оқуы; он бірінші, тағдилу-л-аркан, яғни қиямды, рукуғты, сәждені орнына келтіру, асығып бірін біріне қосып жібермейінше; он екінші, сәлем бермек. Осы уажибтерді біле, көре орнына келтірмеген кісі күнәлі болар, бірақ намазы дұрыс. Егер хатадан қалдырса, күнәлі емес. Жаңылған үшін сажде соғу керек. Сәжде соғу дегеніміз намаздың ақырғы отырысында ат-тахиятты «абдуһу уа раулуһуға» шейін ғана оқып, екі жаққа сәлем беріп, сонан соң қайта отырып ат тахиятты басынан аяғына шейін, яғни, салауаттарымен бірге оқып, екі жаққа сәлем беріп, намазды тамам ету. Бірақ алдында имам бар болса, әуелгі ретте бір жағына ғана сәлем беріп, сәжде соғылады.

Намаздың сүннеттері жиырма бес. Әуелі намазға кіріскенде екі бармақты жоғары көтеріп, екі құлағының жұмсағына шейін апармақ, екінші, оң қолын сол қолының үстіне салып, кіндік астына қоймақ; үшінші, сунна, яғни «субханды» оқымақ; төртінші «Әлхамнан» бұрын (ағузу билла мин аш-шайтани-р-ражим), бесінші, мұнан соң бисмиллаһи-р-рахман деп оқымақ, бұл үшеуін де жасырын, дауыстамай оқу тиісті; алтыншы, үш я төрт ракағатты намаздардан соңғы екі ракағатында «әлхамды» оқымақ; жетінші, «әлхамды оқып болған соң, жасырын «әмин» демек; сегізінші, рукуғ сажда араларында такбир, яғни «аллаһу акбар» деп айтпақ, имам бұл такбирді әшкере айтады, ұйығандар жасырын айтады; тоғызыншы, рукуғ қылғанда екі тізесіне таянбақ, екі қолтығын қуыс етіп; оныншы, рукуғта арқасын тегіс түзеп тұрмақ; он бірінші, рукуғта үш рет(субхана рабби әл-азым) деп айту; он екінші, рукуғтан бас көтергенде жалғыз оқыған, яки имам болған кісі болса (самиға аллаһу лиман хамидаһу) демек, имамға ұйығандарға (раббана лака әлхамду) демек; он үшінші, бұл раббана лака әлхамдуны камил рукуғтан тұрып, тура тұрған соң айтпақ; он төртінші, сәждеге барғанда екі қолынан бұрын тізесіне шөгу; он бесінші, онан соң екі қолын жерге қою, қол аяқтарының бармақтарын құбыла тарапына жіберіп һәм сәждеден орын жетсе, екі қолтығын ашық тұтып, қарны мен жердің арасында қуыс қалдырмақ; он алтыншы, екі қолдың арасына сәжде ету, екі бас бармағын құлақ жағына қаратып жатқызып; он жетінші, сәжде қылғанда әуелі маңдайдан бұрын жерге қоймақ; он сегізінші, сәждеге үш рет (субхана раббиәлағла) деп тасбих ету; он тоғызыншы, сәждеден тұрған соң, жерге отырмай һәм қолдарыменен жер тіремей тұрмақ; жиырмасыншы, «ат-тақиятқа» отырғанда он аяқты шаншып, сол аяқты төсеп, үстіне отырмақ; жиырма бірінші, «ат-тахиятқа» отырғанда екі қолын екі санының үстіне салып, бармақтарының арасын ашық етіп отырмақ; жиырма екінші, ақырғы отырыста, «ат-тахият» сонынан пайғамбарымызға салауат оқымақ (аллаһумма сала ала Мухаммад уаь ала али Мухаммад) ахырына шейін; жиырма үшінші, бұл салауат соңында өзінің білген тілек дұғаларын оқымақ; жиырма төртінші, имам болған кісі оңға, солға сәлем бергенде оң жақ, сол жақтағы кісілерді һәм екі иініндегі әр не істеген істеріңді жазып отырушы, қарауылшы періштелерді көңілге алып сәлем бермек, жалғыз оқыған кісі тек періштелерді көңілге алар; жиырма бесінші, оңға-солға сәлем бергенде мойнының ақтығы көрінетін шамаға шейін мойынды бұрмақ. Бұл сүннеттердің қайсы біреуі табылмаса да намаз мойнынан түседі, бірақ сүннетті қалдырудан ақыретте сілте болар.

Намаздын мұстахабтары — сегіз: әуел, (хайа ала-с-салау атты) айтқан заманда намазға тұрмақ; екінші, (қад қамат исч салауатты) айтқанда намазға ниет ете бастамақ; үшінші, такбирдың аяғынд а(аллаһу акбар) деген заманда құлақ қағу үшін қолын жеңінен шығармақ; төртінші, намаз ішінде аяқ үстінде тұрған уақыттарда сажде ететін орынға қарап тұрмақ; бесінші, рукуғ уақытында екі аяғы жағына қарап тұрмақ, алтыншы, қиямда тұрғанда екі аяғының арасын төрт бармақ кадры ашып тұрмақ; жетінші, сажда уақытында мұрын жағына қарамақ; сегізінші, «ат - тахиятқа» отырғанда киімінің етегіне қарап отырмақ. Бұл мұстахабтарды орнына келтіргендерге сауап бар, орнына келтірмегендер күнәлі болмас.

Намазды бұзатын он төрт түрлі іс бар: әуелі, намаз уақытында ғузірсіз тамақ қырып қақырынбақ; екінші, түшкірген кісіге намазда тұрып (ярхамук алла) деп жауап бермек; үшінші, имамнан басқа біреудің жаңылған жерін ішінде тұрып айтып жібермек; төртінші, біреу намаз үстінде тұрған кісіге: «Құдайдан бөтен құдай бар ма?» деп сұраса да (ла илаһа илла алла) деп те жауап қайыру дұрыс емес, бірақ өзінің намазда тұрғанын білдіру ниетпен айтса намаз бұзылмайды; бесінші, намазда ғаурат деп аталған денелердің төрттен бірі ашылып тұрса; алтыншы, намазда тұрып бір нәрсе ойына түсіп жыламақ, бірақ ұжмақтамуғты ойлап жылаудан бұзылмайды; жетінші, қолы не тілімен біреудің сәлеміне сәлем қайтармақ; сегізінші, намазды балиғ болғаннан бері қарай қалдырмай оқып келе жатқан адамның бір уақытта қалған намазы есіне түссе, ол оқып тұрған намаз бұзылады, әуелі ол еске түскен қазаны өтеп, сонан соң уақытындағы намазды өтемек керек; тоғызыншы, намазда тұрып кебіс, мәсі шешу реуішті істер; оныншы, сөйлеу; он бірінші, тамақ жеу; он екінші, тамақ ішу; он үшінші, қарқылдап күлу; он төртінші, есінен тану. Бұл істердің қайсысы да болса істелген болса, намазды қайта оқу уажиб.

Намаз ішінде істелетін істердің он түрлі макруһы бар. Әуел, «ат-тахиятқа» отырғанда төрт қырланып отыру, яғни, екі аяғын астына басып отыру; екінші, намаз ішіндегі аят, тасбихтерді бармақпен санау; үшінші, сәждеде екі білектерін жерге төсеу; төртінші, көзімен шетке қарау; бесінші, ғузрсыз көзін жұму; алтыншы, сәжде ететін жерден уақ тастар алып айналдырмақ, егер ол тастан сәжде етуге қиын болардай болса, бір рет айналдырып жіберуге болады; жетінші, шалманың шетіне ғузірсіз сәжде қылмақ; сегізінші, намазда керіліп-созылмақ; тоғызыншы, уысын аузына баспай есінемек; оныншы, киімінен немесе денесімен, я шашы, я тілімен ойнамақ, қатарда орын бола тұрып, намазды артқы жақта жалғыз оқымақ.

Бес уақыт намаз былай оқылады: намаз оқу алдында денеңізді, киіміңізді, жайнамазыңызды жоғарыда айтылған қалыпша тазалап, намаз оқитын жерге келіп немесе масжидке келіп, жүзіңізді құбылаға қойып (ағиззу билла мин аш-шайтани-р-ражим бисмил-лаһи-р-рахмани-р-рахим) деп бастап ниет айтасыз, ерте намазы болса, әуелі екі ракағат сүннет оқылады. «Ниетті Аллаға ниет қылдым ерте намазынын екі ракағат сүннетін өтемекке, жүзімді қараттым құбыла тарапына (халисан лиллаһи та ала, аллаһу акбар) деп құлақ қағасыз. Мұнан соң қолдарыңызды кіндік астына қусырынып (субханака аллаһумма уа бихамдика табарака исмука уа та ала жаддука уа ла илаһа ғейрука) деп оқисыз. Мұның соңында және (ағуазу биллаһи мин аш-шайтани-р-ражим, бисми-л-лаһир-рахмани-р-рахим) ды айтып, сурат «Әлхамды» оқып, оның артынан бір сүре қосасыз. Әлхамду мен намазда оқылатын бірнеше қысқа сүрелер мағынасымен бұл кітаптың аяқ жағында бөлек жазылды, сонан қарап көресіз. Сүрені оқып бола салысымен (аллаһу акбар) деп, рукуғқа барасыз. Рукуғта тұрғанда үштен кем емес (Субхана рабби-аль азым) деп тасбих айтұсыз. Мүнан соң (самиға аллаһу лиман хамида) деп, рукуғтан тұрып, бір рет тасбих айтқан соң, шамалы тоқтаңқырап және (аллаһу акбар) деп сәждеге барасыз. Сәждеге үш рет (субхан рабби- ал-ағла) және басты көтеріп біраз отырып,(аллаһу акбар) деп, және сәждеге барып, әлгі қалыпша үш рет тасбих айтасыз. Мұның соңында (аллаһу акбар) деп, «түрегеліп» қол қусырып, қиямға тұрып және (бисмиллаһи-р-рахмани-р-рахим деп, «әлхамды» оқып, бір сүре қосып және рукуғқа сәждеге әлгі қалыпша барып болған соң, «Ат-тахиятқа» отырасыз. «Ат-тахият» дұғасы (ат-та- хияту лиллаһи уа-с-салауату уа-т-тайибату-с-саламу алайка айуһа-н-набийу уа рахмату-л-лаһи уа баракату-һу, ас-саламу алайна уа ала ибади-л-лаһи-с-салихин ашһаду анна илаһа илла - алла уа ашһаду анна Мухаммадан абдуһу уа расулуһу аллаһумма сала ала Мухаммадин кама саллайта ала Ибраһим уа ала илли Ибрахим иннака хамидун мажид, аллаһкмма барик ала Мухаммадин уа ала илли Мухаммадин кама баракта ала Ибрагим уа ала илли Ибрагим иннака хамидун мажидун).

Мұны оқыған соң екі жаққа (ас-саламу алайкум уа рахмату алла) деп сәлем бересіз. Мұның соңында қамат түсіріп, қаматтан соң» Аллаға ниет қылдым ерте намазының екі ракағат парызын өтемекке, жүзімді қараттым құбыла тарапына (Халисан лиллаһи тағала, аллаһу акбар) деп, манағы сүннет қалпынша екі ракағат намаз оқырсыз. Бірақ өзіңіз біреуге имам болсаңыз, «Әлхамду» мен Құран сүресін әшкере дауыстап оқисыз. Егер біреуге ұйып тұрсаңыз, ішіңізден намазға ниет етіп, һәм «Субханакты» оқып, «Әлхамды» һәм сүрені оқымай, имам оқығанын тыңдап тік тұрасыз. Имам рукуғқа сәждеге барғанда рукуғка сәждеге барып, ішіңізден тасбихтарын айтып, «Ат-тахиятқа» отырғанда, «ат-тахиятты һәм хафия оқып, имам сәлем берген соң, бірге сәлем берерге керек. Әуелі намазының төрт ракағат суннатыф, төрт ракағат парызы һәм парыз артынан және екі ракағат суннатыф бар. Бұлардың һәм ниеті, қиямы, рукуғы, сәждасы, «Әлхамды» оқу, сүре қосу, «Ат-тақиятқа» отыру — барлығы жоғарыда айтылған қалыпша. Айырмасы жалғыз-ақ со төрт ракағат намаздың, әуелгі екі ракағатына «Әлһамнан» соң сүре қосылады. Соқғы екі ракағатына «Әлхамнан» басқа оқылмайды һәм алдыңғы екі ракағатты оқыған соң «Ат-тахиятқа» отырғанда (абдуһу уа расулуһуға) шейін ғана оқып, сәлем бермей түрегеліп және «бисми-л-лаһи» қайырып, «Әлхамды» оқып, рукуғқа барады. Осылайша соңғы рет екі ракағат оқылған соң, бұл соңғы отырыста «Ат-тахиятты» һәм-(аллаһума сала алланы) да тегіс оқып сәлем береді. Екінді намазында сүннет оқылмайды. Төрт ракағат парызы бар ақшам намазында үш ракағат сүннет бар құптан намазында әуел төрт ракағат парыз, мұнан соң, екі ракағат сүннәт, мұнан соң үш ракағат үтір уажиб намазы. Бұл үтір уажибтің бөтен үш ракағатты намаздан айырмасы сол, ортадағы «Ат-тахияттан» тұрғаннан соң, үшінші ракағатта «Әлһамду» артынан бір сүре қосып, сүреден соң қолдарын жіберіп, жаңадан «аллаһу акбар» деп құлақ қағады. Сонан соң қайта қол қусырып, Кунут дұғасын оқисыз. Кунут дұғасы осы (аллаһума инна настағинука уа настағфирука уа нумину бика уа натауаккалу алайка уа нусни алайка ал-хейра нашкурука уа ла накфурука уа нахлағу уа натрука ман йафжурука, алалһумма ийака нағбуду уа лака нусалли уа насжуду уа илайка насғи уа нахфиду, наржу рахматка уа нахша аззабака инна аззабака бил-куффари мулхикун) Бұл сурат Қунутты дұрыс білмеген кісі (раббана әтина фи-д-дуня хасанатан уа қина аззаба- н-нар уа ашарна аға ал-ибрар) реуішті дұғаның бірін оқыса да болады.

Ең болмаса үш рет (я, Алла, я, Алла, я, Алла) десе де болар.

Жұмға (жұма) намазы — әрбір балиғ, есі бүтін, азат һәм муким тұрған, денесі, көзі саламат кісілерге парыз. Жұма намазының уақыты — әуелі намазымен бір уақыт. Ол күні жұма оқу үшін ғусл құйыну — сүннет. Бұл намазға барған кісі киімінің жақсысын киіп, хош иістерменен иістенген дұрыс көңілінде «я, Құдайым, бұл жұмадан екінші жұмаға шейін аман сақтап, екінші жұма намазын оқуға жаза көр» деп тілекте болмақ керек. Шын ықыласыменен бұл намазды оқып, тілек тілегендердің Құдай табарак уа тағала тілегін беріп, һәм күнәларын кешірер деген. Жұма намазын оқырға келген кісі әуелі масжидке келіп кірген соң-ақ екі рақағат «тахият-л-масжид» намазынан оқиды: ниетті Аллаға ниет қылдым екі ракағат «тахтияу-л-масжид намазын өтемекке жүзімді қараттым құбыла тарапына (халисан лиллаһи тағала, аллаһу акбар). Бұл намазды оқып болған соң, төрт ракағат жұма намазының сүннәті оқылады. Мұнан соң имаммен бірге һүтба оқуға шыққан соң, жамағат намаз оқудан һәм тасбих айтудан тиылып, имамның сөзін тыңдайды. Мұның соңында имамға ұйып, жұма намазының екі ракағат парызы оқылады. Мұнан соң жұма намазының және төрт ракағат сүннеті оқылады. Мұнан соң мойында парыз болған төрт ракағат, ақырғы әуелі намазы оқылады. Ниетті Аллаға ниет қылдым осы уақыттың екі ракағат сүннетін өтемекке, жүзімді қараттым құбыла тарапына (халисан лиллаһи - тағала, аллаһу акбар).

Айт намаздары — уажиб, жылында екі рет болады ,бірі — Рамазан айының соңында, екіншісі құрбан уақытында. Бұл намаздардың уақыты — күн бір найза я екі найза бойы көтеріліп шыққаннан бастап әуелі уақытына шейін. Айт күнінде әдемі таза киім кимек, хош иістермен иістену һәм ораза айты болса, намазын оқудан бұрын ас жемек мүстахаб. Оразаның пітірін, айт намазынан бұрын бермек уажиб. Бірақ Құрбан айтында әлгі айтылған қалыпша таза киім киіп, масжидке жеткенше такбир айтып бару мүстахаб. «Аллаһу акбар, аллаһу акбар, ла илаһа илла-алла уа аллаһу акбар, аллаһу акбар уа лиллаһи әл-хамду» деп. Бұл такбир әр айтқанда үш реттен айтылады. Және осы такбирды Құрбан күндер дінде шаһар жұртында әр бес уақыт намаздың соңында уажиб десіпті.

Ораза айтының ниеті бұл (ағузу биллаһи мин аш-шайтани-р- ружим, бисми-л-лаһи-р-рахмани-р-рахим) айтып, Аллаға ниет қылдым ғид фтр намазын өтемекке барша такбирларымен жүзім жөнелдірдім құбыла жағына, ұйыдым осы хадыр имамға(халисан лиллаһи тағала, аллаһу акбар). Мұнан соң қалыпты намазға қол қусырып «субханак» оқып, мұнан соң имаммен бірге қолдарын жібере-жібере үш рет (аллаһу акбар) деп қағу керек. Мұның соңында және қолды қусырып, имам рукуғқа сәждеге барғанда бірге барып, екінші ракағатта имам, «Әл-хамдумен» оған қосылатын сүрені оқып болған соң имаммен бірге және қолдарын жібере-жібере үш рет «аллаһу акбар» деп құлақ қағу керек. Төртінші «аллаһу акбар» дегенде, имаммен бірге рукуғқа сәждеге барып, «тахият» оқып, намаз тамам етілінеді.

Құрбан айтының намазы да осы реуішті: «ниетті Аллаға ниет қылдым ғид құрбан намазын өтемекке...» ақырына шейін.

Жаназа намазы-парыз кифайа... Парыз кифайа дегеніміз: үй ішінен не кеп ішінен бір адам орнына келтірумен бөтендердің де мойнынан түсетін парыз. Мәселен, жаназаға шақырушы келгенде бір үйден бір кісі барумен ол үйдің ішінде бөтен жамағаттардың мойнынан да парыз түседі, не болмаса біреу бір топ кісіге жақын келіп сәлем берсе, ол топтың ішінен бір адам сәлем алумен бөтендердің де мойнынан парыз түседі, немесе араб тілін бір бөлік халықтан бір адам білуменен ол халықтың мойнынан тегіс парыз түседі. Әркімнің өз басы орнына келтірмей болмайтұғын парыздарды — фарзу айнин деп атайды. Мәселен, иман, намаз, руза реуіштілер. Жаназа дұрыс сондай өліктерге, егер ол өлік мұсылман болып һәм шариғатқа тиісті жуылып, дәрет жаназа намазын өтемекке Аллаға сана үшін пайғамбарға дарут үшін. Бұл өлікке дұға сауап үшін жөнелдім құбыла жағына (халисан лиллаһи тағала аллаһу акбар) деп құлақ қағып, қолдарын қалыпша қусырып, «субханак» айтып, онан соң қолды қусырған күйінше имам әшкере һәм ұйығандар хафия (аллаһу акбар) деп такбир айтады. Мұнан соң аяқ үстінде тұрған қалыпша салауат оқылады. Яғни (аллаһумма сал ала...) ахырына шейін. Мұнан соң өлік балиғлыққа жеткен еркек, әйел болса да бұл дұғаны оқиды (аллаһумма ағфир лихайяна, уа майитина, уа шаһадина, уа ғайибина, уа сағирина уа кабирина, уа закарина, уа унсана, аллаһумма ман ахияйтаһу минна фа ахйаһу ала-л-ислам, уа ман тауаффайтаһу минна фа тауафһу ала-л-имани, аллаһумма ин кана мухсинан фа зид фи ихсанихи, уа ин кана муси ан фа тажауаз анһу). Мұнан соң (аллаһу акбар) деп екі жаққа сәлем береді. Егерде өлік балиғлыққа жетпеген бала болса, не болмаса, жасынан бері жынды, есалаң адам болса, әлгі дұғаның орнына бұл дұғаны оқымақ керек «аллаһумма ажғалһу лана фаратан уа ажғалһу лана ажран уа зухран уа ажғалу лана шафиған уа мушаффаған би рахматика-я-архаму-р-рахимин). Бұл жаназа дұғаларын арабша жақсы білмеген кісі олардың орнына қазақ тілінде дұға қылуға да болады: «Ей, Құдайым, рахмет ет біздің тірілерімізге, өліктерімізге, барымызға, жоғымызға, үлкенімізге, кішімізге, еркектерімізге, қатындарымызға. Ей, Құдайым, бұл өлік рахматты болса рахматын арттыр, күнәлі болса күнәсін кешір» деп. Сәбилер мен есалаң адамдардың турасындағы жаназа дұғасының қазақша мағынасы: «Ей, Құдайым, бұл өлікті біздерге басшы һәмерткуші қыл және бұл сәби себепті біздің сауабымызды артылдырып, мақтандыр және бұл сәбиді біздерге шапағатшы һәм шапағатты болмыстардан қыл. Ей, рахым қылушылардың рахым қылушысы Құдайым, өзің рахмет қыл» деген мағынада. Жаназа намазында кісі аз да болса жеткенше үш қатар тұру сүннет. Мәселен, жеті кісі болса, үш-үштен екі қатар және біреуі артында жалғыз бір қатар болып тұру дұрыс. Жаназа оқыған орын таза болмаса, яки өлік таза болмаса, яки имамның не киімі, не өзі таза болмаса, намаз дұрыс болмайды. Тауарих намаз сүннет 25 бас намаз рамазан айының әр кешінде оқылады. Әр екі ракағат намаздан соң, «Ат-тахият» оқылып, сәлем беріледі. Осылайша екі ракағаттан төрт ракағат оқылып, сәлем берілген артынан «Тасбих» оқылады: Субхана зил-мулуки уал-малакут, субхана -и-л- ғиззати уал-ғазамат уа-л құдрати уа-л кибрия уа-л-жабарут субхана-л-малику-л-хайу әлләзи лә йамуту суббухун құддусун раббу-л-малаикати уа-р-рух, ла илаһа илла аллаһи настағфиру- аллаһа нас алука ал-жанната уа нағузу бика минан-нар. Бұл салауатты имам не шәкірттер әшкере оқып, бөтендер тыңдап отырысады. Яки әркім ішінен оқыса да дұрыс. Тауарих намазының уақыты құптан намазымен бір уақыт. Бірақ тарауихты құптан намазынан бұрын оқу дұрыс емес. Хатта біреу имам тарауих намазын оқып тұрғанның үстіне келсе де, әуелі құптанды оқымастан бұрын тарауих намазын оқымақ дұрыс болмайды. Соның үшін тарауихқа барған кісі әуелі ұйып, құптанның төрт ракағат парызын, һәм екі ракағат сүннетін оқып болып, мұның артынан тауарих оқуы керек. Тарауих соңынан әшкере имамға ұйылып, үтір намазы оқылып, намаз тамам етілінеді. Жолаушылыққа, сапарға шыққанда намазды қысқартып оқу керек. «Сапар» деп түйе жүрісімен үш күндік жолға жолаушылық етуді айтады. Қысқартып оқығандағы айырмасы сол — төрт ракағат парызды екі ракағат етіп оқу керек. Мұнан басқа намаздар қалыпша оқылады. Егер жолаушы келе жатып, біреудің шаһарына келіп, тұрғылықты елдің имамына ұйсаңыз, онда намазды ол имаммен бірге бүтін оқисыз. Егер тұрғылықты адам жолаушыны имам етіп оқыса, ол ел адамы терт ракағат парыздың екі ракағатын оқып, алдыңғы «Ат-тахиятты» (абдуһу уа расулуһуға) шейін ғана оқып отыру керек. Имам екі ракағатты оқып сәлем бергенде, ол ел кісісі сәлем берместен түрегеліп, қалған екі ракағатын өзі оқып, төрт ракағатты түгендесе керек.

Екінші, ораза турасында

Жоғарыда ағмал заһирдың екінші міндеті — ораза деп едік. Әр жыл рамазан айында отыз күн ораза тұту парыз. Рамазан деген сөз «күйдірген» деген мағынада. Яғни рамазан айында ораза ұстағандардың күнәсі күйдіріледі. Оразаны зәрурсіз ұстамағандар ақыретте зор азапта болар. Оразаның уақыты - таң қызара бастағаннан күн батқанша. Сол екі уақыттың арасында ешбір тамақ асамақ, ішпек дұрыс емес. Хатта мейір қанып, дене рахаттанатын, яғни үстіне су құйдыру, суға малынған киімге орану реуіштілер де макруһ. Оразаның шарты сол бас күнінің алдынғы түнінде ниет етерге керек: «Ей, Құдайым, ниет қылдым келешек күн Рамазан айының оразасын ұстамаққа таң атқаннан күн батқанша» деп. Түнде ниет етуге ұмытып кеткен кісі ораза ұстаған күні түске шейін ниет етсе де болады. Егер тіпті ниет етпесе, ораза дұрыс емес. Оның үшін ниет ету өзі парыз. Парызды орнына келтірмегендіктен, құлшылық дұрыс бола алмаса керек.

Оразаны ұстамасқа болады: ауру болып, дертіне оразадан залал болардай болса, әйел жүкті болғанда һәм жас бала емізген уақытында балаларына зиян келердей болса, яки жолаушыларға. Жолаушылық сапар деп түйе жүрісімен үш күндік жер, не орта есеппен 125 шақырымдай жерге жолаушылық етуді айтады. Осындай себептермен ораза ұсталмаған болса, соңғы уақыттарда күніне-күн ораза ұстаумен парыз мойнынан түседі. Бірақ соңғы уақытта да ораза ұстауға халі келмейтін қарттарға мұның орнына оразаның һәр күніне бір тамақсыз пақырға тамақ жегізіп тұрса да парыз өтелсе керек. Ұмытып ас жегеннен, ішкеннен ораза бұзылмайды. Бірақ ұмытпайынша көріне хатадан, мәселен, дәрет алып отырып, тамаққа су кетсе ораза бұзылады. Күніне-күн қайта ораза ұстау керек. Тамақты шайнау, дәмін тату-макруһ. Жалғыз-ақ жас баласы бар қатын зарур болғанда баласына тамақ шайнап берумен макруһ болмас... Және ас пісіруші адамдар тамақтың тұзын байқауға мұқтаж болса, осы себепті пісірген асын татып байқаумен де макруһ болмас деген. Егер бір адам оразаға ниет етіп, ұстап тұрып, біле, көре ұстаған күні ашып жіберсе, бір күніне де алпыс күн ораза ұстауға керек. Мұны каффарат деп атайды. Бірақ егер бір рамазан я рамазан ішінде болса да, бір күн ғана емес, әлденеше рет осылайша оразаны ұстап тұрып, ұстаған күнінде себепсіз ашып жібере берген адамдарға да әр күніне алпыс күн емес, сол ашылған күндердің бәріне бір рет алпыс күн каффарат бұйырылады. Оразаның ішінде қай уақытта да болса, һәм айт намазының алдында, әрбір ораза ұстаған-ұстамаған адамдарға, хатта сәбиге де, бірақ хисабқа толатын малы болса, пітір есімді садақа бермек уажиб. Пітірдің бұйрықты шамасы адам басына бес қадақ бидайдың өзі, не болмаса ұны, яки он қадақ арпа немесе қара үн, я болмаса солардың бағасы берілсе де болар. Садақа пақыр мискинге беріледі. Уақытында бір түрлі себеппен пітір бермегендер соңынан да болса қазасын өтемек керек.

Үшінші, зекет турасында

Зекет парыз болады: әуелі, балиғлыққа жетіскен құл емес, азат, есі бүтін һәм мұсылман адамнан; екінші, өзінің, қатынының, балаларының, қызметкерлерінің бір жылдық қыс -жаз киетін киімдерінен, мінетін көлік, жейтін тамағына керекті және үй ішінің тұтымына керекті аяқ-табақ, төсек-орын рәуіштілерден артылатын малы бар адамға. Зекеттің берілетін орындары : әуелі, хисабка, яғни, әлгі бір жылдық қаражаттан артылатын шамаға малы жетпеген пақырларға; екінші, міскінге, үшінші, патшаның жіберген зекетшілеріне; төртінші, басын құлдықтан сатып алуға пұл керек болған адамдарға; бесінші, малы хасабқа толмайтын қарыздарларға, яғни қарызын өтеуге малға мұқтаж болып тұрған адамдарға; алтыншы, Құдай разылығы үшін ғизатқа шыққан яғни дұшпаны болып жаугершілік етіп тұрған кафирлерге дін үшін аттанысқа шыққан, адамдарға, не болмаса «қажылыққа барамын» деп талап еткен бейшараларға; жетінші, ұзақ жолда жүріп, мүсәпірліктен пұлға мұқтаж болып тұрған адамдарға. Осы жеті түрлі адамдардың қайсысына берілсе де зекет дұрыс. Бірақ зекетті берген yaқытта, ең әуелі әркім өз ағайыны һәм көршілері арасындағы пақыр, міскін, қарыздарларына бермек артығырақ. Оның үшін жақып, көрші адамдарға қарасу дәулетті кісілерге уажиб болса керек. Зекеттің берілетін шамасы осы қалыпша: түйе малдың бестен кеміне зекет жоқ, бес түйеден тоғыз түйеге шейін — бір қой, он түйеден он төртке шейін — екі қой, он бестен жиырмаға шейін — үш қой, жиырмадан жиырма беске шейін— төрт қой, жиырма бестен отыз алтыға шейін — тайлақ, яки бір тайлақтың басын төлемек, отыз алтыдан қырық алтыға шейін— құнажын інген, қырық алтыдан алпыс беске шейін — бір беске шығар атан, алпыс бестен жетпіс алтыға дейін — бесті түйе, жетпіс алтыдан тоқсан бірге дейін — екі құнажын інген, тоқсан бірден жүз жиырмаға шейін — екі дөнежін інген, жүз жиырмадан асқан соң, әр бес түйеге бір қой қосыла береді. Сиырдың отызынан кеміне зекет парыз емес. Отыздан қырыққа шейін сиыры бар кісіден бір жасқа толған бір сиыр, яғни тайынша тиісті болады, ұрғашы еркегі болса да. Қырық сиырдан — бір құнан өгіз, қырықтан алпысқа шейін — арасындағы сиыр алпысқа жеткенше — ақшаға хисаб етіліп, қырық сиырға берген бір сиырдың бағасына зекет неше сомнан келсе, сонша сом зекет беріледі. Сиыр алпысқа толса, бір жасардан екі өгізше бермек керек. Мұнан соң әр отыз сиырға бір жасар бір сиыр қосыла береді. Қой мен ешкі қырыққа толса, жүз жиырмаға шейін екі жасар бір қой, я ешкі бермек керек. Жүз жиырма бір болғанда екі жүзге шейін екі қой, екі жүз бір қойға үш қой, екі жүз бірден төрт жүзге шейін төрт қой, мұнан соң әр жүз қойға бір қой беріле береді.

Жылқының мінуден артығының араб жұртындағы қымбат аттардың әрқайсысына бір динар, яғни бір алтын. Бірақ ондай қымбат бағалы жылқысы жоқ жерлерде аслия қажетінен артық жылқыларын ақшаға кесіп, екі жүз дирһәмдік жылғыдан бес дирһәм немесе қырық теңгелік жылқыдан бір теңге беріледі, яки сол бағаға кесіп жылқы берілсе де дұрыс болар.

Алтынның жиырма мысқалдан кеміне зекет парыз емес, жиырма мысқал алтынға жарым мысқал алтын беру керек. Күмістің екі жүз дирһәмінен кеміне зекет парыз емес. Екі жүз дирһәмге бес дирһәм зекет беру керек. Бұлайынша болғанда алтын-күмістің қырық теңгесінен бір теңге тиісті болады. Мұнан ғейри асыл тас, меруерт, лағыл, маржандай нәрселер, егер өз тұтымына керек деп сақтамай сауда ниетімен сақталынса, мұнан да зекет тиіс. Бағалысына қарай, яғни, ол асыл нәрселердің, бағасы екі жүз дирхамға толса, бес дирһәм зекет беру керек (алтын, күміс реуішті). Астық, яғни, егіннің зекеті, егер далаға егіліп құр қар мен жаңбыр суларымен тұрса, зекетті оннан бір, яғни, он пұттан бір пұт, егер қауғамен, шелекпен су құйып шығарылған егін болса, оннан бірдің жартысы беріледі, яғни он пұттан жарты пұт, жиырмадан бір пұт берілсе керек.

Төртінші, хаж турасында

Хаж ету дегеніміз өмірде бір рет араб улайындағы Мекке шаһарында болғушы кағбату-л-лаһи, яғни, «Аллаға құлшылық ететін үй» деп аталған орынға барып зиярат ету. Қағбату-л-ла- һиды Құдай табарак уа тағала Ибраһим пайғамбарға өзі бұйырып салдырымшы - дүр. Жәбірейіл періштені жіберіп, Құдай-Тағала Ибраһимге бұйырды: «Сал Қағбаны»,—деп. Ибраһималайһи - с-салам: «Құдая, мен білмеймін Қағбаның орнының қайсы екендігін — деді. Сол уақытында Жәбірейіл келіп, бір жерден бөтен тасты көтерді, сол тастың жатқан орнына салмақ Құдай - Тағаланың әзәли құдіреті еді. Мұнан соң Құдай-Тағала бұйырды» Меккеге жақын жердегі Тур сина, Тер Зина, Хура, Лубнан, Жуди деген бес таудан тас келтіріп, Қағбаны сол тастарменен бина қыл деп. Меккенің онан жақын жерінде де тас көп болса да, Құдай табарак уа тағала әлгі бес таудан тас келтіріп, Қағбаны салмаққа бұйырмақ. Себебі Қағбаға соңғы уақыттарда жүзін ұрып, тауаф еткен, һәм бес намаз оқыған адамның сол бес таудың ауылығындай күнәсі болса да күнәсін кешіремін дегенге ишарат үшін еді деп айтылады. Қағбаны саларда Жәбірейіл періште тас кесті, бөтен періштелер кесілген тасты тараштап, тегістеп берді. Ибраһим пайғамбар баласы Ысмайыл алайһи-с-салам ол тастарды тасып. Қағбаның орнына келтірді. Ибраһим пайғамбар ол тастардан өзі қалап, там жасапты. Тамды орнатарда төрт бұрышында төрт тас қойды. Бір бұрышына тас қойғанда «Субхан алла» деп, екінші бұрышына қойғанда «әлхамду ли-л-лаһи», үшінші бұрышында «ла илаһа илла алла», төртінші бұрышында» аллаһу акбар» деп тасбих етті. Тамды салып болған соң Ибраһим пайғамбар Құдай-Тағалаға мінажат қылды: «Ей, Құдайым, менің нәсілімнен бір пайғамбар шығар сенің бұйрығыңды, кітабыңды ғалимдерге үйретіп берсін, сен жалғыз ғазизымсың, хакимымсын». Кәләм шарифте былайынша айтылған (раббана уа-л-баьта фиһум расулан йатлу алайһим айатука уа йуғалиму- һум ал-китаба) уа тағала азалы құдретіне біздің пайғамбарымыз Мұхаммед алайһис-саламды Ибраһим нәсілінен һәм оның баласы Ысмайыл нәсілінен шығарды. Мұнан соң Құдай Тағала бұйырды: «Ей, Ибраһим, бұ салған Қағбаға хаж етуге халықты шақыр» деп. Ибраһим айтты. «Құдая, мен жалғыз бейшарамын, менің шақырған дауысым қанша халыққа естілер?» Жарлық келді: «Шақырмақ—сенен, есіттірмек - менен» дегі. Мұнан соң Ибраһим Құрайшу тауына шығып ( айуһа-н-нас инна-л-лаһу тағала бани лакум бейтан уа амаракума анна тахажжуху фа хажжуху) деп дауыстады. Мағынасы: «Ей, адамдар, сіздерге Құдай-Тағала үй бина қылдырды һәм ол үйге хаж қылмаққа әмір етті, келіңіз, хаж қылыңыздар». Бұл дауыс Құдай-Тағаланың бұйрығыменен жамиғі халыққа түгел, хатта сол замандағы адамдардың болашақ замандағы өсіп-өнетін нәсіл, несіптеріне шейін естіліп, һәм бұлардың бәрі де жауап берді (лаббайка ла шарика лака лаббайка инна алхамду уа-н-ниғмата уа-л мулку лака ла шарика лака) яғни «Ей, серігін, теңдесің жоқ Құдайым қайым қылармын сенің қызметіңді, қайым қылармын сенің қызметіңді, ей, серігің жоқ Құдайым мақтау да, дәулет те, мүлік те бір саған лайық» деген мағынада. Ғұламалар айтысыпты, «сол уақытта Ибраһим пайғамбарға «лаббайка» деп жауап берген адамдардың өзі, яки болашақ адамдардың жаны уақытында хажға бармай қалмас, жауап бермегендер бара алмас»—деп. Хаж парыз болады хисабқа малы жеткен, һәм хажға барып қайтқанша үй-жамағаттарының күн көрер ауқаты бар адамдарға, һәм парыз емес, ұзақ жолды көтере алмайтын ауруларға, сатынды құлдарға немесе хаж жолында қатерлі жау, залымдар бар болса, не болмаса қатерлі дариялар болса да. Бірақ Жейһун мен бір халадай сулар дарияға қосылмайды. Қағбатуллаға барып, тәуап ету күндегілік я болмас жыл сайын міндетті амал емес, шамасы келген адам өмірінде бір рет барып қайтса, мойнынан парыз кәміл түседі. Соның үшін бұл қысқа кітапта Қағбаға барған соң қалайынша хаж ету турасын жазбадық. Барам деп талап еткен кісі барудан бұрын немесе жол үстінде, я болмаса, Мекке шаһарының өз ішінде болса, хаж етудің мәнісін сұрап-білмек қиын емес. Бірақ білмекке керек хаж уақыты — құрбан шалатын уақыт һәм құрбанның өзінде хажылап Мекке шаһарында шалады. Сол себепті әркім хажға барамын деп талап етсе, күн бұрын Мекке мен тұрған жерін шамалап, құрбан уақытынан кейін қалмай жетісуге тырысуға керек. Екінші Қағбату-л-лаға тауаф етуге барған адамдарға лайық бұл парыз тауафтан ғейри және пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа сала аллаһу алайһи уа салламның һәм шаһариялары, сахабаларының да қабір шарифтеріне зиярат ету. Пайғамбарымыз қабіріне зиярат ету хаждың парыз уажибіне қосылмаса да барған, хажылардың өз басына айра басқа бір сауапты сүннет десіпті. Пайғамбарымыз қабірі Мадина шаһарында, Меккеден түйе жүрісімен жеті күндік жол болса керек. Мұсылмандарға жыл сайын зу-л-хижжа айының оныншы күнінде, яғни оразадан екі ай, он күн өткен соң, құрбан шалу уажиб. Құрбан шалуда Ибраһим пайғамбар уақытынан бері мирас болды. Қисас-ул-анбия кітабында айтылынады: бір күн Құдай табарак уа тағала Ибраһим пайғамбарға түсінде аян берді: «Я, Ибраһим, құрбан қыл» деп. Ибраһим тұрып жүз түйе құрбан қылды. Екінші күн және аян берді: «Я, Ибраһим, құрбан қыл» деп. Ибраһим тұрып жүз өгіз құрбан қылды. Үшінші күні және аян болды: «Я, Ибраһим, құрбан қыл» деп. Ибраһим: «Я, Құдайым, нені құрбан қылайын?», — деді. Құдай-Тағаладан аян болды: «Бізден бөтен сүйікті не жандығын болса, соны құрбан ет» деп. Ибраһим білді ол сүйікті баласы Ысмайылға ишарат еткенін, һәм тұрып Ажар атты Ысмайылдың апасына айтты:

— Бір құрметті досым Ысмайылды қонаққа шақырыпты, шашын, басын жу, һәм таза киіндір, — деп.

Осылайынша әдемі киіндіріп, таза жуындырып болған соң, Ибраһим Ысмайылды қасына ертіп және арқан, бір пышақалып, тауға қарай жүрді. Мұны көріп Ібіліс шайтанның сабыр-қарары қалмай Ысмайылға келіп азғыра бастады:

— Атаң қолына арқан мен пышақ не үшін алды? Сені өлтіруге алып барады. Ысмайыл айтты:

— Ей, ақымақ, еш уақыт есі бүтін ата жазықсыз өз баласын өлтіре ме?

Шайтан бөтен нандырарлық сөз таппаған соң, ақырында:

— Сені Құдай разылығы үшін құрбан етуге барады,— деді. Ысмайыл айтты:

— Егер Құдай разылығы үшін болса, бір жаным түгіл, жүз жаным болса да елмекке разымын.

Мұнан тауы қайтып, Ібіліс Ысмайылдың шешесі Ажарға келді, «қатын азғыруға оңайырақ болушы еді ғой» деп. Ажар да Ібілістің «балаңды өлтіруге алып кетті» дегеніне нанбаған соң, бұған да «Ибраһим Құдай разылығы үшін Ысмайылды құрбан етуге алып барады» деді. Ажар да айтты: — Егер Құдай разылығы үшін болса және жүз баламды шалуына разымын» — деп. Шайтан қапа болып, қайтып Ысмайылға келіп және азғырып қарап еді, Ысмайыл атасына дауыстады: — Мынау бір адам жоқ сөздерді айтып, тынышымды кетіре береді? — деп.

Ибраһим айтты:

— Ол адам сипатындағы шайтан. Егер қасына жақындаса таспен ат. Соның үшін ол жерлерде осы қалыпша тас ату бұл уақытқа қажыларға мирас болып қалды. Мұнан соң Ибраһим тау басына отырып, пышақты тасқа ұрды да айтты:

— Ей, балам, сені түсімде бауыздап жүр екенмін. Ысмайыл айтты:

— Ей, ата, Құдайдың бұйрығы нешік болса, солай қыл. Сен Құдай разылығы үшін ұғылдан кешсең, мен де жанымнан кештім. Досыңа берген уағданды орнына келтір, — деді.

Ибраһим жылай айтты:

— Ей, ұлым, нешік сабыр етейін?

— Ысмайыл айтты (Ин ша алла) Құдай-Тағала мені сабыр иелерінен еткей. Енді, ей, ата, тұр, кешке қалма, саған үш өсиетім бар: әуелі қолымды қатты байла, жан ашуымен ұрынсам қаным сізге тимесін; екінші, бауыздарда жүзімді төмен қарат, бетіме көзің түсіп, аталық мейірің оянып, бауыздарға келгенде қолың тітіремесін; үшінші, анама сәлем айт һәм қайда қара шашты жігіт керсең, мені жадыңа түсіріп, дұға қыл,— деді. Ибраһим пайғамбар қабыл етті, тұрды, баласының қол аяғын байлады, жүзін төмен салды, бірақ пышакпен Ысмайылдың мойнына тартып қалғанда, пышак батпады. Ибраһим қатуланып және тартты, және батпады. Үшіншіде бар күшін салып тартып еді, сонда да кеспеді. Ибраһим ашуланып пышақты лақтырып тастаған кезде, Құдай - Тағаладан үн келді (уа надайнаһу ан я Ибраһиму кад саддақта ар- ру йа) яғни, «Ей, Ибраһим түсіңді расқа шығардың. Сен сөзіңе жеткен соң, біз һәм саған сый жібердік (каулуһу тағала) Тағаланың сөзі: (инна казәлика нажзи алмухсина) «ал, бұл қошқарды құрбан ет, балаңа амандық бердік» (уа фаддайнаһу би-забхин азымын) деп. Сол уақытта Жәбірейіл «аллаһу акбар» деді, һәм бір қой келтірді. Мұны көріп Ибраһим (ла илаһа деді, һәм бір қой келтірді. Мұны керіп Ибраһим (ла илаһа илла алла уа аллаһу акбар) деді. Ысмайыл: «Аллаһу акбар уа лиллаһи алхамду» деді. Соның үшін Құрбан айты күндерінде бұл такбирды айтушылардың күнәсін Құдай-Тағала жарылқар деген.

Құрбан шалу әрбір үй иесі, мүлік иесі адамдарға уажиб. Мәселен, ер мен қатын, ата мен баланың нисабқа жетерлік малдары болса, оларға да өз алдына құрбан шалу уажиб. Құрбанды шалу рәсімі әркімге белгілі. Бір кісіге бір жасқа толған бір қой союмен, сиырдың толық екі жасқа, яғни 24 айға толған, һәм түйенің бес жасқа толғанын жеті кісінің құрбаны үшін союмен уажиб мойнынан түседі. Құрбан етін үш бөліп, бір пәресін өзі жеп, бір пәресін көршілерін шақырып сыйлап, бір пәресін бейшараларға үлестіру мүстахаб. Ләкин, ол етті ешкімге бермей өзі үйі-жамағаттарымен жесе де дұрыс десіпті. Дұрысы — пақырларды, көршілерді мақрұм қоймағандық болса керек. Құрбанға даярлаған мал аурулы, ақсақ болса жарамайды. Көруге қораш болуы һәм дұрыс емес. Малды жығып, аяғын байлаған соң (ағуззу биллаһи мин аш-шайтани-р-ражим, бисмииаһи-р-рахмани-р-рахим) айтып, осы дұғаны оқырға керек: (аллаһумма һаза минка уа илайка инна салауати уа нусуки уа махяя уа махати лаһу раббил-аламина ла шарика лака уа бизалика умирту уа ин аууалу-л-муслимина аллаһумма тақаббал хазиһи-л-удхияти) «пәлен-пәлен ұлынан, бисмиллаһи, аллаһу акбар» деп, бауыздап һәм ішінен айтарға керек: «Алла, бұл құрбандықты біз бейшара пендеңнен қабыл ет. Алла, Ибраһим халилыңнан қабыл еткеніңдей қабыл ет. Ей, Құдайым, егер әмірің болса, сенің ризалығың үшін өзімді де құрбан етер едім», деп. Мұнан соң дүние сөзін сөйлеместен бұрын тез екі ракағат нәфил намаз оқу керек, әр екі ракағатта бір рет «Әлхамду» һәм он рет «Құл хуа аллаһу» сүресін оқып.

Парыз, уажиб, сүннет, мұстахабтар жалғыз жоғарыда айтылған иман, намаз, ораза, зекет, хажда ғана емес, мұнан басқа орындарда да көп. Оның үшін адамзатқа тиісті жақсылық істердің бәрі де қайсысы уажиб, қайсысы парыз, қайсысы сүннет, қайсысы мұстахаб болса керек. Бұлардың бәрін бір кітапқа жинамаққа мүмкін де емес. Һәм бұ кішкене кітапта орын да жоқ. Мәселен, патшалардың жарлығын орнына келтіру, һәм ата-ананы құрмет ету — қай кітапта парыз, қайсысында уажиб. Һәм олардың қызметінде болмақ, ата-ана, қатын-балаға халалдан нафақа тауып бермек, әлімдерге, жасы, жолы үлкен ұлыларға төменшілік ету, бөтендерді үйрету үшін оқу оқып, ғылым үйрену, құрбан шалу, пітір-садақасын беру, пақыр ағайындарға һәм көршілерге қарасу — бұлар уажиб. Сырқаулардың көңілін сұрамақ, жасы үлкен һәм насихат сөздерін тыңдау, шақырғанға қонаққа бару, жолаушыға меймандос болу, әркіммен жұмсақ, жылы шыраймен һәм көңілге тимей сөйлесу — бұлар сүннет, яғни пайғамбарымыздың әдет еткен істері һәм мінездері. Осы хұлықта болған кісілерге пайғамбарымыз дүние ақыретте шапағатшы болар (уа аллаһу а ламу).

Бесінші, харам, макруһ турасында

Жоғарыда ағмал заһир дегеннің мағынасын түсіндірген орында (?) айтып едік, «Құдай-Тағала пенделерге екі жол көрсетті, бірі — бұйырған ол, бірі — тыйған жол» деп. Парыз, уажиб, сүннет, мұстахабтар — Құдай-Тағаланың бұйырған һәм сүйетін істері. Енді Құдай-Тағаланың істері турасында, яғни, харам, макруһ дегендер турасында айталық.

Харам, макруһ нәрселер адамның пиғылында да, көрсетіп денемен істейтін істерінде де, жейтін, ішетін тамақтарында да көп. Бәрін бұл кішкене кітапта баян етуге орын жоқ. Ішетін, жейтін, тұтынатын нәрселер ішінде әуелі адамды мас ететін хамр, яғни арақ, көкнәр, апиындай нәрселер харам. Хатта жеуге халал тамақты да мас болғанша немесе қалпынан артық, құсқанша жесе, бұл да харам. Ләкин әлгі көкнәрдай нәрселер болса да, ауруларға дәрі сипатында зәруліктен берілсе, харам болмас. Әрбір нәжіс нәрселер, яғни, адамның, хайуанның бойынан шыққан кіші жарақтағы һәм ұлы жарақтағы қою-сұйық нәжістер һәм бауыздаудан шыққан қан реуіштілер — харам. Бауыздалмай өлген малдың еті һәм әрбір өлексе — харам. Бауыздаудың шарты — өтетін малдың пышақпен (бисмиллаһи, аллаһу акбар) деп, жұтқыншақтың арт жағынан орып жіберіп бауыздамақ. (Бисмиллаһи аллаһу акбар) айтылмай бауыздалса да халал болмайды. Мұнан соң малды бауыздап, қашан жаны шыққанша бөтен сөз сөйлеу макруһ десіпті. Кітабы кәфірлердің де бауыздауы халал, егер (бисмиллаһи аллаһу акбар) деп қай тілмен де болса айта салар(?). Үйде еркек кісі болмай, мал союға мұқтаж болса, қатын да һәм балиғлыққа жетпеген бала да бауыздауға болады. (Бисмиллаһи, аллаһу акбарды) айтып зауда зарур болса, пышақ табылмаған орында қамыс я тастың өткір қырымен бауыздау да дұрыс. Бауыздаған малдың жаны шықпай тұрып басын кесіп алу макруһ һәм олардың ішінен шыққан баласы біздің имамымыз имам ағзам қасында халал емес. Екінші, бауыздалса да халал болмайтын хайуандар сол, егер ол хайуандар ұлығатын һәм жыртқыштардан болса. Мәселен, ит, түлкі, қарсақ, тышқан тұқымдары, мысық, қасқыр, жолбарыс, арыстан, пілдей жануарлар және хайуан болсын, құс болсын өлексе, шірік нәрселер жесе, мәселен, шошқа, ит, қара құс, өгіз, шағаладайлар. Құстың айыр тұмсықты жыртқышы, тырнақты һәм қанатымен соғып аң жейтіндері (бүркіт, қаршыға, жағалтай, ителгі, үкідейлері) харам. Хашараттың, яғни жылан, құрт, құмырсқа, бүрге, биттейлердің бәрі де, жалғыз шегірткеден басқасы, харам. Шегіртке — халал. Осындайлардан басқа қолдағы төрт түлік мал, қырда киік, құлан, қоян, бұғыдай аңдар халал. Құста залалсыз — үйрек, қаз, аққу, жылқышыдайлар. Суда күллі балық—бәрі де халал. Балық пен шегіртке бауыздамай да жеуге дұрыс. Адам қолына үйренген хайуандардан қашыр мен есек харам һәм жылқы еті турасында да қайсыбір имамдар макруһ деседі. Хайбар деген шаһарды алған күні пайғамбарымыз алайһис-салам жылқы етін жеуге рұқсат етіпті. Соған қарағанда жылқы етін де халал дейміз. Үшінші, аң мен құс бауыздамай да халал болатын орындары осы: ит жүгіріп, не құс алып, не мылтық, оқ атып, аң аулап жүрген адамдар, мәселен, итті қосарда «бисмиллаһи аллаһу акбар» деп жіберсе, иесі барғанша ол ит киікті, қоянды, не құсты өлтіріп, бірақ жемей тұрса. Осылайша алдырған қоян, киік халал һәм жеуге дұрыс. Мұндай иесі барғанша алған аңның етін жемей тұруға үйренген итті му аллам дейді. Аң аулауға үйреткен құс, мәселен, бүркіт, қаршығалар жібергенде ұшып, шақырғанда қолға келсе, мұны да му аллам дейді. Осындай құсты да аңға жібергенде «бисмиллаһи аллаһу акбар» деп жіберсе, адам жеткенше алған аңы өліп қалса да, жеуге халал. Бірақ ол алдырған аң кісі барғанша тірі тұрса, бауыздамай халал болмайды. Оқпен һәм мылтықпен атып, барғанша өлген аң яки құс ол мылтықпен оқ «бисмиллаһи аллаһу акбар» айтылып атылған болса — жеуге халал. Бірақ оқтан жараланбай өлген құс немесе аң халал болмайды. Әрбір шикі тері, мәселен, заты харам түлкі, қасқыр болса да бауыздаумен терісі тұтынуға халал. Мұнан басқа өлексе һәм болса да барша тері илеумен адал болады. Жалғыз илеу һәм бауыздаумен адал болмайтын мақұлықтар — шошқа мен адам терісі. Адам терісі қасиеті артықшылықтан, шошқа терісі затының таза еместігінен тұтынуға адал емес. Төртінші, жоғарыда айттық, ішу-жеуден басқа да адамның пиғылымен істейтін істерінде де харам нәрселер көп деп. Мәселен, кісі өлтірмек, кісі хақын, әсіресе жетімдердің хақын жеу, ұрлық, зорлық, пара, есім сипатында болсын зин ету, яки таза адамды зинақор деп сөгу, ғалымдарды, жақсы адамдарды, әсіресе әйелдерді соғу, соғыс уақытында қорқып, қатардан қашу, біреуді сырттан не беттен ғайбаттау, ата-анадан қарғыс алу — осындай пиғыл мен істің бәрі де зор харамдар һәм күнә кабира, яғни, зор күнәлар деп аталады. Кәлем шарифте сурат нисада ғейри неше сүрелерде де, ғакаидта, ғылым каламда уа ғейри кітаптарда айтылған-дүр. Мұндай жауыз істерді істегендер ахиретте отпен қатты азапта қалар. Харамдығына нанбағандар кафир болар һәм дүниеде де патшалар хүкімімен, шариғатпен жаза берілу уажиб. Еркек адам ылғи жібек кимек якириуасыз алтын күміспен ас жемек, намаздан бөтен уақыттарда да дүниені, киімді нас тұтыну — бұлар макруһ тахрими тіпті харам да десіпті. Бірақ жібек киім кию һәм алтын -күміс нәрселерден әдемі нәрселер істетіп тағыну әйелдерге дұрыс. Құдай-Тағаланың бұл тыйған істерінен көрінеді: бірінші, көңілі жамандық, бұзық, қиянат пиғылдардан сақтамақ; екінші, денені де бұзықтықтан һәм настықтан сақтамақ; үшінші, Құдай берген дәулетті тиіссіз нәрселерге, яки харам нәрселерге жұмсамай, жақсылық орындарға, зекет, қайырға жұмсамақ міндет һәм қайырлы екендігі.

ҮШІНШІ БАБ

Ахлақ, яғни адамдарға тиісті-тиіссіз мінездер турасында

Пенденің көңілінде болатын пиғыл екі түрлі. Бірі — көркем, бірі — бұзық сипаты. Аят пен хадисте білдірілген жаман мінездер алпыс түрлі. Мұның бәрін бұл кішкене кітапта баян етуге орын болмайды. Бірақ сол алпыс түрлі жаман мінездің шығатын түп асылы жеті түрлі мінезден десіпті. Біз осы жеті түрлісі турасында ғана айталық. Бұл жетеудің арабша аттары: әуелі куфр, екінші — бидғат, үшіншісі — кубр, төртіншісі — рия, бесіншісі — хасад, алтыншысы — бухл, жетіншісі — исраф. Бұларды ахлақ замима деп атайды. Осыларға шығатын түп асылы тағы да жеті түрлі мінезден болса керек. Бұларды ахлак хамида деп атайды. Әуелі, куфрлікке қарсы — иман, екіншісі—дыддун бидғат, яғни бидғатқа қарсы адал самғия, үшінші, рияға қарсы — ихлас, төртінші, кубрге қарсы — тауадуғ, бесінші, хасадқа карсы — тауадуғ, бесінші, хасадқа қарсы — насихат, алтыншы, бухлға қарсы — сахауат, жетінші, исрафқа қарсы — машруһ.

Ахлақ замиманың, яғни жаман мінездің әуелі куфр деген — иманы жоқтық, яғни растыққа ешбір нанбайтындық. Мәселен, Құдай-Тағаланың бірлік барлығына, пайғамбар хақтығына нанбай, халалды харам, харамды халал деушілер. Бұл мінезбен пенде мәңгі тамұқта қалса керек. Бидғат дегеніміз пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа сала аллаһу алайһи уа-салламды һәм пайғамбарымызға жолдас сахабаларды көріп, сөздерін естіп қалған адамдардан кейінгі уақытта өз ойынан жаман пиғылмен шариғат бұйрығы деп әмір шығарып, ол пайғамбар жолдастарының кеткен шын шариғат бұйрықтарынан бас тартып, немесе мағынасын өзгертіп жүрушілерді айтады. Бұл мінезді кісілер пайғамбар шапағатынан алыс болса керек. Мұның хақында пайғамбарымыз алайһи-с-салам айтыпты: «ла йақбалу аллаһу тағала лисахи-би-л-бидағата сауман уа ла хажжан уа ла ғумрат уа ла жаһадан уа ла сарфан уа ла адлан уа йахружу мин ал-ислами кама йахру- жу аш-шағри мин-ал-ажин». Яғни Құдай-Тағала қасында бидағат иесі адамдардың оразасы, хажы, дінге дұшпан халықтарға қарсы соғысқа барулары, зекет-садақалары, әділдіктері болса да мұсылманшылықтан олар шығарылар бейне қамыр ішінен қыл алып шығарып тастаған рәуішті деген сөз. Үшінші, рия дегеніміз — Құдай-Тағалаға қылған құлшылық. Адамға еткен жақсылықтың бәрін де Құдай разылығы үшін етіпті. Осы істерімді көріп, бөтен адамдар мені кісі деп білсін деп жүретін мінез, не болмаса, біреуге тілменен жақсы сөйлеп, болмаса сырттан жақсы көрінген болып жүріп, ішкергі көңілі бұзықтықта, яки дүние пайдасына ғана керекті пиғылда болуды айтады. Бұл рияменен де Құдай-Тағалаға не адамға да еткен қызмет пен жақсылық зайиғ һәм зор күнәһарлықтан болып табылады, бәлки куфр болудың да қаупі бар. Кубр деген тәкәппаршылық, яғни өзін-өзі бөтендерден білімді болсын, құлшылықта болсын, яки дүниеде адамдар арасындағы істерінде болсын, жоғары санап жүру. Тәкаппаршылық дүниеде еткен жақсылықтарыңды жойып кететін мінез. Хатта пайғамбарымыз алайһиссалам айтыпты: «адамның көңілінде бір мысқалдай тәкәппаршалақ болса да ұжмаққа кіре алмас» деп. Хасад дегеніміз күншілдік, яғни біреудегі Құдай-Тағаланың берген дәулетін, не ілімін, не бір пайдалы ісін көріп, ол дәулеттердің ол адамнан кетуін тілемек. Ұрлық ету, біреудің не малын, не білімін, не бағын күндеп қас болу немесе өлтіру, малын алу, біреуді талау, пәре, өсім алу. Осындай бұзық істердің бәрі де кісідегі дәулетті өзімдікі етіп алайын не болмаса өзімнен білімді кісі болмасын деп ойлайтын мінезден табылады. Құдай-Тағала мұндай пиғылдан пендені өзі сақтағай. Пайғамбарымыз алайһ-ис-салам айтыпты «ал-харису ла йадхулу ал жанната уал уал хусуру йакулу л-хасанати кама йа кулу-н нару-л-хатаба». Яғни, күншіл кісі жаннатқа кірмес, күншілдік от отынды жойған ғәуішті құлшылығыңды жояды деген сөз. Бухл дегеннің мағынасы — сараңдық. «Сараңдық» деп Құдай-Тағаланың уажиб еткен мырзалықтардан, яғни зекет, хаж, құрбан сою, бейшараларға, пақырларға қарасу, нафл садақаларын беруден қашуды айтады. Бәрімізге мағлұм бұл дүниедегі кісілердің бәрі де әуелінде бір Адам ата, Хауа анадан өрбіген ағайын екендігі; екінші, біреуді бай, біреуді жарлы ету Құдай-Тағаланың тағдыры екендігі, яғни дүниеде ұйықтап жатпай, халал мал тауып, бала-шаға, ата-ананы асырау уажиб. Бірақ біреудің еңбегі дүниеде пайда болып табылып, бай болады, біреудегі пайда бола алмай, жарлы болады. Соның үшін де пақыр міскіндерге байлардан Құдай-Тағала зекет, қайыр садақалар бұйырды. Бірақ осындай рахымды болуды Құдай-Тағала сүйемін һәмахиретте.бұл қайырларының орнына ұжмақ бұйырып, мәңгі рахатта қалдырармын деп уағда етті. Егер дүниедегі малды Құдай бергеніне түсінбей, «жалғыз өз малым» деп, бар зекет-қайырдан тоқталған адамдар, яғни өзі қолынан келіп тұрғанда бөтенге қайыр етуді білмеген адам өзгеден һәм қайыр үміт етпесе керек. Пайғамбарымыз алайһис-салам айтқан: «хаслатани ла йажтамиғани фил-мумини-л-бухлу уа суу-л- хулки», яғни, екі нәрсе шын мумин пенденің көңіліне қонбас: біреуі — сараңдық, біреуі — бұзықтық деп. Бұзықтық деген сөзге жаман мінездер кіреді. Өтірікші, қиянатшыл, зорлықшыл, ұрысқақ мінездердің бәрі де бұзықтыққа қосылады. Исраф дегеніміз Құдай-Тағала берген дәулетін харам, макруһ орындарға, яки қай түрлі болса да тиіссіз орындарға шашып жұмсауды айтады. Бұлай болғанда мырзалық қайырлы болмақ деп бет алдына тиісті-тиіссіз орынға мал жұмсауды мырзалыққа, жақсылыққа қоспайды. Бұл мінезді дүниеде ақмақтық һәм амалды исраф деп атайды. Исраф - харам. Харамды біле-көре еткен кісі отпен азапта қалса керек. Пайғамбарымыз алайһис-салам айтқан: «сахиб-ул исраф ахан лиш-шайтани» яғни исраф иесі шайтанның ағайыны деп.

Афғал хамида деген көркем мінездердің әуелі — иман. Иман дегеніміз куфрлікке қарсы көңілменен рас тұту пайғамбарымыз Мұхаммед мустафа алайһис-саламның Құдай-Тағала жанбунан алып келген бұйрықтарының бәрін де. Екінші, адал самғия бидғатқа қарсы яғни істелген дәлелдер сүннет қауымындағы жақсылардың сахабалардан естіп дұрыстаған жолында болуды айтады. Бұл екі жолдың мағынасын әуелгі баста имам турасында айтып өттік. Үшінші, рияға қарсы ихлас, яғни пендеге лайық Құдай - Тағалаға сүйікті болуды тілемек, не жақсылық етсең, адам көзіне көрінсін деуден жырақ болып, тек Құдай-Тағаланың разы болмағын іздемек керек. Пайғамбарымыз алайһис-салам айтқан: «уа һуа тағбуду аллаһу кааннака караһу фа иннаһу йарака» деп. Яғни, ғибадат қылсаң Құдай Тағаланы көріп тұрғандай құлшылық ет, сен бұл уақытта Құдай-Тағаланы көрмесең де Құдай сені көріп тұрушы деп. Төртінші тәкаппаршылыққа қарсы тауадуғ. Әркімге лайық өзін-өзі жоғары тұтпай, бәлки жамиғ жұрттан төменмін деп білмек. Бұл сөздің түсінікті мағынасы сол, хакім болсаң өзіңді зор тұтып, бөтенді хор тұтпай әділ болмақ һәм әр бейшараны аяп, рахыммен сөздерін тыңдамақ. Оқымысты болсаң, білімсіп, басыңды жоғары көтермей, бәлки надан ағайыныңды аяп, рахыммен сөздерін тыңдамақ. Білмегенің үйретіп, тура жолға салуға тырыспақ. Бай болсаң, «баймын» деп менменсімей, бай емес бейшараларға аяушан болмақ. Осы мінездерді тауадуғ деп атайды. Пайғамбарымыз алайһиссалам айтқан: «ман тауадаға ала аллаһи даражатан йажғалһу фи ағла ғиллиин уа ман такаббара ала аллаһи даражатан йафаға аллаһу даражатан хатта йажғал асфалис -сафилина» яғни егер бір пенде Құдай-Тағаланың бұйрығына бой ұсынып, бір мысқалдай төменшілік етсе де, Құдай-Тағала ол пендеге жоғарының жоғарысы болатын дәреже берер. Егер біреу Құдай-Тағалаға аз ғана такаппарлық етсе де, ол пенденің дәрежесі төменнің төмені болар деген. Бесінші, рияға қарсы насихат — әркімнің өзіне тілеген жақсылықтары өзгеге һәм тілемек. Оның үшін дүниеде қанша адам болса — бәріміз бір Адам атадан өрбіген ағайынбыз. Пайғамбарымыз алайһиссалам айтқан: «ман кана фи ғауни ахиһи ал-муслими уа манфағатиһи фа лаһу сауабалмужа- һидина фи салили аллаһи» яғни, біреу мұсылман қарындасты аз нәрсемен ғана пайдаландырса, яки жәрдем берсе, ол адамдарға азат соғысқандардың сауабын беру. Алтыншы, сахауат — мырзалық мағынасында. Сараңдыққа қарсы, яғни Құдай берген дәулетті Құдай-Тағаланың сүйетін һәм бұйырған орындарына жұмсамақ (зекет, садақа рәуіштілерге). Ғылым, білім, күш те, қуатта, хакімдік те — бәрі де дәулетке қосылады. Осылардың бәрін де ізгілік іске жұмсамақты сахауат деп атайды. Пайғамбарымыз алайһис - салам айтқан: «ас-сахау шажаратун филжаннати фаман кана са-хийан аказа биғусни минһа фа лам йушрук залика хатта йадху-лаһу-л-жаннати») яғни, кім де кім сахи мырза болса, ол мырзалық— ұжмақта бір ағаш, мырза адам ол бұтақпен ол мырза кісі ұжмаққа кірмей қалмас деген сөз. Жетінші, машруғ — исрафтың қарсысы. Құдай-Тағала берген дәулетті тиісті орнына жұмсау. Бұл ниет шайтаннан алыс етсе керек.

Ей, жараңдар, дүниеде ешкім мәңгі тұрмайды. Аз уақыт дүниеде қонақ хисабында тұрып, жаман пиғылды, жаман құлықты болып, ахиретіңізге не жанға, не денеге пайдасы жоқ нәжіс ұстап қайтпаңыз. Адам баласы бұл дүниеге ахирет деген түпкілікті орнында қорек егу үшін азық жия шығарылған Құдай-Тағаланың махлұғы болса керек. Дүниеде таза мінез бен қайырлы істер істеп ахиретке қайтсаңыз, сол өзіңіздің жиып қайтқан жақсылықтарыңыз — ахиретке бірге баратын дәулеттеріңіз. Ол дәулетіңізбен мәңгі дүниеде пайдаланып, ұжмақ ішінде рахметте қаласыз. Егер дүниеде бұзық пиғылдарда болып, куфрдерден, бидғаттардан, риялардан, сараңдардан, күншілдерден, тәкаппарлардан, исрафтардан һәм мұнан ғейри ұры, өтірікші, ғайбатшылардан болып, ахиретке осындай амалдарды қолға ұстап қайтсаңыз, мұның кесапатын, залалын һәм мәңгі дүниеде, архиретте көресіз. Оның үшін жамандық іс — жылан мен бүйіге мысал. Ол бүйі мен жыланды қанша асырап күтсең де, күткеніңе ісініп, қолыңа тұтына беруді қоймасаң, ақырында бір шағып, өзіңе зақым келтірмей қалмас. Тікенек еккен жерден бидай орып алып, үн ішермін деп үміт ету, әлбетте, ақымақтық болса керек. Әркім не ексе, соны орып алса керек. Адамның, да дүниедегі амалы осы қалыпты. Дүниедегі амал — егінің жақсылық болса һәм ол жақсылық егін іннің шашқан тұқымы рия, хасад, кубрдан болмаса, үміт бар ол егініңнен жамандық орып алмассың деген. Егер істегенің жамандық болса, жақсылық тауып алу да күмән болса керек, тікен орнына бидай шықпаған рәуішті. Бірақ Құдай-Тағала пенделеріне қанша күнәһар болса да қаһар етуден, әрдайым рахым етуге жақынырақ, Оның үшін қанша зор күнаһар болса да пенде Құдай - Тағалаға шын жалбарынып, ықылас пен тәубе қылса, кешірермін деді. Ләки риясыз істеген жақсылық бір мысқалдай болса да мизан таразы күнінде есепке кірмей қалмайды. Мұнан көрінеді, өзіміз түзелмейтін бұзық болмасақ, Құдай-Тағала әрқашан бізгі рахым етуі шын екендігі һәм түзелерге тырысуға еш уақыт кеш еместігі. Ләкин әрбір іс бастан түзу бола келмесе, түбінде түзелуі де қиын болады. Ағашты жас күнінде қисығын түзей келсең, түзу болып өседі һәм бір түзу болып өскен соң, қайтадан қисаймайды. Ағаш ұлғайып, қатып кеткен соң түзеуге де көнбейді, сынып кетеді. Сол рәуішті жақсы, көркем мінезді жасыңнан әдет етсең, ол әдет тура жолдан соңғы уақыттарда қандай қиыншылық көрсеңіз де жаздырмас. Ұлғайғанша жамандықты қалып еткен кісінің бұл қалпын өзгертуі де қиын болса керек, бәлки, мүмкін болмастығы да ғажап емес. Ойлап қараңызшы, Құдай-Тағала біздің амалымызға мұқтаж емес қой. Не жақсылық-жамандық етсек те ақырында пайда-залалын өзіміз көреміз. Мәселен, ұрлық, залымдық, парақорлық, өтірік, айбаттан кім залал көреді? Әрине, адам баласы өзді-өзі залал көреді. Туралық, әдепшілік, ғылым - білімін кім пайдаланады? Әлбетте, адам баласы өзі пайдаланады. Егер бұл дүниеде бұзық пиғылда болғандағы талабымыз мал табу болса, Құдай-Тағаланың лұқсат еткен кәсіптер аз ба? Мәселен, оқу оқып, ғылым һәм өнерлер үйрену, егін егу, сауда ету, мал бағу, кірегестік ету, патшаларға қызмет ету я болмаса бәтен орындарға өнер-күшіңді адал ниетпен жұмсап мал табу. Мұның бәрі де халал. Бірақ бұзық адамдар бұған қанағат етпейді һәм өн бойы дүние көбейтуге алданамын деп, Құдайына қызмет етуді ұмытады.

Ей, сүйікті туғандарым, әрбір бұзық, жамандық істер, аслында, құлықтың жамандығынан табылады. Соның үшін де Құдай табарак уа тағала Кәләм шарифінде бұйырды: «ухсину ахлакукум» яғни «түзетіңіз құлқыңызды» деп. Сол мінезіңізге әрқашан назар салып, өзіңізді жақсы мінезге үйретсеңіз, яғни жоғарыда айтылған жеті түрлі жаман құлықтан сақтансаңыз, әлбетте, Құдай-Тағаланың уағдасы екі емес, мәңгі рахатта боласыз. Жақсы құлық құр ахиретке пайдалы болып, дүниеде де залал емес. Дүниеде де ізгі құлықты адам һәм сүйкімді, һәм қадірлі, һәм ахиретте де Құдайдың сүйген құлдарынан болса керек(ин ша а ал- лаһу тағала).

ТӨРТІНШІ БАБ

Намаз ішінде оқылатын дұғалардың қазақша мағынасы

Әр намаздың алдында ең әуелі «ағузу биллаһи мин ашшайтанир ражим» деп оқимыз. Мұның мағынасы (ағузу биллаһи) Алла Тағалаға сыйынамын (мин аш-шайтани) шайтаннан (арражим). сондай шайтан ол таспен атылып, қуаланып еді. Яғни, «Ей, Құдайым, таспен атып қуалатқан шайтанның азғыруынан сақта»—деп сиынамын. Мұнан соң «бисмиллаһи-рахмани-р-рахим» деп оқимыз, «бисмиллаһи» — Ұлы Алланың есімімен бастаймын (ар-рахман) ол Алла-Тағала дүниеде мұсылман, кафир күллі зат, махлукка рахым етуші, ол Алла-Тағала ақиретке мұсылмаңдарға ғана. Мұнан соң намаз ниетін қазақша айтып «аллаһу акбар» деп құлақ қағасыз. «Аллаһу акбар» Ұлы Алла деген мағынада. Мұнан соң «Субханакты» оқимыз. (Субханак аллаһума) «Ей, Құдайым, сені ұлықтаймын һәм таза деп білемін әр кемшіліктен, (уа бихамдика) және саған мақтау айтамын (уа табарак исмука) мубарак болды сенің есім-шарифің (уа тағала) артық болды (жаддук) сенің құдіретің, (уа тағала) артық болды (жаддук) сенің құдіретің, (уа ла илаһа ғейрука) жоқты сенен басқа құлшылық етерлік Алла. Мұнан соң «ағузу биллаһи мин аш-шайтани-р-ражим бисмиллаһи-р-рахмани-р-рахим» деп айтып, «Алхамду сүресін оқимыз: (алхамду лиллаһи) мақтамақ та һәм мақталмақтық та бір Құдай - Тағалаға лайықты (рабби аламин) барша махлұқаттың иесі-ді ол Алла-Тағала ( ар-рахмани-р-рахим) дүниеде кәпір мұсылманға уа барша зат—мақлұқатқа рахым етуші-ді, архиретте мұсылмандарға рахым етуші-ді ол Алла, (малики) билеуші-ді ол Алла(йау-ми-д-дини) жаза күнін, яки қиямет күнін, (ияка нағбуду) бір сені бірлейміз һәм жалғыз саған ғана құлшылық етеміз, (уа ияка настағин) һәм бір сенен ғана жәрдем іздейміз. (Аһдина) біздерді, ей, Алла (ас-сиратал мустаким) тура жолға (тура жол деп ислам дінін атайды), (сирата әллазина) ол көндір деп тілеген жолымыз сондай жол (анғамта алайһим) «нығметландырдың сен» яғни, пайғамбарға, асхабтарға өзіңнің разылығың табылатын жолдарды беріп едің, сондай жолға көндір біздерді (ғейрил-мағдуби алайһ-им уа ла-д-далин) тысқары болатын жолдарды бердің әнбия менен асхабтарға һәм азбайтын жолдарды беріп едің. Бұ соңғы сүренін мағынасы сол: «Ей, Құдай-Тағала, бұрынғы өткен әнбия асхабтарыңа азбайтын, өзіңе сүйкімді тура жолдарды қалай берсең, бізге де солай жолыңды бер» деген тілек. «Алхамду» сүресі артынан «әмин» дейміз «Әминнің» мағынасы «Құдая, қабыл ет» деген сөз. Мұнан соң және бір сүре қосып, «аллаһу акбар» деп рукуғқа барасыз. Рукуғта «субхан рабби-л-азым» деп үш рет айтамыз. «Субхан раббил азым» жамих кемшіліктерден таза ұлы Құдайым деген мағынада. Мұнан соң «самиға аллаһу лиман хи-мидаһу деп қиямға барамыз. (Самиға аллаһу) есітуші АллаТағала (лиман хамидаһу) хамид айтушыны, яғни Құдай-Тағаланы мақтап, құлшылық етушіні мұнан соң «аллаһу акбар» айтып сәждеге барамыз. Сәждеде үш рет «субхан раббил-ағла» деп оқимыз. «Сұбхан раббил-ағла» бәләнді (жоғары) болушылардың бәләнді болғушысы раббым, яғни «Ей, кемшілік сипаттардан таза, дәрежесі биіктердің биігі Құдайым» деген мағынада мұнан соң және әлгі реуішше бір рақағат оқып, тахиятқа отырасыз. Тахиятта оқылатын дұғамыз (аттахияту лиллахи) тілмен еткен құлшылық Құдай-Тағала тиісті, (Уассалауату) денемен еткен құлшылық та бір Құдайға тиісті. (Ассаламу саламун алайка) сенің озарыңа, яғни саған (айуаһаннаби) ей, Құдай-Тағаланың нәбиі, яғни пайғамбары (уа баракатуһу) берекеті саған болсын, ей, Құдай-Тағаланың нәбиі (ассаламу алайна) һәм Құдай-Тағаланың сәлемі біздерге болсын (уа ағла ғибадиллаһи-с-салихин) дұрыстықпен құлшылық етушілерге (ашһаду анна ла илаһа аллаһи) куәлік беремін жоқты бір Құдай-Тағаладан басқа құдай (уа ашһаду анна мухаммадан абдуһу уа расулуһу және куәлік беремін Мұхаммед Құдайдың құлы-ды һәм расулы-ды, яғни елшісі-ді (аллаһумма) ей, Алла (сала) рахмет қыл (ала Мұхаммед) Мұхаммедке (уа ала илли Мұхаммед) және Мұхаммед алайһиссаламның үй-жамағаттарына (кама салайта) қалайынша рахмет еттің (ала Ибраһим) һәм Ибраһимнің жамағаттарына (иннака) хақықында сен (хамид) мақталынбасың (мажид) сүйілмешсің һәм ұлықсың. (Аллаһум ей, Алла (барак) мүбарак ет (ала Мұхаммед) Мұхаммедке уа ала илли Мұхаммед) және Мұхаммедтің жамағаттарына (кама баракта) қалайынша мүбарак еттің сен (ала Ибраһим) Ибраһимді (уа ала илли Ибраһим) және Ибраһимнің жамағаттарына (иннака) хақиқында сен (хамид) мақталынбас сен (мажид) құрмет етілмексің һәм ұлықсын (раббуна) ей, біздің рабымыз (атпа) келтір біздерге (фид дуня) дүниеде (хусна) жақсылықты (уа фил ахират) және ахиретте (хусна) жақсылықты (уа кина) құтқар біздерді (ғазабанар) дозақ азабынан (уа ахширна) тірілт біздерді (мағалибрар) жақсыларменен. Бөтен намаздарда да осы дұғалар мен сүрелер қосылып оқылады. Бірақ үтір уажиб намазындағы сүре Қунуттың мағынасы осы: (аллаһумма) ей, Алла, (инна) рас, біздер (настағинака) жәрдеміңді тілейміз (уа настағфирука) жарылқануды тілейміз (уа ну мину бика) және саған иланамыз (уа натауаккалу) тәуекел етеміз (алайка) саған (уа нусни) суна айтамыз (алайка) саған (ал-хейра) хайр етеміз (нашкурука) шүкіршілік етеміз (уа ла накфирука) қарсылық етпейміз (уа нахлағу) суырамыз (уа натруку) тағы да қалтырамыз (ман йаф жирука) саған бұзықтық етушіні (аллаһума) ей, Алла (ияка) саған ғана (нағбуду) құлшылық етеміз (уа лака) тағы да саған ғана пендешілік етеміз (нусал-ли) намаз оқимыз (уа насжиду) сәжде етеміз (уа илайка) сенің жағыңа (насға) иждиһад етеміз (уа нахфиду) және құлшылық етеміз бой ұсынумен (наржу) үміт етеміз (рахматака) сенің рахметіңнен (уа нахши) қорқамыз (ғазабака) сенің азабыңнан (инна ғазабак) рас сенің азабың (бил куфар мулхик) кафирлер мен тұтасушы-ды.

Азанда, каматта келетін такбирлерден басқа (хайа алассалауа) деген — тұрыңыз осы намазға (хайа ала-фаллах) асығыңыздар құтылуға (кад камат ас-салауа) тұрыңыз намазға деген сөз және ерте намазының азанында (ас-салауа хейрун мин ан-науми) намаз оқу ұйқыдан қайырлырақ-ты деген мағынадағы сөздер.

Тарауих намазындағы тасбихтың мағынасы (субхан) «пәктеймін» яғни тазалаймын барша кемшіліктен (зил-мулки) жер үстінде болған мүліктердің иесі, ол Алла-Тағала (уал-малакут) һәм көк үстінде болған періштелердің иесі және пәктеймін (зил-ғизза) құрмет иесі Алла-Тағала (уалғазамат) артықшылық иесі де Алла Тағала (уал-құдрат) күш иесі де Алла-Тағала ( уал-киб-рия уал-жабарут) биіктердің биігі ұлылық иесі де Алла-Тағала (субхан) таза-ды Алла-Тағала ( әл-малик) сондай ие-ді( әл хайи әл-ләзи ла ямут) тірі-ді ол Алла-Тағала һәм тағала һәм ешбір өлмес (субух құддус) таза болушы ол Алла-Тағала (раббул малайка) періштелердің Құдайы (уаррух) және Жәбірейіл алайһис-саламның Құдайы (ла илаһа илла алла) жоқты Құдайдан бөтен құдай (настағфиру аллаһа) жарылқамағыңды тілеймін, ей, Алла (насалаку) тілеймін мен сенен (ал-жанната) жаннатты (уа нағузу бика) сиынамын саған (минан-нар) от азабынан.

Құрбан бауыздалардағы оқылатын дұға

Ибраһим пайғамбар ұлы Ысмайылды құрбан етуге тұрғанда құдай-Тағала қошқар жіберіп, сол қошқарды Ибраһим сояр уақытында оқыған дұғасы болса керек. Мағынасы (аллаһума) ей, Алла (һаза) осы қошқар (минка) сенен жіберілген (уа илайка) тағы да саған тиісті (инна слауати) рас менің парыз намаздарым (уа нуски) және құрбандығым һәм хажым (уа махйаи) және менің дүниедегі тіршілігім (уа муммати) және менің өлігім (лиллаһи) бір Алла-Тағалаға тиісті-ді (Раббу-л-лаламин) барша әлемде билеуші Алла-Тағалаға тиісті-ді (ла шарика лака) жоқ-ты сенің серігің, ей, Алла (уа бизалика амарта) осы құлшылықпен бұйырылдым мен (уа инна аууалул муслимин) мен мұсылмандардың әуелі, яғни Ибрагим алайһиссалам (аллаһумма) ей, Алла, (такаббул) қабыл қыл (минна) менен (һазал-удхия) осы құрмандықты пәлен-пәлен ұлынан.

Намаз ішінде «Әлхамдыға» қосып оқитын бірнеше қысқа сүрелердің мағынасы (бисмиллаһи-р-рахмани-ррахим) (инна ағтай-накал-каусар) дұрыс, ей, Мұхаммед, біз саған Каусарды бердік («Каусар» деген ұжмақ ішінде бір көлдің аты-ды, қардан ақ һәм салқын суы балдан тәтті. Сол көлден ішуді Құдай-Тағала Мұхаммед үмметтеріне ғана бұйырды (фасалли лираббика) олай болса, хоз Каусардың шукранасы үшін оқы, ей, Мұхаммед, ғид құрбан намазын (уа инхар) ол намаздан соң құрбан шал (инна шани ака) саған дұшпан болған кісі (һуа) ол дұшпан болған кісі (ал-абтару) қор болар. Бұл дұшпан болушы кісі Аас бну. Уаил деген еді. Ол ахир өмірінде тіленшілік қылды. Абу Жаһл Мекке шаһарына патша еді. Патшалығынан қалып пақыр болды, хатта кебіс-мәсі жамап күн көріп жүріп, ақырында Бадр соғысында жаудан өлді. Уалид бну Мағира деген жұрты бітіп, балалары өліп бітіп, ақырында тіленші болды.

(Биссмиллаһи-р-рахим) (ал-кариғату) көңілдерді түсіндіріп, қорқыныш пен қағылатын күнді қиямет күні (мал-кариғату) қандай ғажайып күнді ол қарияға, яғни ол қиямет (уа ма адраика мал-қариға) кім білдірді саған, ей, Мұхаммед, бұл қариға күнің (яума якуну-н-насу) болар адамдар (кал-фарашил мабсуси) таралған шегіртке рәуішті толқындатып тұрар, (уа такуну-л-жиба-лу) болар ол күнде таулар (калиһнил-манфуши) түткен жүн секілді (фаалисамал сакулат муазинуһу) егер біреудің жақсылық амалдары ауыр келсе (фаһуа) ол кісі (фи ғаишатин) ұжмақта мәңгі тірлікте қалар, (радыятан) разы болар ол адам ұжмақтағы рахаттардан (уа ама ман хаффатмауазинуһу) егер біреудің мизмн таразы күнінде жақсылығынан жамандығы ауыр келсе, (фауммуһу) мұның анасв, яғни карар қылатын орны (һауиятун һауия деген там-ды (уа ма адра ика) кім білдірді саған, ей Мұхаммед һауияны (ма һияһ) не екенін білмесең ол һауия дегеннің (нарун хамиятун) бір отты, ол жеті тамудың отынан ыссы-ды: (бисмил-лаһи-р-рахмани-р-рахим) (әлһаи куму) ескерусіз қылды сөздерді (ал-такассу) малдарыңыз бен балаларыңыздың көптігі, соларға алданып құлшылық уақытынан қаласыз һәм кәсіптің адал-арамына айырмайсыз (хатта) соған шейін ескерусіз болдыңыз ахиретте ұйыға алудан (зертум-ул-маақабира) қабірлеріңізге барғанша (каллә) тыйылыңыз, бұл дүние малымен алданып, құлшылықты ұмытуыңыздан (сауфа тағламуна) тез-ақ білесіз, бұл өрешелігіңіздің ақырын (сумма кәллә сауфа тағламуна) және затыммен ісіндіремін шексіз білерсіз қабіріңізден тұрған соң, (калла) шындықпен ісіндіремін (?) (ләу тағламуна) егер білсеңіз ең алғы дүниеге алданып, ахырет жолын ұмытқандардың халін (илма-л- йа-қини) шексіз білсеңіз еді (ла тараууна-л-жахима) көңіліңіз бен тамуды көрер едіңіз (сумма) бұл тамуды көргендей болып құлшылық етіңіз (латарууннаһа), әлбетте, көресіз ол тамуды (айнал- яқини) шексіз көзбен көресіз, яғни қиямет күнінде ұжмақ, тамұқ әшкере көрсетілер (сумма) мұнан соң, яғни бұл тамуды көрген соң, (ла тусалунна), әлбетте, сұрарсыз (йаумаизин) сол жаһаннамды көзге көрсеткен күнде (ани-н-нағими) Алла-Тағаланың берген нығметтері турасында, яғни Алла-Тағала: «Ей, пендем, мен саған дүниеде дін, саулық, мал, дәулет бердім, қане ол бергендерімді қай орынға жұмсадың?» деп сұрар: (бисмиллаһи- р-рахманир-рахим) (уа-л-асри) ант етемін заманменен немесе заманмен, екіндінің иесімен ант етемін (иннал-инсана) рас, адамдар, перілер (фи хусрин) әрине, өздеріне зиян қылудың соңында бар күшін, қуатын жаман пиғыл мен дүние табуға сырап етіп, жақсылық істерден тоқталып, ахирет дәрежесінен құры қалушанды (илла) бірақ өкініште болмас (әллә-зина) сондай кісілер (аману) иман келтірісті (уа амилу-с-салихат) һәм жақсылық істерді істесті (уа тауасау) және бұйырысты бір-біріне (бил-хак-ки) хақтық жолда (уа тауасау) және бұйырысты бір-біріне (бис-сабри) Алла-Тағаланың дүниеде берген біле (?) қазаларына сабыр етуге.

(Бисмиллаһи-р-рахмани-р-рахим) (уайлун) әлек болар (немесе қайсыбір тафсирлерде уайл деген жаһаннамдағы бір шұқырдың аты десіпті ликулли (һумезатин әллази) һәр адамның жүзін жыртып, көз алдында сөгіп, ғайбат етушілерге болар ол әлектік (жамаға малан) жияды өзінің малын (уағаддадаһу) һәм есеп етеді. Малы барға зекет парыз болғанға не үшін пақырларға мал беремін деп соныңмен иманнан құры қалады (яхсабу) есеп етеді ол айбатшы (анна малаһу) қолындағы мал (ахладаһу) мәңгі қалар деп (кәлла) хақиқатта мал мәңгіге қалмас (ла юнбазанна) әлбетте, аталар ол өсекші малдары менен (фил хутамати) хутама деген тамуға (уа ма адраика маал хутмату) кім білдірді саған ол хутама деген тамуды, егер білмесең ол хутаманы (нару аллаһи-л-мукадату) Алла-Тағаланың бір қыздырылған каһар оты-ды (эл- лэти) сондай отты ол (таталлиғу ала-л-аф идати) ол оттың ыссысы жүректеріңе шейін өртер (иннаһа) дұрыс-ты, яки лайықты ол хутама (алайһим) ол кафирлерге (му сада) мұнан хутаманың есіктері байланушы, яғни тиісті күнаһар кәпірлер кірген соң хутаманың есігі жабылар (фи ғамадин мумаддадати) қалушы-ды олар хутаманың ішінде оттан жаралған тіректерменен. Бұл сүренің енген себебі Уалид бну Мағира деген кәпір зекет беруден қашып, иман келтірмей һәм пайғамбарымызды көзінен һәм сыртынан айбаттап сөгуші-ді. Соның турасыңда енді десіпті.

(Бисмииаһир-р-рахим) (а-райта әлләзи) көрдің бе, ей, Мұхаммед, сондай кісілерді, яғни Абу Жаһил менен Аас бну Уаил дегеннің түпкілікті жаһаннами екендігі (юказзибу бид-дин) жалғанға тұтады олар қиямет күнін. Бұ екі малғұнның әдеттері — біреу ауру болса қасына барып «өзің өлсең, бізге малыңнан бөліп қалдыр» деп айтар еді. Мұнан соң, ауру кісі бұл рәуішті кісіден қалған малды зорлықпен ала бастаушы-ды. Халыққа айтатын дәлелдері - «өлгеннің малы қазынаға тиісті, біз алып қазынаға саламыз» деп және екінші әдеттері зекет беруден таюшы-ды, «Зекет пақыр міскінге тиісті емес, қазынаға тиісті» деп. Бірақ алған зекетін қазынаға салмай, өздері пайдаланушы-ды (фа зали-ка) ол көрген екі кісінің, яғни Абу Жаһл мен Аас(әлласи) сондай кісілер-ді (ядуғғу-л-ятима) жетімдерге қиянат етуші, аталарынан қалған мирасын тартып алып (уа ла яхудду) және көңілденбес өздері һәм көңілдендірмес бөтендерді, (ала тағами-л-мискин) міскіндерге тамақ беруге және екі жүзді ме өтірік мұсылман болып жүргендердің мінезі намаздың уақытын жори өткеріп оқып, не істесе риямен сыртынан ғана істеп тірісіндегі? Көршілердің бейшаралары бір нәрсе уақытша сұрай келсе, бермей һәм көп сөгіп, ренжітіп қайтарар еді. Солар хақында Құдай-Тағала бұйырды: (фауайлун) өкінішті болар, яки Уаил деген шұқырда әлек болар (ли-л-муссалина әлләзина) сондай намаз оқушылар (һум) олар (ан сала тиһим саһуна) намаздарының уақыттарынан ғафильді, яғни намазды көре, біле оқымай қалдырып, «қаза оқимыз» деп тұрып, қазасын да өтемес еді, (әлләзина) ол жүз күйелер (һум) олар (юра уна) риямен амал қылушылар Уаил шұқырында һалик болар (уа ямнағуна-л-мағұна) және болмашы нәрселерді көршілеріне бермей сөгіп ренжушілерге болар ол Уаил шұқыры.

(Бисмиллаһи-р-рахмани-р-рахим) Мекке кәпірлері пайғамбарымыз алайһиссаламға келіп: «Я, Мұхаммед, сен біздің пұттармызға бір жыл құлшылық қыл, екінші жыл сенің Тәңіріңе біз құлшылық етелік. Сонан соң қай ұнамдырағын Құдай етелік десіпті. Соның есебінен Құдай-Тағаладан осы сүре ендірілді (құл) айт, ей, Мұхаммед, (я, аюһал-кафируна) ей, көп кәпірлер, (ла ағбуду) құлшылық қылмасын (ма тағбудуна) сіздер құлшылық еткен пұттарға (уа ла на абид) және емеспін құлшылық етуші мұнан соңғы замандарда да (ма абадтум) сіздер құлшылық еткен пұттарға (уа ла антум) және емессіз сіз (абидуна) құлшылық етушілерден (ма ағбуду) мен құлшылық еткен Құдайыма (ләкум диникум) сіздің дініңіз сізге (уа ли дини) менің дінім маған, яғни әркім өз дінінің пайда-залалын өзі көрер деген мағынада.

(Бисмиллаһи-р-рахим) (иза) сол заманда (жа насруллаһи) яғни, келді саған, ей, Мұхаммед, дін исламға қуат берушілер (уал-фарх) және дін исламды келді һәм мұнан соң да келе берер (уа ра-айта-н-наса) көрдің сен, ей, Мұхаммед, адамдарды һәм елмесіңнен бұрын да, өлген соң да көресің (ядхулуна) кіргендерді көрерсің (фи дини-л-лаһи ) Алла-Тағаланың дініне, яғни ислам дініне (афуажан) топ-топ болып көргенін һәм көре берерсің. Оның үшін дін ислам қияметке шейін өзгермейтін ақырғы дін-ді (фасаббих бихамды раббика) олай болса, ей, Мұхаммед, Құдай - Тағалаңа шокранә етіп мақтау айт (истағфирһу) және үмбеттерінің күнәсін жарылқамағымды тіле (Иннаһу кәна) рас болды ол Алла-Тағала һәм болар (тауабан) тәубе қылғандардың тәубесін қабыл етуші.

(Бисмиллаһи-р-рахмани-р-рахим) Бір күні Құдай табарак уа тағаладан Мұхаммед пайғамбарымызға бұйрық болды (уа унзир аширатака ал-ақрабуна) яғни «Ей, Мұхаммед, қорқыт өзіңнің ағайындарыңды» деп сол себептен пайғамбарымыз алайһиссалам қырық күнге шейін Сафа тауының басына шығып, қатты дауыспен мұсылман болмағандарға ахиретте болатын жаза мәнісін айтар еді. Абу Лаһаб дейтін пайғамбарымыздың атасының бір туған ағасы һәм оның қатыны Умму Жамилмен екеуі «бұл Мұхаммед қайдағы жоқ азаптарды айтып қорқытады деп», жек көруші еді. Бір күні құптан намазының алдында Умму Жамил пайғамбарымыздың жүретін жолына тікенек салып қойды. Түнде келе жатқанда аяғына қадалып жараланып, ертең тауға бара алмасын деп, Жәбірейіл періште ол тікенекті пайғамбар жолынан алып, Абу Лаһаб есігінің алдына қойды. Ертеңіне Умму Жамил өзі далаға шыға келгенде тікенектерге басып, аяғы зор жара болып, сонан қатты сырқау болды. Абу Лаһаб айтты: — Бұл Мұхаммедтің сиқырмен істеген ісі, уалли, Мұхаммедті таспен атқылап өлтіремін, — деп ант ішті. Сонан соң ертеңіне пайғамбарымыз соңынан тауға келіп, бір үлкен тасты көтеріп, пайғамбарға атайын дегенде Абу Лаһабтың екі қолы жансыз болып қатып қалды. Мұнан соң қорқып Абу Лаһаб пайғамбарымызға жалбарынды: «Я, Мұхаммед, жеңгең мен мен саған күнәлі болдық, дұға қыл, бізді бұл бәледен құтқар»—деп. Пайғамбар алайһиссалам дұшпанына да жауыз дұға қылмайтын әдеті бойынша бұған да мейірі түсіп, аяп, Құдайға жалбарынып дұға қылды һәм Умму Жамил мен Абу Лаһаб дерттерінен дереу сауықты. Сол турада осы сүре айтыпты: (таббат яда аби лаһаб) налактік тапты, яғни құрыды. Абу Лаһабтың екі қолы (уа табба) және әлек болды (ма ағна анһу) жәрдем бермеді Һәм бере алмас мұндай азабымның құтқаруға (малуһу) Абу Лаһабтың малы (уа ма) және сондай нәрсе (касаба) кәсіп қылған істері (саясла) тез кірер ол Абу Лаһаб (наран) отқа (зата Лаһабин) жалған иесі отқа кірер Абу Лаһаб (уа имра атуһу) және Абу Лаһабтын қатыны (хаммалата-л-хатаби) байы мен екеуі азаптың тікенек сифатыларын үстіне артып жүріп отпен азапталар (фи жвдиһа) болушы-ды Абу Лаһабтың қатынының мойнында (хаблун) бір жіп болушы-ды (мин масадин) құрма бұтағынан есіп жасалынған.

(Бисмиллаһи -р-рахмани-р-рахим). Бір күні Мекке кәпірлері пайғамбарымызға келіп: «Я, Мұхаммед, Тәніріңнің сипатын бізге сөйле, алтыннан ба, күмістен бе?» — деп сұрады. Құдай-Тағала сонда бұл сүрені ендірді (құл) айт, ей, Мұхаммед, (һуа) ол Алла - Тағала (аллаһу ахад) бір-ді, ұқсассыз, серіксіз, мекенсіз, замансыз (аллаһу) деп айт және ол Алланы (ас-самад) еш мұқтажы жоқ, ішуден, жеуден таза кәміл сипатта деп (ләм ялид) туғызбады. Алла-Тағала (уа ләм юлад) және тудырылмады, ол Алла-Тағала әуелден ахыр дайым б(уа ләм якун) болмады һәм болмас та (ләһу) ол Алла-Тағалаға (куфуан) теңдес болмас (ахад) ешбіреу.

(Бисмиллаһи-р-раахмани-р-рахим), Мекке кәпірлері пайғамбарымыз Мұхаммед алайһиссаламды сиқырлап өлтіруге қас етіп, Уали бну Аасам деген сиқыршыны жалдапты. Уалидтің бес қызы бар еді. Бәрі де сиқыршылар еді. Сонымен, Уалид пайғамбарымыздың киімінен бір аз ғана жыртып алдырып, әлгі қыздардың шаштарымен он екі түйнек түйнеп, сиқыр дуаларын оқып, қудық түбіне салыпты. Сол уақытта пайғамбарымыздың түсінде екі періште келіп, бір-бірімен сөйлесіпті. «Уалид сиқырлап түйіндер жасап, пайғамбарды ауырту үшін құдық түбіне салды», — деп. Ұйқыдан оянған соң пайғамбар алайһиссалам құдықтан әлгі түйнелгсн нәрселерді алдырған уақытында (құл би рабби-л-фа-лак,) пен ( күл ауузу бирабби-н-нас) екі сүре енді һәм бұл екі сүрені оқыған соң түйнектер өз-өзінен жазылып, пайғамбар алайһиссаламға сиқырдан ешбір зиян болмады.

(Бисмиллаһи-р-рахмани-р-рахим) (Құл) айт, Мұхаммед, (ағуузу) сиынамын мен (бирабби-л-фалаки) таңды жаратушы Аллаға (мин шар има) сиынамын сол нәрселердің жауыздығынан (ха-лака) жаратты оларды Алла-Тағала, яғни Құдай-Тағаланың зияндас қылып жаратқан зат, махлұғының жауыздықтарынан сақта деп сиынамын (уа мин шарри ғасикин) және сиынамын қараңғы кештердің жамандықтарынан (иза уакаба) дүние қараңғылық қаптаған уақыттағы (уа мин шарри-н-нафасати) және сиынамын жауыздықпен үшкіркуші қатындардан (филукади) түйіндер ішінде (уа мин шарри хасидин) және сиынамын Құдайыма күншілдердің зұлымдығынан (иза хасада) күншілік еткен уақыттарында.

(Бисмиллаһи-р-рахмани-р-рахим) (Құл) айт, ей, Мұхаммед, (ағуззу) сиынамын (би рабби-н-наси малики-н-наси) адамдардын уа барша хайуандардың патшасына, (алаһу-н-наси) адам мен барша хайуанаттардың Тәңірінісіне (мин шарри-л-уас-уасы) көніллі уасуаса қылатын шайтаннан құтқар деп сиынамын (алханна-си) Ханнас деген көңілде жасырын тұратын шайтан-ды (әлләзи) ол ханнас ( юуасуису) уасуаса қылар (фи судури-н-наси) адам перілердің көңілдерінде (мин ал-жанната уа-н-наси) болушы-ды ал Ханнас адам мен перілердің көңілдерінде.