автордың кітабын онлайн тегін оқу Қазақ шежіресі. 8 нұсқа
ОРТА ЖҮЗ - АРҒЫН ШЕЖІРЕСІ
Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс, - үшеуінен үш басқа болып тарайды [230]. Ақарыстан - Ұлы жүз, Жанарыстан - Орта жүз, Бекарыстан - Кіші жүз тарайды.
Жанарыс баладан зарығып, қатыны да, өзі де күдер үзіңкіреп бара жатқан кезімде алты қожа: «Құдайы мейманбыз» - деп, сау етіп түсе қалыпты. Сонда Жанарыс қуанғаннан, алтауына алты қой сойып күтіпті. Қожалар әбден риза болып:
− Осы алтауымыз да атымызды саған бердік, алты ұлдың атасы боласың, - депті.
Қожалардың аттары: Қарақожа, Ақтанбердіқожа (Актамбердіқожа), Дарақожа, Момынқожа, Смағұлқожа, Қосымқожа. Сонан соң Жанарыс алты ұлды болып, алты қожаның атын қойыпты. Төртеуі бәйбішеден, екеуі тоқалдан. Бәйбішеден: Қарақожа, Ақтанбердіқожа, Дарақожа, Момынқожа. Тоқалдан: Смағұлқожа, Қосымқожа.
Қарақожадан - Арғын, Ақтанбердіқожадан - Қыпшақ, Дарақожадан - Қоңырат, Момынқожадан - Найман. Смағұлқожа, Қосымқожалардан: Керей, Уақ. Тарақты - қыздан туған жиен - «Орта жүздің жеті арысы» - осылар. «Ел жаманы - Тарақты, ит жаманы барақ-ты», - деген де сөз бар. «Төре жоқта Тарақты төре болуға да жарайды» - деген де сөз бар. «Тарақты Арғынның апасынан [әпкесінен] туған бала екен» - дейді. Қыз күнінде біреумен шатысып, сонан туып:
«Бұл бала кімнен пайда болды?» - деп сұрағандарға ұялып үндемей шашын тарай берген. «Сонан соң баласының атын: «Тарақты» - қойған екен» - деп сөйленеді. Өзі Арғынның баласына «Ноқта ағасы» болатын да жері бар. Не нәрсенің анығын Алла біледі. Мен солардың қасында бір жүріп, тұрыппын ба? Біздікі - «Естіген құлақтың жазығы жоқ», -деп, соға бермек. Қазақтың өзінің кигіз кітабы - ауыздан ауыз айтылып, бірден бірге қалып келе жатқан сөз. Бұл жоғарыда айтылған сөздер қазақ ішінде бұдан бұрын қазақ еліне нұсқа болып жазылмаған. Пайғамбарымыз айтқан Хадис-Шарип: «Алнатын асат кәззабұн» - күнәң жоқ болса, күн есебіне жазығың жоқ болса, жер өрте» - дегендей, ғадамын құдірет бағыш. Тауфиқ, ұрлық, өтірік, ойнас қолымнан келмеген соң: «Тіпті күнәсы жоққа Құдайдың рахметі жоқ», - деген сөзден қорқып, «Май жесең, тойғанша!»-деп еді ғой, - деп, надандықтың бейпіл байлығына тартынбай-ақ кірісіп, кешіп кеткенім ғой! Алла өзі фазылына алып, рахметінен наумит қалдырмасын!
Қарақожа бабамыз жас бала күнінде жалаңаш жүреді екен. Үстіне киім кигізсе, жұлып, лақтырып тастай береді екен. Бүл Қарақожаның бала күнінде бір хадиша шакая болыпты. Ол әңгімесін қоя тұрып, кейін айтамыз.
Арғын бабамыздың бәйбішесінің аты - Аргүл, мұнан: Құтан мен Бұтан деген екеуі туған. Бұтан қыршын жасында өліп қалып, нәсіл тұқымы қалмаған. Құтаннан Мейрам сопы жалғыз. Бұл туралы бұрынғы ақындардың қалған бір ауыз өлеңі бар:
Сұрасаң арғы атамды - ер Құтан-ды,
Сұлтанбекәзиден ол бата алды.
Мейрам-ұлы, Қарашаш бір қыз - туып,
Қуандық, Сүйіндік боп сонда аталды, -
деген сөзін дәлел қыламыз. Және де Көтеш ақыннан Уақ - Жарқын би сұраған екен:
− Бұл ақындық ата-бабаңыздан бар ма? Иа, нағашы тегіңізде бар ма? - деп.
Сонда Көтеш ақын айтқан бір ауыз өлеңі бар:
Қазақта Арғын аға болған зерек,
Өзгеден ол кісінің жөні бөлек.
Біздердің түп атамыз - ақын Құтан,
Өзгеден өлеңге ұста болса керек.
Сондай сөздерден біздің Құтан деген атамыз бар болғанын білеміз. Бұқарекең [Бұқар жырау] айтыпты деген сөз бар:
Барымызды сұрасаң,
Құтан [б]айдың баласы.
Қарақожа бас болып,
Қабыл да болған тәубесі (тобасы), - деген.
Арғынның тоқалының аты - Момын. Бұл Момыннан туады: Ақсопы, Қарасопы, Сарысопы, Арықсопы, Нәдірсопы. Ақсопыдан - «Толыбай» ұранды Қанжығалы, «Маябоз» ұранды Тобықты. Қарасопыдан - «Қарақай» ұранды Қарауыл, «Барлыбай» ұранды Бәсентиін. Сарысопыдан - «Ұшыбай» ұранды Атығай, Он екі атаның ұлы - Дәуіт. Арықсопыдан, Нәдірсопыдан үрім-бұтақ, жұрағат жоқ.
Арғын бабамыздың жүз алты [ 106] жасында алған бір тоқалдан, аты - Айнакөз, онан туған баланың атын Тәнбіс сопы қойған. Тәнбіс сопыдан: Үсенбай, Елемес. Елеместен -Ерман, Ерманнан: Шағыр, Бөлтірік. Шағырдан: Ақай, Жолдыбай, Тағыншы, Аманжол, Сомжүрек. Аманжолдан - Көшей. Көшейден - Шақшақ батыр. Шақшақ ұлы - Қошқар, Қошқарұлы Жәнібек «Өр Жәнібек» атанған. Мойыны бұрылмайтын, беті қайтпайтын жан болыпты. Жәнібектен - Дәуітбай, мұнан туған Мұса батыр. Мұнан кейінгілері: Бірімжан, Қазыбек. Бірімжаннан: Қорғанбек, Дәуренбек. Дәуренбектен - Ғазымбек.
Шағыр - Бөлтіріктің Бөлтірігінен: Сырлыбай, Сары. Елемеспен бірге туысқан Үсенбайдан
- Қарамерген. Мұнан туған - Байташы. Ауыл тілінде әңгіме болған: «Байташының есепшісі-ай!» - деп, осы Байташыны айтқан. Ақташы, Бұғышы Байташы, Тағыншы. «Шар жетім Шақшақ», - десе, білмейтін жан жоқ. Қараман, Төлек, Қырыкмылтық дегендер де бар: «Тоқал Арғын» - деп сөйленеді - Орынбор жақта алты болыстан асатын шығар. «Тоқал Аргыннан» екі Жәнібек шыққан. Бірі - Шақшақ Жәнібек, бірі қара балуан Жәнібек.
АРҒЫН-МЕЙРАМ ТАРАУЫ
Мейрам сопының бәйбішесінің аты - Нұрфая екен. Алшын - Құдыс байдың қызы екен. Өзін қыс ішінде ұзатқан екен. Нұрфаяның өз шешесі өліп қалған екен.
− Бикешке шешесінің жоқтығын білдірмеймін! - деп, Нұрфаяның ағасының әйелі, жеңгесі еріпті. Түйенің басын жетектеуге бір жетім қыз қосыпты. Көш ілгері кетіп, күйеу жігіт артта қалып, көштің ізімен келе жатса, көштегі үш әйел бір жерге отырып с...ген екен. Қараса, біреуінің с...гі тоңды қарс айырып жіберген екен. Түнде қойнына жатқанда, Нұрфаядан Мейрам сұраса:
− Ол кім? - деп,
− Ол Қарқабат еді, - депті, - Отыра қалып, күрілдеткенде, қасындағы өзіміз де шошып қаламыз, аттар да үркеді, - депті.
Елге келіп орныққан соң, екі елдің арасы жаугершілік болып, Нұрфаяның жеңгесі еліне қайта алмайтын болыпты. Сонан кейін Нұрфая: - Ағайдың төсі тиген жеңгемді, басқаға тимесін, - деп, - өзің ал, - деп, Мейрамның өзіне қосыпты. - Мына күңді де өзің ал, жатыны асыл: өсіп-өнейін деп тұр. Бір жұрттан келген үш әйел бір жерде болайық, - деп, оны да алғызыпты.
Нұрфаяның өзінен Қуандық пен Сүйіндік туады; жеңгесінен: Бегендік, Шегендік туады; Қарқабаттан Болатқожа туады. Бесеуі де өсіп-өніп, «Бес Мейрам» - аталған.
Сүйіндіктің қайын атасы - Ұлы жүз: Үйсін - Өгіз бидің қызы екен. Бұл қызды да жеңгесі ертіп кетіп, еліне қайта алмай қалған екен. Мейрам сопы өлгеннен кейін, Нұрфая бәйбіше болып отырыпты. Қара мал еншісі бөлек басқа екен де, жылқы еншісі бөлінбеген екен. Сонда Қуандық жылқы бөліп алуға келгенде:
− Өзім бір сыбаға, алты балам алты сыбаға алады, - деп, - Қарашаңырақтағыларың бәрің бір сыбаға боласыңдар! - деп, дау қылыпты.
Сонда Сүйіндік Болатқожаны оңаша шығарып алып:
− Мына Қуандық алты баласын арқа тұтып, маған көптік қылады. Сен маған жақтасып, жасаққа шықсаң қалай болады? Сен маған болыспасаң, мен өлмей артық мал бергім келмейді, - дейді.
Болатқожа Сүйіндіктің қолындағы жеңгесін сұрайды.
Сүйіндік айтады:
− Өзің: «Қыз аламын» - демесең, сенен бір таңбалы байталды аяймын ба? Қазір алсаң да, ешкім таласпайды, - [деп], Болатқожаны өзіне ертіп алып, Қуандыққа қарсы жасаққа шығады. Қуандыққа келеді, [оның] алты баласы қасында. Алты ұлдың кенжесі Сүйіндікпен тұстас. Қуандық, Сүйіндік арасы сирек туған. Сонда Болатқожаның істеген жұмысы - жерден алты томар шымды қопарып жұлып алып, Қуандықтың алты ұлын алты шыммен ұрып жығып, Қуандықтың өзіне жетіп айтқаны:
− Сөзге көніп, түзулікке келесің бе, болмаса, балаларыңның қасына қосайын ба? - деген соң, Қуандық:
− Сен бәрімізден кіші болсаң да, сенің ырқыңа көнбеске болмады. Бұрынғылар айтқан сөз бар еді: «Қой асығы деме, қолайыңа жақса, сақа қой! // Жасы кіші деме, ақылы асса, аға қой», - деген. Енді мен аға емес, сен аға болдың. Жылқыны қалай бөлсең де, билігін саған бердім, - дегенде, Болатқожа айтты:
− Мына жатқан жылқының ортасынан қақ жарып жүремін. Сен аға едің, таңдаған жағын сен ал, қалған жағын Сүйіндік екеуміз алайық, - деген соң, алты сыбаға алмақ былай тұрсын, жанынан қайғы болып, қорқып тұрған Қуандық қорыққаннан:
− Құп болады, - деп көніпті.
Айтқанындай, қаптап, жер қайысып жатқан жылқының ортасынан қақ жарып жүріп, бөліп берген. Осылай бөлген соң, Сүйіндік Болатқожаға өкпеледі дейді:
− Сені мен жеңгемді беріп, өзіме тартқанда, істегенің осы ма? Өзің екеуміз бір-ақ сыбаға болып қалдық. Және жылқының көп жағын ол алып кетті, - деп.
Сонда Болатқожа айтты:
− Жылқының бытырап жатқан, шашырап жатқан жағын алды. Артық болса, бір-ақ айғырдың үйіріндей артық шығар. Ондық ағалығы жоқ па? Біздің тумаған күнімізде, жас күнімізде ол бізден бұрын еңбек сіңірген шығар, - деп, Сүйіндікті сөзден тоқтатып қойыпты.
Артынан санап текшере келгенде, Болатқожаның айтқанындай бірлі-жарым айғыр үйірі ғана артық болып шығыпты.
Еншіні екі ағасына Болатқожа бөліп берген екен. Сонан кейін Қуандықтың алты баласын алты шыммен ұрып жыққаннан, кесекпен ұр[у]ды, кесекпен ұрғанды шығарғаннан, «Қаракесек» - атанып, Болатқожа атынан Қаракесек аты даңқты болып кеткені сол дейді.
АРҒЫН-БЕГЕНДІК ТАРАУЫ
Нұрфая бәйбіше Сүйіндік, Бегендік, Шегендік, Олжакелді - деген асыранды бала, -төртеуін де өз қолынан үйлендіріп, енші бөліп беріп, сол төртеуін «Төртуыл» [«Төрт ауыл»] - атаған. Бегендік-Қозған, Шегендік-Қақсал, Олжакелдісі - Қаржас. Туысы басқа-басқа болса да, «Төртуыл» дегенде, қосыла кетеді.
Бегендік қыршын жастай өліп, қатынынан бір бала туып, атын Оразкелді қойған. Бегендік өлген соң, ол қатынды Сүйіндік алып, Сүйіндіктен бір бала тауып, атын Суғыншы қойған. Оразкелді, Суғыншы - екеуі де Сүйіндік баласы болып, Оразкелдіге қатын әперіп, енші берген - Сүйіндік. Оразкелдіден екі [бала]: Тәңірберді, Сәрік.
Суғыншыдан екі бала: Шуманақ, Мәжік. Тәңірбердіден үш бала: Ораз, Малқар, Жұлым сопы. Сәріктен екі бала: Қожамберді, Тоқтас. Қожамбердіден: Байназар, Есназар, Қозыбақ.
[Арғын-Мейрам-Бегендік-Оразкелді - Сәрік-Тоқтас]. Тоқтас екі қатын алған: бәйбішесінен - Есіл бойындағы «Қара Қозған». Екінші тоқалының аты - Сарықыз, онан туғандары «Сары Қозған» атанады. Қозған деген кісі аты жоқ, қозғала берген соң: «Шіркін, қоза берді ғой» - деп, «Қозған» - аталған. Қақсал деген кісі аты жоқ, қақсай бергеннен, «Қақсал» - аталған.
Қуандық, Сүйіндік екеуі енші алысқанда: «Қарабауыр қылып аламыз», - деп, таласып, асық қаржысып алғаннан [Олжакелді](Оразкелді) «Қаржас» атанған.
Сүйіндіктен - Суғыншы, онан - Мәжік пен Шуманақ. Суғыншының қатынының аты -Жолбике. Бұл Жолбикеден [231]: Жанболды, Құлболды, Жолболды туады. [Жо]лболдысы
- Орманшы. Шуманақ өлгенде, Жолболды емшекте [қа]лған бала екен. Жолбикені Қаржас алып, Жолболды шешесінің [құ]шағында кетіп, оған қатын әперіп, енші берген - Қаржас. [Ар]тынан өз қолы өз аузына жеткен соң, өз бауырларын тапқан. Құлболды балаларының зорлығын көре бастаса, Қаржаспен ыңғайласа бастайды. «Жолбике-легенде», Шуманақпен бір туысқан [болады].
Мәжіктен: Малай, Жәдігер. Малайдан: 1. Қатке. 2. Дәулет. [3] Жәнібек. [4] Тінібек. Жәдігерден: Байткен, Шақай, Сары.
Бұл Малай, Жәдігер өзге Төртуылдан аз болғандықтан, күні бұл күнге шейін Төртуыл атында. Құлболдымен туысқан Жанболды аз болғандықтан, күні бұл күнге шейін Жанболды атымен аталады.
Бұрынғы ақындардың бір ауыз өлеңі бар:
Мәжікпен бір туысқан - ер Шуманақ,
Қойыпты Құлболдыны Құдай калап.
Құлболдының бәйбішесінің аты - Мақпал. Бәйбішенің үлкені - Күлік, Тұлпар, кенжесі -Айдабол.
Айдабол 13 жасында би атанған екен. Ол замандарда Арғын Сырдарияның күнбатысында мекен қылып жүреді екен. «Арғындар Сырдариядан өтіп, Қаратауды жайлайды» - деген сөзді естіп, Қарақалпақ, Алшындар:
− Арғын бұл жаққа келсе, таң атырып, күн шығармайды, өткелден өткізбейміз! - деп, өткел аузын қамап тұра қалғанда, Сыр бойында аяқтап өтетін өткел болмайды.
Сонда Мақпал бәйбіше астында торы жорға аты бар, сексен нар жетелеп, судан өтерде қара шұбар манат белдемшенің етегін жинап алды да, іркілместен аты да үйректей қайқаңдап, жүгімен нарлары да шегініп қалмай байпаңдап өте шығыпты. «Өткізбейміз!» -деп тұрғандар ләм-мим дәнеме айта алмапты.
− Пай, пай, бәйбішенің бөксесіне болайын! - десіпті.
Сонда Мақпал бәйбіше:
− Күлсең, күлерсің. Күндердің күнінде күлкіңді тыя алмай жүрерсің! Бұл қай бөксе дейсің, Айдабол шыққан бөксе. Артың болса, Айдаболдай ұл тап! - деп, жүре берген екен.
ТӨРЕЛЕР ШЕЖІРЕСІ
Тоғай, Маралды бойындағы төрелер. Қанқожа, Бопының әкесі Тәтен төре - Шоң, Торайғыр заманында болған, Тоғай бойына төрелік қылған. Тәтен әкесі - Орыс төре: көзі шегір, өзі сары болған соң, «Орыс» атанып кеткен. «Бұрынғы аты Наурыз екен» - деседі.
Бәсентиін: «Төре қыламын» - деп әкелген екен. Қанқожа баласы - Арынғазы, онан -Бастамин.
АРҒЫН-БЕГЕНДІК ТАРАУЫ
[Арғын - Құтан - Мейрам - Бегендік - Оразкелді - Тәңірберді]. Оразкелдіден - Тәңірберді мен Сәрік болған. Тәңірбердінің үш баласы бар: 1. Ораз. 2. Малқар. 3. Жұлым сопы. Сәріктің балалары: 1. Қожамберді. 2. Тоқтас. 3. Қожағұл. «Қозған» - деген кісі аты жоқ. Қозғала берген соң, қойған: «Шіркін, қоза берді ғой!» - деп, «Қозған» - қойған. «Қозған -тозған», «Қозғанның қозылы - қойлы[к] залалы болады екен». «Қақсал» - деген де кісі аты жоқ, қақсай бергеннен, «Қақсал» - атанған.
[Арғын - Құтан - Мейрам - Бегендік (Қозған) - Оразкелді - Сәрік-Қожамберді]. Қожамберді балалары: 1. Байназар. 2. Есназар. [3] Қозыбақ. [Қозыбақ] - Шолақтың түбі -Рамазан.
[Арғын - Құтан - Мейрам - Бегендік (Қозған) - Оразкелді - Сәрік-Тоқтас]. Тоқтастың бәйбішесінен Есіл бойындағы «Қара Қозған»: 1. Әбіл. 2. Тілеу. 3. Құлтай. 4. Тінібек. 5. Төлек. 6. Темір. 7. Сәдібек. Әз Тәйтеке-Әбіл, Тілеуден; бір өзінде жеті ат қойылған: Әз Тәйтеке, би Тәйтеке, дайыр Тәйтеке, құт Тәйтеке, Алшын – Тәйтеке би, Арғын - Тәйтеке би - атанған. Сарықыз - Тоқтастың тоқалының аты. Оның балалары «Сары Қозған» атанады.
Бәйбіше балалары зорлық қылып, күн көрсетпеген соң, Айдабол, Күліктің қолтығына кіріп кеткен, сонан бұл жақта қалған. Сиырбай (Сырбай) деген бір атасы бар.
[Арғын - Мейрам - Бегендік (Қозған) - Оразкелді – Сәрік - Қожамберді-Қозыбақ]. Қозыбақ балалары: Матай, Құдайқұл; тоқалынан - Жылқыайдар. Матай балалары:Сатай, Жұмақ, Жәнібек; тоқалынан - Есен.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-АЙДАБОЛ ТАРАУЫ
[Арғын - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Құлболды – Айдабол – Малқозы - Төлебай]. [Малқозы]: Төлебай, Қосқұлақ, Лапақ, Сары. Сарының Төлебаймен туысқан-туыспағанын анық білуші жоқ. Сарыны біреулер: «Жеке жігіт екен, - дейді, - Төлебайға еншілес болып, сіңіп кеткен екен», - дейді. Өзі бай болған екен, сонан соң Төлебай тамақ қылу үшін: «Сарым, Сарым!» - деп, еркелетіп жіберген екен» - дейді.
Төлебай «Қу жарғақ Төлебай» - атанған екен, «Пәлі, Төлебай», - атанған екен. «Пәлі, Төлебай»- атанған себебі бұрынғы заманда Арғынның қойшысынан өрт кетіп, Ұлы жүз -Үйсіннің бірнеше қотан қойлары күйген екен. Соны Ұлы жүз - Үйсін Арғыннан дау даулаған екен. Сонда соның бітіміне Ұлы жүз - Үйсіннен Төле би шыққан екен де, Арғыннан Төлебай шыққан екен.
Үйсін -Теле би:
− Қолыңмен салған өртті етегіңмен қалай сөндіремін деп келдің, Төлебайым?! - дегенде,
Төлебай:
− Алладан деп білсеңіз, қойыңыз да; адамнан деп білсеңіз, алыңыз, - деген екен.
Төле би:
− Пәлі, пәлі, Төлебайым, жарайсың, жарайсың! - деп, Төле би тақа тұра қалған екен.
Сонан «Пәлі, Төлебай» - атанған екен, - деседі. Және бір дәлелі - атқан оғы далаға кетпейді, жаза соқпайды екен. Өзі атып, өзі: «Пәлі, пәлі!» - дейді екен. Өзін аң көрмейді екен. Бір топ киік жолықса, біреуін жібермейді екен. Қара бойын аң көрмеген соң, қанша атып, қиратып жатса да, алдынан аң ешқайда қашып құтылып кетпейді. Сонан «Пәлі, Төлебай!» - атанған екен. Тама-Сарбас мерген:
− Менен мергендік салыстырғанда, жалғыз-ақ «Пәлі, Төлебай!» мергендігі асты, - деген [232]. Айғандық Бабабек деген сартқа жалшылыққа да жүрген жері де болған екен. Сонда Бабабек қатынына айттан екен:
− Осы қазақтың ұйықтап жатқанда, үсті-басы жап-жарық болып жатады. Бойында жанып тұрған шам-шырағы бар екен, - депті.
Сол уақытта Бабабектің бір бойжеткен қызы бар екен: «Қалайша мұның үсті-басы жарық жатады екен?!» - деп, есікті ашып, сығалап, қараңғы үйдің іші, өзге жері бәрі қараңғы, жатқан қазақтың үсті шам жаққандай жарық болса, онан да жарық. Өзі жатқанда, ашылып, шашылып ханнан қауіпсіз бейғам жатады екен. «Бері кел!» - деп, қол бұлғап шақыратын қолы жоқ болса да, «Мені көрдің бе?!» - деп, қаққан қазықтай қақиып тұрған «батырды» көрген соң, аяғын кейін салуға шамасы келе алмай, жүгіріп келіп:
− Бейәдеп қазақ! - деп, шап беріп, ұстап отыра қалды дейді.
Жан жерін біреу бүркіттей бүріп, шеңгелдеп жатқан соң:
− Бүрген олай емес, былай! - деп, бауырының астына басып алып, жұмарлай бастағанда:
− Ей, бейрақым қазақ, ей, бейрақым қазақ! - деп, бір жаққа кетіп қалар дегендей, екі қолын аш белден қысып алып, шамасы келгенше босатпасқа тырысты дейді.
Бұл жұмыс болған соң, көп кешікпей-ақ сол қызды алып, Арқаға қарай жөнеліп берді дейді. Сонда кез болып, жолдас болып, үшеуден үшеуі жапан түзде оттас, ораздас болған. Елге алып келген соң, «Енді мал керек!» - деп, Төлебай жапа-жалғыз Орал тауындағы Естек елге аттанбақшы болды. «Естектің ен малы бар дейсің бе?» - мәтел болған Естек.
Сонда сарт қызы:
− Сіз кешіксеңіз, мен қандашақ қыламын? - деп, қайта-қайта айта берді дейді.
Сонда Төлебай:
− Мені бір жыл күт. Егер де бір жылда келе алмасам, қайның Қосқүлаққа тие бер, - депті. «Солай демесем, жібермейтін» болған соң - Қой, қош-есен, аман бол! - деп жөнеле берді.
Төлебай сол кеткеннен кете берді. Бір жылда келмеген соң, сарт қызы Қосқұлаққа тиіп кетті дейді. Сол жорығында 3 жыл жүрген екен. Сонда Төлебай сөзі:
Көк көгершін, көгершін,
Көк кептер ұшар жем үшін.
Қара сабам жоқ үшін,
Қатын-бала қамы үшін,
Тең-құрбыдан кем үшін,
Ерлер жортар мал үшін! – деген екен.
− Елде менімен теңмін көп еді. Сөйткенмен менен басқа теңінен өткенінен өткені жоқ еді! - деген екен.
Үш жылдан соң жапа-жалғыз өзі 300 жылқы айдап, жолшыбай биесін байлап, қара сүйретпені қымызға толтырып, ырғап-жырғап келе жатқанын естіп, ағайын-аймағы жүректері лүпілдесіп, қуанысып тұрды дейді. Қосқұлаққа тиген соң, бір ұл тауып, талпынып еңбектеуге тырысып қалған баланы:
− Мұны ұялмай, не деп көрсетеміз? Және не бетімізді айтамыз?! - деп, қатын-қалаш бетін үзіп алып, бір-біріне күңкілдесе бастады дейді.
Сонда сарт қызы:
− Сізлер өз амандасуларыңызды түзеңдер. Мен не деп амандасуды кісіден сұрамаймын! Менімен, баламен ісіңіз болмасын! - деді.
Төлебай келіп, аттан түсіп жатқанда, сарт қызы баланы көтеріп алып шықты:
− Үш жыл жоғалып кеткендегі сіздің олжаңыз қандағы, үйде отырған менің олжам қандағы?! Көріңіз, мына менің олжамды! - дегенде,
− Жарайды, жарайды, бұ да осы жолдың олжасы той, - деп, атын «Жолан» - қойған екен.
Сонан кейін қатынын өзі қайта алып, Еламан, Едіге туған. Онан кейін Ырыс (Ерсін) тоқалды алып, онан: Елкелді, Малкелді туған екен. Бұл балалар туған соң, енді Төлебай дөкейленді, қандай Төлебай десең, сондай Төлебай болды. Бұхарай - Шәріпте, шаһарында әмірінің әрігінде: «Пәлі, Төлебайдың» қамшысы хала осы күнге шейін ілулі тұр. Ғабдолла хан салдырған шаһи батшайы дүриа сатылатұғын тамда тартқан жағының оғы шеге болып қадалып тұр. Басқалар оғын кіргізе алмағанда, бұл кісінің оғы кіріп кеткен. Ешкім кайта суырып ала алмаған екен.
Өзі үлкен зор қасиетті кісі болыпты. Өмірінде кісі қарғамаған, сіле қылмаған. Бар қасиеті бойында түгел кеткен бір жан. Өзі өлерінде айтыпты:
− 44 кейорайым бар еді, соның қырқы Елкелдіде қалды, - депті. - Біреуі - Сары - Тастенде қалды - депті. Үшеуі - Тұрсынбайда қалды, - депті. - Ана қырқы да - бір бас, Тұрсынбайда қалған - үшеуі де бір бас, - депті. Және айтыпты:
− Менің тұқымымның малы-басы аса дәуірлеп өсіп, жұрт алдына озып түсіп кетпейді. «Неге?» - десең, менің тұқымым[ның] шешесі - сарт қызы ғой! Сарт сықылды күншіл: бірінің басы, не малы ілгері басайын десе, бірі күндеп, атып жыққанша асығады. Сол үшін бірінің көзі, бірінің тілі сап ете түседі де, ілгері бастырмайды! - депті.
Ей, жігіттер, әулиенің сөзінде жалған бар ма, Төлебайдың баласында болмаған бар ма? Болғанында солмаған бар ма?! Толарына келгенде, аспанға ұшады, соларына келгенде, мұрттай ұшады. Үш жүздің баласы қазақты араладым: күншілдікке келгенде, бұл Төлебайдың баласындай ешқайда ешбір жанды көргенім жоқ.
Әз Тәйтеке, би Тәйтеке, құт Тәйтеке, дайыр Тәйтеке, - бір өзіне жеті ат қойылған Тәйтекені айтқан ғой!
Төлебайға қонған бак - күншіл бақ. Біріне бақ қонса, бірі күндеп, кетіргенше асығады. Бір тұқымда бақ тұрақтап тұра алмайды. Бак деген - көшпелі қыз: алған күйеуге де кетеді, қыздан туған жиенге де кетеді.
Кеше Жанқозы екі бөлініп, Секербай мен Хұсайыннан бақтайып жүрген күнде Ерейменде Шоқбайдың қызын алған Кәрібайға кетіп, Далбада және Шоқбайдың қызын алған Есентайға да кетіп жүрді ғой!
Білуші Құдай ғой: «Ел аралаған - сыншы, // Ағаш аралаған - үйші», - дейді. Бақ паналайтын кісінің түрі жоқ дәл осы күнде.
«О, Алла, ағылам, балсуап» - мұнан былай не боларын Алла біледі. Өзінде бұрын бақ орнамаған жер еді. Бір қыз барған жерге барып тұр. Ерейменде өзінде 17 000 жылқы бар, 3 000 біткен Азнабай баласы мен жағаласып қалмай жүр. Бұған қайдан барып жүрген бақ деп білесің?
Құлболдының бәйбішесінің аты - Мақпал. [Құлболдыдан]: Күлік, Тұлпар, Айдабол. Айдабол 13 жасында «би» атанып, аты шыққан. «Артың болса, Айдаболдай ұл тап!» - деп, Мақпал бәйбішенің айтқаны. Сол Айдаболдың бәйбішесінен: 1. Жанқозы, 2. Малғозы, 3. Кенжеқозы; ортаншы тоқалдан: 4. Аққозы, 5. Бозқозы, 6. Қарақозы; кіші тоқалдан: 7. Қожакелді, 8. Тайкелтір. Айдабол би Қошетерді Тайкелтірге:
− Енші орнына «қарабауыр» қылып ал! - деп берген.
Қошетердің шешесі - Шанышқылы - Қошетердің қызы екен. Айдабол би нағашы атасының атын қойған екен. Шанышқылы - сартқа бір атасы жуық Қаңлы. Шанышқылы -Қатағаннан қалған елі тегіс ұста болғандығы бұл сөзді растайды. Кенжеқозы жастай өліп, қайыны Ұлы жүз - Қаратай батыр екен. Қалыңдығы оң жақта қалған. Айдабол би: «Тайкелтірге қосамын», - деген соң, Жанқозы онысына көнбей:
− Көттесімнің жесірін тоқал баласына бермеймін, - деп, тетелес інісі Малқозының баласы Төлебайға алып беріп: Олжабай, Қожабай, Орман, Рыскүл, - төрт бала туған. Батыр Олжабай – Үйсін - Қаратай батырдың жиені. Шешесін қыс ішінде ұзатып келе жатқанда, босанғаннан:
− Осы жолдың олжасы болды ғой! - деп, атын Олжабай қойғаны сол екен.
Қаратай батыр Шанышқылы - Қошетер деген елден қызына қызметкер қылып, бір күң қосады. Ол қыз да жолда босанып:
− Бұған ат болуға қостың аты да жетер, - деп, атын «Қошетер» қойғаннан Қошетер атанып кеткен.
Айдабол би Тайкелтірге еншілес кылып...
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-ҚҰЛБОЛДЫ ШЕЖІРЕСІ
[Арғын - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Шуманақ-Құлболды] Әкесінің аты - Құлболды, шешесінің аты - Мақпал, бәйбішесінің тұңғышы - Күлік, Тұлпар, кенжесі - Айдабол. [Айдабол] он үш жасында «Айдабол би» атанып, аты әлемге жайылып, Сыр дариясынан Сарыарқаға қарай өткенде, өткел аузында тұрған Алшын мен Қарақалпаққа Мақпал бәйбішенің: «Артың болса, Айдаболдай ұл тап!» - деп өте берген.
«Күлік» - қырғыз тілі - «жүйрік» делінген сөз. «Ат-арыстан, нұр - пейіштен» - қазақ мақалы қосылады делінген сөз. Күліктен шыққан жүйріктен заманында жан озған емес. Шобалай баласы Жаңабатырдан би асқан емес. Күнту баласы Жанақтан қасиетті ер асқан емес. Жанайдар баласы Өтеміс абыздан бір басты, екі аяқтының әулиешілігі асқан емес. Көтеш ақыннан ақын асқан емес. Кеше Мұса мен Секербай заман[ын]да Ақжігітұлы Ізден абыздың алдында қара сөзде жан пар келмеген. Күліктің бел баласы Ақылдың байлығы үзілместен үрім-бұтағына бұл күнге шейін келді. Наурыздан туған Ақайдың байлығы үзілместен үрім-бұтағына бұл күнге шейін келді. Мырзалық, Ақай немересі Санмырзаның баласы
Байғанадан мырзалық асырған қазақ жоқ.
[Арғын - Мейрам – Сүйіндік – Суғыншы – Құлболды - Күлік]. Күліктің бәйбішесінен -Тілеуімбет пен Наурыз, Дәулет; тоқалдан: Өтепберді, Данияр, Сексен. Сексен Күліктің сексен жасында туған. Орманшы баласы Қайдауыл Күлікпен құрдас екен:
- Сексендегі сенікі бала болушы ма еді? - дегенде, Күлік Қайдауылды қарғаған екен. Сонан мәтел болып қалған: «Қайдауылға қарғыс кеткен» - деген сөз.
Қайдауыл ортасына Есенғұл, Мәуке ұрпағына келіншек болып түскен Тоғжан ақынның өлеңі де бар:
Мәукенің жасы өспейді, шалы өседі,
Түндіктің жары өспейді, талы өседі.
Қозы бұты, қой саны, - көздей іске
Ертеден кешке дейін гулеседі, - деген.
[Арғын - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Құлболды - Күлік - Тілеуімбет - [қай баласы екені белгісіз, бір баласынан] - Бесім]. Бесімнен [233]: Жанжігіт, Ақжігіт, Қармыс. Ақжігіттен: 1. Құлмұхаммед, 2. Сермұхаммед, 3. Досмұхаммед, 4. Ізмұхаммед: «Ізден абыз» атанған - осы кісі. Сермұхамедтен: 1. Шаншар молда, 2. Мыңжасар, 3. Көпей, 4. Мағрып.
[Көпейдің] өз[і] 42 жасында, жылан жылында [Мәшһүр Жүсіп] дүниеге қой жылы, [е]режеп (әлміржіп) айында жұма күні келген. Бес жасында ғалым-мектепке берген. Алты жасында [Шар] шаһар кітап оқып, сегіз жасында Баянаулада молда (молла) Қамариддин ахонның алдына отырып, Хырышрай (Сырышрай) бастап, тоғыз жасында ғылым фықие Мұхтасар алутайе шырдых қылып, он бес жасында шағырлық шайыр илан шоһырат тауып, 29 жасында Бұхарай-Шәріпке барып, медіресе Шұкырды сытиғамат етіп, мырза Ұлықбекте Маудаллыш қазіре[т] қожадан, Пайастанада ноғай мүфти Сыражалдин мүфтиден дәріс оқып, Мерекенде хазірет ишан Миянмәлік, ишан Сәжіпзада нібіресінің (немересінің) тәрбиесінде болып, отыз жеті жасында Ташкент, Самарқанда Бесағаш махаласында хан Әбілқасым ишан хана қасында тұрып, пірлері Әкірамхан төреден тағылып алып тұрысуы көп болып, оқып білінері аз болып, сахырай мірік апаты илан ғирампық дарасында қалған.
ШЕЖІРЕ ЖИНАУ МӘСЕЛЕСІ
Біздің ашыр матбұғат емес, ашыр мынқұлақ [234]. Қазақта хатқа жазылып, нұсқа болып қалған шежіре жоқ. Ауыз айтылып, біреуден біреу естумен: «Естіген құлақтың жазығы жоқ», - деп, сөйлей берген сөз. Өзіміздің бала күнде оқыған ұстазымыз - Кіші жүз-Бөкейлік Қамар хазірет те қазақтың қарабы, ескі сөзге жүйрік тілді кісілері еді.
Қаракесекте: Бе[р]далы қожа, Құрман қожа баласы Қасен қажы «Шежіре» - атанған кісі еді. Онан сұра[й]тын Мұса мен Секербай да тілді кісілер еді. Қанжығалы - Бөгенбай ұрпағы Саққұлақ та «Шежіре» атанған кісілер еді. ... құнның сөз ұғып, үлгі-өнеге алған жақсы айтқандығым - туған жылым қой еді, 23 жасымда жылан жылы Атбасар үйезіне қараған Мейрам Жанайдар еліне барып, бір қыс, бір жаз жұрт басын қосқан жиында сөйлеп: «Баянаула, Қызылтаудан Мейрамға бір шежіре келіпті», - деп, жұрт аузында «Шежіре» - атанған Мәшһүр еді. Үш жүздің баласын араладым, Бұхарай-Шәріп, Ташкенді, Түркістандай шаһарларды, әр жүзден шыққан жүйріктермен мәжілістес болдым. Қай-қай жерде болса да: «Бәрекелді, естуіміздей бар екен!» - деді. Бұл өмірімде кісі аузына қарап көргенім жоқ. «Ай кірсіз, Құдай мінсіз», «Айдан басқада кір көп, Құдайдан басқада мін көп», «Келін киімсіз болмайды» - деген бар ғой.
Жас күнімде қариялардан естіп едім, бұл күнде көп жасағандық па, болмаса «Жазуға сеніп, жаңылшақ болғандық» па, «Оқуға сеніп, болғандық» па, - көбі ойда жоқтай сезіледі.
Науан, Шуан деген аталары бар еді. Қаракелімбет, Сарыкелімбет, Ақсақкелімбет деген аталары бар еді. Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс деген аталары бар еді. Жастықта талай нұсқа қылып жазып жүрген сөздер еді. Осылар бәрі бұл күнде ұмыт болыпты. Ақарыс әңгімесі бар, өзгесінен әңгіме жоқ. Мен өзім әңгімесі жоқ атасын айтқым келмейді. Тамамат-тамам, осы менің болған шамам. Құрман баласы - Қасен қажы.
МӘШҺҮР ЖҮСІП ӨМІРБАЯНЫ
[Арғын - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Құлболды - Күлік - Тілеуімбет - Бесім - Ақжігіт -Сермұхаммед - Көпжасар (Көпей)- Адам Жүсіп (Мәшһүр Жүсіп)].
Атамыз марқұм Көпейдің [235] 42 жасында, анамыз Ұлбала марқұмның 17-18-ге шығар шамасында Қызылтауда Ашамайтас деген қыстауда қой жылы, жұма күні жарық дүниенің жүзіне келіппіз. Ізден абыз:
− Бұл шырағым күндердің қожасы жұма күні туды: атамыз Адам Ата жаралған күн. Аты «Адам Жүсіп» болсын! - депті.
Күлік-Жаманқара-Байтөбетінің Төбеті - Байсалбай деген шал айтып еді:
− Сонда ат қоярға берген бір киімдік қара ала батсайыны абыз жанында отырған маған байлап еді, - деп.
Міне, Құдайдың шеберлігі, тамашалығы - отыз тоғыз жасымда тауық жылы Ташкент шаһарынан қайткан сапарымда Қыпшақ - Ыбырай баласы Мұхамеджан ақсақал айтты:
− Шырағым, «Мәшһүр Жүсіп» - деп, жұрт сенің атыңды білмей айтып жүр екен. «Мәшһүр»- деген екіұшты: жақсылықпен де, жамандықпен де мәшһүрлік табылады. Сенің атың «Адам Жүсіп» - деуге лайық екен, - деп.
Бір ғазиздің туғанда арнап қойған атын отыз тоғызыншы жылда бір ғазиздің аузына Құдай салып айтқызғандығын қарашы! Байсалбайдан мұнан соң есіттім. Ол күнде қырықтан асқан кезіміз еді.
Атамыз марқұм Көпейдің үйлі-баранды екі ағасы, бір інісі болғандықтан: «Қазақша бай жігіт болдым» - деп, жер, су алмақшы болып, Қаракесек пен Сүйіндік арасынан Желтау, Шоқпардың маңайынан Күйеушоқы деген жерге бір жаз жайлап жатып, үй-қора салдырып, пішен шаптырып, егін-жай қылмақшы болып, су ағызып, бір жаз ойына алғанын істеп, қолдағы шаруа малынан жеке бөлек 100 сиыр, 400 қойды Қараөткелге айдап барып, арзан бағаға сатуға қимай, қайта айдап келіп, қарға салыпты. Біздің үш жасымыздағы «Тауықтың жұты» соғып, сиыр қотырмен алысып, қотырдан сиырдың күші аса алмай, қой аппақ боранмен алысып, жылқы жонда жұтап, Күйеушоқының түбінде малдан таза болып, күйеуше шоқиып отырыпты да қалыпты. Қыс ішінде Қызылтауға көше қашып, қалған шөп, қанша мүлікті Қаракесек - Балықбай ешкімнен сұрамай-ақ олжаланып кетіпті. Сонан жарқырап жаз шыққан соң, күркіреп көк шыққан соң:
− Дүние жолдас емес екен, мал жолдас емес екен. Ғылым жолдас екен! - деп, Баянаулаға, − Қалалы жер ғой: мешітсіз болмас. Мешіт болса, молдасыз болмас! - деп, көшіп, Баянаулаға келіп, қаланың күнбатысынан Захар Крышков (Гришков) деген қазақ-орыстан 4 бөлмелі үйін абыротын (оборотын) сатып алып: «Қаланың ығына мешіт салынады» -деген жердің көк желкесінен салдыра бастапты. Дүниенің ісі өзі нашарқол болып қалған кісіге бір күнде бітіп, тына қоя ма? Қаланың көкжелкесінде бес шақырым «Сымайыл қызылағашы» - деген жерде Сатылған: Асубай, Жұмабай, Сегізбай, Садырбай деген жатақтармен бірге қыстап, үш-төрт жыл солармен жазы-қысы ауылдас, оттас, ораздас болып, өзінің жарық дүниенің жүзіне келгелі көрген, баққан баласы - біз бес жасқа аяқ басқанда, Баянауланың ескі хазіреті Байжан Ишағұлдың медресесінде бала оқытып жатқан Нажмидден хазіреттің алдына барып бізді жүгіндіріпті. Ол зат шәріп ағуз бисміралсаны айтқызып:
− А, сопы, балаң Бұхарайын - Шәріптің баласындай екен. Анау отырған балалардың оқып отырғанын өзі естуімен біліп кетерлік. Бұрынғы ата-бабаның: «Шар кітапты оқысаң, әр кітапты оқырсың» - дегені бар еді ғой. Мұны Шар кітаптан салып, жатқа қақсатып қояйын, - деген соң,
− Құп, тақсыр, - депті.
Мағынасымен қоса үйретіп, жақсы ұстаз э дегеннен жаттауға салған соң, Қуатмұханың күшін алып, сонан соң естігеннің бәрі иад болды, ата - ананың көңілі шат болды [236].
Атамыз марқұмның 42 жасында, анамыз марқұмның 18 жасында Ережеп-Әлміржіп айында жұма күні жалған жарық дүние жүзіне келген екенбіз. Атамыздың әкесімен немере - Қашқынбай, Босқынбай. Сол Босқынбайдың қатыны Қисық деген қатын балалары: Айкен, Табан деген балалары малайлықта қызметінде тұрып, өзі екі қызбен екікабат болғаннан, меншіктеп, меңгеріп, кіндік кесуге жалақтап, бала шыр етіп, жерге түскенде, ұмтыла бастады дейді. Сонда атамыз Көпей марқұм Қисық деген қатынға:
− Кіндік кескенде қалап алатын, көңілге алған нәрсеңді кеспей-ақ ал. «Балаға жарық дүниенің жүзіне шығарда періштенің алақаны тиеді. Сондықтан бала шыр етіп жылайды» - деуші еді. «Жерге түскен соң, жерден кім көтеріп алса, соған тартып кетеді», - деуші еді. Жерден көтеріп алушы Шоңай абыздың бәйбішесі Тоқтық бәйбіше қол тигізіп, кіндігін Тоқтық кессін-дегенімен, кескен Тоқтық екен. Әне, жақсы атаның тәрбиесі! Осы сөзді мен өзім 68 жасымда есіттім. Атамыздың інісі Мағрұп деген кісінің қатыны - Қаракесек Ұлдыбай қызы Бөжей деген кемпірден жүзге он жас толған жоқ: «Тоқсанда отырмын», -деді.
Қатықұлақ мергеннің моласы Терісаққан бойында, жаудан өлген, өлген жеріне қойылған, түбі - Қыпшақ.
Қобыландының қара шаңырағы Мамыттың кенжесі батыр Барменде болып, оның кенжесі Сарыбайда болған.
Кеше Мұса, Секербай заманындағы ат[ы] аталған жақсылар: «Қарашаңырақ», - деп, сол үйді айтып жүруші еді.
1. Қосқұлақ, 2. Төлебай, 3. Лапақ, 4. Сары.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-АЙДАБОЛ ТАРАУЫ
[Арғын - Құтан - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Шуманақ – Құлболды – Айдабол -Жанқозы - Төлебай]. Төлебайдан: Жолан, Еламан, Едіге; тоқалдан - Малкелді. Еламаннан: Мақарыс тоқалдан - Мәулімберді; бәйбішеден: 1. Анай, 2. Жәуке, 3. Тұрсынбай, 4. Шонты, 5. Көкебай, 6. Көрпебай.
Меңдібике - Қарақалпақ қызы - тоқалдан: 1. Атан, 2. Бұтан, 3. Нұралы, 4. Жауқашар, 5. Бақыбай. Атан жастай өліп, қатынын Жәуке алып, онан - Өтеміс туған. Өтемістен Белгібай жалғыз, онан - Ахметбек, онан ұл тұқым жоқ. Еламан заманында «Он ұлды Еламан» атанды.
