автордың кітабын онлайн тегін оқу  Өлеңдер мен аудармалар. ІІ кітап

Абай Құнанбайұлы

МАЛҒА ДОСТЫҢ МҰҢЫ ЖОҚ, МАЛДАН БАСҚА

Малға достың мұңы жоқ, малдан басқа,

Аларында шара жоқ, алдамасқа.

Табысына табынып, қалтаң қағып,

Тойғанынан қалғанын берсе алашқа.

Мал жияды мақтанын білдірмекке,

Көзге шұқып малменен күйдірмекке.

Өзі шошқа, өзгені ит деп ойлар

Сорпа-сумен, сүйекпен сүйдірмекке.

Ақылды деп, арлы деп, ақпейіл деп

Мақтамайды ешкімді бұл күнде көп.

Осы күнде мал қайда — боқ ішінде,

Алтын алсаң, береді боғынан жеп.

Осыны оқып, ойлай бер, болсаң зерек,

Еңбекті сат, ар сатып неге керек?

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті —

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.

* * *

ТУҒЫЗҒАН АТА-АНА ЖОҚ

Туғызған ата-ана жоқ,

Туғызарлық бала жоқ.

Туысқан-туған, құрбылас

Қызығымен және жоқ.

Тулайын десе, шара жоқ,

Толықсып жүрер шама жоқ.

Ұйқы мен астан дәм кетіп,

Сақалда, шашта қара жоқ.

Байбайшыл тартып — баға жоқ,

Жастарға жаппас жала жоқ.

Жат қораны күзеткен

Қартаң шалда сана жоқ.

* * *

БІР СҰЛУ ҚЫЗ ТҰРЫПТЫ ХАН ҚОЛЫНДА

Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында,

Хан да жанын қияды қыз жолында.

Алтын-күміс кигені, қамқа, торғын,

Күтуші қыз-келіншек жүр соңында.

Деген сөз: „Бұқа буға, азбан дұға",

Хан қарық боп түсіп жүр айғай-шуға.

Етімді шал сипаған құрт жесін деп,

Жартастан қыз құлапты терең суға.

Сән-салтанат жұбантпас жас жүректі,

Кім де болса, тұрғысын көксемек-ті.

Мезгілі өткен дәуренді қуалаған

Не қылсын бір қартайған қу сүйекті.

Кәрі, жас дәурені өзге, тату емес,

Епке көнер ет жүрек сату емес.

Кім де кім үлкен болса екі мүшел,

Мал беріп алғанменен — қатын емес.

Есерлер жас қатынды тұтады екен,

Жас қайғысын білдірмей жұтады екен.

Ортасында бұлардың махаббат жоқ,

Тұсап қойып қашырар бұқа ма екен?

Бай қартайса, малына берер шылбыр,

Мал өмірді жаңғыртпас, Құдай ұрғыр.

Біреудің қызын алып малға сатып,

Баяғыны іздеген қандай құрғыр?

Қатыным қалай демес ақсақал бай,

Сонымен дос боп жүрсің, япырым-ай!

Қу қатының майысса, мәз боласың,

Шайтанның шәкіртінің қылығын-ай!

Қартаң бай, қатты сақ бол, тілге көнсең,

Мүйіз шығар қатынның тіліне ерсең.

Тіпті оңбассың, өзіңе өзің мәз боп,

Дастарқан мен қатынды мақтан көрсең.

Кінәсіз бәйбішемен болады араз,

Жастың көңілі жылымас, ол өзіне аз.

Біреуі — көк балдырған, бірі — қурай,

Бір жерге қосыла ма қыс пенен жаз?

Үнем болмас құйрықты бұлаңдатқан,

Сауырына шапақтап сүйіп жатқан.

Екі көңіл арасы – жылшылық жер,

Оны қайтіп қосады ол ант атқан?

* * *

САҒАТТЫҢ ШЫҚЫЛДАҒЫ ЕМЕС ЕРМЕК

Сағаттың шықылдағы емес ермек,

Һәмишә¹өмір өтпек — ол білдірмек.

Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас,

Өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек.

Сағаттың өзі ұры шықылдаған,

Өмірді білдірмеген, күнде ұрлаған.

Тиянақ жоқ, тұрлау жоқ, келді, кетті,

Қайта айналмас, бұрылмас бұлдыр заман.

Өткен өмір белгісі — осы сыбдыр,

Көңілді күнде сындыр, әлде тындыр.

Ақыл анық байқаған қылығыңды,

Қу шыққансып қағасың босқа бұлдыр.

Күн жиылып ай болды, он екі ай — жыл,

Жыл жиылып, қартайтып қылғаны — бұл.

Сүйенген, сенген дәурен жалған болса,

Жалғаны жоқ бір Тәңірім, кеңшілік қыл.

* * *

КӨҢІЛ ҚҰСЫ ҚҰЙҚЫЛЖЫР ШАРТАРАПҚА

Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа,

Адам ойы түрленіп ауған шақта.

Салған ән — көлеңкесі сол көңілдің,

Тактысына²билесін ол құлаққа.

Шырқап, қалқып, сорғалап, тамылжиды,

Жүрек тербеп, оятар баста миды.

Бұл дүниенің ләззәті бәрі сонда,

Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды.

Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,

Үннің тәтті оралған мәні оятар.

Кейі зауық, кейі мұң, дертін қозғап,

Жас балаша көңілді жақсы уатар.

Адам аз мұны біліп ән саларлық,

Тыңдаушы да аз ол әннен бәһра аларлық.

Мұңмен шыққан, оралған тәтті күйге

Жылы жүрек қайда бар қозғаларлық?

Көбінесе ән басы келеді ащы,

"Кел, тыңда!" деп өзгеге болар басшы.

Керім толғап, тауысар қаңғыр-күңгір,

Сол жеріне ойыңмен араласшы.

Әннің де естісі бар, есері бар,

Тыңдаушының құлағын кесері бар.

Ақылдының сөзіндей ойлы күйді

Тыңдағанда, көңілдің өсері бар.

Білімдіден аяман сөздің майын,

Алты өлеңмен білдірдім әннің жайын.

Ездің басы қаңғырсын, ердің көңілі

Жаңғырсын деп ойладым айтқан сайын.

Көкірегінде оты бар ойлы адамға

Бұл сөзімнің суреті тұрар дайын.

Өмірдің алды — ыстық, арты — суық,

Алды — ойын, арт жағы мұңға жуық.

Жақсы әнді тыңдасаң ой көзіңмен,

Өмір сәуле көрсетер судай тұнық.

Жаманға "жар" деген-ақ ән көрінер,

Жақсы ән білсе, айтуға кім ерінер?

Жарамды әнді тыңдасаң, жаның еріп,

Жабырқаған көңілің көтерілер.

* * *

АДАМНЫҢ КЕЙБІР КЕЗДЕРІ

Адамның кейбір кездері

Көңілде алаң басылса;

Тәңірінің берген өнері

Көк бұлыттан ашылса, —

Сылдырлап өңкей келісім

Тас бұлақтың суындай,

Кірлеген жүрек өз ішін

Тұра алмас әсте жуынбай.

Тәңірінің күні жарқырап,

Ұйқыдан көңіл ашар көз.

Қуатты ойдан бас құрап,

Еркеленіп шығар сөз.

Сонда ақын белін буынып,

Алды-артына қаранар.

Дүние кірін жуынып,

Көрініп ойға сөз салар.

Қыранша қарап қырымға,

Мұң мен зарды қолға алар.

Кектеніп надан, зұлымға,

Шиыршық атар, толғанар.

Әділет пен ақылға

Сынатып көрген-білгенін,

Білдірер алыс, жақынға

Солардың сөйле дегенін.

Ызалы жүрек, долы қол,

Улы сия, ащы тіл

Не жазып кетсе — жайы сол,

Жек көрсеңдер, өзің біл.

* * *

КӨКАЛА БҰЛТ СӨГІЛІП

Көкала бұлт сөгіліп,

Күн жауады кей шақта.

Өне бойы егіліп,

Жас ағады аулақта.

Жауған күнмен жаңғырып,

Жер көгеріп, күш алар.

Аққан жасқа қаңғырып,

Бас ауырып, іш жанар.

РАХЫМШАЛҒА

Сұлу аттың көркі — жал,

Адамзаттың көркі — мал.

Өмір сүрген кісіге

Дәулет — қызық, бала — бал.

Бал болатын бала бар,

Бал болар ма Рахымшал?!

Бүйтіп берген балаңды,

Берген Құдай, өзің ал!

ҚАТЫНЫ МЕН МАСАҚБАЙ

— Сырмақ қып астына

Байының тоқымын,

Отының басына

Төрінің қоқымын

Бүксітіп,

Бықсытып,

Қоқсытып келтірді.

Осының бәрімен

Көңілінде міні жоқ,

Жүзінің нәрі мен

Бойының сыны жоқ.

Бүкшиіп,

Сексиіп,

Түксиіп өлтірді.

Күлкі боп көргенге,

Құрбыға қадірсіз.

Ac қылып бергенге

Шыдамас, сабырсыз.

Келді, ойбай,

Салды айғай,

Түк қоймай боқтады.

Сөзінің жөні жоқ,

Ақылсыз томырық,

Қатынның күні жоқ —

Қамшы мен жұдырық.

Барқылдап,

Тарқылдап,

Салпылдап тоқтады.

КҮЙІСБАЙҒА

Дұғай сәлем жазамын Күйісбайға,

Бермек болған айғырдың көзі қайда?

Көзді көрсең — бересің, тайсаң — танып,

Алдамшы атанғанның несі пайда?