кітабын онлайн тегін оқу Алпамыс батыр

Кітап туралы Пікірлер7 Дәйексөздер1 Қазір оқып жатыр270 Сөрелерде Тегін фрагмент

«БАБАЛАР СӨЗІ» СЕРИЯСЫНАН

БАТЫРЛАР ЖЫРЫ

АЛПАМЫС БАТЫР

Ілгері өткен заманда, Жиделі Байсын деген жерде, Қоңырат деген елінде, Байбөрі деген бай болады. Байбөрінің тоғыз ұлы болады. Күндердің бірінде қалмақтың Тайшық деген ханы көп әскермен келіп, жалпы жатқан елді шауып, қанша жанды шығынға ұшыратып, Байбөрі байдың бала-шағасын шулатып, тоғыз ұлын өлтіріп, келіндерін жесір қылып, бар малын айдап кетеді. «Байбөрінің баласы жоқ, балаларын жау өлтіріп кетті. Енді бұған бала қайда?» – деп ел арасындағы қулар, билер бұған зорлық қыла бастады. Байбөрі жылап жүрген уақтында, Зейне деген кіші әйелі жүкті болады. Сол жүкті болып уақты біткен соң, бір ұл бала туды. Қуаныш қылып, Байбөрі той қылып, баланың атын – Алпамыс қойды. Бала өте жасаты туды. Кең жауырынды, бүркіт қабақты, өте келісті болды. Мұның артынан Зейне тағы көтеріп, бір қыз туды. Қыздың атын Қарлығаш қойды. Бала бес жасқа келген соң-ақ, белі жуан жігіттей, бес саусағының саласы алғыр бүркіттің тырнағындай, Алпамыс десе Алпамыс бола бастады. Көрген адам батыр болатынын айтпай танитын болды. Әкесі: – Жасым қайтқанда көрген Алпамысым, тағы да бұрынғы жау өлтірген балаларымды айта көрмеңдер, соны іздейін деп кетіп қалып, сорымды қайнатып қоймасын, – деп еліне өтініш қылып жүрді. Жау жылқысын айдап кеткенде, жылқыға ілесе алмай, санын қасқыр тартқан бір шұбар ұрғашы құлын қалған еді. Ол бие болып, «таза ұрықтың баласы еді» деп, бағып жүретін еді. Ол айтқандай-ақ бие болып, ерке шұбар құлын туды. Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ, кұмба тұяқ көзге түсерліктей болды. «Шырағым Алпамысыма ат болсын, ерге лайық ат туды» деген. Жас атты «асыл жылқының ұрығы еді» деп, тай-құнан болғанынша енесін қысыр қойып, арда емізіп бақты. Ал енді Алпамыс жетіге келді. Ойнаған баланың асығын ұтты. Сөйлеген адамның ақылын ұтты. «Ел – уәлі» деген сөз рас қой, жаудан кек алатын болады-ау?» деген ел аузына кірді.

Байбөрі бай: – Жасым болса қартайып барады, осы балама жақсы жерден қыз әперсем, келін алып, немере көрсем, – деп асығып жүрді. Баласы жас болып жүрді. Алпамыс жеті жасарынан былай қарай-ақ саржай иіп, садақ тартып ойнайтын болды. Тоғызға келген соң, садақ тартып, бетке алғанын жібермейтін болды. Қатар жатқан халық: «Құдай қартайғанда Байбөріге біреу берсе де білеудей қып берді ғой», – деп, ел аузына іліне бастады. Мылтық атыс, қылыш шабыстың бәрін де үйренді. Баласы он бірден он екіге шыққан соң, қыз іздеді. Үйсін деген елден Күлбаршын деген бір қыздың атағы шықты. «Сол қызды қалайда болса Алпамысыма алып берейін», – деді. Сөйлесіп, араға барған елшіге ел өсексіз бола ма: – Жас балаға осындай қызды бере ме? – деп айныта бастады. Ол Байбөрінің баласына қылған күншілдігі болды. Алпамыс мұны естіп, ызаланып: – Мені менсінбейтін қызды барып көрейінші, – деп, ата-анасына сыр айтпай, Шұбар атқа жабдық ұрып, белі жуан бесті болған кезі еді, сауыт-сайманын асынып, жолдас алмай жалғыз жүріп кетті. Айдын көлді жағалап, ұлан ұлы аң көрінсе садақпен атып, қанатты құсты мылтықпен атып, үш күншілік жол өтіп, «Көкөзек» деген жерге келді. Сыртынан сұрап, үлкен бір ақ ауылды көрді. – Бұл кімнің аулы? – деп сұрады. Сұраған адамы: – Бұл үйсін Ордабай байдың ауылы, – деді. «Іздеген қыздың ауылын тапқан екем ғой», – деп найзасын сүйене тұрып, ауылдың сыртынан келіп, сөйлес қылды. Келген мейманға жүгіре шығып, атын ұстап, үй артына киіз салып қызмет қылды. Күлбаршынның Аппақ деген жеңгесі болушы еді. Қалаулы кісінің бірі еді.

– Ойбай-ау! Жүгіріп ат байлап қалыпсың, мейманың кім еді? – деп күліп келді.

– Құдайы қонақтың алдынан шықпаймыз ба? Танығам жоқ, жас бала көрінеді. Аз болмастан Ордабай бай келді: – О, балалар, ауыздығын шайнатып, арғымақ ат қаңтарған қандай мейман? – деп сұрады. Күлбаршын төмен қарап үндемеді. Аппақ жеңгесі: – Ата, білмейміз, жас жігіт көрінеді. Бай: – Аты жарамды, сайманы түгел: Балам, мал сойып, мейман қылыңдар, – деді. Мейман болып отырып, ас-ауқат ішіп болғаннан кейін бай жөн сұрады:

– Қай русың, кімнің баласысың?

Бала жауап беріп: – Қатар жатқан қоныстасыңыз – қоңыратпын, Байбөрінің баласымын, – деді. «Байбөрінің баласымын» дегенде, Күлбаршын жеңгесінің санын бір шымшып қойды. «Байбөрінің баласымын» деген соң, бәрінің де іші білді. Қыз далада жеңгесінің артында тұрып, ыңырсып қана өлең айтты:

....................................................^

– Сөз тігісін жатқызар ұста кісі.

Періштедей кісіні өсек қылып,

Арада ұялмай айтады екен дұшпан кісі.

Ертең ерте жүріп кетті. Қыз баланы көрді. Бала қызды көрді. Бір-біріне ынтызар болып, ғашық болды. Байбөрі баласы сұрамай кеткен соң, қайда кеткенін білмей, төңіректен хабар таппай: «Біреу ағаларының жаудан өлгенін айтып қойып, жауға кетіп қалды ма?» – деп, Байбөрі жылауда болды. Бесінші күні пешінде қанжығасы қаз-үйрекке толы, Шұбар атты қояндай қасқартып келе жатқан Алпамысты көріп, боз қасқа сойып, Байбөрі құдайысын қып:

– Ой, балам-ау, қайда кеттің? – Е, ата, еш жаққа барғамын жоқ, тамаша қылып, аң аулап келдім. Арада бес-алты күн өтпей-ақ, жеті кісі ауылдың желкесіне келді. Ауыл алдында тұрған Алпамыс келе жатқан кісіні түрінен танып: «Алыс жерден келе жатқан мейман-ау,» – деп, жігіттерін шақырып, атты ұстауға дайындалды. Келген жерден тани кетті. Алдында Жолшы деген бір жігіт бар еді: – Амансың ба? – деп, Алпамыс батырдың қолына бір қағазды бере салды. Қағазды ашып қараса, Күлбаршынның көңілді жазған хаты екен.

«Әкемнің ұлындаймын, қыз да болсам, мен риза болдым, сен ырза болсаң. Шілденің сазға түскен аптабындай, ерідім қаттылығым мұз да болса. Келісіп, мейманыңды қайтарарсың, баласы Байбөрінің мырза болсаң». Екі жақтың жаушысы келісімге келіп, халық кәдесімен қайтты. Аз уақыт өтпестен тойын қылып, Күлбаршынға үйленді. Келгеннен кейін екіқабат болды. Бай қуанышта болып жүрді. Алпамыс аң аулап жүрген жерінде Үсен қу дейтін қу бар еді. Келіп сол жолықты. Аман-есен айтысып, әңгімеге келгеннен кейін, бұрынғы жау қырған тоғыз ағасынан сөз бастады. Бұрын есітпеген Алпамыс денесін ашу қысып, безгек болған кісідей қалшылдады.

– Жаным-ау, Алпамыс, сен әлі күнге дейін хабарсыз екенсің ғой, – деп бұрынғы өткен істерден бірін де қалдырмай айтты. Кешке таман үйіне қайтты. Қабағына қар жауып, кірпігіне мұз тоңғандай түсі суып, бір қалыпта отыра алмастан, жауға асынатын жарағын тазалап, даярлай бастады. Мұны көріп Күлбаршын дегбір тоқтатып отыра алмастан: «Атам қашан келет?» – деп отыра алмастан, екі көзі далада болды. Күндегідей ойында еш нәрсе жоқ, ат жүгіртіп, құс салып бай келді. Атасының атын байлап тұрып қараса, екі көзінен жас мөлдіреп тұр. Бай келінін көріп, келіннің жасын көрген соң, есінен танды. Жаман сөзге аузы бармаған соң: – Қарағым-ау, апаларыңды, аға-ініңді сағындың ба? Неге жыладың? Келіні айтты: – Балаңыз садағын сайлап, қылышын қайрап, жауға жүретін кісідей жабдығын түгелдей бастады. Қорқамын. Байбөрі: – Ойбай, Тәңір-ау, не дейді? Жүрейін десе сүрініп, үйге үш ұмтылып зорға кірді. Кірсе, Алпамыс садақтың қорамсағын қолға алып, оғын салып отыр екен.

– Балам не істеп отырсың? – деп еді.

– Тайшық алған ағаларымның қанын жоқтайын, – деп отырмын.

– Ой, балам, бұл қандай сөз, қандай сұм айтып жүрген сөз?

– Ата, ел үшін ер туады. Отан үшін отқа түседі. Ар үшін жанын кешеді. Тоғыз ағамның қанын жоқтамай, бірге туған бауыр болып жүргенде не боламын? «Ауруыңды жасырсаң, өлім әшкере қылады» дегендей бір күнде-ақ мәлім болды. Түнімен айналасындағы әтіребіне ат шаптырып, ел ішіндегі ел егесі ерлердің бәрін жиды. Жиылған халық: – Тоқта, балам, қабырғаң қатсын. Ер намысын еске алмай жүрген адам жоқ, ер жеткесін ізделік, – деп өтініш қылды. Алпамыс: – Жау санасып ұрыспайды, бақыт біледі, пешенемді ашса, мен бара алмай тұрмаймын.

– Болмаса қатар жатқан халықтан жәрдем сұралық, әскер жиып бар, – деді. Бала: – Тоқтай алмаймын, бата беріңдер, көптің қанын төгіп әскер алмаймын, – деді. Неде болса, жеке басым көремін, – деді. Тоқтамасқа көз жеткен соң, ата, ағайын-туысқандары бата берді. Тойға баратын адамдай қуанып, Шұбар аттың жабдығын салып, жарағын алып: – Пешенемді аш! – деп аттанды. Жолға шығып, Тайшықты бетке алып, Шұбар атқа айтқан өлеңі екен:

Көрсетші шын күшіңді, Шұбар атым,

Күйіне түскен екен шабылатын.

Қайшылап екі құлағын шықты Шұбар,

Көтеріп сүбесінен қос қанатын.

Барады барған сайын өгдеп шауып,

Жылқы емес аяқтанып тоқталатын.

10. Шұбар ат шыннан күшін жыйғанында,

Екі көзі жанған оттай қызаратын.

Әуелі желеңдеді кекіл қағып,

Сарқырап сай суындай барады ағып.

Сомпалап төрт тұяғы қайсымайтын

Шақпақтай тілген тасты кетті шағып.

Кез болды тар өзенде бір жолбарыс,

Бір тарпып омыраумен кетті қағып.

Шұбар ат қызған сайын аузын ашты,

Аузынан бұрқыратып көбік шашты.

20. Тозаңын бұрқыратып аспанға атып,

Не биік екі арада белден асты.

Шыдамай Алпамыстың ызғарына,

Жын-шайтан жолда жүрген бәрі қашты.

Қызған сайын Шұбар ат

Маядай мойнын созады.

Бұлтқа барып қосылды

Тұяқтан шыққан тозаңы.

Тар кезеңге таласқан

Ұшқан құстан озады.

30. Шұбар атты «шу» деді,

Самал желдей гуледі.

Тұяғына тиген тас

Саз балшықтай иленді.

Ису-жын тұрса алдында

Батырдан қорқып именді.

Аттанған күні Алпамыс

Түс көріп Тайшық білді енді.

Тайшықтан біраз айтамын,

Бұнымен бұл сөз тұрды енді.

40. Сол күні Тайшық түс көрді,

Түсінде ғажап іс көрді.

Жолықты үлкен ылаңға,

Жетпестей әлі күш көрді.

Түсінен шошып тұрады,

Көз жасын тыймай жылады.

Уәзірлерін шақырып,

Бір насихат құрады.

Екі көзі жалтылдап,

Көзінің жасы тамшылап,

50. Қасқырдан қорыққан қойдай боп,

Жүрегі отыр тарсылдап.

– Уәзірлерім, бектерім,

Түсімнен жаман шошыдым.

Халқыма тиді бір шері,

Үріккен қойдай жосыдым.

Біраз уақыт болмай-ақ

Қызыл қан ағып жосылдың.

Заманам менің қағынды,

Қағынбаса не қылды?

60. Жас буыршын қара үлек

Қарсы қарап шабынды.

Қаланың аузын қан қылды,

Қақпаның аузын шаң қылды.

Мұны көрген адамдар

Ақыл-естен жаңылды.

Алпамыс атты жас пері

Атқа мінген бола ма,

Ертерек жегін қамыңды?!

Ырзамын алса малымды,

70. Қоймайды-ау деймін жанымды.

Түсімде көріп жүрегім

Күні бұрын жарылды.

Ақылдасып, кеңескін

Осыған амал табуды.

Жиылған адам көп еді,

Ешбірі пәлен демеді.

Ел егесі ерлердің

Келмегені жоқ еді.

Мұңайып бәрі отырды,

80. «Табамыз амал» демеді.

Сол қаланың ішінде

Бір сұм кемпір бар еді.

Қысылғанда баратын

Ақылгөйі сол еді.

Сөзден қалған көп қалмақ

Әңгімеден бөгелді:

– Шақыралық маманы,

Не айтар екен? – деп еді.

Ертерек, тездеп келсін, – деп,

90. Оған да хабар береді.

Жіберіп сыйлық, шақырды,

Шақыртумен келеді.

Жұртты аузына қаратып,

Кемпірдің айтқан кеп еді.

– Құлақ салғын, ханымыз,

Алпамыс батыр кеп қалса,

Келе алмас оған әліңіз.

Бір әрекет жасалық,

Тоғыз отау тіккізіп,

100. Тоғыз сұлу табамыз.

Беріңіз жинап қолыма,

Қоңдыралық отауды

Алпамыс келер жолына

Отыз жігіт, он қызбен

Дайындай тұрғын оны да.

Кездессе келіп аулақта

Түсіремін торыңа.

Басқа жолмен кеп қалып,

Кез болмаса сорыңа.

110. Мамаңның қылсаң айтқанын,

Келтірер бәрін орнына.

Алпамысты пәнде қып,

Тапсырар едім қолыңа.

Осылай мамаң дегенде,

Тайшық хан тұрды орнынан.

Жүрегі кетті лүпілдеп,

«Ұстайды-ау» деген ойменен.

– Рас па, осы мамам? – деп,

Айтқаныңның бәрін де

Дайын қылып, тегіс табамын.

Бұйрық жазды Тайшық хан,

Қалаға тегіс хабарлап:

– Қыз-келіншек жиылсын,

Жазалы үйде қалған, – деп.

Дайындағын ертелеп!

Кемпір отыр жолына

Алпамыстың барам деп.

Тайшық жиылған елден тоғыз сұлу қыз жинап, басына жаулық салып әйел формасында он қыз, қыз формасында он жігіт қызмет істейтұғын. Құл формасында үлкен бір жақсылап алып Алпамыстың келетін жолына тігіп, келіншектердің басына қара салып, ері өлген әйелдердің формасында қылып, оларға жоқтау айтқызып, дайындығын істеп отыра берді. Алпамыстың жүретін жолына күндіз-түні алыстан қарауыл қаратып қойды. Алпамыс батыр ерекше елден жаңғыз жүріп, еріккен жерде шауып, кезіккен аңды ермекке атып, бірнеше күн жүріп, Тайшықтың жерінің шегіне кіреді. Алыстан шыққан шаңды көріп, қарауылдар кемпірге хабарлады. Айлакер мама қара тон жамылып, келе жатқан батырдың алдынан шықты. Жақын жерге келіп Алпамысты көрген соң, жер бауырлап өбектеніп жылай бастады. Жылап тұрған кемпірді көріп, атының басын тартып тұрып артына қарап, мойнын бұрып назарын салды. Сонда кемпір былай деп жылайды:

– Тоғыз ұлым бар еді,

Тоғызы да ер еді.

«Байбөрі байдың жылқысын

Алдырмаймыз» дер еді.

Бәрінде Тайшық өлтірді,

Қолымнан не келеді?

120. Дерегін естіп Алпамыс

«Келе ме?» деп ойлаушы ем.

Жоқтанып іздеп келмеді.

Айналайын, жолаушы,

Алпамыстай батырдың

Білінер ме дерегі?

Айналайын, жолаушы,

Берегерек келіңіз,

Көзімнің жасын көріңіз.

Өңкей жесір сағырмыз,

Мүсәпір болған кезіміз.

Күндіз-түні жылаумен

130. Ойылған екі көзіміз.

Қарама-қарсы келгенде,

Жолбарыстай тұрысың.

Айтпасаң да таныдым,

Айтулы ердің бірісің.

Сыртың сұлу, сымбатты,

Қай бір ханның ұлысың?

Көңліміз жаман қайғылы,

Сағырлығы құрысын.

Сапарға шыққан, жас мырза,

140. Бет алған қайсы жұмысың?

Қабылан жүрек жас батыр,

Қарсыласқан дұшпанның

Бітіргендей тынысын, –

деп кемпір атының аяғына бас ұрып жығылды.

– Е, шешеке, соншалықты мұңлысыз, мен сапарға кетіп бара жатқан жолаушымын. Әзір ат басын тоқтатуға болмайды. Бет алған жұмыс бір бетті болмай тоқтай алмаймын.

Мама шылауына оралып: – Мені өлтіріп кет, болмаса елімді көріп кет. Сормаңдай жесір қалған тоғыз келінімнің әлін көр. Үйім жақын жерде. Қаңқылдаған даусынан Тайшық жарған жүрегім қозғалып, далада жүріп өмірім өтіп келеді. Айтпасаң да білдім. Ертелі-кешті тілек қылып отырған Алпамысым сенсің. Бір күнше мейман болып, әл-жағдайымды көріп барарсың. Жұртқа зияны тиген Тайшықты, қарайған жанды қақсатқан көзін құртар деген Алпамысым сенсің. Кемпірдің сөзіне рақымы келді. Кемпірмен ілесе жүрді. Үйге жақын келгенде қатты дауыспенен, қаралы болған кәріппен: – Не бетімен отырсың, Алпамыс келгенде, – деп айқайын салды. Үйдегілер шу беріп, жылаған күйде далаға шықты. Алдынан алды-артын орап, етегіне беттерін сүртіп, оқып қойған қу қыздар қызмет қыла бастады. Шай қойылды, мал сойылды. Теріс қарап, қара жамылып, жаудан өлген тоғыз ұлдың жоқтауы айтыла бастады. Қайғыдан, зардан құла сартылды. Мына зарды есіткен соң, батырдың көңлі шынымен сенді. Біраздан соң беттерін жуынып, белдерін буынып, ауыр деммен күрсініп қызметке кіре бастады. Батыр дем алып болған соң: – Қарағым, Алпамысжан, Шұбар атқа жем берейін, – деп, Шұбар атты тасаламаққа кемпірдің көңлі кетті. Кілемнен дорба, кіш-міштен жемді алып, Шұбар атқа қарай жүрді.

Мұны біліп Шұбар аттың

Қос құлағы тігілді.

Жақындаңқырап кеп еді,

Тістемекке жымиды.

– Тек, жануар, – деп еді,

Қасына таман келіп еді,

Бір тарпып қалды Шұбар ат.

Шалқалап кемпір жығылды.

Кемпірді көріп шуылдап

Қыз-келіншектер жүгірді.

Кемпір талып қалыпты,

Кейін тартып алыпты.

Есіткен соң дабыр-дүбірді,

Алпамыс шығып баратты.

Бетіне суық су құйып,

Ақыл есін танытты.

«Шұбар ат тепті», – деген соң,

Ашуланып Алпамыс

Қамшымен басқа салыпты.

Кемпірдің бұзық пейілін

Адамнан есті жануар

Шұбар ат біліп таныпты.

Үйге кірді, қайтадан

Пейілі бұзық қу кемпір

Жамандауға ала атты.

– Алпамыс, шынар терегім,

Қысылған жерде керегім.

Жас батыр келсе Тайшықтан

Кек алып берер, – деп едім.

Жау жеріне тастайды,

Жабының қайсы керегің.

150. Басын кесше шіркіннің

Қазанат тауып берейін.

Сен секілді әсілдің

Жолында құрбан өлейін.

Малым-мүлкім сенікі,

Табылмас бір ат демегін.

Қысылды қатты Алпамыс,

Кемпір осылай деп еді.

Қылышын алып қолына,

Мін тағылғандай бойына.

160. Атқа жақын келгенде,

Шабысы түсіп ойына.

Алтын тұмар тұр екен,

Сағағын иген мойнында.

Кейін қайтты Алпамыс,

Шабуға бармай қолы да.

Қылышын іліп, үстінен

Сауытын шешіп тастады.

Бұлақтай шарап ағылып,

Тамаша сауық басталды.

170. Қыз-келіншектер ортаға ап,

Айландырды арыстанды.

Денеге шарап тарады,

Барған сайын гүлденіп,

Тамаша қызып барады.

Ортаға алған көп сұлу

Алпамыс сынды баланы.

Күндіз-түні ішумен

Таусылар емес шарабы.

Түс қайтып, пешін болғанда

180. Ауытқып көңлі барады.

Шынымен қызып алған соң,

Ашылып лепсі тіледі.

Өлеңдетіп әкеп тұр,

Бірінен кейін біреуі.

– Самалда жатсын, балам, – деп,

Іргесін үйдің түреді.

Түсті ғой торға батыр, – деп,

Миынынан күледі.

Қатар келіп сұлулар,

190. Телміріп тегіс тұрады.

«Алдиярлап» кезекпен,

Кеселерін бұрады.

Сұлудың қолын қайтармай,

Ішіп тұр батыр бұ дағы.

Сөткесінен өткенде,

Күн пешінге жеткенде

Көзі аларып батырдың,

Мас болып енді құлады.

«Құлаттық, – деп, – батырды»,

200. Тайшыққа хабар қылады.

Жүрегі шығып қабынан,

Тайшық қатты қуанды.

«Рас па? – деп, – осы сөз»,

Қайта-қайта сұрады.

Сол сұрақтың үстінде

Қуанғаны сонша бар,

– Қайда? – дейді Шұбарды.

Үстінен барып баспаққа

Көп әскер ертіп соңынан,

210. Қаладан Тайшық шығады.

Мас болып жатыр Алпамыс,

Білген жоқ әлі бұларды.

Шұбар аттан айталық,

Тоқтата тұрып бұларды.

Алпамыс мас боп жығылды,

Шұбарға бұл іс білінді.

Жер текпілеп тебініп,

Талқан боп Шұбар ұрынды.

Екі көзі қызарып,

220. Қос құлағы тігілді.

Қаладан шыққан көп әскер

Есіткен соң дүбірді:

– Бұ не деген пәле, – деп,

Көргендер қылды сыбырды.

Жерді қазып тепкілеп,

Талқан қылды Шұбар ат

Темір арқан шылбырды.

Ұстауға атты бата алмай,

Біреуге біреу жүгірді.

230. Тізгіні қатты күдері,

Қояды десе Шұбар ат,

Барған сайын үдеді.

Бір сұмдықтың боларын

Шұбар ат сонда біледі.

– Ханға хабар сал, – деді,

Кемпірдің сулап жүрегі.

Тайшық келді сол кезде,

Тайшыққа барып мақтанып,

Сөйлеген сөзі бұл еді:

240. – Кадірім, ханым, білмейсің,

Біз секілді кісінің.

Келеді деп Алпамыс,

Өз зәреңді өзің ұшырдың.

Қорқып жүрген батырды

Бір пәсте торға түсірдім.

Сүйіншіңді айтқын, ханымыз,

Қысылған жаудан құтылдың.

Егесін біліп, оңбаған

Шұбар ат, жаман құтырдың.

250. Қолдан шығып кетпесін,

Амалын қылғын тұтудың.

Көп әскер келіп қамады.

Алдына келсе тістейді,

Артына келсе тебеді,

Таба алмады амалын.

Адамы жоқ жалғыз ат

Бір уыс қылды заманын.

Жаралы болды көп адам

Қылышпен деген шабамын.

260. Шамалы келсе бас салды,

Аштырмайды қадамын.

Тайшықтың бетін қайтарды,

Деп еді «ұстап аламын».

Зорлықпенен көп адам

Ортаға алып жібермей,

Бір темір тамға қамады.

Мұнымен бұл сөз тоқталсын,

Алпамыс жаққа баралық.

Мас болып жатқан батырды,

270. Деп еді байлап алалық.

Ұйықтап жатып шіренсе

Бөріктей ұшқан секілді

Ұстағандар аяғын.

Әуелі қолын байла, – деп,

Аяқтан жоқ пайда, – деп.

Мас болып жатыр Алпамыс,

Батырлары жүгірді:

– Көрсетші маған, қайда? – деп.

Жармасты бара қолына,

280. Мас болып жатып жіберді

Лақтырып оны да.

Омақасып жығылды,

Жиылған көптің тобына.

Тайшық жаман қорқып тұр,

Келместен ісі орнына.

– Болмаса барып шапқын, – деп,

Дәрмен деген палуанның

Қылыш берді қолына.

Көрген соң кетті қалтырап,

290. Бар ма, жүрек жоғы ма?

«Түрегелсе қалай қылады?» – деп,

Батпады қылыш соғуға.

Көпшілік қарап тұрды енді,

Айқайлап Тайшық: – Ұр, – деді.

Ұрып еді қылышпен

Бит шаққандай білмеді.

Аяғын жимай жатты енді.

– Не болды? – деп Тайшық хан,

Тағы да айқай сапты енді.

300. «Батпады қылыш» деген соң,

Бір мергенге: – Ат, – деді.

Мерген көздеп атады,

Именбей батыр жатады.

«Оқ өтпеді» деген соң,

Көп қалмақ болды қапалы.

Айқайлап тағы Тайшық хан:

– Өртеңдер, – деп айтады.

Отауды жығып үстіне

Алпамыстың үйді енді.

310. От лапылдап өтіпті,

Алпамыс бұған күймейді.

Не қыларын білместен

Дағдарып Тайшық тұрды енді.

– Мұнан басқа дауа жоқ,

Ертерек тез, деп, жабылып,

Қырық құлаш зындан қыл, – деді.

Мастығы кетсе жазылып,

Бүлдірер жұртты бұл, – деді.

Аспаптарын түгелдеп,

320. Жер қазуға жүрді енді.

Жата берсін жер қазып.

Ханы, уәзірі жиылып,

Ордаға бәрі кірді енді.

Үлкен-кіші бас қосып,

Көп насихат қылды енді.

– Отқа салса жанбайды,

Батырмайды су, – деді.

Айбаты басқан әммені

Палуан қандай бұл? – деді.

330. Зынданға түссе шыға алмас,

Барайық тездеп жүр, – деді.

Үлкен-кіші топтанып,

Зынданға қарай жүрді енді.

Зынданды қазып, дайындап,

Ханға хабар қылды енді.

– Мұнан басқа дауа жоқ,

Тайшықтың сөзі шын, – деді.

Көтеруге әлі келместен

Жабыла жүріп жатқызып,

340. Шанаға салып сүйреді.

Зынданға әкеп құлатып,

Ойдағы ісін қылды енді.

– Бекітіп аузын қоялық,

Тастардан ауыр жи, – деді.

Түбінен төгіп бекітіп,

Толтырып аузын үй, – деді.

Бір қара тас бар екен,

Қырық жігіт зорға сүйреді.

Ішкен шарап басылып,

350. Алпамыс есін жыйды енді.

Апарып тасты құлатты,

Ауыр тасты келатқан

Батыр сонда білді енді.

Тосып алып қолымен,

Лақтырды қайтадан.

Ауыр тастың салмағы

Бірнешеуін қырды енді.

Не қыларын біле алмай,

Шенінен басып жүре алмай,

360. Дағдарып Тайшық тұрды енді.

– Атса мылтық өтпейтін,

Шапса қылыш батпайтын,

Бұл бір жатқан арыстан,

Мысалы, біз бір – жын, – деді.

Жаппастан аузын қойыңдар,

Болды үлкен сын, – деді.

Төрт күнде ауқат берелік,

Мұнымыз қылған сый, – деді.

Жиылып тұрған көпшілік:

370. – Аш қылмастан бағалық,

Осы сөз рас-шын, – деді.

Шығып кетсе себеппен,

Өшікпесін тым, – деді.

Ауқат беріп жатуға

Осыған қаулы қылды енді.

Жата берсін Алпамыс,

Мұнымен бұл сөз тұрды енді.

Алпамысты ұстаған

Сый берді Тайшық мамаға.

380. Бәйге қылып, ат шауып,

Той берді үлкен қалаға.

Тайшықтың қызы Қаракөз,

Атағы шыққан айтулы.

Айтайын соны жана да.

Қаракөзге бәсіре

Қырық серкесі болушы еді,

Кейқуат соны бағады.

Серкелерді әлпештеп,

Қоңырау, шашақ тағады.

390. Бір серкесін жоғалтса,

Кейқуат болар жазалы.

Жайып жүріп серкені,

Алпамыс жатқан белгілі

Зынданға келіп қалады.

Сол зынданда жатқалы

Алты жыл өткен арада.

– Өлген шығар батыр, – деп,

Сүйегі кәйтіп жатыр, – деп,

Зынданға төмен еңкейіп,

400. «Көрейін» деп қарады.

Еңкейіп тұрған елбеңдеп,

Кейқуаттың келдесін

Батырдың көзі шалады.

– Әй, – деп еді, – Алпамыс,

Селк етіп шошып қалады.

– Нағып жүрген жансың? – деп,

Тазшадан жауап алады.

– Мен Кейқуат – қойшы, –деп,

Тазшаның берген жауабы.

410. – Кейқуатпысың сен? – деді.

Берігерек кел, – деді.

Ауқат қылып жатайын,

Серкеңнің бірін бер, – деді.

Зынданнан шықсам, егерде,

Жеткізермін мұратқа,

Тірі болсам мен, – деді.

– Жегішін қара серкені,

Жүр екенсің өлгелі.

Диірмен тас зынданның

420. Жатушы еді шетінде.

Таяғын салып пұшаңдап,

Ырғалап тасты көрді енді.

Тасты тастап үстінен

Өлтірмегін жөн көрді.

Өзінің күшін сынапты,

– Бірер серкеңді бергін, – деп,

Тазшадан батыр сұрапты.

Тас түсіріп төбеден

Өлтіруді ұнатты.

430. Өліп-өшіп күшеніп,

Диірмен тасты құлатты.

Келе жатқан тасты тосып ап,

Зынданнан сыртқа бұ да атты.

Тас зыр етіп өткенде,

Ойбайлап тазша құлапты.

Жетелеп келіп бір серке:

– Күнәмді кеш, – деп жылапты.

Сен өлген жерде өлейін,

Берейін қырық лақты.

440. – Серкем қайда дегенде,

Қаракөз сұрап келгенде,

Беремін қандай жауапты?

Бір серке болсын мойнымда,

Беремегенім ұятты.

– Ал, Алпамыс мырза, – деп,

Серкені әкеп құлатты.

Алпамыс сонда сөйлейді:

– Не дейді сырттан ел? – дейді.

Күнделікті біреуін

450. Серкенің маған бер, – деді.

Тәуекел деп Кейқуат

Уәде қылды бергелі.

Кейқуат ойланды: «Бұл зынданның түбінде жатып мұны қылады. Жер жүзіне шықса, мені кісі қылар», – деп нанды. Күнара біреуін беріп жүріп, бір күндер болғанда серке бітті. – Ал енді мен не қыламын? Қаракөз серкесін жоқтаса өлтіреді. – Сен қорықпа, мен саған бір шілдірмен^беремін. Сол Қаракөз келе жатқан уақытта алдында жат, сол шілдірменді тарт. Оны серкенің жілігінен істеді, даусы дүниеде тәтті, құлаққа жағымды. Әрбір есіткен адамның сүйегін босатарлық күйлер үйретті, әндер үйретті. Қаракөз есіткен соң: – Саған кім істеді? – деп сұрайды. – Сен айтпа. Абдан ынтығын құрт, зорлық қылса да айтпа, еш пендеге айтпа. Ақыры жалынып өтінген кезде, «түнде келсең, істеген адамыңды көрсетермін, өзің сұрарсың» дегін. – Мақұл, – деп шілдірменді алып, Қаракөздің жүретұғын жолына барып жатты. Түс уақта қасындағы нөкер қыздармен келе жатыр еді. Құлағына бір дауыс келді. – Бұл қандай дауыс? – деп, дағдарысып, жүре-жүре келсе, Кейқуат шалқасынан түсіп, тартып жатыр. Сырнайдың дауысын тыңдап тұрып еді. Өміріне өлшемін көрсеткендей болды. Іші-бауыры жанып кетіпті. Сырнайдың даусын көріп: «Осы өнерді шығарған қандай адам болды екен» деген ойға түсті. «Соны көрсем», – деп, шын жігерімен ашық болды. Кейқуат жатыр. Көзін ашпайды. Дүниенің келіп-кетуіменен ісі жоқ. Сондағы іші-бауыры елжіреп езіліп тұрып, Қаракөздің бір ауыз айтқан өлеңі еді:

– Шіркін-ай, дүниеден қалған бар ма,

Сөзінде әділдердің жалған бар ма?

Өнерді бұл секілді оймен тапқан

Басында ерлердің де арман бар ма?

Бас қосса сол сияқты кісілермен,

Наырза болар ма екен алған жарда?

Қаяқтан мұндай адам табылады,

Төрт бұрышын дүниенің сандалғанда? –

деп ауыр күрсініп, орнынан тұрып, Кейқуаттың қасына келді. – Әй, Кейқуат, көзіңді аш! Кейқуат орнынан қарғып тұрып: – Мен білмей қалыппын ғой, ханның қызы, Ханша, кешірерсіз, – деді. Қаракөз айтты: – Тартып жатқан сен түгіл, есіткен менде де ақыл қалған жоқ, Кейқуат, сенен бір сұрағым бар. Қолыңдағы сырнайды кім істеді? – Білмеймін. – Тауып алдың ба? – Жоқ – жасырмай айт. Рас істеген кісіні айт маған? – Ханша, нанбадың ғой, өзім істедім.

– Жоқ, болмайды, шыныңды айт.

– Шыным солай. Кейқуат айтпады. – Қорқа ма? – деп сұрады. Айтпады. – Айтсайшы, – деп, ыза болып жылады. Ханша сөзге салып баптады. Сонда да айтпады. Алып келіп, отқа таптады. Сонда да айтпады. Әр айла қылды, сербиген шашын да жұлды. Сонда да айтпады шынды. Соған шынын айтқызамын дей-дей, қып-қызыл болды, жанды. Сұрай-сұрай шаршады.

460. Айтпайтынын байқады,

Жасырды деп не жайлы?

Қаракөз басын шайқады.

Кейқуатты оңаша ап,

Басқа қыздардың барлығын қайтарды.

– Дерегін тауып бере алмай,

Ақылым ойран ділгірді.

Жалынсам да айтпастан,

Көңлімді нәзік сындырдың.

Өле-өлгенше досыңмын,

470. Айтсаңшы мұны кім қылды?

Айтсаңшы маған сырыңды,

Білдір ғашық шыныңды?

Жасың теңлес қатарсың,

Тыңдамайсың мұңымды.

Дерегін қашан білгенше,

Әл-дәрменім құрыды.

Шын айтсаң саған сенемін,

Көп өтініш еткенім,

Қатар құрбы деп едім.

480. Егер шыныңды айтпасаң,

Қапалықпен өлемін.

Іші-бауырым от болды,

Тапқанша қашан дерегін.

Сол адамды көрсетсең,

Көп дүние беремін.

Шамаң келсе есірке,

Іләжі болса жебегін.

Жылаған соң Қаракөз,

Рақымы келеді.

490. «Түнде келгін болмаса,

Ұстаны тауып беремін».

Осымен тарады,

Уәде болды арада.

Түн болған соң табысып,

Екеуіміз баралы.

Екеуі түнде кездеспекші болды. Ел жатып, кісі аяғы бастықты. Кейқуат жатқан жеріне Қаракөз келді. – Жүргін, енді баралық, – деді. Кейқуат: – Кімге барамыз? Алпамыстың атын айтпай, әбден ашындырып бітірді. – Мені кімге барамын деп шақырдың? Мен сізден қорыққанымнан шақырдым. Қаракөздің сондағы мұңданып айтқан бір ауыз өлеңі.

– Жүрейін, жүргін десең қасыңа еріп,

Ерікті қайда апарсаң саған беріп.

Обалым сонда менің кімге болар,

Егерде ашықтықпен кетсем өліп?

500. – Табармын сырнай соққан ұстаны да,

Алмасаң ертең тағы қыспағыңа.

Алпамыс мұны соққан – Байбөрі ұлы,

Әкеңнің барасың ба дұшпанына?

– Әкем жауыз, халыққа қас емес пе,

Сорғанда жұрттың қанын, мас емес пе?

Боламын неге дұшпан Алпамыспен,

Балдырған олда өзімдей жас емес пе?

Кете ме кісі ақысы кісідегі,

Ақының айтпасам да түсінеді.

510. – Қандай ғып Алпамыспен сөйлесесің,

Зынданның қырық құлаш ішіндегі?

Қаракөз айтты: – Енді жүргін, – деді,

Зынданда жатқандығын білдім, – деді.

Көрсетші ақ дидарын бір мәртебе,

Ынтық боп, кете алмастан жүрмін, – деді.

Екеуі бір-біріне нанысқан соң,

Зынданға бармақ үшін жүрді енді.

Орта жолға барған соң: – Шаршадым, – деп,

Қайта қарап Кейқуат тұрды енді.

520. Уақтысы кешігіп баратқан соң,

Қаракөз: – Мойыныма мінгін, – деді.

Шыныменен ойының ақтығы ғой

Мойнына таз батшаны мінгізгені.

Арғымаққа мінгендей аласұртып,

Ор шетіне апарып тұрғызды енді.

Әсері ғашықтықтың сол емес пе,

Жалшылық, жарлылықты білгізбеді.

Кейқуат Қаракөзге мініп айтты:

Алпамысқа: – Біз келдік, – деп айқай сапты.

530. Жарқырап екі көзі шолпандай боп,

Оянып Қаракөзге жалт қарапты.

Келгенін Қаракөздің көргеннен соң,

Алпамыс әр алуан сөзге сапты.

Шіреніп, екі аяғы мойынында,

Түспестен антұрған таз тұрып апты.

Ашықлық адамзатқа өте ауыр,

Осынша Қаракөзді жәбірлепті.

Ашық боп мақсатына жете ғойса,

Жалғанда нәрсе бар ма онан тәтті?

540. – Зынданнан қандай қылсам шығасың? – деп,

Қаракөз Алпамыстан сөз сұрапты.

– Еш пәнде бұл зынданнан шығара алмас,

Егерде әпкелмесең Шұбар атты.

– Шенінен жан жүргізбейт, – деп айтады,

Әкелу маған қйын сол себепті.

Алпамыс бір азғантай ойланды да,

Бұған да желеуге ақыл тапты.

– Исімді алса ешкімге тимейді, – деп,

Киімін шешіп қызға бере сапты.

550. – Диуана боп алдынан өткін, – деді.

Сәлде орап, қыз киімді киіп апты.

Ауылдың аяғынан түсіп алып,

Зікірлеп атқа қарай жағалапты.

Шұбар ат Алпамыстың исін алып,

Тепкілеп тұрған жайды талқандапты.

– Шұбар ат жерді жарып барады, – деп,

Біреуге біреу шауып хабарлапты.

Көрді де диуананы «бұзылды» деп,

Атбаққыш алдындағы сезіп қапты.

560. – Болмаса, диуананы шақырғын, – деп,

Тайшық хан мұны есітіп, айқай сапты.

Патшаның жарлығына жан шыдай ма,

Артынан бір жасауыл тұра шапты.

Ел қыдырып жүрген жан қайда ұзайды,

Әудем жерге бармай-ақ тауып апты.

Диуана Шұбар атқа келген екен,

Жануар мойнын салып тұра қапты.

Киімін Алпамыстың искеп тұрып,

Көзінен аққан жасы сорғалапты.

570. – Не жайлы саған бұл ат бүйтеді? – деп,

Қаландер диуанадан сөз сұрапты.

– Тай күнде аурудан жазған едім,

Сағынып жылағаны сол себепті.

– Ел қыдырып жүргенде не табасың,

Ақыңды алып, бағып бер біздің атты.

– Тимейтұғын ешкімге қыламын, – деп,

Атты үйретіп беруге, кепіл апты.

Кілем дорба кіш-міштеп жем жегізді,

Сылап-сипап Шұбарды он күн бақты.

580. Жау қолында қысылып тұрған тұлпар

Семіріп қабырғасын мұздай жапты.

Қырық құлаш тағы да арқан керек,

Керектісін Қаракөз даярлапты.

Бір күн түнде алып келді Алпамысқа,

Зынданға атқа байлап арқан сапты.

Арқанды ор түбінде жатқан батыр

Белге байлап, қолымен ұстап апты.

Шұбар ат үш мәрте ырғып еді,

Алпамыс жер жүзіне шығып қапты.

590. Жау-жарағын ап келген даяр қылып,

Ат жабдығын жабдықтап мініп апты.

Ерік өзіне тиген соң Алпамыстың,

Бұлттай күркіреген айқай сапты.

«Әкең келді – Алпамыс» деген ұран,

Ордада ұйықтап жатқан ханды оятты.

Сасқаннан Тайшық тысқа шыға қашты,

Қақпада қуып жетіп шанышқыласты.

Елді шапқыш жауызды ұстап алып,

Қолға түскен торайдай шырылдатты.

600. Қарсыласып жарамай соғысуға,

Ал дегенше, Тайшық хан қаза тапты.

Алпамыстың дауысын есіткен соң,

Ешбір адам қаладан шықпай қапты.

Жұмыс бітті, Алпамыс таққа отырды,

Қаланың барлық жанын жиып апты.

Мыстан кемпір қашыты жасырынып,

Көп адам осыны іздеп, жоқ қарапты.

Тығылып бір үңгірде жатыр екен,

Бір азамат кез болып тауып апты.

610. – Жұртты алдағыш ауызың осы ма? – деп,

Аузына у қорғасын құя сапты.

Қаласы отыз тістің опырылып,

Тіл, көмей тегіс іріп түсіп қапты.

Ас шайнар тісі қайда, сөйлер тіл жоқ,

Жабайы тау шошқадай қорсылдатты.

Әуелде Алпамысты алдамаса,

Бұл кемпір көрер ме еді осы азапты.

Кекетіп «айтқан сөзді тез естісін» деп,

Тағы да екі құлағын кесіп апты.

620. Жамандық жас балаға ойлап еді,

Оған деген жамандық өзін тапты.

Қаракөз бен Алпамыс таққа отырып,

Қалмақта алты ай тұрып ел сұрапты.

Астыртын ешбір жанға білдірместен,

Қаракөзді Кейқуатқа некелепті.

«Тойы» деп, патшаның атын айтпай,

Халыққа қырық күнде той таратты.

Бұл тойдың аяғында, тарқар күні

– Патшамыз – Кейқуат, – деп жариялапты.

630. Тіллә тәжін кигізіп, «патшамыз», – деп,

Кейқуат патша болып мінді тақтыа.

Кейқуат патша болған соң,

Жүргізіп өкім сұрады.

Зыр жүгіріп тұрады Қызметінде Алпамыс.

Қайран болды көп халық,

– Бұл қалай? – деп мынаны.

Анығын ашық біле алмай,

Салбырап жұрттың құлағы.

Әдісі екен халыққа

640. Батырдың қылған бұ дағы.

Алпамыс болса белгілі

Ежелден халыққа ер еді.

Кейқуаттан қорқады,

Мұнысы қалай дер еді?

Алпамыс батыр, Кейқуат,

Ақылдасқан сөзі еді Қаракөзбен үшеуі.

Алпамыс басын иген соң,

«Кім көмбес бұған?» – деп еді.

Бір күні халық жиылды,

650. Жиылған халық көп еді.

Кейқуат шытып қабағын:

– Алпамыс қайда? – деді енді.

Келтіргін, – деді кіжініп,

Алпамыс мұнда жоқ еді.

«Шақырды – деп, – падиша»,

Бір адам хабар береді.

– Не дейсіз ләппай, тақсыр? – деп,

Екі қолын қусырып,

Алдына жетіп келеді.

660. – Аңсарым ауды, соны тап,

Ұлардың етін жегелі.

– Ұлар қайдан табылады?

Таныстығым бұл жердің

Тау-тасына жоқ еді.

Мұны есітіп Кейқуат,

Ашуы жаман келеді.

– Айтқанымды екі деместен

Табуың соны жөн еді.

Бір жаныңның қалғаны

670. Кімнен еді себебі.

Жатушы едің зынданда,

«Шіриді» халық деп еді.

Шығарып кісі қылып ем,

Маған қарсы сөйлеуге

Қандай ғып тілің келеді?

«Алайын, – деп, – басыңды»,

Қылышқа қолды салғанда,

Алпамыс ата жөнелді.

Жол-жабдығын дайындап,

680. Жүруге шақ боп еді.

Артына қарап жалтаңдап,

Алпамыс қаша береді.

– Алпамысты ұстап

Алып келіңдер

Жіберместен, – дер еді.

Көп адам қуып жабылды,

Алды белес өр еді.

Шұбар ат кетті ағылып,

Қарасын қайдан көреді?

690. Бір кеткен соң айланып,

Алпамыс қайдан келеді?

– Зор екен, – деп, – Кейқуат,

Көптің көңлі сенеді.

Қызын алып Тайшықтың,

Кейқуат патша болды енді.

Бұл сөз тұрсын мұнымен,

Тыңлаушы, тыңла шынымен.

Алпамыстан айтайын –

Байбөрінің ұлынан.

700. Ескілікті сөз еді

Келеатқан нақыл бұрыннан.

Шабытына келгенде,

Ақ тұйғын ілер Қырымнан.

Алпамыс қайтып келеді,

Не таудың асып қырынан.

Жүре берсін жол тартып.

Енді баян қылайын

Күлбаршынның сырынан.

Бұлар да қорлық көріпті

710. Ұлтан құл деген қуынан.

Алпамыс жауға кеткен соң,

Жәдігер бала туылған.

«Жақсыдан қалған тұяғы –

Жәдігер болсын», – деп еді.

Осы жылы жеті жасқа кеп еді,

Жас бала екен демеді.

Ұлтанқұл деген оңбаған

Оны да ұрып сөгеді.

Әйелдерін күң қылып,

720. Еркектерін құл қылып,

Бетіне келер жоқ еді.

Шалына түйе баққызып,

Қызына отын жақтырып,

Обал болды демеді.

Қарлығаш сорлы зарығып,

Сондағы айтқан сөзі еді:

– Басында Тәңірі бар қылдың,

Ақырында зар қылдың.

Ел егесі – Алпамыс

730. Бір күнде қайтып айрылдым.

Бір кеткен соң батырым,

Келмеді артқа қайырылғың.

Әйеліңді күң қылып,

Қарындасыңды жүн қылып,

Ішкіздің суын қайғының.

Пешенемді ашпадың,

Жаратып нағып жан қылдың?

Аяқтыға жол қылдың,

Ауыздыға сөз қылдың.

740. «Ұлтан құл жауыз» дегенге

Біз сорлыны кез қылдың.

Күлбаршын сұлу дегізіп,

Жарлының қамын жегізіп,

Ақырында қор қылдың.

Ұлтаннан таяқ жегізіп,

Байбөріні қорлаған,

Көзінің жасын ағызып.

Қадамын керіп жүре алмай,

Аяққа кісен салғызып,

750. Батырдың тілеп тілегін,

Отырды сорлы сабыр қып.

Ұлтанға түсті бір қиял:

«Күлбаршындай сұлуды

Тоқалдыққа алмаққа».

Той бермек болып Байсынға,

Шаптырды адам жан-жаққа.

Жеті жыл өткен арада,

Алпамыс кеткен қалмаққа.

Жылаумен көзі ойылған,

760. Жолына қарап әр уақта.

Ақшадай беті сарғайған.

«Келеді, – деп, – қай уақта»

Қайғыда жүрген Күлбаршын

Ілінді мына қармаққа.

Ұлтанның тойы басталды,

Дүңкілдеп дабыл қағылып,

Дүрілдеп көкпар шабылып,

«Ұлтан бектің тойы», – деп,

Келіп жатыр халық ағылып.

770. Қыз-келіншек кеп жатыр

Асыл тастар тағынып.

Күлбаршын отыр жылауда,

Бетіне перде жамылып.

Қарлығаш отыр зар қағып,

Кете алмайды жарылып.

«Күлбаршынды алды», – деп,

Көрінгенге бір айтып,

Бадамша жүр зар ұрып.

Заманды «қандай болды?» деп,

780. Байбөрі жүр қамығып.

Жеті жасар Жәдігер:

«Шешемді Ұлтан алад», – деп,

Жылайды қатты тарығып.

Тамаша қандай болады,

Алпамыс қалса табылып.

Мұнымен бұ сөз тоқтасын.

Алпамыстан айтайын,

Келеді жолда сабылып.

Тебінгіден тер ағып,

790. Шұбар ат қатты шабылып.

Тау менен тасты аралап,

Тұяғы тасқа қағылып,

Әуелі қатты іс еді,

Аяғы болғай мамырлық.

Шұбар ат сонда жөнеді,

Аяңдай басып кей жерді,

Кекіл қағып келеді.

Байсынның жетті шетіне,

«Қоңыр шоқы» дер еді.

800. Алдыңғы жағы айдын қақ –

Мал жататын көл еді.

Байбөрінің жылқысы

Жайлайтұғын жер еді.

Жайлауда жылқы жоқ екен,

Айналасын көреді.

Тай үйретіп, шапқылап,

Өскен жерім дер еді.

Ата-анасын сағынып,

Айдалада отырып,

810. Сондағы айтқан өлеңі:

– Дәм татпас қайдан ер жігіт,

Дәм айдаса бәндені?

Есіне түсті сол жерде

Жасында бірге ойнаған

Қатар құрбы теңдері.

Қосылған сүйіп Күлбаршын

Жеті жыл болды көрмеді.

Сөйлесе алмады ешкімге,

Жоқ екен жылқы көлдегі.

820. Аман болса ата-анам,

Қарындасым Қарлығаш –

Солар аман жолықса,

Тілемеймін өңгені.

Кім бар, кім жоқ кеткелі?

Күмән қып көңлі сенбеді.

– Жылқыны тауып жолығып,

Ел аманын білісіп,

Баруым кейін жөн, – деді.

Алпамыс келіп туған жерін көріп: «Қой, қалай болса да, ел амандығын білейін», – деген ойға келді. Атына мініп Сарыөзек деген сазға келді. Су жағалап жайылып жатқан шыжандай жылқыны көрді. Саздың ортасында тігілген жылқышылардың шатыры тұр. Шатырға жақындап келіп, календер диуана болып, ақтап тұрған екен.

– Уфу Алла, уфу Хақ,

830. Жылқышылар, сөзге бақ.

Жолаушы келді диуанаң,

Кетпек үшін хабар ап.

Бұл қай байдың жылқысы,

Байлаған желі сазға сап?

Бір адам жүр жүгіріп,

Қызмет қылып қимылдап.

Зікірленіп диуана,

Онан да келді жақындап.

– Таза малдың ұрығы,

840. Бай қонысы бұрынғы.

Желіде жатқан байланып,

Бұл қай байдың құлыны?

Бетеге, көлде желкілдек

Жылқының жатқан өрісі.

Қара саба ішінде

Бес биенің терісі.

Мама қазық қағылған,

Басына шашақ тағылған,

Бұл қай байдың желісі?

850. Көзіне біреу жас алды –

Жаман киім кигені,

Өкшесі жыртық кебісі,

Төмен қарап тұрады.

– Әй, айтсаңшы, – деп өтініп,

Диуана тағы сұрады.

Ақырын даусын шығарып,

Мұның берген жауабы:

– Не сұрайсың, календер,

Заманы кеткен қаріппін.

860. Сұрамай-ақ жүре бер,

Бұрынғы аты қойылған,

Ұлтан құлдың малы дер.

Ашуланып, дауысын

Диуана қатты көтерді.

– Жасырмай-ақ мәймеңдей

Шыныңды айтсаң, не етті?

Байбөрінің сазы еді,

Бұл ат неге кетеді?

Байбөрі бай дер еді.

870. Желі байлап жылқысы

Жататұғын жері еді.

Өзгертіп атын айтасың,

Не жайлы айтқың келмеді?

Ол адам төмен қарады,

Диуана осындай деп еді.

Шатырдан шықты бір адам

Ашуланып айқайлап,

Қатты сөгіп келеді.

– Алпамыстың сүйегі

880. Қураған қашан дер еді.

Жоқтың атын айқайлап,

Қан тартып жүрген сорлы, – деп,

Диуананы сабай береді.

Буырқанды, бұрсанды,

Сом полаттай құрсанды.

Қолындағы асамен

Қақ маңлайға бір салды.

Асаменен салады,

Бас сүйегі екі бөлінді,

890. Тілге кемей қалады.

Танып тұрған Алпамыс

Бексұлтан деген ағаны.

Бексұлтан сонда таныды

Алпамыс сынды баланы.

Құшақтасып, көрісіп,

Иіскелесіп өбісіп,

Ақыл естен танады.

Әлден уақ болғанда,

Естерін жиып алады.

900. Ел жағдайын сұрасып,

Әңгімеге қанады.

– Бүгінде заман болып тұр, –

Деп айтады ағасы, –

Ұлтан құлдың заманы.

Ел жиып, жиын қып жатыр,

Ықтиятсыз, еріксіз

Күлбаршынды алғалы.

Байбөрі әкең түйеде,

Салып қойған қозыға

910. Жеті жасар Жәдігер

Өзіңнен қалған баланы.

Құлағын кесіп құнтитып,

Өз әкесі Ұлтанның

Қойға салған бұл күнде

Құлтай деген бабаны.

Көрмеген қорлық адам жоқ,

Бадамшадай сақаудың

Қарлығаш отын жағады.

Мұны есітіп Алпамыс,

920. Жай бұлтындай торланып,

Екі иығын қомданып,

Ашу қысып долданып,

Ентігіп демін алды.

Байбөріні көрмекке,

Көріп, сәлем бермекке.

Ағасына қош айтып:

– Жата бер, – деп, – жайыңда,

Түйеге кетіп барады.

Байбөрі жылап жүреді,

930. Тілім-тілім табаны.

Шамалы жерге келеді,

Бір дауысты есітті:

«Не айтар екен?» – деп еді.

Сондағы айтқан бұл екен

Байбөрінің өлеңі:

– Қара бір таудың аршасы,

Жылатпай, Тәңірі, алсаңшы.

Айдасам жөнге жүрмейсің,

Иесіз қалған Алпамыстың наршасы.

940. Қара таудың шиесі,

Қайда кеттің Байбөрінің киесі?

Айдасам жөнге жүрмейсің,

Иесіз қалған Алпамыстың түйесі.

Ыстық күнде жүгіріп,

Табаным тасқа қарылған.

Мендей сорлы бар ма екен,

Қартайған кезде кәріп боп,

Жалғызынан айырылған?

Байбөрі «ойбай» дегенде,

950. Келіп қалды Алпамыс

Байбөрінің алдынан.

Алпамыс айтты: – Жан ата,

Тынбастан даусың жылайсың.

Не жайлы сабыр қылмайсың?

Нала болып осынша,

Өзіңе-өзің сұрайсың.

Не жайлы түйе бағасың,

Неге тыныштық қылмайсың?

– Сұрайсың несін, шырағым!

960. Жүргенім жоқ мал үшін.

Жалғызым кеткен ары үшін.

Ұлтан құлдың зорлығы –

Қорыққаннан жүрмін жан үшін.

Жалғызым жауға аттанды,

– Іздеймін, – деп, – намысын.

Қой десе тоқтам бермеді,

Талабында бар үшін.

Білмейміз жақсы-жаманын,

Шалғайсыз жолдың алысын.

970. Білмедік өлі-тірісін,

Қай тарап болды-ау жұмысын.

Артында жоқ інісі алдында жоқ ағасы, ,

Жал құйрықсыз, қанатсыз

Жалғыздығы құрысын.

Ұлтанның көріп қорлығын,

Бітіп тұр жаман тынысым.

Алпамыс аттан құлады,

Есіткен соң мұнысын.

Баласына кездесіп,

980. Ашады сөздің кірісін.

Құшақтай алған секілді

– Көрер күнім бар ма? – деп.

Көлгенде көрген ұлымсың,

Бар ма еді күнім көрер? – деп.

Құрбандық жаным сенен, – деп,

Жығылды атаң алаңдап,

Екі аяғы селеңдеп.

Алпамыс әкеп су құйды,

«Тынысы бітіп өлер», – деп.

990. Жапанда жалғыз кез болды,

Жоқ еді ойда келер деп.

Әл-жайын сұрасып,

Мауқын басып, жыласып.

Байбөрі айтты балаға:

– Ертелеп үйге жөнел, – деп.

Той қылдырып, ат шауып,

Жатқан күні еді елеңдеп.

Әңгімені тыңдадың,

Бұл жерде, балам, тұрмағын.

1000. Ертерек барып аралас,

Ақ тұйғынға тигізбей

Бақашы құстың тырнағын.

Келтіргін тілін тобаға.

Мас болған батыр мырзаның

Құлтай жатыр жолыңда.

Әлі-жайын көре кет,

Қуанып қалсын сорлыға.

Қайрылып сәлем бере кет,

Тойдағы адам тарқамай

1010. Қаттырақ жүріп, дереу жет.

Дос адамға сездіріп,

Дұшпаныңды елеңдет.

– Аламын, – деп, – келінді,

Той қылып жатыр өнерлеп.

Бұған да тыныс алдырып,

Енді Алпамыс жөнеді.

Қой жусап жатқан кезі еді,

Қасына жақын кеп еді.

«Баласы ғой» деп Ұлтан құл,

1020. Бергісі сәлем келмеді.

Бәсіре екі серкесі

Алпамысты көреді.

Үзеңгісін иіскелеп,

Соңынан қалмай ереді.

Біраз жерге барғанда,

Құлтай бабаң көреді.

– Тоқтай қал, – деп, – диуана,

Маңдайына төбелеп,

Ойбай салып келеді.

1030. Тоқтап тұрып Алпамыс

Құлтайға айтқан өлеңі:

– Көп екен мұнша малыңыз,

Айқай салып жүгіріп,

Қалмады ешбір әліңіз.

«Құдайы» шығар серкеңіз,

Екі серке кеткенде,

Таусыла ма малыңыз?

Құлтай сонда сөйледі:

– Өзге малды тілесең,

1040. Бәрін саған беремін.

Бұл серкеден айрылсам,

Қапалықпен өлемін.

Алпамыс қозым келгенде,

«Серкем қайда?» дегенде,

Мен секілді сорлы шал

Не деп жауап беремін.

Алпамыс ботам келгенде,

Қандай қып бетін көремін?

Ниет қылып келгенде

1050. Тапсырамын, – деп едім.

Ақ пейілін білген соң,

Батырдың көңлі сен еді.

Алпамыс өзін танытып,

Сондағы айтқан өлеңі:

– Жан баба, мен емес пе Алпамысың,

Қартайған сыртта жүріп қартамышың.

Еңкейіп тұра қарап Құлтай баба,

Таныпты Алпамыстың сонда түсін.

Құшақтап Алпамысты айрылмайды,

1060. – Қарағым, – деп жылайды, – аманбысың.

Құлтайды мінгізелік Шұбар атқа,

Алпамыс осы арада тұра тұрсын.

Құлтай айтты: – Жеті жасар Жәдігер қозы бағып жүр. Соған білдіріп, қуантып келейін, – деді. Шұбар атқа мініп, көңлі көтеріліп, сондағы айтқан өлеңі:

– Шу жануар, Шұбар ат,

Мінген соң болды көңлі шат.

Сен шаба көр зіркілдеп,

Мен шабайын күркілдеп.

Үйде жатқан Ұлтанның

Жүрегі қорықсын лүпілдеп.

Құлтай шауып жөнеді,

1070. Ұйлығып жатқан көкпарға

Қарқынымен келеді.

Қалыңға кірді күркіреп,

Таспадай тіліп бөледі.

Құнан атан көкпарды

Жұлып алып келеді.

Қозыда жүрген баяғы

Жәдігерге береді.

– Қарлығашқа апарып,

Асып жеңдер, – деп еді.

1080. Құлтайды көріп сондағы

Жәдігер айтқан өлеңі:

– Құлтай атты бабамыз,

Ниеті бірге кісі едік,

Қашық емес арамыз.

Ат мініп көкпар шаптың ба,

Той қылған соң балаңыз?

Астыңа тұлпар міндің бе,

Үстіңе киім кидің бе?

Өз балаңның тойында

1090. Тамашаға жүрдің бе?

Көкпар әкеп тастадың

Біз секілді мұңлыға.

Осылай бала деп еді,

«Сүйінші» деп айтуға

Құлтайдың тілі келмеді.

Жүйесі босап, елжіреп,

Қайтып жүре береді.

Атанды құнан арқалап,

Қарлығашқа алып келеді.

1100. Үйде отырып Ұлтан құл

Жәдігерді көреді.

– «Бөріден бөрі туады,

Көрдіңіздер ме?» – дер еді.

Он беске жасы ілінсе,

Бұл қайтып тыныштық береді.

Осы бастан құртпасам,

Түбінде зиян келеді.

Көкпар қып шауып жібер, – деп,

Айқайлап жатқан жер еді.

1110. Шабамыз, – деп ұмтылды Ақымақтар: – Ұр, шоқпар,

Тап берісті балаға.

Ақылы жетік кең ойлар:

– Тоқта, – деп түсті араға.

Рақымды кісілер

Жамандыққа бара ма?

Көп адам жаны ашыды,

Арашалап аларға.

– Тұяқсыз кетер бір ер, – деп,

Боп кетсе жазым мабада.

1120. Қасына көмек қосылса,

Жаны ашитын болмай тұр

Ұлтан құлдың шамада.

Сыртынан көріп бұл топты,

Қарлығашта жан қала ма?

– Айтайын, – деді ашынып,

Кетсем де өліп табанда.

Қарлығаш келіп сөйледі:

– Білесің, жұртым, Жәдігер

Әсіл заты кім еді?

1130. Әкесі қандай кісі еді,

Айтулы ердің бірі еді.

Ойлағаны халық қамы,

Қайратқа күшті дүр еді.

Жанынан кешпес ел үшін

Халқын қорғап жүр еді.

Қандай қып аузың барады,

Батырдың жаңғыз ұлы еді.

Не боларын, ақыры

Ұлтан құл қайдан біледі?

1140. Атасы мұның ер еді,

Сенің атаң құл еді.

Алпамыс кетіп дәуірлеп,

Бағың шауып үдеді.

Кебенек киген келеді,

Үзбейміз бізде күдерді.

Қарлығаш осылай деп еді.

Ұлтан құл ханның сол кезде

Қабағы қардай түнерді.

Қылышын алып қолына,

1150. Қарлығаштай сұлуды

«Шабамын!» деп жүреді.

Қойыңыз» деп көп адам,

Араға түсіп тіледі.

Ашуменен Қарлығаш

Құлдығын қазып жіберді.

Намыс қылар жері жоқ,

Құл екені шын еді.

– Ашуың басып, қойғын, – деп,

Қарлығашты үйге жіберді.

1160. Қозыға кетті Жәдігер

Екі көзі сүзіліп.

Көзінің жасы тізіліп,

Қозы алдында тұр еді.

Алпамыс сонда келатыр,

Тұлғасын көріп батырдың,

Жәдігер бала біледі.

Сақалын бояп ағартып,

Бөлекше түрге кіреді.

Ақ сақалды кісі боп,

1170. Диуана түрмен келеді.

Алпамысты абайлап,

Жәдігер бала сезеді.

Сәлем беріп диуанаға,

Баланың айтқан сөз еді:

– Жолың болсын, диуана!

Сәлдең сенің шапшақтай,

Атыңның мойны қыпшақтай,

Сізді кім? – деп айтамын,

Батырларға ұқсатпай.

1180. Мұңлы көңіл ап қашып,

Кісінің сөзін ұқпаймын.

Ажал жетсе бас кетер,

Біреуден қорқып бұқпаймын.

Сен атама ұқсайсың,

Мен құлыныңа ұқсаймын.

Қабағың қатқан қараулы,

Мінген атың жараулы.

Батыр сүйек тұлғалы

Ер емессің бе жарамды?

1190. Мен атам деп білемін,

Сіз танысаң балаңды.

Шұбар аттың тоқтығы,

Артынан биік шоқтығы.

Әлі сабыр қылғаның,

Сабыр етіп тұрғаның –

Мейіріңіздің жоқтығы.

Мына сөзді есітіп,

Алпамыс аттан құлады.

Жүгірді бала бұ дағы,

1200. Шымырлап төрт жүз тамыры,

Шыңылдап кетті құлағы.

Баласын қысып бауырына,

Есінен танып тұрады.

Есін жиып алған соң,

Сүйіп мейірі қанған соң:

– Аман ба әкең, апаң? – деп,

Жәдігерден сұрады.

Бастан өткен оқиға

Бәрінде баян қылады.

1210. Амандығын есітіп,

Алпамыс қатты қуанды.

Осының бәрін тоздырған

Ұлтанқұл құлдың ылаңы.

Той бастарға баралық,

Мұнымен бұл сөз тұрады.

Жәдігерге: – Әкпеңнің қасына барып отыр, Қарлығаштан басқа мені ешкімге айтпа, – деп, аяғындағы кісенді бұрап-бұрап қиратып, ылақтырып, үйге жіберді. Алпамыс атқа мініп, ауыл шетінен ақтай бастады.

Шетінен кірді Алпамыс тамашаның,

Деп жатыр әйелдерге пал ашамын.

Білдірмей еш адамға ішкі сырын,

Осынша сабырлысын қарашы әнің.

1220. – Ү, у, у, деп ауыл ортасын аралап жүр.

«Пал аш», – деп қатын, бала қамалап жүр.

Кімдер, қалай сөйлейді екен? – дейді,

Алмаққа жұрттың сырын шамалап жүр.

Кейбіреулер мақтап жүр,

«Жын-шайтанды қаққыш», – деп.

Кейбіреуі мақтап жүр,

«Өте палшы, тапқыш», – деп.

Жағалап үйді келеді,

Күлбаршын сырттан көреді.

1230. «Төреме даусы келеді,

Диуана қандай дер?» еді.

Мапияны шақырып:

– Пал аштырып келші, – деп,

Алты тіллә береді.

Мапияның бұзылып,

Сондағы айтқан сөзі еді.

Мапия келе жатып ойланды:

«Үш тілләсін диуанаға бейейін,

Үш тілләсін дамбалымның бауына түйейін.

1240. Еитен байып базайдан

Киім алып киейін.

Өзім теңлі жігітпен

Күліп-ойнап жүйейін.

Аз бейді деп неғылады,

Диуананың езуіне сиейін», –

деп диуанаға келіп: – Күлбаршынға пал ашып бей, – дейді. Диуана пал ашып:

– Күлбаршындай бәйбіше,

Алты тіллә беріпті.

Үш тілләсін ұрлапсың,

Дамбал бауға түйіпсің.

1250. Ертең барып базардан

Киім алып киіпсің.

Өзің теңлі жігітпен

Күліп-ойнап жүріпсің.

Оныменен қоймапсың,

Езуіме сиіпсің.

Тілләмді бер, сақау қар,

Әруағымды айдайын.

Қол-аяғыңды байлайын,

Сөйтіп сені жайлайын.

1260. Сонда Мапия:

– Менің атым – Мапия,

Сөз сөйледім қапия.

Сөге көрме, диуана,

Кигіжейін тақия.

Кимесем кебінімді киейін,

Тым болмаса, денім сау боп жүйейін,

– деп, дамбал бауындағы үш тілләні атып ұрып қашты. – Тоқта, Мапия, Күлбаршын бәйбішенің ері келеді екен. Әлде келе жатыр ма, әлде осы тойдың ішінде жүр ме. Кешікпестен жолығады. Сүйінші алып, жаңағы киімді сонда алып киіп ал, – деді. Жұрт: – Ал, той бастаймыз, – деп қораға кірді. Тойды кім бастайды, Ұлтан құлдың әйелі Бадамша бастайды. Бадамша – Ұлтан құлдың қатыны. Бадамша деген сақау еді. – Тойды мен бастап бейейін, онан соң айташыңдай, – деп келе жатыр. Сонда жолда келе жатып айтқан өлеңі – әужары:

– Айдын көлді жағалап,

Қаз балалай, жай-жай.

Бадам ханым келеді

1270. Би-би басып, жай-жай.

Жолды босатып тұйыңдай,

Бозбалалай, жай-жай, –

деп келіп үйге кіреді. Үйге кіріп отырып: – Әнеу биеу диуана бөтен кісі көйінеді, бейі алып кеңдей. Бес-алты ауыз өлеңмен жәтпә тиіп, езуіне шиіп, бұл тойдан қуып жібейейін, – деді. – Әй, диуана, Бадам ханым шақырып жатыр, жүргін бері, – деп жетелеп келеді. Тұсына келіп отырғызды. Бадам ханым өлең бастады:

– Бісмылда бұл тойға,

Кеп айтыңыз, жай-жай,

Асықпасаң өлеңді

Көп айтыңыз, жай-жай.

Күлбаршындай тоқалды

Бадам ханым деп жай-жай айтыңыз.

– Бісмылда, – деп тойыңа

1280. Келе алмаймын, жар-жар.

Байың тегін берсе де,

Сені алмаймын, жар-жар.

Әлде болса Күлбаршыным, жар-жар,

Сен бәйбіше болды дей алмаймын, жар-жар,

Айдын көлді жағалай

Елдей көштім, жай-жай.

Өлең айтып алдыңда

Желдей естім, жай-жай.

Заманымда тағыппын

1290. Тіллә шашбау, жай-жай.

Бауы жібек дамбалым,

Тістеп шешкін, жай-жай.

– Айдын көлді жағалай,

Көшейін бе, жар-жар.

Заманыңда тағыпсың

Тіллә шашбау жар-жар.

Сенің тіллә шашбауың

Кесейін бе, жар-жар.

Бадамша шошып қалды:

– Былжыйама бет алдыңа,

1300. Жаман сөз жалжыйама.

Аузыңа келген сөзді айтамын, – деп,

Ұлтанқұл төбеңді ойып,

Былжыйама, жар-жар.

Алпамыс:

Жүруші едің Ұлтан құл,

Қойым бағып, жар-жар.

Жүруші едің Бадамша,

Отым жағып, жар-жар.

Бадам шорым асықпай

Тұра тұрғын, жар-жар.

1310. Өлтірермін астыңа

Қазық қағып, жар-жар.

Әлқисса, Бадамша кеткен соң, Күлбаршынның тұсына келіп, Алпамыстың айтқан әужары:

– Жаңа келіп Байсынды

Жерім дедім, жар-жар.

Жаңа келіп Қоңыратты

Елім дедім, жар-жар.

Біраз өлең айтайын

Халық үшін де, жар-жар.

Әдемілеп өлең айт,

Келін, деймін, жар-жар.

1320. – Жаңа келіп Байсынды

Жерім дедің, жар-жар.

Жаңа келіп Қоңыратты

Елім дедің, жар-жар.

Қайтып өлең айтамын

Халық ішінде, жар-жар.

Құдай маған бермеді

Өлім деймін, жар-жар.

Бұл келіп отырғаны Алпамыс екенін енді жұрт білді. Қораның іші опыр-топыр ду болды. Үйдің іші көрісіп, жылауменен шу болды. Халықтың шуын естіп, далаға шықса, Алпамыстың келгенін көріп, Ұлтан құл қашып жөнелді. Алпамыс артынан қуып, ұстап әкеліп, халық ортасына отырғызып қойды. Айнала қарауыл қойды. Тойдағы адамдар Алпамыспен амандасумен болды. Ал енді ертеңмен «Алпамыс келді» деген сөз жалпы қоңыратқа жайылып, қатар жатқан халықта келмеген адам қалмады. Хан, қаралар бас қосып, Ұлтанның істеген жұмысын «адам істемес ұят» деп тапты. Өзінің әкесі Құлтайдың құлағын кесіп қойға салғаны, өз әкесіне сонша зәлімдік еткені, өте ерсі болып көрінді. Халық теріс деп тауып, сол уақытта Алпамыс ашуланып, долданып, орнынан қарғып тұрады:

– Көрдіңдер ғой, – деп,– көпшілік,

Жан-жаққа мойнын бұрады.

1330. Ақ таяқпен бір мәрте

Ұлтан құлды ұрады.

Бір таяқты көтермей,

Ұлтан құл барып құлады.

Ұлтан құл өлді сонымен,

Мұны да барһан қылады.

Ойға-қырға таратып,

Тоздырған елін жияды.

Ел сүйсініп батырға,

Елі-жұрты қуанды.