автордың кітабын онлайн тегін оқу  Өлеңдері, рауаяттары, шығармашылығы. Бесінші кітап

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы

ИШАРАТ ӨЛЕҢДЕР

БІР ҮЙГЕ

Бір үйге көп қараймын тамаша етіп,

Ұстаға соны салған көңілім кетіп.

Алыстан анадайдан түсіп көзім,

Қасына шыдай алмай бардым жетіп.

Әйнегі - су шыныдан, зыбыржаттан (зұпаржаттан),

Оқу бар ол әйнекте жазған хаттан.

От саулап әйнегінен көрінген соң,

Бұл дүние ома[1] фиһа шықты жаттан.

Құдайдың қаламымен жазылған нон[2],

Басы – жетпіс, аяқ – елу, ортасы – он.

Ноқаты саулап нонның шамшырақтай,

Есіңнен шығар, көрсең, ат пенен тон!

Оқысаң және болып харысқа[3] хад[4],

Оп-оңай даяр оқу алуға иад.

Хырыстың сбады (светі)болып табылған соң,

Біздерде құмарпаздық қалды бір ат.

Тамиғының[5] дәл аумаған ғаниы[6] болып,

Мөлтілдеп қарақаттай тұрса толып.

"Жесем-ау алып соны!"- деумен текке,

Барады бос үмітпен кеудең толып.

Есігі жалған емес, шын жақұттан (иақұттан),

Оқу бар отыз екі жазған хаттан.

Қызыл лағыл тақтайы екі ашпалы,

Мәнісін білдім түгел оқып иаддан.

Есіктің аузында түр қызыл лала,

Күйгенін жүрегінің айтып және.

Көрінген әйнегінен алғашқы оттан,

Сұрамай ешбір жаннан білдім мана.

Түтінге талды көзім қарай қарай,

Құйылған көптігінен жерге қарай.

Мұншама қалың түтін төгілгеннен,

Белгілі ол арада оттың бары-ай!

Қараумен көзім талды түтініне,

Жаратқан түгел құдай бүтініне.

Бейнеттің қазып тауын, әлектенді,

Су беріп Мәшһүр тілдің мәтініне.

Көрініп терезеден даулаған от,

Өртеумен ақыл-есті жаулаған от.

Мөп-мөлдір тұнық судың ортасынан,

Есіңнен айырмас па саулаған от?!

Ол отқа тиюменен күймес қолың,

Күн болса қолың тиер, болды жолың.

Қызуына бір жылытсаң, өн бойыңды,

Болмайды өзіңдікі ат пен тоның.

Болды екен Мәшһүр шешен қандайында,

Басылған құдірет мөрі таңдайында.

Бір-екі бу тартпа тұр тартып көзді

Есіктің ол жоғарғы маңдайында.

Біз келдік мұнша жасқа ашып-арып,

Тұрғам жоқ, жалған, саған тіпті жарып.

Бұрқырап бу тартпадан әтір (ғатір) жұпар,

Фарауам озхан мұрын жарып.

Әлиф (алиф)деп, оны Мәшһүр жаттап (жатлап) алған

Айтқызған емес тәңірім маған жалған.

Нанбасаң оның әлиф екеніне

Үстінде екі мәт тұр қатар салған.

"Әлиф"десем, аспаннан аққан жұлдыз,

Жарықтығы - қылғандай түнді күндіз.

Екі ай тұр қатарымен жаңа туған,

Көріп тұр сол әйнектен күнді бұл көз.

Қамалып өмір бойы қалған түнге,

Қадалып қарай-қарай ай мен күнге.

Не екенін соның бәрін көргенменен,

Білмейді дәнемесін бізден өзге (өңге).

Жаныңа тек түн болса, отты жақты,

Бұлақ боп ғам теңізі көзден ақты.

Өнердің күшін мұнан аясын ба,

Қойған соң беріп құдай тіл мен жақты.

Қалқайған ол үйде бар екі сенек,

Таниды мұндай үйді ақылы зерек.

Сол үйден түгел тегіс табылады

Не нәрсе көңілге алып қылған керек.

Бұлбұлға таңсық емес ұзақ қарға,

Асылса арманы жоқ бір күн дарға.

Көп түтін жатыр бықсып, қарамаймын,

Қараймын ар жағында оты барға.

Мәрмәрдан жұмыр діңгек бар қадасы,

Құдіреттің жіпсіз тізген меруерт тасы.

Сенектің дәл аузында шаншылып тұр

Шыбықсыз телеграмның бағанасы.

Бұл - бір үй:қолыменен пенде қылмас,

Күнінде бір көрмесең, көңіл тынбас.

Қызыл иақұт есікте телефон тұр,

Машинамен орнатқан тозбас, сынбас.

Телефон тек қозғалса, тартады күй,

Қалмайды оны естісең, басында ми.

Құмары құлағыңның бір қанады,

Дүниеде, айт, қайда бар осындай үй?!

Даусы бар аққу құстай сұңқылдаған,

Шегі емес домбыраның тыңқылдаған.

Аңсатқан көкейіңді екі шеге,

Тас емес, темір емес, былқылдаған.

Иа, алма, ол шегелер, яки анар,

Жемей-ақ құр иіскеумен мейірің қанар.

Бұлақтың сүт ағатын су ағары

Көрсем деп құмарланған естен танар.

Тозбайтын, ескірмейтін онда бар ма су,

Әйнектен шып-шып шығып тұрады қу.

Құр көрумен аузыңнан су ағызбай,

Тіл алсаң, көз жасыңмен бетіңді жу.

Сүт барын миың болса, айттым жаңа,

Жаратқан түп-түгел ғып Құдай тағала.

Арақ бар мас қылатын тағы сонда,

Есінді жия алмайсың, ішсең, бала.

Дап-даяр тағы онда ләззатты бал,

Төрт өзен таусылмайтын - үйреніп ал.

Бұлардың барын сонда білгендіктен,

Ойлаумен күндіз-түні біз болдық дал.

Молла - өзі, кітап та өзі: алсаң сабақ,

Тоярсың құр көрумен, жемей тамақ.

Қанағат:бір көргенің - мың күн азық,

Ас салып жейін деп пе ең қылып табақ?!

Онда бар Хақ жаратқан екі мәсдар[7],

Маседары наху сарыфтың болмайды астар.

Берсең де, дүние-малын-құны жетпес,

Бармақтай қаралдысы — жамбы тас бар.

Сықылды қаралдысы - кебіс басы,

Оты жоқ, болған күмбез —оның қасы.

Жеріне ойына алған жеткізетін,

Пароход— бір шаһардың машинасы.

Бір нон тұр қосылуға кәфке құмар,

Болған соң күнфикун[8], болар тұмар.

Бол дегенмен болып тұр мұнша нәрсе,

Болу керек болумен ұмар-жұмар.

Қосайық кәф пен нонды, ән салайық,

Үй даяр сырласатын, жүр, барайық.

Шамға шам түсуменен тіл алып тұр,

Қоспайық тұзға сорды, қамданайық.

Мен өзім болдым көмір жана-жана,

Сенде от барын өлеңмен айттым мана.

Екі шамның сәулесі араласты,

Ішіңді айтпай-ақ қой маған, бала!

Бітпеген жергілікті біздерге жал,

Жалы жоқ арық болар құр ауру сал.

Білмейтін қадір пұлын, ешбір құнын,

Кетеді бір ит алып, бердім деп мал.

Қазанға қайнап қанша піспеуменен,

Біз қалдық көңіл құрғыр өспеуменен.

Не екенін танымайтын ит ап кетпек,

Бір сүйектің орнында тістеуменен.

Бұл бір сөз бола қалды көкей кескен,

Қан жұтып талай шаһбаз, заһар ішкен.

Талай алтын мыс болып жерде қалған,

Танитынның қолына қашан түскен?

Гүл қадірін кім білер, бұлбұл білер,

Білдім деген бәрі де дүмбіл білер.

Жаялықтың орнына түсуменен

Қор қылады бұлбұлдан басқа өңгелер.

Көрдің бе болған бағбан гүлге құмар,

Ол итке гүл мен сабан бір бас шығар.

Гүлге ғашық бұлбұл көрсем-ау деп,

Соқырлық көрінгенді орға жығар.

Тұруға мұндай үйде қайда шама,

Көл болды көздің жасы тама-тама!

Қымыздың, қадірлі ас қой, көр ыдысын

Түтінге көп байланған қара саба.

Қымыздың құнын саба білсін қайдан,

Оған бір басқымыз бен іркіт, айран.

Біледі шөлдеп, шаңқап ішкен ауыз

Ынтығы құрып соған анадайдан.

Жалғанда кім ұшыраған керегіне,

Әркім құмар өзі еккен терегіне.

Қымызға қара саба аңсамайды,

Малманың болған үйір шелегіне.

Жұмсайды малға алдым деп, мал орнына,

Қыз-кемпір, жігіт қалды шал орнына.

Жағады танымаған отын қылып,

Ағашын анар алма тал орнына.

Оны айттым, мұны айттым, үйді айттым,

"Әлиф" пен жатқа білген "биді" айттым.

Қайда деп би ноқаты болып құмар,

Бөрі шын, басқа түскен күйді айттым.

Орынсыз сөйлеймін деп ауыз жаппай,

Мен қалдым жапа-жалғыз жанға жақпай.

Шарқ ұрып бұ дүниені шыр айналдым(айландым),

Сөзімді тыңдайтын бір құлақ таппай.

Май болып сүйкен маған, жұқпасаң да,

Қағып өт иығыңмен, соқпасаң да.

Жан ғой деп қимылдаған сөйлеп тұрмын,

Естіп кет құдай үшін, ұқпасаң да!

Қайтейін, тауға біткен сен - бір шынар,

Бұл сөзді құлаққа алып жұрт бір сынар.

Басына түскен жанға тура келсе,

Көз жасы көл болумен боздап жылар.

Иншалла, жазған сөзім бір де қалмас.

Бұл өнер тірім түгіл, көрде қалмас.

Болат мәтін қанжармен – тесілген тас, -

"Тесік тас, - деген сөз бар, - жерде қалмас."

Кез болар бір күндерде керегіне,

Адамның аса білгіш зерегіне.

Құлағына тағуға алмаса да,

Тағам деп алар біреу шелегіне!

1911 ж

ҚАНАҒАТ ТУРАЛЫ ЖҰМБАҚ ӨЛЕҢ

Бір патша көп қосынды жауға айдады,

Үш жерден ортасына ту байлады.

"Алып жүр, түзу бастап, оң жолға!"- деп,

Біреуін ортасынан хан сайлады.

Патшадан бұйрық алып, сонда ханы,

Жауына соғыс деген бастады, әні.

"Табанды айтқан жолдан біз тайдырсақ,

Түбінде жібермес, - деп, - тұз бен наны!"

Қосынмен жер қайысқан шықты түзге,

Жетерлік кісі есебі неше жүзге.

Жетпіс мыңға жетерлік шеру алып,

Толық боп, аудан, аймақ көрер көзге.

Күн ыстық, әуе айналып жерге түскен,

Таңсық боп бір жұтым су көкей кескен.

"Армансыз болар едім, - деп шуласып, -

Бір ұрттам мөлдір тұнық судан ішсем!"

Жаманнан - бөз қалады, жақсыдан - сөз,

Дүниенің келуі оңай, кетуі тез.

Бір өзен сарқыраған, саулап аққан,

Бұларға көлденеңдеп ұшырады кез.

Сонда ханы нөкерге жарлық шашты:

- Бара сала қоймаңдар суға басты!

Сол судан ішкендерің бізге ере алмай,

Қаларсың жер бауырлап, құшып тасты.

Судан жеңіл өтесің татпағаның,

Жақсы ғой жер бауырлап жатпағаның!

Ішсең судан, өлесің, суға кетіп,

Ішпегенің - ол суға батпағаның!

Ішемін деп, шөміш пен шелек салма!

Шелек түгіл, тостаған, аяқта алма! .

Ішкеніңмен қанбайсың, тоя алмайсың,

Айттым, әні, мейлің нан, мейлің нанба!

Жалаңаш қолыңмен ал, бірақ орта,

Қалмайсың соны қылсаң, қаңғып жұртта.

Сөз тамам, айтқанымды берік ұстаңдар,

Ішпеген іште, ішкен қалмақ сыртта.

Жаманға, жақсыға да айтылды сөз,

Жаманға - қисық ағаш, жақсыға - тез.

Құтылсын қайда қашып, жек көргенмен,

Өзеннен көлденеңдеп ұшыраған кез.

Күн ыстық:әуе айналып, шөлдеуі асқан,

Жалған ғой: біреу тасып, біреу сасқан.

Ертіс пен Сыр суындай дария тап боп,

Болар ма: "Ішпеймін!"- деп, мұнан қашқан.

Бет қойып келе жатыр суға қарай,

Көп болып деуші суға: "Ай, хай, жан-ай!"

Көпте не жоқ: тоқ мейлі, мелшиген бар,

Татары, татпасы да екі талай.

Бас қойды көбі жұрттың бара сала,

Жөнелді жанталастар шелек ала.

Біреуі аяқ, біреуі құманменен

Алып жатыр бөшкелеп құйып және.

Әркім білген жабдығын етіп жатыр,

Бас қоймаған дін есен өтіп жатыр.

Сүңгіп барып, ішемін дегендері

Су түбіне көрінбей кетіп жатыр.

Ішкендердің еріні қап-қара боп,

Аузы-басы көнтиіп, көп жара боп,

Сіңбіруге келмейді мұршалары.

Аласұрып қана алмай, жүзқара боп.

Қанша ішкенмен, сусыны қанбас болды,

Судан басын көтеріп алмас болды.

Зорланды, ыдыстарын толтыра алмай,

Ұзап судан ешқайда бармас болды.

Күн-түн ішсе тынбастан, қануы жоқ,

Қанбадым деп, тоқталып қалуы жоқ.

Жағасында бұл судың жата бермек,

Былай басып, бір табан баруы жоқ.

Ішкен жатыр - пәлеге әбден қалып,

Іші өртеніп, өзегі от боп жанып.

Ішпегендер тып-тыныш жүр, сау-сәлемет,

Ұрттасыпты қолымен бір-бір алып.

Сусындарын қандырып бір алғаны,

Мейірлерін қандырып шын нанғаны.

Ыдыстарын толтырып молайтыпты,

Қанғанынан артылып ол қалғаны.

Қолмен алып ұрттаған хан болыпты,

Білгендерге бұл сөзім таң болыпты.

Ханның тілін алумен, татып тойған

Санаса үш жүз он үш жан болыпты.

Ішкендер ішіп жатыр әлі жатып,

Таңдайына жабысып, тілі қатып.

Бұлай судан өтуге бірі ере алмай,

Қарашығы жоғалып, қалды батып.

Жақсының өзі өлсе де, өлмейді аты,

Мәшһүрдің жұртқа таныс-жазған хаты.

Өлең деп қарапайым, қапы қалма,

Құдай сөзі - Құранның переводы(пирауаты).

Шешуі

Ұлығы патшалардың - патша Құдай,

Дүниені бір дария ғып қойған солай!

Бұ жалғанның жүзіне келіп, кеткен –

Өтпекші бұл дариядан шулай-шулай!

- Дарияға аса сүңгіп кетпе!- дейді,

- Тоям, - деп, - үміт мұнан етпе!- дейді.

- Қорек жалғар қарынға байлаулықтан,

Бір табан асып әрі өтпе! - дейді.

"Тоям", - десең, боласың жаманатты,

Тойған тоқтық бұзады адамзатты.

Дүниеге құмарланба, хырыс болма,

- Бол, - деп айтты, - азына қанағатты.

Құдайдың бізге сайлап қойған ханы –

Жіберген әрбір тұста пайғамбары.

"Жоққа - шүкір, азына - қанағат!"- деп,

Әуел бастан кешіріп, айтқан, әні!

"Дүние ойна, "- деуменен өмірің өтер,

Бұ дүниеге қарық (ғарық) болған суға кетер.

Алас ұрып, жаныңды қинағанмен,

Ажал келіп қалған күн бәрі бітер.

Тоймағандар тоя алмай суда қалған,

Бұ жалғанға сусыны емес қанған.

Бір татқанға қанағат қылған жандар

Тәңірі алдына көркейіп мәз боп барған.

Аса мәнді бұл бір сөз толық ұқса,

Жете алмай мағынасына болдым құса.

Пенделерге жіберген Құдай өзі,

Болам десең, бозбала, маған ұқса!

Бұрқыратып соғушы ем баяғымда,

Жеке қара боп жүрген саяғымда.

Ашып көр де, Құранды оқып қара –

Дәл екінші параның аяғында.

Ақымақлықтан сөйлеймін әңгіме айтып,

Кейде танып есімнен, кейде қайтып.

Құдай сөзін өзіндей сөйлей алмай,

Енді артымды қысайын, аяқ тартып.

Қайдан тегіс сөйлейін бір парасын,

"Әне тұр!"- деп, нұсқайын мен қарасын.

Мен Ағыбай емеспін, Бұғыбаймын,

Оқып өзің ұғыңдар сөз сарасын.

Сөйлеп кеттім көңілімде нақ болған соң,

Өзі қолдап, Құдайым жақ болған соң.

"Тәпсір білдім!"- деп, алас ұрмайын мен,

Тауилына заһыным шақ болған соң.

Қате болса айтқаным, Тәңірім, кешір,

Тілім тілмаш болғанда, қолым - писарь.

"Мұхұлима маша"- дедің өзің,

Періштенің жазғанын Ием (түсір!).

Өлең - жұмбақ: керек-ті оған шешу,

Көрсоқырға көп қиын сөзге түсу.

Қазақ байғұс насихат сөзге түспей,

Бар білгені - қалшиып ерегісу.

"Дүниенің жиылғаны жаман!"- дедім,

"Дөңгелегі шыр айналған заман!"- дедім.

"Дүние жиған қорлықпен өмірі өтіп,

Жимағандар болады аман!"- дедім.

"Бұ дүние көп жиылса, шаян?"- дедім,

"Шаяндығы білгенге аян"- дедім.

"Әуел - ахыр болғаннан дүние - дүние

Ешкімге қылмаған бұл баян!"- дедім.

"Бұ дүние жиған жанға жылан!"- дедім.

"Көрмеген ешкім опа мұнан!"- дедім.

"Алысып қараңғыда қаңғып жүрсің,

Көрерсің, бір ашылса тұман!"- дедім.

"Жақсының күйі түсер дуда!"- дедім,

"Тұрақ жоқ ағып жатқан суда!"- дедім.

"Жиған жан бұл дүниені оңбайды ақыр,

Бұл өзі кісі өлтірер у да!"- дедім.

Тимеді құлағына бір де - бірі,

Боп жүрдің өз үйінде өзің ірі.

Тағы да, байғұс-ай, сүй деп еді-ау

Дейді ғой жалғыз-жарым жүрген тірі...

Бұл Мәшһүр бұрыннан-ақ көзін жұмды,

Уыстап жүрді шашып топырақ құм[ды].

Бірің: "жынды", біреуің: "ақымақ"- дедің,

Жазығы— жимағандық дүние сұмды.

Пайғамбарлар халық жұртқа болғанда бас,

Кедейлерге молайған азық пен ас.

"Құдай әмірін орнына келтірем!"- деп,

Өмір бойы байлармен боп өткен қас.

Сараң боп, бермеген соң, байлар қарыз,

Айтқан сөзің ауыз жетіп, Аллаға арыз.

"Соғыспен ал, бермесе, байлардан!"- деп,

Аятпенен соғысты қылған парыз.

Сол заманда бір ашқан кедей көзін,

Пайғамбардың көрумен нұрлы жүзін.

Құлағың естігенді көз бір көрмек,

Бұрын естіп оқығанбыз Құран сөзін.

Көбіңе жек көрінші менің сөзім,

Өз сөзімнен танбаймын сонда да езім,

Заманында пайғамбар не болғанын

Иншалла, тірі болсам көрер көзім.

Дүниеден сыр жалаңаш Мәшһүр өзі,

Опасызын жалғанның көрген көзі.

"Олкин латжон ална сихын"-

Ұнатпасаң, ұнатпа - Құран сөзі!

Күн шықты, жұлдыз біткен өртке күйді,

Күймесе, қайда кетті, не жау тиді.

Жел қатайды, еңсе бір көтерілді,

Ғайыптан бір қыз келіп, беттен сүйді.

Жоғалды көп көлеңке түн боп басқан,

Жарқ етіп күн шыққан соң, көркейді аспан.

Қамыққан мұңды-шерлі пендесінің

Құдай ғой жарқ еткізіп көңілін ашқан!

Есті адам - қанағатты. Қанағатты адам тиянақты.

Тиянақты адам көнтерлі.

Көнтерлі адам қайғысыз.

Қайғысыз адам бақытты.

Ендеше есті адам бақытты болады.

КӘФ ПЕН НОН

Дүниенің қарамадым көп-азына,

Ескеріп көз алмадым қыс-жазына.

Шимайды жындылықпен сала бердім,

Шимайлы шайдың қалған қағазына.

Қоймайды жолыққан жан: "Өлең жаз!"- деп,

Батпаққа батырады: "Күнәң аз!"- деп.

"Ертерек ат байланған төбе еді ғой,

Алтынның шыққан жерін белден қаз!"- деп.

Болғанда біреуге алтын, біреуге - мыс,

Табылса киімге астар, жоқ болып тыс.

Қорытып алтын қылып бір ала алмай,

Бейнетпен өтті өмірім (ғұмырым) сол жазы-қыс.

Айтпайды мені ешкім: "Малы бар!"- деп,

"Жүйрік қой бабы түскен, жалы бар!"- деп.

Болсам да арық, жауыр, қоймайды жұрт:

"Қойнында өлген сарттың наны бар!"- деп.

Бірдей боп бұ базарда атлас пен без,

Жоқ болып асылынды танитын көз.

Белгілі бұ да бір дерт ұстамалы:

Жолығып кеткен жанның қолқасы - сөз.

Жалғаннан құр алақан өттік босқа,

Бола алмай бір түгел жан дұшпан-досқа.

"Өлген қыздан дәметкен өмір-тентек", -

Дегендей жұрт дәметіп, бір-бір нұсқа.

Жас жетіп, дәурен кетіп, елу асқан,

Шайқалып ми су болып, ақыл(ғақыл) қашқан.

Өнердің жастықтағы (жаслықтағы) бәрі көшіп,

Күн еді ұмытшақтық орнын басқан.

Ақыл-ой, зейін(зеһін) біткен тарап кетіп,

Жалқаулық, жадағайлық, - түгел жетіп.

Дал болып айран-асыр(хайран-асыр) қалдық тұрып,

Құдайдың шеберлігін тамаша етіп.

Бір Құдай өзі бар да, өзге жоқ-ты,

Бұл қарын бір күн аш та, бір күн тоқ-ты.

Сөйлеумен ақыл-естің жоқтығынан,

Шатпалап әр нәрсеге көңіл соқты.

Ғаламға қылып заһар, шашты нұрын,

Құлақ, көз, беріп бізге ауыз, мұрын.

Бір өзінен басқаның жоқ күнінде,

Жаратты екі жапырақ елден бұрын.

Жапырақтың біреуі - кәф, біреуі - нон,

Көңілді Хаққа қойып, айталық шын.

Сол екі жапырақ болды ерлі-байлы,

Болғанда бірі пышақ, біреуі - қын.

Орнатып кәф жапырағын нонға қойды,

Мас болып бір ноқатпен қарны тойды.

"Күне" деген сөзден тойып мұнша ғалам,

Біле алмай біз шаршаттық ақыл ойды.

Бұ жалған аз күн ермек көңіл бөлмек,

Құдайдың қылғанына пенде көнбек.

Бір Құдай тумай тұғын, тудырмайтын,

Онан өңге не нәрсе туып, өнбек!

Не қылса, өзі қылды Құдірет күшті,

Туумен бір — бірінен мақұлық өсті.

Бір-екі жапырақтан өрбіп мұнша,

Құдайдың құдайлығы көзге түсті.

Ойлашы: болған не бар — кәф пен нонсыз,

Жалғанға кім бар айтшы келген мұнсыз?!

Сөзімде қате(хата) болса, сөкпе, ағалар,

"Ай кірсіз, - демеді ме, - Құдай мінсіз!"

Қалып тұр, жалған, сенен көңіл суып,

Біз саған жете алмадық мұнша қуып.

Отырмыз барды-жоқты сөйлеп-шатып,

Жан болып екі жапырақ еттен туып.

Көрінген көзге жылы бет емес пе,

Құдайға суық жүзді шет емес пе?!

Кісінің кісілігі - тіл мен жүрек,

Екеуі екі жапырақ ет емес пе?!

Кетпен шот қолға ұстайтын кәф емес пе,

Осы сөз анық емей, сол көмес пе?!

Бір салып қалған жерден топырақ алса,

Шұңқыр боп қалған жерін нон демес пе?!

Қалам-кәф, ойлап тұрсаң, дәуіт(дәуід)-нон-ды,

Бірінсіз бірі болған қашан онды?!

Бас қосып қалам, дәуіт жазу(иазу) жазса,

Кеңеспен онан шыққан дүние толды.

Тілің - кэф, аузың - нон, түкірік - сия,

Қу нәпсің— бір биік шың қызыл қия.

Отырумен шаршадық шаппай, желмей,

Кеңесті ойға келген жия-жия!

Енді бір кәф, басқада тұрған ноны,

Жаратқан осылай қып Құдай мұны.

Кәфті нонға қоспасақ, сөз бола ма,

Жұмсаймыз қай орынға - айтшы мұны!

Болмасын есіл сөзім бояқпен без,

Сен - бір сурет: болғанмен: тіл, құлақ, көз.

"Кәфті нонға қосалық - күн", - дейді ғой, -

Екеуі қосылумен бол сын көп сөз.

"Күн(кін), - дейді Құдай өзі: - бол!"- деп айтты,

"Біріңмен бірің тойып, тол!"- деп айтты.

"Бас қос та, екеу-екеу әңгіме құр,

Суал, - деп, - қашан бізге - сол!- деп айтты.

Қағаз - тән(тін), сия да тән(тін): ақ пен қара,

Төгілсе аққа қара, жүзі қара.

Қаламмен жазылған соң, жанды болды,

Оны алып оқымасқа бар ма шара?!

Сақтаулы әбдіреде қағаз қалды,

Тиген жерін былғауға сия барды.

Құдайдың бұ да ғажап шеберлігі:

Екеуін: дәуіт, қалам қылды жанды.

Қаламды шимайшылар қолына алды,

Сияға дәуіттегі күн-түн малды.

Шеберлеп, келістіріп жазған сөзі,

Нұсқа боп кейінгіге үлгі қалды.

Тіл де - өлік, ауыз да өлік, айтпаса сөз,

Құр сурет - жарқыраған, бақырайған көз.

Басында әр моланың бір сын тас бар,

Тірі деп оны есепке алмаймыз біз.

Тіл - қалам, ауыз - дәуіт, түкірік - сия,

Жан - бұлбұл, дене - қапас, көңіл - ұя.

Көз - қыран: көрінгенге аласұрған,

Сол үшін біле алмадық нәпсі тыя.

Аузымнан шыққан сөзім таңдай атқан,

Сондықтан талай жанды таңырқатқан.

Естімей дәнемені тұрған күнде

Көңілің бір өлік еді жансыз жатқан.

Бұ көңілің болды өлік қыстай, жаздай.

Маңыңа жан жуымай, басың таздай.

Біреуді жақсы көріп, жылы тартсаң,

Кіршіксіз болып көңілің ақ қағаздай.

Білмеді сақтаған сыр ішке сыя,

Тақалды нәпсі өлуге тыя-тыя.

Жек көрсең, ол біреуді суық тартып,

Болғаны онда көңілің қара сия.

Басқаға қыс боп тұр күн, маған жаз ба,

Саңырауға сөз айтқаным ақылым аз ба?!

Шыныңды айт, өтірік айтып, күр күйдірме,

Сия ма, маған көңілің, ақ қағаз ба?

Ал, көңілің сия болсын, қағаз болсын,

Қалам боп менің сөзім оған қонсын!

Тіріліп өлген көңілің жанданған соң,

Сен шыдап сабыр қылып, қалай тұрсың?!

Сен илан(инан), ант амансыз, тіліме нан,

Қалмады бұ денемде бір тамшы қан.

Сөзім бар: мағына біліп, ұққаңдарға,

Көңілге өліп қалған саларлық жан.

Тәтті ұйқы, мамық төсек - жанның тынышы,

Естісең жақсы кеңес - құлақ тұршы!

Парсы мен араб емес, қазақ тілі,

Сенің өзің мына сөзге мойның бұршы!

Әрі өлең - бұл жазғаным-әрі ғарыз,

Емес қой үндеместік уәжіп, парыз.

Сөз - несие: сатып тұрмын алмастан пұл,

Күнінде төлемесең, саған қарыз.

Ойна да, ұт, қалмай босқа, болмаса ұтыл,

Алтын болмас сөйлемей, сақтаумен тіл.

Сөзімнің - біреуі алтын, бірі - күміс,

Фальшивый мысын тап та, менен құтыл!

Сөйлесе, білінеді тілдің құны,

Жаратқан "сөйлесін"- деп,

Құдай мұны. Құдайдан, айналайын, шеберлікпен,

Жаратқан бір жапырақ ет қып оны.

Тіл болса, сөйлегендей жұрттың бәрі,

Айнала тұра қалар жас пен кәрі.

Қозғамай сақтағанмен құр қызыл тіл,

Кәнеки, ол неге ем, неге дәрі?!

Сөйледім танытуға сөздің салтын,

Сөзімнің байқап қара сен алды-артын.

Қозғамай сақтағанмен қызыл тілді,

Кәнеки, сақтап қанша бола ма алтын?!

Қызыл тіл сөйлемесе, керек неге?!

Тісіңді егеу қыл да, тілінді еге!

Ауызыңды ашпай, қырық жыл сақтағанмен,

Болуға жарамайды бір мыс шеге!

Көңіл - кен, мол қазына, сөз - бір жауһар,

Ауыз - садап, сөз онда - дүр гауһар.

Құлақтың құршы қанған жақсы сөзді

Не зәмзәм, не болмаса дерсің кәусар!

Қызыл тіл неше түрлі сөйлер сөзді,

Қанжардай тас кесетін екі жүзді.

Інжу менен маржанды тіл жасады,

Тізілтіп өлең оны жіпке тізді.

Сең соққан балықтай боп қалдым жатып,

Көзге бір көріне алмай таңдай атып.

Болмаса көз бен тілім - мал тапқышым,

Аламын мен кінәны кімнен сатып?!

Бермеді ұрлық, ойнас ебін маған,

Бұ жалған жаңылмады кегін маған.

"Болсын, - деп, - кінәсы көп құлдың бірі!"-

Құдайым өлең берді-ау, тегін маған!

Аға бер, тұрмай, бейпіл көздің жасы,

Тіл мен көз бір басыңның өш пен қасы.

Құдайдың есебі жоқ, мол рақметі (рахматы)-

Күнәкар(кінәһкар) ғасырлардың сыбағасы.

Аламын кейбіреуді мен жамбасқа,

Серт қылдым - тірілікте бір талмасқа!

Білсем де күнә екенін соқтығамын,

Алланың рақметінен (рахыматынан) құр қалмасқа!

Жалғанда қылған күнәм көңіліме тоқ,

Құдайым бар: не ғам бар, уайымым жоқ.

"Күнәсызбын жалғанда", - деп, өткеннің

Орны - азап, аты тозақ: қып-қызыл шоқ.

Қалады әр қызықтан жаман құр(ы).

Бос өтіп көктем уақыты, жазғытұры.

Қолынан келмеген соң жай жүреді,

Болмаса тәубесі жоқ, болмасқа ұры.

Қараған көз бекерге қарамайды,

Шикі ішкен ас бойыңа тарамайды.

Батып күнә қыла алмас жүрексіздер

Қорқып, тәубе қылуға жарамайды.

Жақсы өтті, бұ жалғанда жаман қалды,

Қай пенде күнәсыз боп аман қалды.

Күнә қылу қолынан келмейтұғын,

Құр сурет жамандарға заман қалды.

Ойнап күлер қызықты, сауықты ел жоқ,

Ауыз баста болғанмен, сөйлер тіл жоқ.

Жұрттың көңілі жалғанға сондай ауған,

Еркек пен ұрғашыда тегіс бел жоқ.

Дүниені қалтасына бүктеп басып,

Ақтармас әбдіренің кілтін ашып.

Қызғанумен дүниені ұстап қолға,

Тұрады бір-бірінен үркіп қашып.

1910 жыл

МІНІЛМЕГЕН КӨЛІК

Маған десең, дәурен сүр жүз мың хандық,

Қолыңа ұстағаның - пұшайманлық.

Бастан кешкен нәрсені есепке алсақ,

Қай жеріңнен табылар мұсылманлық?!

Ит жиреніп жеместі - біз асадық,

Өрмекшідей ау құрып, тор жасадық.

Он екі хайуан бағып, мазаттанып,

Жылда біреуін жеуменен көп жасадық.

Басы - көті он екі болды харам,

Ала жаулы оның да алтауы - арам.

Ішкен - жеген нәрсені есепке алсам,

Мұныменен боламыз, қайтсек, адам?!

Өткен күнді түсірсек есімізге,

Жылан, тышқан кетіпті ішімізге!

Өңімізде жиренбей қалай жедік,

Шошырлық-ты көргенде түсімізде (түсімізге).

Кей жаман білмейді өткен өмір жасын,

Анықтап біле алмайды дос пен қасын.

Жаңылмасам, жегенім рас шығар:

Жолбарыстың төртеуін, мүжіп басын.

Жылан, тышқан, - кім жүрген соны санап,

Кім жүріпті ескеріп, қадағалап.

"Есепсізден, - деген бар, - есек артық",

Сол себептен ескеріп, білдім санап.

Мақал бар: "Табар ешкі егіз, ит сегізді."

Қатса, бетін кім баспас, көл, теңізді.

Жылан, тышқан аралас жедім бірге,

Екеуінен шын анық мен сегізді.

Құдай білсін болғанын әлденешеу,

Жалғыз емес, анадан тудық үшеу.

Өмір бойы санасам жегенімді,

Адал малдан мен жеппін: қойдан - бесеу.

Артық емес бұл саннан жылқы, сиыр,

Бір соны жоқ, мекенім болды шиыр.

Жаз кетіп, қоңыр салқын күз болғанда,

Жан біткеннен оңаша қондық қиыр.

Жегенім жоқ өмірімде түйе сойып,

Жүргенімді білмеймін немен тойып?!

Он екі айға бір қоян болыпты азық,

Төрт қоянды біржола жеппін қойып.

Өмір бойы жегенім - төрт-ақ балық,

Жемегім бесеу еді, Құдайға анық.

Қожасынан тауықтың - жедім бесеу,

Семіз келді төртеуі, біреуі - арық.

Ести берсең, табылар біздерден кеп,

Жағаңды ұстап, шошырсың: "Япыр-ау!"- деп.

Қайда жүріп білмеймін жегенімді,

Май мен нанда: қойыппын бесеуін жеп.

Бір араға топтанып, бас қос, жиыл,

Жан болсайшы: "Бұлардан, - дейтін-тыйыл!"

Шәуілдейтін, үретін жарықтықтан

Төртеуінен - біреуін сойдық биыл.

Мен жиренбей жегенмін соны не ғып?!

Бойға сіңген тамақ боп, қалай жағып?!

Поселкенің қадірлі хайуанын –

Төртеуін жеп, біреуін тұрмын бағып.

Мұныменен оңайын қайда барсам,

Бұл күйменен не болам, өліп қалсам?!

Бар денемде бармақтай адалым жоқ,

Ішкен - жеген нәрсемнен есеп алсам!

Анық өзім білмеймін есеп, санды,

- Іште жаттың, - дейді жұрт, - бес ай жанды.

- Онда мен неден ауқат алдым?- десем,

- Қорек қып жаттың, - дейді- қызыл қанды.

Тәңірім бізді(бізлі) қадірлеп, жақсы(иақшы) күтті,

Қандай жерді біздерге (бізлерге) қоныс етті?!

Жарық дүние – жалғанға - келген шақта,

Ал дегенде, татыппыз ішке сүтті.

Мен өзім өмір бойы тойда жүрмін,

Қырға шыққан жерім жоқ, ойда жүрмін.

Ит (ет) жүрегім түзуге бір айналмай(айланбай),

Ұйтқып соққан борандай ойда жүрмін.

Боталы түйе болды ғой күлігіміз,

Онан басқа бір болмай керігіміз.

Ешқайда жүре алмадық, тұра алмадық,

Болмаған соң жанашыр серігіміз.

Қорадан өлсе шықпас боталы інген,

Бір жанды көре алмадық күлік мінген.

Бет алып екі - үш күндік барсаң жерге,

Бұрылып, ботасына қайта келген.

"Күлігім бар!" —деп, мен жүрмін көңілім тойып,

Өмір бойы бір жемей, оны сойып.

Көзім көріп, қолым бір ұстамайды,

Күні - түні бордаққа байлап қойып.

Қайдан қалдым қызықты мұндай қуға?!

Жаным құмар жасымнан әр түрлі уға!

Доптай басым арқалап таудай жүкті,

Апарамын көтеріп от пен суға.

"Мінсем, арып қалар!"- деп, ер салмаймын,

Міну жағын әмірімде еске алмаймын.

От пен судан ауызын бір айырмай,

Бағып соны күтуден бір талмаймын.

Тәңірім бізге беріпті: "Мін, - деп, - керік!"

Жергілікті жаратып, қылып серік.

Міну түгіл, жүрмеймін жетектеп те,

Соны арқалап жүруге өзім жерік.

Жасымнан мен арқалап қылдым машық,

Болғандықтан боталы түйеге ашық(ғашық).

Есіл - дертім бұл итке кетіп қалып,

Қызығынан жалғанның қалдым қашық!

Енді, міне, қартайдым, елу астым,

Енді табан, қырыққа қадам бастым.

Мен - арықта, ол - семіз: күнде өсуде,

Қалжырап, арқалаудан енді қаштым!

"Ауырар!"- деп аяумен, мұрнын теспей,

Бота болған бойымен тұр ма өспей?!

Үлек (лүк) болды, нар болды, бура болды,

Жата ма қыста онда бұл ел көшпей?!

Кәне, арба салмадық, не жүк артып,

Ноқтаны быт-шыт қылар бір-ақ тартып.

Басын ұстап, бір нәрсе қылмақ болсаң,

Шап береді өзіңе көз алартып.

Бордақыға, семіртіп, мұнша байлап,

Артасың, атаң басы, сен жүк жайлап.

Жоласақ маңайына енді бірақ (жырақ),

Басыңды быт-шыт қылар бір-ақ шайнап.

Ал, енді мұныменен бітеді ғой,

Мінем десең, көрерсің айт пенен той.

Ғауан үбан заллікке мезгілінде,

Папғау матүғуе амыруын бас сал да сой!

АҢЫЗ ӨЛЕҢДЕР, НЕМЕСЕ РАУАЯТТАР

ҚҰДАЙЫМ ЖЕКСЕНБІ КҮН ЖЕР ЖАРАТТЫ

Құдайым жексенбі күн жер жаратты,

Жер-суды әуел бастап - бір жаратты.

Тау мен тас, ағаш пен шөп, көл мен өзен

Түріндей текеметтің түр жаратты.

Жерлерден аға берді бұлақ қайнап,

Гүлденіп бәйшешектер, бұлбұл сайрап.

Жексенбі, дүйсенбі мен, - бұл екі күн

Жер жүзін тегіс қылды түгел сайлап.

Сейсенбі - жер, сәрсенбі күн көкті қылды,

Құдіретпенен қылған ісін неше бөлді.

Көкті жерге пар қылып жарастырып,

Ай мен Күн, жұлдыздан перде құрды (түрді).

Екі күн - Жер, екі күн Көк жаратты,

Бір-біріне екеуін жұп жаратты.

Бір сағатта қылуға құдіреті бар,

"Пендеме ғибрат болсын!"- деп жаратты.

Кітаптан көргенімді айтпан теріс,

Құдіреттің қылған ісі тіпті келіс.

Ырзық, несіп-қоректі ішіп-жейтін

Жаратты бейсенбі күн бәрін тегіс.

Аспан - биік, Жер - төмен, тау, тас - қатты,

Ат аяқты болғанда, құс-қанатты.

Заһардан - бал, тікеннен гүл шығарып,

Жұма күні жаратты адамзатты.

Құдіретпен он сегіз мың ғалам болды,

Бәрі - қабық, маңызы адам болды.

Құдайдың құдайлықпен қылған ісі

Жаралып алты күнде тамам болды.

Кім айтар: "Қылған ісім болмасын", - деп,

"Орынға осы жұмыс тұрмасын", - деп.

Сабырдан сабақ берген білген жанға:

"Асығыс пенделерім қылмасын, "- деп.

Жаратып он сегіз мың ғалам мүлкін,

Ешбірін кем қылмай ажар, көркін.

Үстінде Құдірет өзі патша тұрып,

Өзді-өзінің бәріне қойды еркін.

Сонда жарлық түсірді Көк пен Жерге:

- Тауға, қарһа, алдыма кел, - деп, - бірге,

- Ай, Күн, Жұлдыз, ағаш, шөп, - шашбауыңмен

Ажарланып, көркейіп кір, - деп түрге.

Құдіреттің жарлығынан қатты састы,

Алдына құлдық бас, тәубе - қойды басты.

Көк пен жер бірдей шулап қоя берді:

- Атыңа тағфин, - деп, аузын ашты.

Ауыз бар, жоқ болса да бас пен шеке,

Екеуі бірдей айтты, емес жеке. "

Сонда жердің ашылған аузы қай жер?"-

- Десендер, осы күнгі тұрған Мекке!

Мұнымды бекер деген кітап қарар,

Халқыма білгенімді айтсам жарар.

Көк пен Жердің аузы сол болғандықтан,

Құдайға жылаушылар сонда барар.

Құдірет айтты: - Бәріңе мен бердім дем!

Мен бермесем, кәнеки, беруші кім?!

Мүлтіксіз ғып жараттым тепе-тегіс (теп-тегіс),

Бірінді-артық, біріңді қылмастан кем.

Еш біріңе сыяпат жоқ тарлығым,

Бұйрықты емес кесімді - бұл жарлығым.

Ортасына бұл көптің тастаған сөз,

Білсін - деп, баршаға ез барлығым.

Ерік, ықтияр өзінде көк пенен жер,

Ай мен Күн, бұл кеңеске сендер де кір.

Тау мен тас, шалқып жатқан дария сулар,

Көремін алаламай бәрінді бір.

Мен қинап еш біріңді зорламаймын,

Тозаққа түсірем деп торламаймын.

Біріңді - артық, біріңді кем көрмеймін,

Бәрі - өз мүлкім, жасытып, қорламаймын.

Қысылып жарлық сөз деп қалма! - дейді,

- Ерік өзінде жақпаса, алма! - дейді.

- Сақтауға бір аманат ие болып,

Ішінде бір талапкер бар ма?! - дейді.

Күрсінді сонда бұлар демін алып:

-Айтып тұр ғой таңдауын бізге салып.

"Біз сақтаймыз!"- деп, оны, батырсынсақ,

Жоғалармыз бір іске ұшырап қалып.

- Жарлығыңа біз мойынсұндық! - дейді,

- Неге арнасаң, сонымен тұрдық! - дейді.

- Сауап, ғазап жағына бастырмай-ақ,

Еркімізбен жай қойсаң, құлдық! - дейді.

- Ауыр ғой бұл аманат Қап тауынан,

Шыр айналған Жер мен Көк жақтауынан.

"Аманат" деген аты ауыр екен,

Қарсылық емес, қорықтық сақтауынан.

- Бәрі өз мүлкім осынша ғалам, - дейді,

- Қашып түр қорыққандықтан тамам, - дейді.

- Көптің бірі болумен кетесің бе,

Сен қайтесің, бейшара адам?! - дейді.

Адам сонда қуанып ұшып тұрды,

Дарғаһына Құдіреттің қол қусырды.

- Аманатыңды ап кел де, арқама қой,

Бас - омақа, [міне, ] арқам - қара жол-ды!

Сонда көңілі дәуірлеп ұша берді,

Шын ықыласын Құдайға қоса берді.

- Міне, басым - жолыңда құрмалдық! - деп,

Домаланып арқасын тоса берді.

Сонда Құдай не дейді - құдірет өзі,

Жұртқа шашқан жария ғып мынау сөзі:

- Көк пен Жер, Ай менен Күн, тау мен дария

Адамның адамдығын керді көзі.

Аспан биік болғанда, Жер - аласа,

Таулар зор, дариялар мол - көз қараса.

Ай мен Күн қандай жарық, жұлдыздар көп,

Жаралған бәрі оңды боп бір тамаша!

Болыңдар бұл турада бәрің есті,

Алуға аяқ баспай міндетті істі.

Мынау адам жығылды құшақтай-ақ

Қуаты ешқайсыңнан емес күшті.

Бәріңнің түгел тұрды ғақыл-есің,

Түп-түгел өз бойында қуат-күшің.

Қорғанып қала бердің міндетті істен,

Өзіңнің өзіңменен болып ісің.

Мынау Адам өзімен болмай ісі,

Әзінен кетіп қалды ғақыл - есі.

Есі-дерті істе емес, Иеде боп,

Нәрсені мойнына алды жетпес күші.

Бәрі жария қылған іс, жоқ мұнда ұрлық,

Пенде білмес табарын неден қорлық.

Ғақыл-есі кеткеннен Иесіне

Өзіне-өзі қылды әбден зорлық.

Махаббат үміткер боп бір Алладан,

Айтқанмен жұмысы жоқ не мағынадан.

Ойға салмай, ойламай соқтыққаны

Тұрарлық боп айтуға деп: "Бұл надан!"

Құмарланып бұл жолға өзі түсті,

Мұнан аулақ қыламын бұл екі істі.

Не нәрсеге кірсе де, тартпай басын,

Міндетімен беруге қуат-күшті!

Аяп кетіп бүл жерде мейірім түсті,

Мұнан аулақ қыламын бұл екі істі.

Ғылым менен ақылды бердім бұған,

Бәрің бұған боласың құлақ кесті.

Ғылым, ғақыл, мінекей, - бұған лайық.

Бірі кеме болмай ма, бірі - қайық?!

Бір адамға екеуі орнаған соң,

Қалай ақсаң солай ақ, Еділ, Жайық.

Адамзатқа беріліп ғылым, ғақыл,

Соның үшін дүниеге болды нақыл.

Білмес, бермес - Құдайда екі-ақ іс бар,

Ніжеллікті (қабылдықты) білмейді бермес ақыл.

Қалай екен Құдайдың сыйлағаны?!

Табылмайтын сый(сын) екен қинағаны!

Ғақылменен ғылымды болды әшкере

Бір адамнан басқаға қимағаны.

Мен сөйлесем, қалмайды сөзден шартық,

Ар жағында емес мол, көзі тартық.

Адам ата сол күнде жаралғаннан,

Өзге күннен жұманың қадірі артық.

Жан —жануар адамға қойды қолды,

Адамменен көркейіп дүние толды.

Арқасымен Адамның дәреже алып,

Өзге күннен жұма күн абзал болды.

Көркейген не нәрсе бар Адам келмей?!

Немен адам болады —жүрсің білмей!

Болмаса алтын емес, күміс емес,

Жаралған жеті күннің бәрі бірдей.

Құмырсқа қыбырлайды, о да жүрсе,

Жұрт құлағын салады ит те үрсе.

Құстың бәрі бір басты, екі аяқты,

Адам сол - адам болып санға кірсе!

Қисыққа (һыменқыд) тартылмайды біздің қалам,

Кетеді жазған сөзін сөйлеп тамам.

Жан мен сақал, ауызда сөз болғанмен,

Оныменен саналып болмайды адам.

Есектің де байқасаң жаны бар ғой,

Деп айтпайды оны ешкім: "Жануар ғой!"-

Жұрттың көбі "Есектей адам!"- дейді. "

Айдап жүрген, - деуменен - малы бар ғой".

Қалам - піспек, дәуітім - қара сабам,

Мас қылайын қымызбен келсе шамам.

Текеде де сақал бар, көр, нанбасаң,

Соныменен, кәнеки, болды ма адам?!

Адам емес, мұнымен бұ да тұрсын,

Танытпаған адамды жалған құрсын (құрысын).

Тоты құс та сөйлейді үйренумен,

Қандырады о дағы құлақ құршын.

Сөз деген - жайылған мал: далаға өрсе,

Кәне, қора табылып, соған кірсе!

Не нәрсе түссе көзге, танылады,

Адам сол: адамдығын жұрты көрсе!

Нашарға жаның ашып, ішің күйсе,

Бейнетпенен мал тауып, пайдаң тисе.

Кем-кетік, жоқ-жітікке қайырылысып,

Аш тойынып, жалаңаш киім кисе!

Әр не қылсаң, ұнатып, тәңірім сүйсе,

Бір жылаған көзіңнің жасын исе!

Адам деуге лайықты болдың сонда,

Бір өзіңнен басқаға пайдаң тисе.

Жан жоқ болса, қаласың жерде жатып,

Маңайыңа келе алмас ешкім батып.

Жоқтан бар ғып сол күнде берген Құдай,

Болмаса алып едің кімнен сатып?!

Жанды ма, көрмейсің бе тау мен тасты?!

Жансыздықтан болып тұр аяқ асты.

Жанға ие болғандықтан, құрмет қылып,

Ешкім басып кете алмас титтей басты.

Жарастықты он екі бірдей мүше,

Бергенінің саны жоқ әлденеше.

Күннен-күнге артылтып беріп жатыр,

Тіпті айтпайды: "Алдың, - деп, - күні кеше'

Бір қылып беріп тұр мал мен басты,

Жер менен су, билетіп тау мен тасты.

"Бергенімнің қызығын көрсін, - деп, - сол"

Және беріп қойыпты өмір, жасты.

Беріп қойды аямай денсаулықты,

Отырғызып қасыңа ақжаулықты.

Саусаң бие, артуға түйе беріп,

Қотаныңнан өргізіп жүз саулықты.

Қой қорада, жылқың жонда болса,

Сиыр, түйе жазды - қыс қолда болса!

Қазақ байдың баласы тарықпайсың,

Бәрібір бес те болса, он да болса!

Кигіз бенен жарасып үйге шиің,

Қалтада ақша, жасаумен толып үйің.

Бір малың екеу болып жылдан шығып,

Қай жеріңнен келмей тұр, айтшы күйің?!

Мұны айтқаным: Құдайдың бергенін біл,

Білсең, жиып есіңді, өзіңе кел.

Кем-кетік, жоқ-жітікке қайырылысып,

Кәріп пенен қасерді көзіңе іл!

Кедейлерге қарайсың неге қырын?

Не үшін кедей қылды оны, байқа сырын.

Сынау үшін жаратқан бай-кедейді:

"Бір —біріне салсын, - деп, - көздің қырын!

- Жетім көрсең, жексұрын көрме! - дейді,

- Тіленшіні телміртіп жүрме! - дейді.

- Шайтан тұрар: "Берме!"- деп, жағаласып,

Оның айтқан тіліне ерме! - дейді.

- Шұлық пенен бірдей ғып майлығыңды,

Жұма сайын үлестіріп айлығыңды!

Кәріп пенен қасерге қайыр беріп,

Жұрт көзіне түсір, - деп, - байлығыңды!

Бар болғанмен, кей байдың күні жоқтай,

Айтпай жүрдім сол үшін тоқтай, тоқтай.

"Бер!"- деген сөз сараңның құлағына,

Шаншу болып қадалар қалақ оқтай.

Бойы алыста бірталай кәріп(ғаріп) жатыр,

Аштық даңқы дүниені жарып жатыр.

Сол аштарға ас пен су болу үшін,

Басқа жұрттан көп қайыр барып жатыр.

Жын емес, шайтан емес - адамзатың,

Жаралған түп-түзу боп қияпатың.

Көп қатары соған пул жібермесең,

Қор болып жойылмай ма Қазақ атың?!

Кем-кетік, жоқ-жітікті ойыңа алып,

Почтамен жібер сен де ақша салып!

Бұл тілімді алмасаң, алаш, алаш,

Қатардан қор боласың басың қалып!

Зекеті бар, зекетті шығар былай,

Зекеті жоқ қайыр ғыл әлге қарай.

Орынсызға жұмсалып босқа кеткен,

Ессіздерге қор болған есіл мал-ай!

Бірсыпыра жұрт жатыр болып сорлы,

Тұзағына бір жұттың түсіп торлы.

Пақыр, міскін, борышқор, аш, жалаңаш,

Құдай қосқан зекеттің дәл сол - орны.

Аямайтын жау тонап алған соны,

Осы күні тоқтылық қалмай құны.

Өзіміздей жаралған о да адамзат,

Жат емес, Құдай құлы, адам ұлы.

Бұған құлақ қоймасаң, тілге нанып,

Тығып қойсаң ақшаңды кілтке салып,

Құр алақан қалдырып сені мақрұм,

Оп-оңай қоюына Құдірет алып.

Бергеніне Құдайым қолқа салмақ,

Қолқасына тұрмаса, қайтып алмақ!

Қолқасына Құдайдың тұрмаймын деп,

Алған жоқ па ақшасын өртеп Қалмақ?!

Жаным ашып айтамын қатты-қатты,

Сарандық қып жоқ жерде жоғалтпа атты.

"Құдай үшін аштарға жылу бер!"- деп,

Халқыма айтып жатырмын Қазақ затты.

"Айт!"- деп мені жұмсаған Хақ тағала,

Кел, осыған көмек бер, қатын-бала!

Ең аяғы дүниенің бір тиын ғой,

Со да болса, қатардан қалма жана (және).

Көбің көпше қайыр бер, азың - аздай,

Бата бермей жалғанға батпақ саздай.

Қарғаларша жер шоқып қалып қалмай,

Көп ішінде көзге түс қоңыр қаздай.

Аштар жатыр бір жақта жүдеп, азып,

Жеуге тамақ таба алмай жерді қазып.

Бергеніңше бергеннің аз бен көбін,

Мен қағазға тіркеймін санын жазып.

Көз саламын қанша ақша тас тасыңа,

Бермегенің ұшырайсың өз тасыңа!

Бергеніңе атыңды қосып тіркеп,

Ізгі дұға алғыс бар бас-басыңа!

Айтқан сөзге нанбасаң, сендер құлап,

Тұрғаным жоқ алуға өзім сұрап.

Пұлмен бірге жазылып барса аттарың,

Дұға қылар сол аштар көріп, жылап!

Пұлмен бірге аттарың барса жетіп,

Дұға қылар олар да еріп кетіп,

Алыстағы дұғаның қабылдығы

Аспан көктен кетеді зымыра өтіп.

Мұнан да артық дәулетті боласың бай,

Қой, жылқымен толады қолат пен сай.

Мұндай абзал сауаптан мақрұм қал май,

Ізгі дұға алыңдар, ағайын-ай!

АБЫРАҺА МЕН МҰҒЫЛАБ

Жаһутке (жөйтке) Зунас патша болды ғалып,

Халқымен Жаһут дінін қабыл алып.

Хабыранидің дініне кірмеген

Насыраниді Санаклен (Санейық) күйдіреді отқа салып.

Қатасы Насыранидің - Оңдас ер-ді,

Қайсар мен Рум патшасына қашып барды.

Жаһуттың Насраниға қылғанларын

Ғарыз етіп сол уақытта хабар берді.

Мұны естіп Рум патшасы қайғыланып,

Ойланды әрбір қиял көңіліне алып.

Жамонге алыслықтан қиын болды,

Қайсардан ұрыспаққа әскер алып.

Хабыстың патшасына жазды нама:

Насыранидің дініне ерді һама.

Жаһутлардың Насыраниді күйдіргенін,

Қағазбен (азһар) ызғар етіп білдірді ана(оны).

Деп айтты:

- Дін жөнінен жәбір көрдік,

Тұрады, ажыратыңыз жәрдем беріп.

Қайсардың бұл туралы жазған хаты

Адресімен Нажашыға тиді барып.

Нажашы патша қайратланды мұны естіп,

Қысасын әпермекке көңілі кетіп.

- Жетпіс мың атты әскерден жібер - дейді,

Оларға екі адамды басшы етіп.

Арбат деп ат қосылған біріне оның,

Бірінің Абыраһа деп қойған намын.

- Жаһуттің еркектерін өлтір! - деді,

- Қатын мен жесір, жетім қыл балаларын!

Жәміннің махыкүміне жақын барды,

Бұлардан жаһутлар һәм (ғам) хабарланды.

Зунасы һәм лашкермен қарсы шығып,

Сахарада келе жатқан жолын алды.

Екеуі бір-бірімен қарсы тұрып,

Майданда қан төгісті ұрыс қылып.

Хабыстың әскеріне (лашкеріне) тағат қылмай,

Жаһутлар майдан жерден кетті қашып.

Қырдылар ерлерінің бәрін һама,

Ұл (оғлы) - қыз, қатынларын сатты және(жана).

Абыраһа Арбат пенен сол шаһарда

Қанша уақыт хакім болып тұрды (ана)онда.

Екеуі үкіметке (хүкіметке) көп таласып,

Ақыры дұшпан болды хадден асып.

Әскерін екі бөліп ұрыспаққа

Үстіне бір-бірінің келді басып.

Сап бағып екі лашкер (әскер) қарсы тұрды,

Ортада неше рет елші жүрді.

Абыраһа мекерлікті көңіліне алып,

Білдіріп үшбу сөзді (аз һар) ызғар етті.

Деп айтты:

- Ұрыспасын әскер әр кез,

Екеуміз бір-бірімізге болайық кез.

Біріміз ғалып болып өліп кетсек,

Ұрыспай-ақ мәдиғамыз бітеді тез.

Арбат һәм (ғам) қабыл алып оның сөзін,

Жүргізді ат ойнатып майданға өзін.

Абыраһа Ғануар атлы бір құлына

Білдірді ызғар етіп бұл мінезін.

Деп айтты:

- Барған уақта майданға мен,

Өлтіргіл бір іс қылып, Арбатты сен.

Өзіңді азат етіп, анғам беріп,

Көңіліңді толтырайын дүние, пұлмен.

Ғануар оның сөзін қабыл қылды,

Майданның бір шетіне барып тұрды.

Абыраһа анден кейін ат ойнатып,

Ұрысқа даярланып, жалғыз жүрді.

Екеуі бір-біріне ұшырасып кез,

Қылышын жалаңаштап қылдылар тез.

Арбаттың зардабынан Абыраһаның

Сол мезгіл үстіңгі ерні кесілді тез.

Сол үшін "Асам!"- деген лақап қалды,

Майданға ебін тауып Ғануар барды.

Хабарсыз ұрыс қылып жүрген кезде

Артынан Ғануар келіп, қылыш салды.

Қылышы арқасынан кетті өтіп,

Сол заман Арбат өлді ажал жетіп.

Абыраһа сонан кейін хакім болды,

Барша халық айтқан әмірін қабыл етіп.

Бұл істен Нажашыға хабар барды,

Артықша Абыраһаға қаһарланды: -

Топыраққа сақал-шашын қосамын! - деп,

Ант етіп, қысым сөзін аузына алды.

Қылдылар аттанбаққа ғамикер қамын,

Абыраһа бұл хабарын естиді (аның) оның.

Патшаға ғұзырын айтып, арыз жазды,

Хисапсыз даяр етіп тартуларын.

Деп айтты:

- Ай, шаһзада, арызым тыңда,

Келеді деп естідім сізді мұнда.

Не қажет әскер (лашкер) алып, сапар етпек,

Қуатсыз мен сипатлы ғажіз құлға.

Арбаттан барша халық жәбір көрді,

Дұшпандық (дұшпанлық) баршасының көңіліне енді.

Өзінің залымдығы (залымлығы) себеп болып,

Бір құлының ұрғанынан Арбат өлді.

Арбаттың аз демедім қысас қанын,

Ойлансам, талап етсем, құнын оның (аның).

Қолымнан бұл хүкімат кетер дедім,

Мен-дағы жәбірлесем халықтың бәрін.

Көңілім сол: бұл халықтың ақылын алып,

Қаншама көп әскерін соңыма ертіп.

Атыраптың шаһарларын ашып алсам,

Хабыстың махқұмына дахыл етіп.

Шашы мен сақалының қылын алып,

Ламиннің топырағына қосып салып.

Оны (аны) һәм Нажашыға жібердилар:

"Хатымнан құтылсын, "- деп, арызланып.

Нажашыға осы түрлі арыз жетті,

Ілгері күнәсының бәрін кешті.

Атына Абыраһаның жарлық жазып,

Ламіннің махикумына хакім етті.

Бұл қағаз Абыраһаға тиді барып,

Артықша сүйінділер бек шаттанып (шатланып).

Ләміннің шаһарына хакім болды,

Қанша уақыт патшалық қарар алып.

Бір жылы Зулхажада қажы болғанда,

Қағыбаға барар еді бағзы ленде (панда).

- Бұл халықтар қай тарапқа барады? - деп,

Абыраһа бір адамнан сұрады енді.

Ол айтты:

- Мекке менен Байтолла бар,

Ол үйге әр жыл барып, тауап қылар.

Ибраһим халиалла пана қылған,

Жер өзіра Қағыба тулла болып тұрар.

Абыраһа сауал қылып сұрады және: Ол айтты:

- Неден қылған білдір маңа(маған). Ол айтты:

- Тасы топырақтан пана қылған,

Алладан көп пазылат бар дүр аңа (оған).

Ойланды, Абыраһаға қиял жетіп:

"Бір үйді салдырайын пана етіп.

Бұл халықты тауап қыл! - деп, - әмір етейін,

Қағыбаға бармасынлар мұнан өтіп!".

Мұны айтып, жамға ойлады көп талазар,

Бірнеше ұсталарды келтірділар.

Ділда мен жауһардан зейнет беріп,

Нақыштың бәрін салды дүниеде бар.

Артықша сұлу етті зейнет беріп,

Тахсын ғып танданады әркім көріп.

Халқына пәрмен етіп, жар шақыртты:

"Бұл үйді тауап қыл, - деп, - әр жыл келіп!"

Ғарыз етіп Нажашыға білдірділар:

- Бір үйді сіздің үшін (асладым) істедім жар.

Әр жылы халықтың бәрі тауап қылар,

Мұнан (мұнден) соң Қағыбаны қажы қылмайдылар!

Бұл істен халықтың бәрі хабарланып,

Тамаша қылғандығын (қылғанлығын) көңіліне алып.

Атыраптағы әр шаһардың адамдары (адамлары)

Ол үйді көрер еді әр жыл барып.

Әлқисса, (ғараблар)араптар мұны естіп,

Ренжіді қапалы хадден өтіп.

Бір араб Нәуфіл атты (атлы) Ләмінге барды,

Көңіліне әрбір қиялды ойға кетіп.

Ол үйдің есігіне бардылар тез,

Күзетші адамына ұшырады кез:

- Тауап қылам үшбу үйде жалғыз өзім,

Бір түн отырсам! - деп, айттылар сөз.

Баршасы шығып күтті тілін алып,

Ол араб үй ішінде жалғыз қалып.

Нақыштың бәрін бұзып, тамам етіп,

Көрінбей өз жұртына жетті барып.

Ертемен күзетшілер үйге барды,

Бұл болған уақиғаға қайран қалды.

- Бір адам мұндай қылып кеттілер! - деп,

Білдірді Абыраһаға бұл хабарды.

Абыраһа мұны естіп қайғырды көп,

Ойланды: "Хатарына бұл мақұл кеп,

Арабтар (ғараблар)

Қағыбасы үшін дұшпан болып,

Әлбетте бұл жұмысты қылғанлар!"- деп.

Ант ішті:

"Байтолланың бұзып бәрін,

Ламинге келтірейін тапыриқаларын!

Аттанып әскер алып, өзім барып,

Көрермін хұп жазасын беріп оның!"

Арыз (Ғарыз) етіп, Нажашыға жазды нама,

Білдірді оқиғаның бәрін һама: "

Қағыбаны барһам етіп, жоқ қылайын,

Қабыл көріп, піл Махмұтты берсең маңа (маған)"

Бар еді Нажашының Махмұт пілі,

Зор еді артық үлкен әрең түрі.

Дұшпанын ойына алған жеңер еді,

Өзімен алып барса, әркім мұны.

Нажашыға Абыраһаның хаты келді.

Арапқа аттанбағын (атыланбағын) мақұл көрді.

Және де бірнеше пілді жолдас етіп,

Айтылған Махмұт атты (атлы) пілді берді.

Абыраһа үш жүз мың қасына ертіп,

һәм және төрт мың пілді жолдас етіп.

Қағыбаны харап қылып бұзбақ үшін,

Арабтың махқұміна келді жетіп.

Он адамға бірлерден даярланды,

Ләміннен жеті жүз ер және барды.

Арабтан бірнеше мың адам болып,

Абыраһаның әскерінің жолын алды.

Ұрысты екі лашкер (әскер) қарсы тұрып,

Майданға баһадүрлар тегіс шығып.

Ақыры арабтарға (ғарабларға) шакіт беріп,

Ұстады екі адамын пенде қылып.

Хасымның сарқардасы Нәуфіл еді,

Атыраптың баршасына хабар берді.

Арабтан бір ташпа (тайпа) лашкер болып,

Алдына Абыраһаның қарсы келді.

Бүл соғыс қатты болды хадден өтіп,

Арабтарды Абыраһа жеңді күші жетіп.

Ол келген адамдардың көбін қырды,

Ұстады Нәуфілді һәм әсер етіп.

Тайпаның маңзылына барды және,

Халқының қарсы шығып бәрі һама.

Хисапсыз көп дүниені тарту қылды,

Бергенін қабыл қылып тимеді аңа (оны).

Онан (Анден) соң ол жайлардан көшіп кетті,

"Махымыс, "- деп, ат қойылған жайға жетті.

Хапистан Асуат атты біреу барып,

Меккенің қой, түйесін талант етті.

Меккенің сол кездегі сарғардасы,

Мұтылаб Абиғашым еді басшысы,

Абыраһаның әскерінің көптігінен

Жоқ еді ұрысарға еш шамасы.

Көп еді Мұғылабтың дүние малы,

Екі жүз даладағы түйелері.

Меккеден шауып алған малдарменен

Хабыстар кетіп еді алып (әні) оны.

Абыраһаның әскерінде бір адамзат,

Аттарын (атларын) деп айтады оның

"Қанат". Елшіге бармақтыққа тағас етіп: -

Айтқыл, - деп, үшбу сөзді айлады хат.

Деп айтты:

- Естіңіз, ай, арабтар,

Бұл жерге келмегімде мәдіғам бар.

Сіздерді өлтіргелі келгемін жоқ,

Қағыбаның үйін бұзып, істесем хар.

Егер де (ауарда) айтқанымнан мойын бұрсаң,

Даярмын ұрыспақка қарсы тұрсаң.

Біреуің біздің әскерге еріп жүргіл,

Бұл айтқан пәрменімді қабыл қылсаң!

Құрайышқа елшілікке Қанат келді,

Меккенің есігінен ішке кірді.

Алдына Мұтылабтың қарсы тұрып,

Патшасының айтқан сөзінен хабар берді.

Құрайыштың адамдары мұны естіп,

Өздері ақылдасты кеңес етіп: -

Бұл күні Абыраһамен соғысқанмен,

Біз оны жеңе алмаймыз қуат жетіп.

Ибраһим Байтолланы қылған пана,

Сақтайтын иесі дүр оның Құда (құдай)!

Біздердің қолымыздан не келеді,

Бұздырса өзінің жаратқан мақұлығына!

Бәрін де мәслихат мақұл көрді,

Қанатының Ғабдімұтылаб қасына ерді.

Мұтылабтың келгендігінен хабар беріп,

Патшаның рұқсатымен үйге кірді.

Суретін Мұтылабтың патша көріп,

Көрісті тағынан тұрып өзі келіп.

Қасынан орын беріп отырғызды,

Артықша бір махаббат көңіліне еніп.

Патшаның Мұтылабқа көңілі кетті,

Суреті, қияпаты ақылын ертті.

"Қағыбаны бұзба!"- деп, сұрар болса,

Атиһам берейін деп, қиял етті.

Сұрады сауал етіп Мұтылабтан:

- Мағлұм ет: не жұмысқа келе дүр сен(сан).

Көңіліңде қайсы түрлі жұмысың болса,

Баршасы атиһам етіп бере дүр мен (ман)!

Мұтылаб патшаға айтты қылып азһар(ызғар),

- Екі жүз түйелерім келіп дүрлар.

Әмір етіп өз түйемді қайтып берсең,

Келмекте осы түрлі Мәди Ғамбар.

Абыраһа Мұтылабтан мұны есітті,

Ауаз (әуез) ғып, ашуланып, қаһар етті.

Деп айтты:

- Әуелі сен келгеніңде,

Көңіліме бұрымыңнан шаттық жетті.

Сөзіңнен үмітсіздік көрдім сенің,

Мәди ғам келмегімде: "Түйем!"- дедің.

Өзіңе үшбу жұмыс алашақ па еді,

Меккелік Құрайыштың кетасы едің.

Үстіңе әскер тартып келіп тұрсам,

Меккені бұзбақлыққа талап қылсам.

Қағыбаны сұрағалы келген дүр деп, "

Келдің, - деп, - не жұмысқа?"- сауал сұрасам.

Ғарыз етіп тіленбестен менен мұны,

Түйеңді талап қылдың үшбу күні.

Суретің жақсы болып көрінсе де,

Сөзіңнің үмітсіздік болды түрі.

Сен айтқан түйелердің бәрін табам,

Қыламын пақырларға бір күн тағам.

Бұл туралы һүмматсызлық сөз айтпайды,

Патшаның құзырына келген адам.

Мұтылаб патшаға айтты: -

Ай, Шаһариар,

Өзімнің мүлкім еді бұл түйелер.

Қағыбаға еш адамның иелігі жоқ,

Өзінің хақиқатта иесі бар.

Өз үйін арада етсе, сақтар өзі,

Лаж жоқ сізден келсе, бұзбақ кезі.

Қағыбаның бұзылмағы турасында

Айтпаққа қажет емес маған сөзі.

Абыраһа Мұтылабқа айтты және:

- Айтасың: "Иесі бар", - деп, - басқа аңа(оның).

Қағыбаны үшбу күні харап қылсам,

Иесі ғылаж қылар нешік маңа(маған)?!

Мұтылаб патшаға айтты:

- Сіз білерсіз,

Пәлен деп, сөз айтпаймыз - ол үйге біз!

Абыраһа(анден) сонан кейін пәрмен етіп,

Өзіне түйелерін берділар тез.

Мұтылаб Қағыбаға қайтып келді,

Қауымына көргендерін (көргенлерін) айтып келді.

Меккеден халықтың бәрі көшіп шығып,

Малымен манхикүм тапиқаға барып кірді.

Мұтылаб Қағыбада жалғыз қалып,

Жабысып қалқасынан қайтты налып.

Алланың дартаһына мінажат қып,

Ай тұрды үшбу сөзді аузына алып.

Деп айтты:

- Жә, Құдай-ау, ахидана,

Әуелден махсұсы еді бұл үй сана.

Өз үйін сақтамаққа әлі келмес,

Жаратқан мақұлығыңның бәрі һама.

Абыраһа көп әскер мен алып пілді,

Қағыбаны бұзбақлыққа талап қылды.

Жабуздар жабылмаса, аман сақта,

Өз мүлкің баршаға ләм, бәрі күллі!

- Ұрысарға қуат жоқ, - деп, - бізде әр кез,

Көп айтты дартаһына мінажат сөз.

Меккені адамлардан қылып халас,

Қауымына Мұтылаб һәм бардылар тез.

Құрайышлар (тәубесіне) тау басында қарар алды,

Таң атып, жердің жүзі раушанланды.

Абыраһа әскеріне сап түзетіп,

Алдына басшы қылып, пілді салды.

Ілгеріде айтып едім Махмут пілін,

Жүргізді баршасынан әуел бұрын.

Құрайышлар мінажат қып тұрар еді,

Хабыстың әскерінің көріп түрін.

Пілден соң әскерінің бәрі жүрді,

Нағыра тартып, қаһарланып дабыл ұрды.

Махмұт піл бір Құданың құдіретімен

Бір жерге барғанында тіке тұрды.

Әскердің қайран болып бәрі тамам,

Алдына неше түрлі қойды тағам.

Қорқытып, жә болмаса жалынса да,

Ілгері қоймас еді жалғыз қадам.

Әр түрлі қылса-дағы жүрмеді әр кез,

Кейін қарай басын бұрса, жүреді тез.

Ілгері жүргізуге хайла таппай,

Өздері тұрар еді сөйлесіп сөз.

Дарияның тарапынан көп кұс келді,

Тұмсығы - жасыл, мойыны қара дер-ді.

Арабта ол секілді құс болмаған,

Аяғы шегірткенің формында еді.

Аузында әрқайсысының бар-ды бір тас,

Екі тас аяғында ерділер бас.

Ол тастар(таслар) маржамқадан үлкен еді.

- Көрмекке, - деп айтады, - ноқатқа ұқсас.

Жазылған әрбір істе бар-ды бір хат,

Өлетін адам ісімен айлаған жат.

Айналып Байтолланы тауап етіп,

Кәпірге қарсы тұрды ол мақұлықат.

Ұмтылды әрбіріне хамыла етіп,

Ол тастар қайсы біріне тисе жетіп.

Дулыға, қалқан, сауыт, - баршасынан,

Аты мен өзінен һәм кетер өтіп.

Лахсызада ол әскердің бәрін қырды,

Жалғыз-ақ Махмұт піл өлмей тұрды.

Абыраһа әскерінің халін көріп,

Хабысқа жалғыз өзі қашып жүрді.

Жолүзра бір кеселге ұшырады кез,

Алдына нажашының бардылар тез.

Әскерінің апат тауып қырылғанын

Ызғар(аз қар) етіп отыр еді, сөйлесіп сөз.

Сол уақытта жоғарыдан бір қос жетті,

Бір тасты Абыраһаға хамила етті.

Баршасынан ағызасының түгел өтіп,

Ол малғұн жаны шығып өліп кетті.

Арабтар бүл істердің көрді бәрін,

Ойлады: хақиқатын білмек куәның.

Әуелі Мұтылабтың өзі барды,

Білмекке бұл істердің бір хабарын.

Мұтылаб бірһам болды мұны көріп,

Шақырды құрайышларға әуез беріп.

Баршасын дүниесінің жинап алды,

Меккелік арабтардың бәрі келіп.

Аз уақытта насыралардың өліктері

Ыстықтан сасып кетті оның бәрі.

Меккенің адамдары тамкүн болды,

Лаж жоқ, тазартпасқа болмады, әні!

Мұтылаб дұға қылды Хаққа және: -

Біздерден кетсінлер-деп - үшбу пәле.

Сол заман жаңбыр жауып, бір сел келіп,

Өліктің алып кетті бәрін һарма.

Сол жылы Расул-құда дүниеге енді,

Әуелгі мом жазасы үшбу ер-ді.

Бұл пілдің уақиғасын аят бірлан

Бір Құда Хабысына хабар берді.

Мен-дағы зікірайладым мұның бәрін,

Білсін деп хикаясын әркім оның.

Расулдің жасы шарпы қырыққа келіп,

Айтайын пайғамбарлық келгенлерін.

Алладан жәрдем тілеп, һәм Ғинаят,

Үшінші ракін сидан айладым хат.

Шаһитке оқиғасын айтпағыммен

Расулдің рухы бәкір болған мүшат.

МҰХАММЕД ПЕН ӘБУЖАҺИЛ

Қолыңнан келмес іске тіпті деспе (тиіспе),

Құдайдың рахматы мол, үміт кеспе!

Әбужаһил лағындай масқара боп,

Өтірік жалған сөйлеп, желдей еспе!

Күш-қуат келе берер құдіреттен,

Соға бер өзің қайтпай шын ниеттен.

Алсайшы ауыз дәмін сөйлеп біраз,

Сүйікті Құдай досы Мұхаммедтен.

Майданға Әбужаһил лағын келді,

Жұрт асқан өзін күшті балуан көрді.

Жүрегін Мұхаммедтің шаю үшін,

Бір-екі жаманменен күресті енді.

Біреуі інісі еді туған бірге,

Көтеріп ұрған болды оны жерге.

Кідірмей және бірін алып соқты,

Мақтанып: "Кім шығар, - деп - біздей ерге?!"

Күжілдеп үрген иттей кәпір...

Бұ жәйттің алғаны шын мың лағнет.

Түкіріп екі қолға жалақтады:

- Кел, кел, дәмең болса, - деп - Мұхаммед!

- Атынан, айналайын, кет садаға,

Деуіме жарамайды отқа ғана.

Хақ Расул жайыменен маң-маң басып,

Кісідей күресетін барды араға.

Ол лағын он сегізде тұрған жасы,

Мұхаммед он екіде бар шамасы.

Анау таудай көрініп, мынау кіші,

Қаралдысы көп алыс екі арасы.

Жалақтап Әбужаһил сөйлейді енді,

Мейлінше мақтанумен созып тілді.

- Бүгін мен шыныменен күреспеймін,

Есі жоқ, емеспін ғой сендей жынды!

Дәл бүгін күресуім келмейді құп,

Ойнармыз кезек-кезек жүгірме доп!

Ауыз бақпай тағы да былшылдасты:

- Қорықты, - деп, - күреске - жиылған жұрт.

- Мынау зор, анау жап-жас бала! - дейді,

Бойын бақты, батпады, қара! - дейді.

- Екі арасы жер-көктей алыс жатыр,

- Белгілі ғой - келе ме шын шама?! - дейді.

Әбужаһил айтады:

- Айқаспайсың!

Қолға алуға келмейсің, шайқаспайсың!

Ертең саған бір жақтан күш келе ме,

Бүгін неге ұстасып байқаспайсың?!

- Бүгін сенімен күреспес себебім бұл:

Күрес қылдың сен бүгін бір-екі жол.

Мен жықсам да, "жығылдым"- демейсің сен,

"Шаршап ем— деп айтуға сылтауың (бұл) [мол].

- Бойға сіңбес бір күнде екі ас, - дейді,

- Қостамаса сөзіңді, кім екі ас жейді?!

Жаман-жақсы болса да екі жанмен,

Күресті ғой, айтқаны рас!- дейді.

- Бүгін барып тынығып, ертең келші,

Бұ күрестің билігін маған берші!

Жұрт алдында көзбе-көз ұстасайық,

Бар ма, жоқ па, күшіңді сөйтіп көрші!

Бүл сөзді естіген жұрт аң-таң қалды,

- Кім де болса, шын сөз, - деп, мақұл алды.

- Емшек сүті аузынан еш кетпей,

Айтқан сөзін қара!- деп, таңырқанды.

- Бүгін бұлар күреспей, тұрсын! - десті,

- Байлар ертең бір майдан (медет) құрсын! - десті

- Күнде жеумен бай асы таусылмай ма,

Ертең тағы жұлысы болсын! - десті.

Мұныменен тарқасты жиылған көп,

Құр күлумен көбейтіп әңгіме кеп.

Жаман күліп барады дуылдасып:

"Күресуге қорықты ғой, батпады!"- деп (ұлып).

Түн өтті, ертеңінің атты таңы,

Кедеймен күнде толып байдың маңы.

Кешегіден бүгін жұрт көп жиылды,

Аспанға шығуменен жердің шаңы.

Екі жар жұрт отырып, қызық көрді,

Көрінбей періштелер бірге жүрді.

Байлығына мақтанып, шалқып сөйлеп,

Кеудесіне Әшімнің сонда жаман кірді.

- Майданға шығып, балам, көрсетіп бой,

Сендердің сенген кісің - жетімің ғой!

Егер де балам жықса, қыламын той,

Жүз түйе, союменен, екі жүз қой!

Кенелсін қызық көрген, ел-жұрт тойып,

Дүниені сарп қылдық қырып-жойып.

Зәуімен жетімдерің жығып кетсе,

Мұндай мал, той қыласың, қайсың сойып?!

Алдымен Әбутәліп тұра келді:

- Соямын, дәнемем жоқ, мен немді енді?!

Бар болса, жалғыз атты, аяймын ба,

Кедей - мылқау, бай шешен болмақ тілді.

Хамза айтты:

- Мен мергенмін аң аулаған,

Мініп ап бір шолақты жау жаулаған.

Аң етін ап келуге жұрт қарай ма

Бос сөзден не тамады құр саулаған?!

Желігіп Ғаббас ұшып тұра келді:

- Не бар, - деп, - дағдартатын осынша елді?!

- Өзіңді бай, өзгені кедейсініп,

Сөйлеме сүйреңдетіп босқа тілді!

Мұңайтып, қайтарма сен, ием өзі,

Мақтанып неге айтасың мұндай сөзді?!

Мұхаммед жықса, жалғыз өзім соям,

Қойдан - бес жүз, түйе - тап үш жүзді

Жалғыз өзім бәріңе теңмін!- дейді,

- Айдар малда қайсыңнан кеммін?!- дейді.

Тоям десең, кедейлер, тілеулес бол!

Мал аямай, союшы менмін!- дейді.

- Мұхаммед, тұр, майданға баршы, жаным!

Күйдірді ғой құр сөзбен мынау залым!

Жығып келсең, мал түгіл, жан құрбаным,

Арам болсын аяған сенен малым!

Бұл сөзді естіп баланың күші тасты,

Көңілі жаулан өр мен қайрат асты.

Нұры көкке балқумен ажарланып,

Сәулеттеніп майданға қадам басты.

Пайғамбарлық бойына күші келді,

Бір мысжызет екенін өзі білді.

Қап тауы бір қаңбақтай болар ма екен,

Әбужаһил бұйым ба, немене енді?!

Майданға жанған шоқтай шықты жайнап,

Мұхиттың дариясындай аққан қайнап.

Қапысыз болып шықты Әбужаһил,

Бел буардан жоғарғы жерін майлап.

- Балуандардың қарайық ісін! - дейді,

- Белсеніп күресуге түссін! - дейді.

- "Киіміме оралдым!"- деп - айтарсың,

- Қапы кетпей, Мухаммед, шешін!- дейді.

- Жалаңаш жерім бәрі - тегіс майлы,

Қолға ұстауға келмесін, - деп, - ыңғайлы.

- Дәнемені көрмеген баласың ғой,

Бұрын туып (түсіп), көрмеген еш мұндайды!

- Жоқ, мен, - дейді - демеймін: "қапы кеттім!"

Киіммен күресуге әуес еттім.

Киім түгіл қолымды майламаймын,

Міне, алдыңа мен даяр, келіп жеттім!

Икейіне бір-бірі салды қолды,

- Қимылдай берсін, - дейді - болды-болды!

Олай-бұлай ырғады Әбужаһил,

Өне бойы сәуле мен терге толды.

- Үшке шейін кезегің, сілте! - дейді,

- Менен бұрын тудың ғой ерте! - дейді.

-"Өзім болдым!"- дегенде, қозғалайын,

Қимылыңды қылмайын келте! - дейді.

Әбужаһил әр жерден қолын салды,

Сасқанынан аяқтан ұстай алды.

Таң-тамаша көрген жұрт қайран қалды.

Олай-бұлай қарбаңдап жүріп бақты,

Жерден қозғап ала алмай екі аяқты.

Әбужаһил лағынның саулап тері,

Зорығып, мұрнынан қан дір-дір акты.

Шамасы келмегенін әбден білді,

Енді қысқа ұстарлық болып тілді:

- Қимылдаудан мен қалдым, бітті тыныс,

- Үшке шейін қимылда сен, - дейді, - енді!

- Екі қимыл барсын, - деп, - Құдай жолы,

Жасыңа үлкен байладым саған оны!

Ал, енді өзіңе ие боп қал,

Ойын деп, не жалған деп білме мұны!

Бір қолымен белінен алды қысып,

Бас-аяғы уысқа бір-ақ түсіп.

Аспанға атып жіберді сөзге келмей,

Ұшқындай боп жөнелді аспанға ұшып.

Тұрған жандар теп-тегіс көрді көзден,

Оңай боп бір ауыз айтқан сөзден.

Сықылды көкке де тоқтар емес,

Ғайып боп көрінбеді, кетті көзден.

Бұтына жіберіпті Әшім сиіп,

Жаны ашып баласына, іші күйіп.

- Тауып бер! - деп, баласын, шыдай алмай,

Мұхаммедке жұдырығын келді түйіп.

Бұ жақтан Хамза менен Ғаббас тұрды:

- Құмар ең, - деп, - қосуға тұзға сорды.

Мұхаммедке қолыңды тигізші! - деп,

Әшімді былш еткізіп, ауызға ұрды.

- Балаңа: "Күрес!" - деген кім бар еді,

Бұзақы, бір қияңқы мұңдар еді.

Әлін білмей іліклік салғаны үшін,

Осындай болуға оған жөн бар еді.

- Мен, Хамза, тиіп жүрген дұғам ақтан,

Жұрт сияқты менде жоқ өтірік мактан.

Біздің тұқым білесің жалықпасын,

Ұрыс пенен төбелес, керіс жақтан.

...Санасаң, жұрт білді рас күшін,

Көп те болсаң, біздерге сабан шөпсің.

Қалдырмастан біріңді қыруыма,

Бұл майданға жиылып, жақсы кепсің!

Кәне, мен суырайын қылышымды,

Ойынды бастайық, кел, шынды.

Дәмең болса, сал айғай, ұран шақыр,

Жұрт көрсін сені қандай қылысымды!

Суырып қорамсақтан жүз алпыс(алтмыш) оқ,

Бас көтерер бәрінді бір қылсам жоқ.

Тезектей боп қалмай ма үйіліп айқыш,

Теңдеп жүрген есектер бір-бір қап боқ!

Атқа мініп, найзаны қолыма алсам,

Аш бүркіттей түйіліп, сүрен салсам!

Қатын біткен баласын асып (атып) тастар,

Қаһарланып, долданып, айғай салсам!

Желігумен қолыма алсам шоқпар,

Бір жан бар ма қасқайып, қарсы тоқтар?!

«Қыс к...ңді, тырп етпе, қылам дар-дар,

Сығыр, мұңдар, дүрдиген өңшең боқтар!

Әшім мұны естіп к...н қысты,

Өздеріне зор қайғы, уайым түсті.

Аспаннан бұлдыраумен келе жатқан,

Әбужаһил лағыңды жұрт көрісті.

Әшім жасы көзінен саулап ақты,

Жалынып Мұхаммедке жылап бақты.

- Мен емеспін жел беріп, желіктірген,

Сенімен күресу кәуір әлімсақ-ты.

"Қой! "- деп бақтым, осынша, тіл алмады,

Әлін бағып, шамасын біле алмады.

Сендей болып ешбір жан болып бақты,

Бұ жалғанның жүзіне келе алмады!

Міне, алдында мен тұрмын мойын салып,

Балам барып келеді ойын салып.

Жерге түссе, тамтығы қалмайды ғой,

Түсірмей бақ, шап беріп, ұстай алып.

Қайырармын қаруын тірі жүрсем,

Әкеңдеймін ауысқам, мені көрсең!

Түсірместен сол жерге қағып алып,

Сау-сәлемет баламды тірі берсең!-

Деп, Әшім солқылдаумен көп жылады,

Уайымын баласының жеп жылады.

- Ал, енді даяр болып, тосып ал! - деп,

Жалынып қақ қасына кеп жылады.

Елжіреп хақ Мухаммед мейірі түсті,

Жұрт көрді-ау, міне, осындай тамаша істі.

Бір асықтай аспаннан қағып алды,

Аясын ба берген соң Тәңірім күшті?!

Оң жолға Жаббар Ием бастай берді,

Не берсе, оған әзі жастай берді.

- Міне, балаң, арбаға салып ал! - деп,

Алдына әкесінің тастай берді.

Әбужаһил қалыпты естен танып,

Дем алуға шама жоқ, әлсіз көріп.

Әшім тобы қайтысты көр беттеніп,

Бір сүйекті арбаға салып алып.

Бин Әшім (Әшімнен басқа) тұқымы судай

Мұхаммедке пида ғып мал мен басты.

Ғаббастың есі шығып, қуанғаннан,

Қырық табақ санап тұрып алтын шашты.

Жарқ етіп бір ашылды бүгін қабақ,

Естерінен шығумен жейтін тамақ.

- Мал шашу, олайша емес, бұлайша! - деп,

Хадиша алтын шашты төрт жүз табақ.

Бұрқыратып қылыпты Ғаббас тойды,

Үш жүз қой, тап екі жүз түйе сойды.

Үйіліп, төбе болып қалды тамақ,

Аш-арық, кәріп-қасер тегіс тойды.

Қылдырған мұның бәрін Жаббар-Халық,

Дәл қасында тұрғандай біздерге анық.

Махфузыға жазылыпты барып сол күн,

Нәсіліне бұл Ғаббастың халифалық.

- Мұхаммед өзім сүйген достым! - дейді,

- Сүйгендіктен жылатып қыстым! - дейді.

- Періштелер боп куә, жаз махфузыға.

Хадишаны мен оған қостым!- дейді.

- Әр не қылсам, еріктімін, құдіретім бар,

Өзімді ойға алғанға - мен өзім бар.

Кімде-кім қайырылса, мұндай жанды,

Мен оны дүние ақырет-қылмаймын зар!

Білермін ақыр бір күн өлерімді,

Жұрт көнгенге мен де еріксіз көнерімді.

"Әркім барын қолында шашады ғой"-

Мен шаштым аямай өнерімді.

1915 ж

МҰХАММЕДКЕ ПАЙҒАМБАРЛЫҚ КЕЛГЕНІ

Жаллат асми факің-қажы дана,

Халық еттің мақұлықаттың бәрін һама.

Достыңа уахи келген оқиғасын,

Айтпағыма иланғайсың асан маңа.

Расулының жасы шарфы(шарсы) қырыққа келді,

Көрінген тас, ағаштар(ағашлар) сәлем берді.

Ғайыптан неше түрлі сөз естіліп,

Әр не түрлі алты айғаша түстер көрді.

Мұныңмен алты ай һәм тамам болды,

Бір күні ғар қасіретке Расул барды..

Сол жерде жалғыз өзі отырғанда,

Көздерін ғал бақылап, ұйқы алды.

Жебірейіл сол мезгілде келді жетіп,

Оятты пайғамбарды бір тербетіп.

Қараса атырабына еш адам жоқ,

Көздері және кетті ұйқыға елтіп.

Жебірейіл пайғамбарға және келді:

"Тұрғыл!"- деп, жағымды әуез берді.

Оянып атырабына назар салып,

Есігінде бір адам тұр, әне, көрді.

Ол адам тысқа шығып кетті жүріп,

Орыннан ғұміт һәм барды тұрып.

Сафа мен Маруа таудың арасында

Бір мәрте бабын жазды паруаз қылып.

Көтермей аяқтарын жерде тұрды,

Аспанға ұзайғаннан басы жетті.

Күншығыс, күнбатыстың баршасын һәм

Жазғанда қанаттары алып кетті.

Пайғамбар назар салып көрді, әні,

Бар еді алты жүз мың қанаттары.

Төрт бұрышын дүниенің жабар еді,

Егерде жерге түссе, жалғыз қыры.

Бар еді шағидланған жүзінде нұр,

Маңқысы ағызасында бірнеше тұр.

Періште малақлардың ішінде һәм,

Көрмекке артық сұлу оның(аның) тұр.

Ол айтты:

- Мен, Жебірейіл, сөзім тыңда!

Алланың пәрменімен келдім мұнда.

Фазылымен Алла сізге кәрім етіп,

Пайғамбарлықты мағбас етті анысы жанға!

- Міне, - деп, қалтасынан хат шығарып, Расулға:

- Оқығыл! - деп, берді Ялып.

Жәннаттың хысырыиарымен жазған еді,

Деп айтты:

- Оқымаймын, хатты танып.

Жебірейіл Мұхаммедке келді жетіп,

Бір қысты қанатымен марқұм етіп.

Алдына пайғамбарды отырғызып:

- Әріпті(харіпті) оқы! - деді баз көрсетіп.

Деп айтты:

- Оқымаймын, хатты танып,

Жасымнан көргемін жоқ мектеп барып.

Ішінде бұл хысырыиардың жазуы жоқ,

Қолға алып қарағанмен назар салып.

Жебірейіл:

- Бағымла, - деп, және берді,

Расулды қанатымен қысып алды:

- Бұл хатты, иа, Мұхаммед, оқығыл! - деп,

Алдына ол хысырыиарды және салды.

Пайғамбар:

- Білмеймін! - деп, аузын ашты,

Үшінші қолтығына және басты.

Бұл сапар қысқанында Мұхаммедтің

Сынбаққа қабырғасы жақындасты.

Хысырыиарды оқы! - деп, және берді,

Қолына Расул-құда алып көрді.

Ақырағының Құрандағы сүрелері

Өзінің тәртібінде жазған ер-ді.

Жебірейіл бір аяғын жерге ұрды,

Бір бұлақ әзір(хазір) болып шығып тұрды.

Үйреткен тағылымы бірла таһарат алып,

Жебірейіл имам болып, намаз қылды.

Осындай неше түрлі жол көрсетіп,

Өзінің мекеніне қалды кетіп.

"Көзіме бұл көрінген жын ба екен?"- деп,

Пайғамбар ойлар еді пікір етіп.

Меккеге Расул-құда қайтып барып,

Жығылды байғұс болып, есін танып.

- Тоныммен, жә, Хадиша, бүрке! - деді,

Бұл көрген ісіне һәм қайран қалып.

Деп айтты:

- Иа, Құдая, тыңда(тыңла) сөзім!

Ғажайып бір нәрсені көрді көзім.

Жебірейіл: "Мәлікпін!"- деп, хабар берді,

Сескеніп, ойланамын: "жын!"- деп өзім.

Хадиша пайғамбардан мұны біліп,

Білдірді үшбу сөзді аз һар қылып:

- Көңіліңіз, иа, Мұхаммед, ренжімесін,

Жебірейіл бола ма? - деп, - қиял кіріп!

Екінші ол мақлұқат көрінгенде,

Сол уақыт білдіріңіз айтып маңа(маған).

Алдына өз басымды жалаңаштап(жалаңашлап),

Шығарып көрсетейін шашымды аңа!(оған).

Шаш көрсе, періштелер қарап тұрмас,

Ол жерге екінші қадам ұрмас.

Әйелдің ғаурат жері ашылғанмен,

Шошынып жын-перілер перде қылмас.

Көңіліне бұл сөзді айтып, қуат берді,

Ол ғарға Хадиша мен Расул келді.

Екеуі харар алып отырғанда,

Жебірейіл Хақтың әмірімен көктен келді.

Расулдің қатарына тұрды келіп,

Білдірді Хадишаға хабар беріп.

Пердесін басындағы ашып еді,

Жебірейіл ғайып болды шашын көріп.

Расулдан:

- Көрдің бе? - деп, жауап сұрды(сұрады),

Пайғамбар кеткендігін мағұлым қылды.

Хадиша қуанғаннан нағыра тартып,

Фәриод қып Мұхаммедке әуез берді.

Дер еді әуез қылып:

- Иа, Мухаммед,

Расулдық құтлы болсын, болыңыз шат.

Ахырдың пайғамбары сіз болдыңыз,

Елеусіз көңіліңізді ғамиден азат.

Шатланып, әр түрлі сөз айтар ер-ді,

Тауратта көргенлерінен хабар берді.

- Кәпірді дағуат етіп, дінге сал! - деп,

Алшедан фахиы бірлан аят енді.

Әуелі Хадишаны дағуат қылды,

Уалміт алтухид айтып дінге кірді.

Айтылған ол бұлақтан таһарат алып,

Тағылым мен намазды һәм оқып білді.

Екінші ислам дінін тапты Ғалы,

Хақжолға дағуат етті Расул, әні!

Ғалының дінге қалай кіргенінің

Айтылар үшбу түрлі табыслары.

Ол уақытта жарлы болып Әбутәліп,

Ғалыны сақтар еді Расул алып.

Бір күні намаз оқып тұрғанында,

Үстіне хазір болды Ғалы барып.

Ғалы айтты:

- Жә, Мухаммед, жақсы көрем,

Қылғаның қандай астор айла мақлұм.

Ғалыге Расул айтты:

- Хабардар бол,

Алланың бұйрығы – ол - бұл қылғаным.

Сен-дағы мұсылман бол, дінге кіріп,

Хақты біл, мені-Расул бір Хақ біліп.

Алланың Әмір, Мағрүб асе еткен,

От путқа табынбақтан алыс жүріп.

Ғалы айтты:

- Көрмеп едім бұрын мұны,

Бұл емес ажыд Адамның тұтқан діні.

Онан(андан) соң рұқсат(ұлықсат) берсе, дінге түс,

Атаммен ақылдасып үшбу түні.

Ғаліге тағайын етіп айтты Расул:

- Кірмесең Хақ жолына қылмай қабыл,

"Дінге ен!"- деп, менің айтқан бұл сөзімді,

Ешкімге әзһара(әшкере) етпей, жасырын қыл!

Расулдан рұқсат алып, Ғалы кетті,

Әр түрлі ой ойланып, ол түн өтті.

Көңіліне Қадір-құда нұрын төгіп,

Кірмекті дін жолына қабыл етті.

Және айтты:

- Әуелінде(аууалында) атам Халыб,

"Расулдің тұр-деп еді - тілін алып."

"Дінге ен!"- деп, айтқан әмірін қабыл қылсам,

Атам һәм мақұл көрер арызланып.

Мұз ойылып, Расулге келіп ерте бірлан,

Тоқталмай дінге кірді етіп иман.

Санады сол уақытта Мәртазаның

Он жылға толып еді жасы һаман.

Расулге дүйсенбі күн Уахи келді,

- Хақ жолға дағуат ет! - деп, хабар берді.

Алланың бірлігіне калима айтып,

Мәртаза сейсенбі күн дінге енді.

Айадахарыс(Аббадахарис) еді - үшіншісі,

Деп айтар: "Пайғамбардың азатлысы".

Ілгеріде: "Перзентім", - деп, лақап қылған,

"Расулдің ұғлы", - дер-ді көрген кісі.

Діндерін жүрер еді құп жасырып,

Көрмейтін халыт жайда намаз қылып.

Бұлардың мұндай болған істерінен(асларынан),

Бір күні хабарланды Әбутәліп.

Пайғамбар, Ғалы бірлан тауға кетіп,

Бір жайда тұрар еді намаз етіп.

- Жә, Расул, бұл қылғаның қандай іс?- деп,

Қасына Әбутәліп келді жетіп.

Әбутәліп қара сол айтты:

- Бол хабардар, Атамыз Ибраһимнің діні дүрлар.

Бір Құда мені Расул, бір хақ етті,

Дінге еніп, Хақ жолына барыңыздар!

Расулге бұл сөзді айтты Әбутәліп:

- Сөзіңнің растығы тұр мағлұмланып.

Сөйтсе де ата-бабам дінін қойып,

Хақ жолға кіре алмаймын, тіліңді алып.

Құрайыштың адамдарын дағуат етіп,

Дінге сал, тіл алғанын, жол көрсетіп.

Тәнімде жан барында ашша(айтса) Алла,

Ешкімнен ренжімесін зиян жетіп.

Расулге бұл сөзді айтып қуат берді,

Меккеге баршасы һәм қайтып келді.

Төртінші-иман етіп, дінге кірген-

Хазірет Әбубәкір - Сылдық еді.

АЛТЫН ТАБАҚ

Біссімілла деп бастаймын сөздің басын,

Хаққа құлдық қылып төк көздің жасын.

Дүниеде кім құлшылық қылып барса,

Сол алар қияметтің дәрежесін (даражасын).

Аллаға қылған істің бәрі аян(ғаян),

Халал істеп ісінді, Хаққа таян. Хикаят:

"Алтын табақ", - деген сөзді,

Тыңдаңыз құлақ салып, қылам баян.

Адамға сырлас кісі-қанат, құйрық,

Кеудем - сөзге, он саусақ хатқа жүйрік,

- Хақ пайғамбар достыма барып кел! - деп,

Бір Алла Жебірейілге қылған бұйрық.

- Жұмақтан алтын табақ алып кел! - деп,

- Ішіне бал мен халуа салып кел! - деп.

- Алтын табақ мәнісін сұра-дағы, - Бұйырды:

- Көп кешікпей барып кел!- деп.

"Көңіліне басқа ниет алма!" - деңіз,

"Дұшпанның өсегіне қалма!" - деңіз.

"Алтыннан көркем, қылдан жіңішке?

Дүниеде балдан тәтті бар ма?"- деңіз.

- Кешікпей, - Жебірейілге, - кел! - деп айтты

- Табақты пайғамбарға бер!- деп айтты,

- Алтын табақ, қыл мәнісін сұра-дағы,

Төрт жардан бастан - аяқ біл!- деп айтты.

Жебірейіл жетіп келді пайғамбарға:

- Бұл табақты жіберді Қадір Алла!

Ер басына бір-бір ауыз сөз сөйлеңіз,

Кеңесіп, бір-біріңмен ақылдаспа!

Сөйлесіп, бір-біріңмен ақылдасып,

Шариғаттың жолынан кетпе асып.

- Бұл не деген бек қисын іс болды? - деп,

Төрт шадияр қайран қалып, қалды сасып.

Алланың жарлығымен қосты басты,

Шешуге бәрі қойып ықыласты.

Әуелі бұрын ашқан-хазірет Әбубәкір

Бұл сөзге жауап беріп аузын ашты:

- Алтыннан көркем білдім Ислам нұрын,

Балдан тәтті көремін - зәмзәм суын.

"Намазда дүниені ойлаймын ба?"- деп,

Қылдан нәзік жіңішке - менің көңілім.

- Пәлі!- деп, - алтын табақ үн шығарды,

Әбубәкір-сыдық қуантты пайғамбарды.

- Артындағы қалғанын сен айтшы!- деп,

Хазіреті Ғұмарға жылжып табақ барды.

- Құдай нұры көркем дүр алтын тастан!

Ғүмар да: "Қайтеді?"- деп, жаман сасқан.

- Осы балдың тәттілігі тең болмай ма,

Иа, Расул, сізбен бірге ішкен астан?!

Ғибадат - ақыреттің азығы еді,

Бес намаз - ислам діннің қазығы еді.

Екі кісі жүгініп отырғанда,

Жүрегім жалғыз қылдан нәжік еді.

Төрт жардың өзге жаннан ақылы зерек,

Пайғамбар - ортасында бір бәйтерек.

Әбубәкір, Ғұмардың сөзі бітті,

Зон нұрайын Ғүсманға келді кезек.

- Сөзі – алтыннан - Құранның жарық жүзі,

Балдан тәтті Расулдың айтқан сөзі.

Намазға таһарат алып отырғанда,

Жіңішке қылдан нәжік(нәзік) көңілім өзі.

Қош көріп, бұл сөзіне:

- Пәлі!- деді. Шат болып төрт жарменен пайғамбары.

Табақтан сол уақытта үн шығыпты:

- Сөйлемей, неге отырсың, арыстан Ғалы?!

- Иа, Зулжалал, медет бергейсің өлгенімде,

Ғазірейіл жан алқымға төнгенінде.

Көңілім намаздағы қылдай еді,

Соғысып кәпірлермен жүргенімде.

Ішінде айтып жатыр Қалам-Шәріф,

Жақсы сөзге мейірің қанар, жүрек жарып.

Балдан тәтті көремін, ей, жаранлар,

Ac ішсем, Хасен, Хұсайынды қасыма алып.

Бір Алла қонақ қылсын жұмақ үйге,

Біздерді түсіріп жүр талай күйге.

Алтын табақ Расулге келді жетіп:

- Құдай досты (досы) пайғамбар, өзің сөйле!

Сөзі мынау Расул пайғамбардың,

Жауабы тамам болды төрт шаһариардың.

- Алтын толса дүниеге, керегі жоқ,

Нұрын абзал (афзал) көремін бір Алланың!

Пайғамбарды алтын табақ сөйлетті,

Жебірейіл табақ тастап қайтып кетті.

- Төрт жармен басын қосып, тағам жесем,

Сары балдан - тузы жоқ көжем тәтті.

Бұл сөзге құлақ салған Ғұсман, Ғалым,

Оны ғалым жаратқан патша Кәрім.

- Алла досы, пайғамбар болса мадағы,

Қайтеді, - деп, - қылдан нәзік менің халім?!

Сол кезде би Фатима үйге кірген, Керемет

Фатимага Құдай берген.

- Пайғамбардың перзенті сөйлесін! - деп,

Сырғанап алтын табақ жылжып берген.

- Сіз алтыннан бабамның нұры артық,

Ұрғашы ерін күтсін, мехнат тартып.

Сары балдан ләззатын артық көрем,

Ерімнің бір жұтым сусынынан ішсем сарқып!

Әйелдер ер қызметін қылсын жылдам,

Өлгенде, даяр болар жұмақ-иман.

"Ерім қызметіме риза бол май ма?"- деп,

Көңілім жіңішке болады-жалғыз қылдан!

Әртүрлі әрқайсысы айтты сырды,

Құрметтеп ортасында кәміл пірді.

Тақпақтап бір сахаба суретінде,

Жебірейіл басқа түрмен үйге кірді.

Алтын табақ сөйледі Жебірейілге:

- Мені әкеп тастап кеттің Мәдинеге!

Құдайдың өзі сүйген елшісі едің,

Иа, Мұқараб періште, өзің сөйле!

- Алтыннан абзал білемін Құдай нұрын,

Балдан тәтті көремін кәусар суын.

Тәңірім пайғамбарға жұмсағанда,

Қылдан нәжік(нәзік) жіңішке - менің көңілім!

Пайғамбар Мәдинада дәурен сүрген,

Тұрады хабар алып Жебірейілден.

Үйретті аққан судай шариғатты,

Дін ашты, мешіт салып талай жерден!

Жебірейіл осы сөзбен болды ғайып,

Құдайдың құдіреті бар таңғажайып.

Жұмақтан келген балдан жалап бәрі,

Пайғамбар дұға қылды қолын жайып.

Балдан жалап қуанды төрт шаһариар,

Оларды абзал қылған Қадір Жаббар.

- Жұмақтан бір табақ бал келді!- деп,

Отыз үш мың сахаба алған хабар.

Есітіп көп сахаба келді бәрі,

Жан қалмай Мәдинада жас пен кәрі.

Сахабалар өкпелеп жылағанда,

Қатты ұялып отырды пайғамбары.

Ей, тақсыр, досты болдың бір Құдайға!

Жарығы бұл дүниенің күн мен айда!

Жұмақ мүлкі пірадарге харам ба еді?

Иа, Расул, бұл сараңдық сізге ұнай ма?!

Жыласты пайғамбарды ортаға алып,

Жұмақтан келген балдан құры қалып.

Пайғамбар жүрегі еріп, есіркеді,

Жұмақтан келген балдан мақрұм қалып.

ҒАЛЫНЫҢ НИЕТІ

Сөйлеймін, құп тыңдасаң, көп жамиғат,

Қалыпты пайғамбардан аз насихат.

Он сегіз мың ғаламның падишасы,

Хабиб Хақ Расуладан бір рауаят.

Рауаят қалды бізге пайғамбардан,

Сөзіме, сауап табар, құлақ салған.

Шырағы - екі дүние: Хақ Расулдан

Болмай ма сөзім арам аяп қалған?!

Насихат сөйлегенді білсең, тілім,

Арам ғой пайғамбарсыз көрген күнім!

Қиямет таңла мақшар майданында

Бола гөр шапағатшы, Хақ Расулым!

Пайғамбар шапағатшы болсын бізге,

Кім болар шапағатшы сізден өзге!

Ғұсманның қонағына шақырғанын,

Айтайын, жамиғатлар, енді сізге!

Жігіттер, иманың күт бұл дүниеде,

Иман жолдас болады о дүниеде.

Пайғамбар - Құдай досты төрт жарменен

Бір күні отыр екен Мәдинеде.

Әбубәкір, Ғұмар, Ғұсман, Ғалы да бар,

Жастары бар ішінде, кәріде бар.

Отыз үш мың сахаба үлкен-кіші,

Садуақас, Мажен, Мәлік, Жүсіп - бәрі де бар.

Ғүсман молда төрт жардың байлары еді,

Пайдасын ақыреттің ойлар еді.

Отырса сахабалар Мәдинада

Сол күні рамазанның айлары еді.

- Жан баба, жаным құрбан сізге! - депті,

- Бүгін қонақ болыңыз бізге! - депті.

- Қалмасын көп жамағат қасыңыздан,

Ал, жүрсін халайықтар бірге! - депті.

Қасына көп жамиғат ермек болды,

Хақ Расул, - бәрі бірге жүрмек болды.

Пайғамбар Хақ Расулы бабасына

Ер Ғүсман қонағасы бермек болды.

Қонаққа шақырыпты Ғұсман батыр,

Әр сөзі - мың ділдалық, балдай татыр,

Мешітте ақшам намаз оқып алып,

Бас болып ақ пайғамбар келе жатыр.

Үйіне кіргізіпті Ғүсман молда,

Хабибі нұр Мұхаммед расул Алла.

Қасында көп сахаба бәріменен

Отырды жайланысып бәрі сонда.

- Хақ Расул, құп келдіңіз, тақсыр бабам,

Жан қалмай халайықта келсін тамам.

Хақтағала ниетімді қабыл қылсын,

Келгендей дүние малға менің шамам.

Толы тағам әкеліп, қойлар сойды,

Алдына неше түрлі тағам қойды.

Тағам жесіп отырған көп халайық

Сый, құрмет, мол тағамға әбден тойды.

- Жан баба, біздің үйге келдің! - депті,

- Мәнісін хал шамамыз көрдің! - депті.

Жүз жетпіс қадам басып келіп едің,

Әр қадамыңызға бір құл азат қылдым! - л

- Бәрекелді! - десіпті жұрттың бәрі,

Шаттанысып отырды жас пен кәрі.

Жамағат жайланысып отырғанда,

Ашуланып отырды Хазірет Ғалы.

Бұл жолда Ғүсман мүлде қылған құрмет,

Оған дәулет беріпті Жаббар-Құдірет.

Ғалының ашуланған кейпін көріп,

Сұрады сонда тұрып нұр Мұхаммед:

- Неліктен кейідіңіз, Ғалы батыр?

Әр сөзі мың ділдалық, балдай татыр!-

Жаратқан Құдай солай Шаһимардан,

Сөйлеуге енді тақсыр келе жатыр:

- Жан баба, бізден дәурен өтеді екен,

Дәулетті адам сауапқа жетеді екен.

Мен дәулетсіз сауаптан құры қалдым,

Дүниелік жимағаным бекер екен.

Көңіліне қайғы кірді талай-талай,

Көңілі ер Ғалының - алтын сарай!

Көзінен жасы атып, түгі шығып,

Жөнелді ашуланып үйге қарай.

Қайғырды бұ дүниенің малдарына,

Кім шыдаған күш-қуат халдарына?!

Ғалының ашуланған кейпін көріп,

Фатима қарсы шықты алдарына:

- Мұсылман, қайыр қылдың бөрісіне,

Жолықтың жасы менен кәрісіне.

Шаттанып жұрттың бәрі отырғанда,

Шаһимардан, қайғырдыңыз, мәнісі не?

Сыйыңыз әрбір қылған Аллаға аян,

Тамұқта имансызды шағар шаян.

Жұрттың бәрі шаттанып отырғанда,

Мәнісін ашуыңның қылшы баян!

- Фатима, бізден дәурен өткен екен,

Дәулетті адам сауапқа жеткен екен.

Мен дәулетсіз сауаптан құры қалдым,

Дүниелік жимағаным бекер екен.

Ақ жолын шариғаттың құрсам екен,

Мойнымды нашарларға бұрсам екен.

Алдыма бар дәулетім жиып алып,

Бабамды мен де құрмет қылсам екен!

- Ісіне Алла салған шыдалық біз,

Бұ жерде қайғы тартып тұрмайық біз!

Кемдік көрер ер ме едің бұл жалғанда,

Бабамды шақыр, қонақ қылайық біз.

- Ақжолға шариғаттың ереміз біз,

Қайыр қылсақ, сауапты көреміз біз.

Біз шақырсақ, жұрт келеді,

Келген жұртқа не тамақ береміз біз?

- Шақырсаң, тақсыр бабам келер, - депті

- Жанына көп жамиғат ерер, - депті.

- Кемдік көрер ермісің бұ дүниеде,

Құдай өзі бір нәрсе берер! - депті.

Қараңыз ақылына данышпанның,

Әр жерде әлсіздерге болысқанның.

Бұл сөзін Фатиманың естіген соң,

Ұстады жомарттығы арыстанның.

Жақсылар бұ дүниеде бойын бағар,

Әр жерде арамзаны Құдай табар.

- Тақсыр баба қонаққа келсін бізге, -

Деп Ғалы батыр салды хабар.

- Жан баба біздің үйге келсін, - депті,

- Хал-жайын баласының білсін! - депті.

- Ғүсманның қонағынан үш есе артық,

Жан қалмай жамағатлар келсін! - депті.

Шаһарға хабар салды хазірет Ғалы,

Халайық есітіпті жас пен кәрі.

Ғалының малы жоғын білген адам,

Екеу-екеу сөйлесті жас пен кәрі.

- Бармаса, жұртқа кінә қояр!- депті,

- Неменен, жұрт жиылса, тояр!- депті.

- Жаратқан Құдай артық Шаһимардан,

Дүлділін, намыстанса, сояр!- депті.

Жарымы айтты:

- Біз онда барам! - депті,

Жарымы айтты:

- Біз үйде қалам! - депті.

- Нұрдан болған дүлділ етін жесек,

Біздерге тозақ оты арам! - депті.

Қонаққа шақырыпты Ғалы батыр,

Әр сөзі мың ділдалық балдай татыр.

Мешітте ақшам намаз оқып алып,

Хақ пайғамбар бас болып келе жатыр.

Шаһарға жұрт сыймады асқанынан,

Пайғамбар нұры көкке тасқанынан!

Пайғамбар аяғын бір ілгері, бір кейін басты:

"Ер Ғалы ойлар - деп, - сасқанынан!"

Ер Ғалы өзі батыр, өзі мықты,

Әр сөзін пайғамбардың жадына ұқты.

Халайықтан, ұялып, айналайын,

Екеуі іс бат - батысқа шықты.

Ер Ғалы жомарттықты тыймады ғой,

Ғұсман мұнан көп (адам) жимады ғой!

- Жан қалмай бұл шаһардан келе жатыр,

Қайтеміз. Фатима-ау, үйге сыймайды ғой!

- Ер Ғалы, таң қаламын жауабыңа,

Мақтанып, дахыл болдың сауабыңа!

- Үйі тар балаңыздың, қайтесіз? - деп,

Шалыңыз бабаңыздың құлағына!

Алдына қол қусырып, тағзым қыпты,

Ер Ғалы халайыққа қарсы шықты.

- Үйі тар балаңыздың, қайтесіз? - деп,

Ақырын бабасына сыбыр етті.

Барды да құлағына сыбыр етті,

Пайғамбар қол көтеріп, бір дұға етті,

Мүбарак пайғамбардың дұғасымен

Тақсырдың кішкене үйі кеңіп кетті.

Қуанды судай тасып Хазірет Ғалы,

Жамиғат үйге кірді жанның бәрі.

Жамиғат жайланысып отырғанда,

Дұға қылып отырды пайғамбары.

Дүниенің көз жетеді тұрмасына,

Қарашы арыстанның мырзасына.

Дүлдүлді сояйын деп сыртқа шықса,

Фатима намаз оқыр хұжырасында.

Отыр екен тамақ тілеп бұл бейшара,

Жиылып келіп отыр төре, қара.

Жараңлар, тыңдасаңыз, ғажап сөзі,

Алланың құдіретін көр, мұнда қара!

- Амин! - деп, қолын жайды Ғалы батыр,

Әр сөзі мың ділдалық балдай татыр!

Үйінің бұрышынан көтеріліп,

Өңшең алтын дастарқан келе жатыр.

Дастарқанмен бірге келді алтын табақ,

Ішінде бір табақтың жетпіс тамақ.

Қанша болса, келген жан бас-басына,

Отырды алды-алдына алып табақ.

Дара-дара табақты алдына алды,

Көрген жанның бәрі де мәз боп қалды.

Жер-жемесін біле алмай халайықтар

Бәрінің, жұмақ иісі мұрынын жарды.

Үйлері ер Ғалының кішкене екен,

Зәредей, жарылқамақ, істен екен.

Дұғасы Фатиманың қабыл болып,

Тағамы сегіз жұмақ көшкен екен.

Сипатын пайғамбардың нұрдан етті,

Ибраһим жүз түйені құрбан етті.

Фатимаға қонаққа келген жанға

Құдайым тозақ отын арам етті.

Сипатын пайғамбардың нұрдан етті,

Ибраһим жүз түйені құрбан етті.

Құдайым әмір қылып достысына: -

Баланды құрбан шал! - деп, пәрмен етті.

Ибраһим Смағұлын құрбан қылды,

Смағұл құрбандыққа риза болды.

Құдайым Смағұлға риза болып,

Аспаннан көк қошқарды тастай берді.

Кек қошқар түскеннен соң, оны сойды,

Өлімге пайғамбарлар басын қиды.

Мал түгіл, пайғамбарлар жанын қиған,

Қимайды ендігілер жалғыз қойды.

Өтіпті бізден бұрын көп пайғамбар,

Абзалы көп пайғамбар - төрт пайғамбар.

Малменен дүние жүзін жасырсаң да,

Өлгенде үш қари без бұйырар.

Өтіпті бізден бұрын төрт шаһариар,

Дүниенің, пендешілік, малын жияр.

Ішпей-жемей тырнақтап жиған малын

Бұл адам өлгеннен соң қайтіп қияр?!

Өтіпті бізден бұрын он екі имам,

Айрылсам иманымнан көрге сыйман!

Ғазірейіл жан аларда келсе жетіп,

Берсем де дүние малын жаным қиман!

Өтіпті бізден бұрын сахабалар,

Жігіттер, жарлы болсаң, жан қиналар!

Біреуге ерте, біреуге кеш уақыт болып,

Мәңгілік бұ жалғанда жоқ қой қалар!

Өтіпті бізден бұрын падишалар,

Ғазірейіл періште(нің) (оның) жанын алар.

Тірлікте өлімді (бір) ойламайды,

Өлген соң, жер астында жалғыз қалар.

Жаратты жер мен көкті Алла тағалам,

Дүниені бұрын көрген - Хазірет Адам.

Ілгері айтқан жанлар өскен содан,

Қала ма бұ дүниеде өлмей адам?!

Жаратты жеті тозақ, сегіз пейіш,

Құдайға ғибадат қыл, қалмағыл кеш!

Мойныңнан ада қылсаң біния ислам,

Бейіштен нәсіп болса, жерсің жеміс.