Анамның дауысы

Біздің балалар үйіне тап болғанымызға бір аптаға жуық уақыт өтті. Жаңа өмірге үйрену қиындау екен. Өте көңілсіз, ештеңе істегің келмейді. Бүкіл ойымыз туған ауылымыз, қара шаңырағымыз. Ех, өмір-ай... Қалай ғана бұлай болды? Әке-шешеміз қалайша бізді ерте тастап кетті? Оларсыз жер бетінде өте қиын... Жақын жандарыңды еске алу көзіңе жас келтіреді. Бірақ бұл жерде жылауға болмайды, соны аңдып жүрген балалар мазақтап, ұятқа қалдырады. Сондықтан өзіме балалар үйінің артындағы ақ қайыңдар алаңқайынан бір жер тауып алдым. Сол жерге жүгіріп барамын да, ешкім көрмей тұрғанда көз жасыма ерік беремін.

Соңғы кездерде қызық түстер кіріп жүр, анам тірі сияқты, жұмыстармен шығып кетіп, міне-міне оралатындай болып тұрады. Әпкелеріммен, қарындасыммен оны тағатсыздана күтіп, үйдің ішінде тазалық пен тәртіп орнаттық. Білемін, анамыз ешқашан құр қол келмейді, міндетті түрде бізге тәтті-дәмділер әкеледі. Міне, міне, ол есікті ашып, үйге енеді. Міне, қазір... Дәл сол сәтте оянып кетемін. Бұл түсім екенін сезгеннен соң жаным ауырғаннан тістерімді шықырлатамын. Анам ешқашан қайтып келмейді...

Бір күні бөлмеме әпкем Әлия жүгіріп келді:

– Ілияс, қарашы, мен не тауып алдым?! – ол менің алдымда аудиокассетаны ұстап тұрды. Бақытты сәттен жүзі бал-бұл жанып тұр. Таң қалғаннан орнында тұрып секіріп-секіріп қояды.

– Бұл не?

– Есіңде ме, мен анамыздың ән айтқанын жазып алып едім ғой, – деді Әлия. – Жаңа үйден жіберген заттарымды реттестіріп жатып мына кассетаны тауып алдым. Сенемісің?!

Біз қуанғаннан құшақтасып кеттік. Қандай бақыт десеңші! Анамыздың дауысы сақталыпты, қазір оны тыңдаймыз... Алаңдағаннан үнім шықпай қалды, қолдарым дірілдеп кетті, ал жан дүнием рахат сезімінде...

– Әзілдеп тұрған жоқсың ба? – деп тағы да сұрадым. Әпкем менімен ойнап тұрған жоқ па деп қорқып кеттім.

Қарсы алдымыздан анам пайда бола кететіндей. Ол бізге сөйлейді, біз болсақ оны мұқият тыңдайтын боламыз.

– Мұндай нәрселермен әзілдесуші ме еді! – деп Әлия ренжіген кейіп танытты.

Біз тәрбиешіге жүгіріп барып одан магнитофон сұрадық. Біздің топта ол жалғыз ғана, тек мерекелерде ғана беріледі. Бізге магнитофонды қолдануымызға бір сағат берілді.

Әпкемнің бөлмесінде ешкім жоқ. Магнитофонды қостық та, кассетаны қойып, үнсіз тыңдауға көштік.

Басында анамның әні емес, басқадай түрлі дыбыстар естілді. Жүрегіміз атқақтап тұр! Кеудемізден секіріп шығуға даяр. Бұл біз үшін нағыз кездесу болайын деп тұр! Көзімізді жұмып, қайта ашсақ болды, анамыз тап алдымызға келетіндей!

Әлия қандай ақылды десеңші! Бұрын ол түрлі қызықты нәрселерді жақсы көретін. Бізге ән салдырып, тақпақтар айтқызып, соның бәрін магнитофонға жазып алушы еді. Анамның дауысын жазып алу да ойына қалай келді десеңші.

О-о-о… Міне, сол дауыс...

« – Анашым, өтінемін, өзің жақсы көретін бір әніңді орындап берші.

– Балапандарым, қазір әкелерің келеді. Үйде жұмыс көп, қазір ән шырқайтын кез емес.

– Анашым, айтыңызшы...

– Біздің Абзелилово жайлы ма?

– Иә...

– Жарайды, балапаным, алдымен бұл әннің тарихы жайлы айтып алайын. Бұл ән біздің деревнядан шыққан. Шұғайып деген авторы оны халқымыздың сүйікті әншісі Роза Ақкүшіковаға арнаған. Бүгінде бұл әнді радиодан жиі беріп жүр...»

Осы жерден біз аудиокассетаны тоқтата тұрдық. Демала тұрсақ қой... тамағыма тас тұрып қалғандай. Бізге жақын дауыстан денемізде діріл пайда болған... Қатты жылағым келіп тұр, бірақ болмайды, әлсіздік таныту ұят... Сондықтан бір-біріміздің көздерімізге де қарамаймыз. Бұл біздің анамыз ғой! Тірі! Ол бізбен сөйлесіп тұр. Оның дауысы сондай жұмсақ. Әр сөзі жанымызды ерітіп барады. Оның «балапаным» деген бір ауыз сөзі үшін мен бүкіл жер бетін жаяу аралап шығуға дайынмын. Ана...

Әпкем мұрнын бір тартып қойып ақырын ғана магнитофонды қосты. Бүкіл әлемді анамның әні әлдилеп кетті:

«Жан жадыратар бұлбұл құсты жырлатып,

Бұлбұл үнін тыңдау маған бір бақыт.

Бұлбұл әні – көңілімнің жалауы,

Бұлбұл әні – жүрегімнің алауы.

Шырқаса ол ойға келер бәрісі,

Оның әні – Отанымның дауысы.

Ел сенімі – халымыздың өскіні,

Байлық, бақыт – халықтардың достығы».

Ән жанымды нұр мен жылуға толтырды, өзімді жеп-жеңіл сезіндім. Ерекше бақытты сезіндім өзімді. Қайғы мен мұңды, күнделікті қиындықтар, күйбең тірлікті ұмыттым. Ананың сиқырлы дауысы жан дүниенің ең терең жараларын да емдей алады екен. Армандар мені туған жеріме, ең қымбат, ең жақын жандарыма алып кетті. Сол сәтте мен жетімдер үйінде емес, өзімнің үйімде жүргендей болдым, хош иісті шай ішіп отырғандаймын... Ал анам сөзін ары қарай жалғастырды: «Жандарым менің! Ар-ұятты бірінші орынға қойыңдар, таза, адал өмір сүріңдер. Сонда сендер бұл әлемде нағыз адам боласыңдар...» Дауыс кенет үзіліп кетті.

Қап, Әлия неге ғана көбірек жазып қалмады екен?! Анамның соңғы сөздерінен кейін мен өзімді біртүрлі сезініп кеттім, ерінім дірілдеп кетті. Бұл сөздерде бізге тілек те, мұң да, өкініш те, бізбен қоштасу да бар еді...

Біз ұзақ уақыт үндемей қалдық... Жан азабы, сағыныш, анамызды жоғалтқан өкініш ерекше бақыт сезімімен араласып кетті! Ананың дауысы не деген қымбат, жақын дауыс десеңші! Оның сөздері біздің жан дүниеміздің қақпасын ашты, бұл әлемде біз енді жалғыз-жарым емеспіз. Өмірдегі аяулы анамыз тірі! Жүректерімізде ән ұзақ уақыт күмбірлеп тұрды. Жоқ, біз бәрібір бақыттымыз... анамыздың дауысымен бірге бақыттымыз!

* * *

Міне, енді күн ұзарды, көшеде жап-жарық. Біз бөлмеде жиналып ана жолғы кассетаны тыңдап жүрміз. Зульфира қарындасым үнемі қатты алаңдайды, себебі анамыз «қарлығашым» деп оған қарата айтты ғой. Қазір де осы сөзді ести салысымен жылай бастады. Біз де бір-бірімізге көрсетпеуге тырысып ағыл-тегіл жылаймыз. Әнді тыңдаймыз, өсиет сөзін тыңдаймыз... содан соң тоқтайды.

– Анамды тағы да тыңдағым келеді, – Зульфира осымен бірнеше рет магнитофонды қайта қосты. Тағы да бәріміз бірге анамызбен біргеміз....

Анамыздың өсиет сөзі бізге зор күш береді – нағыз адам болып өсуіміз керек! Мектепке барғанымызда осы сөздер жүректерімізде сөйлеп тұрады. Ол сөздер бізді барлық жерде қорғап, еріп жүреді. Қазір мектепте жақсы оқуға талпынып жүрміз. Нашар бағаларды, екіліктерді алуға болмайды.

Біздің кассетамыз жайлы хабар Даянның құлағына жеткен екен. Кассетаға көзін тікті – радиодан үнемі беретін сәнді музыканы магнитофонға жазып алғысы келді. Магнитофонды уақытша сұрап алады, ал әнді қайда жазатынын білмеді.

– Сендерде аудиокассета бар деп естідім. Дәл қазір соны маған бересің! – деді қатты сөйлеп.

Мен Даяннан қорқатын болсам да үндемей қала алмадым:

– Ол кассета өзімізге керек! Онда біздің анамыздың дауысы жазылған!

– Мені онда кімнің дауысы жазылғаны қызықтырмайды. Таяқ жегің келмесе тез арада оны әкеп бересің...

Осы кезде Әлия енді. Даянның маған ашулы көзқарасы бәрін өзі-ақ айтып тұр еді. Ол мәселенің неде екенін бірден біліп қойды.

– Неге менің ініме тиісе бересің? – деп әпкем маған ара түсті.

– Ал сен қыз, неге өзгенің ісіне араласасың? – Даян ашулы кейіпте төбелеске дайын екенін білдірді. – Мен одан кассетаны тартып алайын дегенмін, ол маған өзі әкеп беретін болады. Табады! Таппай көрсін!

– Осыдан Ілиясқа тиісіп көр! Менің үлкен ағаларым келгенде сыбағаңды аласың! Ол саған кассетаны қайдан тауып береді? Ол менде сақталып тұр, мен де оны ешкімге, еш уақытта бермеймін! Жүр, бұл жерден кетейік, – деп әпкем мені қолымнан тартып алып шықты.

– Мен сендерге көрсетем!.. – Даян бізді ашулы жүзбен шығарып салды.

...Әлия екеуіміз мектептен көңілді келе жаттық. Жақсы көңіл-күйде болуымызға себеп бар. Бүгін Әлия бірнеше бестік баға алды, менің күнделігіме де жақсы бағалар толған. Осылай жалғаса берсе осы тоқсанда «төртке» шығуымыз мүмкін.

– Ілияс, бүгін қандай күн, білесің бе? – деп менен әпкем емтихан алғандай сұрады.

– Білмеймін... – бірден жауап бере алмай қалдым.

– Солай ма? Ұят емес пе саған? Бүгін біздің анамыздың туған күні емес пе!

Шынында да, қалайша басымнан шығып кеткен екен?! Егер тірі болғанында анамыз 44 жасқа толар еді...

– Шіркін, анамыз тірі болғанда бізге қарап қалай қуанатынын сезсең ғой! – Әпкем ауыр күрсінді.

– Осынау керемет күнде анамызды көбірек еске алғымыз келді. Сондықтан түскі астан соң Әлияның бөлмесінде жиналып анамыздың дауысы жазылған кассетаны тыңдаймыз деп ақылдастық. Иә, біз оны күнде тыңдасақ та жалықпаймыз!

Біз топқа келдік, Әлия өзінің бөлмесіне бұрылды, мен де киім ауыстыруға кеттім. Бес минуттан соң қыздардың бөлмесінен айқай мен қатты жылаған дауыс естілді. Мен не істерімді білмей тұрып қалдым да, бірден не болғанын білуге жүгірдім. Әлияның бөлмесіне жүгіріп кіре салысыммен, оның шашылған заттарды жинап, жылап отырғанын көрдім. Еденде кітаптар мен дәптерлер, ұсақ-түйек заттар шашылып жатты.

– Не болды? – деп сұрадым.

– Ол ұрлап кетті... Мына жерде жатқан еді... – Әлия сөйлей алмады, көз жастары мен өксік оның сөздерін тұншықтырып тұр еді.

– Не болды? Адамша түсіндірсеңші...

– Біздің кассета! Анамыздың дауысы!

Әпкемнің сөздерінен өзімді жаман сезіндім. Қаным басыма теуіп, еріндерім жыбырлап кетті... Даян ғана істей алады мұны! Мен өзімнің қимылдарыма жауап бере алмай қалдым, мені басқа біреу басқарып тұрған сияқты. Бір минутты да жоғалтпау керек! Бірден Даянның бөлмесіне қарай жүгірдім. Есікті қақпастан жебедей атылып бөлмесіне кірдім. Даян төсекте жатып музыка тыңдап жатыр екен. Ешқандай сөз айтпастан магнитофонға жармастым.

Аң-таң болып Даян орнынан атып тұрды:

– Сен не, боқмұрын, ақылыңнан адастың ба?

– Кассетаны бер. Онда анам бар! – деп айқайладым оған.

Менің бұл әрекетімнен Даянның көздері алақандай болды, жұдырығын түйіп төбелесуге дайындалды. Көмекке әпкем жүгіріп келді. Даянға ұмтылып барып оның бетін тырнақтарымен тырнап жіберді. Шу басталып, абыр-сабыр болып кетті. Біздің дауыстарымызды естіп тәрбиеші жүгіріп келмегенде мұның бәрі немен бітері анық емес еді.

– Сендер не үшін төбелесіп жатырсыңдар? – деп бізді тоқтатқысы келді.

– Ол біздің кассетамызды ұрлап алды! – Әлия жылап тұрып болған нәрсені айтты. – Онда біздің анамыздың дауысы жазылған болатын!

Тәрбиеші қысқа жауап берді, біздің сөзімізді жақтады:

– Тап қазір бер кассетаны! – деді Даянға. – Ал магнитофонды енді сұрамаңдар. Мен оны бөлмеге тығып, есігін сыртынан жауып қоямын.

Қуанышым қойныма сыймады! Кассетаны біз тез-ақ қайтарып алдық! Уақытында қимылдамасақ, бұл жазбаны қайтара алмас едік. Кешірек, тәрбиеші болмағанда әлгі Даян не істесе де дайынмын. Содан келер көресінді көріп алдым. Ең бастысы – біз анамыздың дауысын құтқарып қалдық, ол бізбен бірге.

Бізге магнитофонды бермейтін болған соң, басқа топтан сұрауға мәжбүр болдық. Бірден кассетаны қостық та тыңдауға кірістік. Бірақ... ерте қуанған екенбіз, өте ерте. Біз кассетаның бір жағын тыңдадық, одан соң екінші жағын қойдық... Қайдағы бір рок-концерт... Даян біздің жазбамызды өшіріп үлгерген екен!

Сол кезде біз қандай күйді бастан өткергеніміз сізге белгілі болар... Солайша соңғы қуанышымыздан айырылдық. Анамыздан екінші рет айырылдық. Енді біржола жоғалттық...

Сынақ

Соңғы кездерде біздің топтың оқу үлгерімі нашарлап кетті. Бұл жолы біреу екі алса, одан кейін тағы біреуі алады. Ол үшін балалар үйінің директоры әдетте тәрбиешілерге ұрсады, ал олар бізге айқайлайды.

Бұл жолы Райфа апай, біздің тәрбиешіміз, бәрімізді жинап алып екі алғандарға ұрысуды бастады:

– Сендер – арамтамақсыңдар! – сілекейін шаша айқайлап тұр. – Жылы жерде ұйықтауды, тойып тамақ жеуді ғана білесіңдер, басқа жұмыстарың жоқ. Сендерді асырағаннан мемлекетке шошқа фермасын ашқан анағұрлым тиімдірек. Сендер біздің балаларымыз түсінде де көрмеген игіліктерге шомылып жүрсіңдер. Жарты тырнақтай болса да пайда жоқ сендерден.

– Күндердің күнінде бізден де пайда болады, – деді Амиля. Өзінің сөзін бөлгені үшін Райфа апай тіпті қатты ашуланды.

– Шайтан алғыр, сен бе! Мен сөйлеген кезде ауызыңды ашушы болма, ақымақ!

– Мен шайтан алғыр емеспін...

– Үндемей қалу қолыңнан келмесе, мә саған!

Райфа апай аяғынан ауыр тәпішкені бірден шешіп алып Амиляға лақтырып жіберді. Тәрбиешінің «қаруы» нысанаға дәл түсті, тәпішке қыздың қолына қатты тиді.

Қолы ауырғандықтан ол жылап шығып кетті. Бәрінің көзінше Амиляның ауызын жаптырғанына масаттанып, тәрбиешінің көңіл-күйі бірден көтеріліп кетті. Сол жағдайдың қожайыны ретінде сезінген ол бізге ұрысуын ерекше сезіммен жалғастырды. Енді бәрімізге тиісті.

– Мен ойланып мынадай шешімге келдім, – Райфа апай тоқтаусыз ұрысқаннан терлеп кеткен көзілдірігін сүртті. – Халықта сөз бар: «Қолы қимылдағанның ауызы қимылдайды». Бұл мақалды мен басқаша айтар едім: «Кім оқымайды, сол тамақ жемейді». Сондықтан бүгіннен бастап байқау жарияланады. Осы тоқсанды кім бәрінен үздік, үштік бағасыз аяқтайды, сол жүлде алады: бүкіл топ оған бір реткі түстен кейінгі тамағын береді. Осындай талапқа келісесіңдер ме?

Көпшілігі келісімін берді. Динар деген бала ғана үндемей қалды