Дәрет бөлімі

(жалғасы)

Истихаза мен нифас жайлы

«Истихаза» етеккір қаны емес, өзінше бір себеппен әйелден аққан қан. Истихаза қанын көрген әйел «мустахаза» деп аталады, бір қарағанда үзірлі (себепті) деген сөз. Хайыз бен мустахаза діни тұрғыдан өзгеше үкімдерде қарастырылады. Алдыңғы бөлімде хайыз (етеккір) үкімдерімен таныстық. Бұл бөлімде мустахазаға қатысты кейбір жекелеген жағдайларды сөз ететін хадистерді көретін боламыз.

١ عَنْ عَائِشَةَ : «أَنَّ أُمَّ حَبِيبَةَ بِنْتِ جَحْشٍ  اسْتُحِيضَتْ سَبْعَ سِنِينَ فَسَأَلَتْ رَسُولَ اللَّهِ . فَأَمَرَهَا أَنْ تَغْتَسِلَ، وَقَالَ هَذَا عِرْقٌ، فَكَانَتْ تَغْتَسِلُ لِكُلِّ صَلَاةٍ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ، وَهَذَا لَفْظُ الْبُخَارِي.

1. (3850) Әзірет Айша (р.а.) айтады: «Үммі Хабиба бинт Жахш (р.а.)тура жеті жыл бойы истихаза қанын көрді. Не істеу керектігін Расулалладан сұрағанда, ол кісі жуынуды бұйырды да «Бұл тамыр (қаны)» – деді. Үммі Хабиба әр намазда жуынатын».

٢ وَلِمُسْلِمٍ: «أَنَّ أُمَّ حَبِيبَةَ  الَّتِى كَانَتْ تَحْتَ عَبْدِالرَّحْمَنِ ابْنِ عَوْفٍ  شَكَتْ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ  الدَّمَ. فَقَالَ لَهَا: أَمْكُنِى قَدْرَ مَا كَانَتْ تَحْبِسُكِ حَيْضَتُكِ ثُمَّ اغْتَسِلِى. فَكَانَتْ تَغْتَسِلُ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةٍ».

2. (3851) Мүслимнің бір риуаяты былай: «Үммі Хабиба (р.а.) (Абдуррахман ибн Ауфтың некелісі еді) Расулаллаға (с.а.с.) қан туралы айтып шағымданды. Oған мынадай кеңес айтылды: «Етеккір (уақытың қалыпты күндері қаншаға жалғасса) сені күттіргеніндей сонша уақыт күт те, содан соң жуын!» Үммі Хабиба әр намазда жуынатын».

٣ وَلَهُ فِى أُخْرَى، قَالَتْ عَائِشَةُ : «كَانَتْ تَغْتَسِلُ فِى مِرْكَنٍ فِى حُجْرَةِ أُخْتِهَا زَيْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ  حَتَّى تَغْلُوَ حُمْرَةُ الدَّمِ الْمَاءَ».

3. (3852) Мүслимнің басқа риуаятында былай келген: «Әзірет Айша «Үммі Хабиба сіңлісі Зейнеп бинт Жахштың бөлмесінде бір легеннің ішінде жуынатын. Қанның қызылдығы (кейде) суды басып кететін» деді».

٤ وَعِنْدَ النَّسَائِي: «أَنَّ أُمَّ حَبِيبَةَ اسْتُحِيضَتْ لَا تَطْهُرُ، فَذُكِرَ شَأْنُهَا لِرَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ: لَيْسَتْ بِالْحَيْضَةِ، وَلَكِنَّهَا رَكْضَةٌ مِنَ الرَّحِيمِ، لِتَنْظُرْ قَدْرَ أَقْرَائِهَا الَّتِى كَانَتْ تَحِيضُ بِهَا فَتَتْرُكَ الصَّلَاةَ ثُمَّ تَنْتَظِرُ بَعْدَ ذَلِكَ فَتَغْتَسِلُ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةٍ».

4. (3853) Нәсәидің риуаяты былай: «Үммі Хабиба мустахаза еді (үнемі қан келіп тұратын), еш таза болмайтын. Жағдайы Расулаллаға (с.а.с.) айтылғанда, былай деді: «Бұл етеккір емес, жатырдың бір жайсыздығы. Қалыпты жағдайдағы етеккір қаны келетін ластық мерзіміне қарасын. (Әр ай) сол мөлшер шамасында намазын оқымасын. Артынан сол мөлшер біткен соң, әр уақыт намазында жуынсын».

٥ وَلَهُ فِى أُخْرَى: «أَمَرَنَا أَنْ تَتْرُكَ الصَّلَاةَ قَدْرَ أَقْرَائِهَا وَحَيْضَتِهَا وَتَغْتَسِلَ وَتُصَلِّى. فَكَانَتْ تَغْتَسِلُ عِنْدَ كُلِّ صَلَاةٍ».

5. (3854) Нәсәидің басқа риуаяты былай: «Үммі Хабибаға (р.а.) Расулалла (с.а.с.) (әр айда) етеккір көріп кірленген (күндері) мөлшерінде намаз оқымай, кейіннен жуынып намазын оқуды бұйырды. Ол әр уақыт намазда жуынатын»1.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаяттарда аты аталған истихаза қанын көрген әйел Үммі Хабиба – Расулалланың (с.а.с.) балдызы. Яғни «Мүминдердің анасы» абыройына бөленген анамыз Зейнеп бинт Жахштың (р.а.) сіңлісі.

Риуаяттан да анық байқалатындай, хроникалық қанау жағдайына душар болған. Тіпті жуынғанда да, судың бетін қан жуып кеткен.

2. Хадистерде Расулалланың кеңесі кейде «әр уақыт үшін дәрет ал да намаз оқы» болса, кейбір риуаяттарда «...әр уақыт үшін жуын да намаз оқы» деп келеді. Оған қоса, Расулалланың (с.а.с.) Үммі Хабибаға айтқан жуыну бұйрығы нақты (мутлақ). Бұндай бұйрықтан әр намаз үшін жуыну қажеттігін де әрі кейде жуыну жеткілікті екенін де түсінеміз. Әбу Дәуітте келген бір риуаятта жуыну бұйрығы әр намаз үшін. Риуаяттардағы осындай өзгешеліктерге қарап, фақиһтар да түрліше үкім берген:

• Жумһур әр намаз үшін жаңадан дәрет алуға үкім берген, осы дәретпен уақыт не қаза намаздың біреуі ғана орындалатынын айтқан. Бір уақытта екінші бір намаз оқығысы келсе, бөлек дәрет алу керектігін айтқан.

• Ханафилар бойынша, дәрет намаз уақытына қатысты. Олай болса, уақыт кіргенде алған дәретпен сол уақыттағы намазды оқиды әрі қалауынша басқа қаза намаздарды да оқи алады.

• Мәликилер бойынша, әйелге әр намаз үшін дәрет алуы мұстахаб, уәжіп емес. Қанаудан тыс өзге хадас (ластық) жағдай орын алмаса болды.

• Ахмад ибн Ханбал мен Исхақ ибн Рахуя: «Ықтияттылық жағынан ол әйелдің әр намаз уақытында ғұсыл алғаны жөн» деген.

3. Хадис бір әйелдің жеке басына қатысты жағдайларын ер кісіден сұрай алатынын көрсетеді (рұқсат етіледі).

4. Хадисте әйел етеккір қанын истихаза қанынан ажырата алса, бұны етеккір қанына жатқызып, етеккірдің басталу-біту уақытын өзі анықтауына дәлел бар. Сонда етеккір күндері біткеннен кейінгі келген қанды истихазаға жатқызып, өзінің мәзһабына қарай жоғарыда түсіндірілгендей әрекет жасайды. Егер Ханафи болса, уақыт кіргенде дәретін жаңалайды, сол дәретпен екінші намаз уақыты кіргенге дейін үзірлі қанау себепті дәреті бұзылмаған болып есептеледі де қалағанынша намаз оқи алады. Құранға қол тигізе алады, мешітке кіре алады және т.б. яғни дәреттіге рұқсат етілетін істердің бәрін жасай алады.

٦ وَعَنْ حَمْنَةَ بِنْتِ جَحْشٍ  قَالَتْ: «كُنْتُ أَسْتَحَاضُ فِى بَيْتِ أُخْتِى زَيْنَبَ بِنْتِ جَحْشٍ . فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ: إِنَّى أَسْتَحَاضُ حَيْضَةً كَثِيرَةً شَدِيدَةً، فَمَا تَرَى فِيهَا؟ قَدْ مَنَعَتْنِى الصَّلَاةَ وَالصَّوْمَ. قَالَ: أَنْعَتُ لَكِ الْكُرْسُفَ فَأَنَّهُ يُذْهِبُ الدَّمَ. قَالَتْ: هُوَ أَكْثَرُ مِنْ ذَلِكَ. قَالَ: فَاتَّخِذِى ثَوْبًا. قَالَتْ: هُوَ أَكْثَرُ مِنْ ذَلِكَ. إِنَّمَا أَثُجُّ ثَجََا. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : سَأَمُرُكِ بِأَمْرَيْنِ، أَيُّهُمَا فَعَلْتِ أَجْزَأُ عَنْكِ مِنَ الْآخَرِ، وَإِنْ قَوِيتِ عَلَيْهِمَا فَأَنْتِ أَعْلَمُ. قَالَ لَهَا: إِنَّمَا هِذِهِ رَكْضَةٌ مِنْ رَكَضَاتِ الشَّيْطَان، فَتَحَيَّضِى سِتَّةَ أَيَّامٍ أَوْسَبْعَةَ أَيَّامٍ فِى عِلْمِ اللَّهِ ثُمَّ اغْتَسِلِى حَتَّى إِذَا رَأَيْتِ إِنَّكِ قَدْ طَهُرْتِ وَاسْتَنْقَأْتِ فَصَلَّى ثَلَاثًا وَعِشْرِينَ لَيْلَةً أَوْ أَرْبَعًا وَعِشْرِينَ لَيْلَةً وَأَيَّامُهَا وَصُومِى. فَإِنَّ ذَلِكَ يُجْزِئُكِ، وَكَذَلِكَ فَافْعَلِي فِى كُلِّ شَهْرٍ كَمَا تَحَيَّضُ النِّسَاءُ وَكَمَا يَطْهُرْنَ لِمِيقَاتِ حَيْضِهِنَّ وَطُهْرِهِنَّ، وَإِنْ قَوِيْتِ عَلَى إِنْ تُؤُخِّرِى الظُّهْرَ وَتُعَجِّلِينَ الْعَصْرَ فَتَغْتَسِلِينَ وَتَجْمَعِينَ بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ، وَتُؤَخِّرِينَ الْمَغْرِبَ وَتُعَجِّلِينَ الْعِشَاءَ، ثُمَّ تَغْتَسِلِينَ وَتَجْمَعِينَ بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ فَافْعَلِى، وَتَغْتَسِلِينَ مَعَ الْفَجْرِ فَافْعَلِى، وَصُومِى إِنْ قَدَرْتِ عَلَى ذَلِكَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : وَهَذَا أَعْجَبُ الْأَمْرَيْنِ إلَىَّ؛ وَبَعْضُ الرُّوَاةِ قَالَ: قَالَتْ حَمْنَةُ  هَذَا أَعْجَبُ الْأَمْرَيْنِ إِلَيَّ، وَلَمْ يَجْعَلْهُ مِنْ قَوْلِ النَّبِىِّ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَاللَّفْظُ لَهُ، التِّرْمِذِيُّ لِنَحْوَهُ.وَعِنْدَهُ بَدَلُ قَوْلِهِ: «فَاتَّخِذِى ثَوْبًا فَتَلَجَّمِى»«.الثَّجُّ»: السَّيْلُ، وَأَرَادَتْ أَنَّهُ يَجْرَى كَثِيرًا. وَ»الرَّكْضَةُ»: الضَّرْبَةُ وَالدَّفْعَةُ.وَ»التَّلَجَّمُ»: كَاسْتَثْفَارِ وَهُوَ أَنْ تَسُدَّ الْمَرْأَةُ فَرْجَهَا بِخِرْقَةِ عَرِيضَةِ تَوْثَقُ الدَّمِ.

6. (3855) Хамна бинт Жахш (р.а.) айтады: «Мен сіңлім Зейнеп бинт Жахштың (р.а.) жанында едім. Истихаза қанын көріп жүргенмін. Расулаллаға (с.а.с.): «Уа, Расулалла! Мен өте ауыр истихаза қанына душармын, бұл мәселеде қандай кеңес бересіз? Бұл жағдай менің намаз бен оразама кедергі келтіруде» – дедім. Маған: «Саған мақтаны сипаттайын: ол қанды кетіреді (жыныс мүшеңе мақта қой)» – деді. Мен: «Сұйықтық мақтаға тоқтайтындай емес, көп» – дедім. Расулалла (с.а.с.): «Онда мата жарат» – деді. Мен: «Қан матаға да тоқтата алмайтындай өте көп. Құйылып ағады» – дедім. Сонда Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Саған екі нәрсе айтайын, қайсысын істесең де екіншісінің орнына жарамды. Екеуін де істей алатын жағдайың болса, біреуін таңдау өзіңе тән, қалағаныңды таңда. Бұл қанау шайтанның тепкілерінің бірі (яғни зиян тигізуі). Сен өзіңді Алланың ілімінде алты, жеті күн хайыздамын деп біл (ораза мен намазды қой). Сосын жуын да өзіңді етеккірден тазамын деп біл, жиырма үш не жиырма төрт тәулік бойы намаз оқы (осы кездерде парыз немесе нәпіл) ораза ұста. Осы саған жеткілікті. Әйелдердің ай сайын етеккір көруі етеккірдегі және таза күндерінің болғанындай, осы кейіпте сенің де етеккір мен тазалық күндерің болады. (Бұл саған айтпақ болған екі нәрсенің біріншісі. Екіншісіне келсек, oл мынау:) Eгер түскіні кешіктіріп, екінтіні ертерекке алып екеуі үшін ғұсыл ала алсаң, түскі мен екінтіні қос. Сол сияқты кешкіні кешіктіріп, түнгіні ертерекке алып, ғұсыл алып, осы екеуін қос. Таңғы үшін бөлек ғұсыл ал. Осындай кейіпке күшің жетсе, оразаңды да осылай ұста». Расулалла (с.а.с.) (бірін таңдауды еркіме берген осы екеуін айтқан соң, қосымша былай деді: «Осы (екінші айтқаным) кейіп маған көбірек ұнамды».

Рауилардың бірі былай деді: «Хамна (р.а.) былай деді: «Бұл осы екеуінен көбірек маған ұнайтыны. Рауи сөйтіп бұл сөздің Расулаллаға емес, Хамнаға тән екенін ұқтырды»2.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадис алдыңғы хадисте есімі өткен Үммі Хабибаның бауыры Хамнаның да истихаза көретін әйел екенін көрсетуде. Кейбір түсіндірмешілер риуаяттарда келген мәліметтерге сүйеніп Расулалла (с.а.с.) заманында мустахаза болған әйелдердің аттарын атаған: Үммі Хабиба бинт Жахш және оның екі сіңлісі: Зейнеп пен Хамна; Расулалланың жұбайларынан Mаймунаның бір анадан сіңлісі Әсма, Фатима бинт Әбу Хубайш, Сахла бинт Суһайл, Сәуда бинт Зәмғаға (Расулалланың жұбайы), Зейнеп бинт Үммі Сәләма, Әсма әл-Харисия мен Бадия бинт Ғайлан. Бұлардың кейбіріне қатысты риуаят кейінірек беріледі.

2. Хаттаби хадисте өткен «aлты-жеті күн» ұғымын Расулалланың шектеу мақсатында айтпай, қатарластарының жағдайына қарау керектігін меңзегенін білдіреді. Осы себепті «...алты немесе жеті...» болуы керекті аудармада алты-жеті деп беруді жөн көрдік. Яғни, әйел қалыпты етеккір уақытын есіне түсіре алса, соны негізге алады. Бұл мөлшердің Ханафилар бойынша 3 пен 10 күн арасында өзгергенін айтқан болатынбыз. Есіне түсіре алмаса (ондайлар фиқһта мутахайира делінеді) отбасындағы өзімен жасы құралпыластарға қарай мөлшерлейді. Расулалла осы мөлшерлеуді шамамен 6-7 күн десе керек. Ханафилер мутахайираның ойша мөлшерленетінін, оған да болмаса, ықтияттылық тұрғысынан жоғарғы мөлшердің 10 күн екенін негізге алып, әр айда он күн хайыз деп есептейтінін айтады.

3. «Алланың ілімінде» түсінігі: сенің алты күн бе, жеті күн бе етеккір көргеніңді Алла біледі. Осы мөлшер сені мен Алланың арасындағы жайт. Алла сенің қанша мөлшерлейтініңді біледі немесе «Алланың үкімінде яғни саған бұйырғаным Алланың үкімімен болды», «Алла саған әйелдердің етеккір мерзімін білдіруде: алты не жеті (күн)» деген секілді түрлі мағыналар меңзелген болуы мүмкін екендігіне түсіндірмешілер назар аудартқан.

4. Ұдайы қанауды (истихаза) бастан кешкен әйелге Расулалла екі жол ұсынған, сол екеуінің бірін таңдауды әйелдің өз еркіне қалдырған:

1) Әр ай белгілі күндері өзін хайыз санап, басқа күндері таза деп есептейді. Таза күндерінде алдыңғы хадисте түсіндіргендей кейіпте өзін үзірлі (себепті) санап, үзірлілерге тән шарттармен намазын оқып, оразасын ұстайды.

2) Өзін әр күн кейбір шарттармен құлшылық жасайтындай таза деп есептейді: Яғни түскі мен екінтіні, екінтінің алғашқы уақыты кіріп жатқанда; кешкі мен түнгіні, түнгінің алғашқы уақыты кіріп жатқанда біріктіріп, ғұсыл ала отырып оқиды. Бұл түрінде машақат көп. Өйткені күн сайын үш рет жуыну қажет болады:

• Таң намазы үшін жуыну;

• Түскі мен екінті намаздары үшін жуыну;

• Кешкі мен түнгі намаздар үшін жуыну.

Осы кейіпте одан бөлек айдың әр күнінде намаз оқу жағдайы да бар. Машақаты көп болғандықтан, Расулалла (с.а.с.) немесе Хамна (р.а.) осы түрдің «ұнамдырақ» екенін айтқан. Өйткені сауабы молырақ. Машақаты қаншалықты көп болса, сауабы да соншалықты артады.

Хадистің мағынасы жоғарыда түсіндіргеніміздей болумен қатар, осы түсінікпен амал етуде кейбір екіұдайылықтар да болған. Ханафилер етеккір көре бастаған мустахаза үшін әзірет Айшадан Мүслимде келген және №3851 хадисте айтылған أَمْكُنِ قَدْرَمَا كَانَتْ تَحْبِسُكِ حَيْضَتُكِ ثُمَّ اغْتَسِلِى пайғамбар бұйрығын негіз еткен. Яғни алдыңғы етеккір мерзімін негізге алып, соған қарай амал ететіндігі. Mутахайира болса басым ойымен етеккір мерзімін анықтап, олай істей алмаса, ықтияттылықпен ең көп етеккір күндері ретінде 10 күнді алып, соған сай етеккір күндерін анықтайды. Жаңа етеккір көре бастаған қыз сонымен қатар истихазаға да тап болса, етеккір мен истихаза қанын ажырата алса, өзінің етеккір мерзімін осы жолмен анықтайды. Себебі хадисте: «Етеккір қаны қара болады, реңінен білінеді» делінеді. Етеккірін ажырата алмаған жағдайлар үшін жоғарыда Хамна хадисінде көрсетілген 6-7-мен амал етеді, себебі бұл әйелдердің көбінің жағдайын тілге тиек етуде дегендер де болған. Шәфиғи бұндай жағдайдағы қыздың (күмәнмен намазды оқымауы дұрыс болмайтындығына қарап) етеккір мерзімінің ең азы болған бір түн, бір күнді негізге алып, одан кейінгілерін таза санап, жуынып, намазын оқуы қажеттігіне үкім еткен.

٧ وَعَنْ أَسْمَاءِ بِنْتِ عُمَيْسٍ  قَالَتْ: «قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ فَاطِمَةَ بِنْتِ أَبِى حُبَيْشٍ اسْتُحِيضَتْ مُنْذُ كَذَا وَكَذَا فَلَمْ تُصَلِّ. فَقَالَ: سُبْحَانَ اللَّهِ! هَذَا مِنَ الشَّيْطَانِ، لِتَجْلِسْ فى مِرْكَنٍ. فَإِذَا رَأَتْ صُفْرَةً فَوْقَ الْمَاءِ فَلْتَغْتَسِلْ لِلظُّهْرِ وَالعَصْرِ غُسْلًا وَاحِدًا، وَتَغْتَسِلْ لِلْمَغْرِبِ وَالعِشَاءِ غُسْلًا وَاحِدًا، وَتَغْتَسِلْ لِلْظُّهْرِ وَالعَصْرِ غُسْلًا وَاحِدًا، وَتَغْتَسِلْ لِلْمَغْرِبِ وَالعِشَاءِ غُسْلًا وَاحِدًا، وَتَغْتَسِلْ لِلْفَجْرِ غُسْلًا وَاحِدًا، وَتَوَضَّأْ فِيمَا بَيْنَ ذَلِكَ. قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ  لَمَّا اشْتَدَّ عَلَيْهَا الْغُسْلُ أَمَرَهَا إِنْ تَجْمَعَ بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

7. (3856) Әсма бинт Умайс (р.а.) айтады: «Уа, Расулалла! Фатима бинт Әбу Хубайш мына уақыттан бері қан көріп жүр, намазды қойды» – дедім. (Бұны естігенде) Расулалла (с.а.с.): «Субханалла! (Намазды тастауға бола ма екен?!) Бұл шайтанның (бір ойыны. Берілмесін. Оған айтыңдар) бір кіршіге (су құйып ішіне) отырсын. Eгер судың бетінен (қанағаннан пайда болған) сары түс көрсе, түскі мен екінті үшін бір ғұсыл алсын; кешкі мен түнгі үшін бір ғұсыл құйынсын. Таңғы үшін бөлек бір ғұсыл құйынсын. Осы уақыттарда (оқитын намаздары үшін) дәрет алсын» деді». Ибн Аббас (р.а.) айтады: «(Әр намаз үшін) ғұсыл алу байғұс әйелге ауыр тие бастағанда, екі намаздың арасын қосуды бұйырды»3.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Расулалла (с.а.с.) қан көріп жүрген Фатима бинт Умайсқа су құйылған кіршіге отыруын айту себебі қанның етеккір қаны ма әлде истихаза қаны ма екенін ажырату үшін. Өйткені қаннан судың бетінде сары түс шықса, ол истихаза қаны. Басқа түстегі қан етеккірдікі. Бұл әрекет қанаудың мәнісін анықтау үшін жасалуда. Жуыну судың ішінде болмайды. Себебі ол су нәжіске айналады, кіршінің сыртында жуынуы тиіс немесе сол суды төккеннен кейін кіршіні тазалық әдебіне сай осы мақсатта қолдануы тиіс.

2. «Осы кезде дәрет алсын» дегеннен мақсат, мәселен, түскі мен екінті үшін жуынса, «екінті намазын оқу үшін бөлек дәрет алсын» деген сөз. Кешкі мен түнгі үшін жуынса, «түнгі намазды оқымай тұрып дәрет алсын» деген сөз. Бұл мәселедегі мәзһабтардың көзқарастағы айырмашылықтарын бұдан бұрын келтірдік (№3854 хадис).

٨ وَعَنْ أُمِّ سَلَمَةَ  قَالَتْ: «إِنَّ امْرَأَةً كَانَتْ تَهْرَاقُ الدِّمَاءَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ . فَاسْتَفْتَتْ لَهَا أُمُّ سَلَمَةَ  النَّبِيَّ ، فَقَالَ: لِتَنْظُرْ عَدَدَ الْأَيَّامِ وَاللَّيَالِى الَّتِى كَانَتْ تَحِيضُ فِيهَا مِنَ الشَّهْرِ قَبْلَ أَنْ يُصِيبَهَا الَّذِى أَصَابَهَا فَلْتَتْرُكِ الصَّلَاةَ قَدْرَ ذَلِكَ مِنَ الشَّهْرِ، فَإِذَا خَلَّقَتْ ذَلِكَ فَلْتَغْتَسِلْ، ثُمَّ لَتَسْتَثفِرْ بَثَوْبٍ ثُمَّ لِتُصَلِّ». أَخْرَجَهُ الْأَرْبَعَةُ إِلَّا التِّرْمِذِي.

8. (3857) Үммі Сәләма (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) заманында бір әйел қан көретін. Үммі Сәләма (р.а.) сол әйел үшін оның үкімін Расулалладан (с.а.с.) сұрады. Расулалла: «Истихаза қаны басталмай тұрып бір ай ішінде қанша күн не түн қан келгеніне қарасын. Әр ай сонша мерзімде намаз оқымасын. Осы мерзім өткен соң дереу жуынып, (жыныс мүшесіне мақта қойып) бір матамен таңып намазын оқысын»4.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. «Ән-Ниһаяда» «истисфар» сөзі былай түсіндірілген: «Мақта тыққаннан кейін жыныс мүшесін кең бір матамен таңып, екі ұшын бір-бірінің үстіне келгенде, ортасынан бір нәрсемен байлауы. Сөйтіп, қан ағуының алдын алуы».

2. Бұл үкім үзір (истихаза) қаны басталмай тұрып әуелі қай күндері етеккір келетінін білген әйелдің үкімі. Сол мерзім бойы өзін етеккірдемін деп есептейді, мерзімі біткенде жуынады, одан кейін қан келсе де таза болып саналады. Айырмашылық мынада: әр уақыт үшін бөлек дәрет алады, тура басқа үзір иелері секілді.

3. Осы хадистi негізге алған кейбір ғалымдар: «Етеккір көріп жүрген бір әйел истихаза қанына душар болса, екі қанды бір-бірінен ажырата алса да, алмаса да, ажыратуы етеккір мерзіміне сәйкес келсе де, келмесе де бұрынғы етеккір жағдайына қарай әрекет етеді» деп үкім берген.

٩ وَعَنْ سُمَىٍّ مَوْلَى بْنِ أَبِي بَكْرِ بْنِ عَبْدِالرَّحْمَنِ: «إِنَّ الْقَعْقَاعَ وَزَيْدَ بْنَ أَسْلَمٍ أَرْسَلَاهُ إِلَى سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيِّبِ رَحِمَهُ اللَّهُ. يَسْأَلُهُ: كَيْفَ تَغْتَسِلُ الْمُسْتَحَاضَةُ؟ قَالَ: تَغْتَسِلُ مِنْ ظُهْرٍ إِلَى ظُهْرٍ وَتَتَوضَّأُ لِكُلِّ صَلَاةٍ فَإِنْ غَلَبَهَا الدّمُ اسْتَثْفَرَتْ بِثَوْبٍ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.قَالَ: وَكَذَلِكَ: رَوَى عَنِ ابْنِ عُمَرَ وَأَنَسٍ ، وَهُوَ قَالَ سَالِمُ بْنِ عَبْدُاللَّهِ وَالْحَسَنُ وَعَطَاءُ رَحِمَهُمْ اللَّهِ.وَقَالَ مَالِكٌ: أَظُنُّ حَدِيثَ ابْنِ الْمُسَيِّبِ مِنْ طُهْرٍ إِلَى طُهْرٍ، إِنَّمَا هُوَ مِنْ ظُهْرٍ إِلَى ظُهْرٍ وَلَكِنَّ الْوَهْمَ دَخِلُ فِيهِ.وَرَوَاهُ الْمَسُورُ بْنِ عَبْدِالْمَلِكِ فَقَالَ فِيهِ: مِنْ طُهْرٍ إِلَى طُهْرٍ. فَقَلْبَهَا النَّاسُ مِنْ ظُهْرِِ إِلَى ظُهْرِِ. قُلْتُ: ذَكَرَ الْقَاضِى عِيَاضُ أَنَّ رِوَايَةَ الْمُعْجَمَةِ صَحِيحَةٌ. وَاللَّهُ أَعْلَمُ.

9. (3858) Сүмәй Мәула ибн Әбу Бәкір ибн Абдуррахман айтады: «Қағқағ пен Зәйд ибн Әсләм мені Сағид ибн Mусайябқа (рахимаһуллаһ) жіберіп, мустахазаның қалай жуынуы керектігін сұратты. Сағид былай түсіндірді: «Mустахаза түстен түске жуынады, әр намаз үшін дәрет алады. Егер қан басымдық танытса, бір шүберекпен таңады»5.

(Әбу Дәуіт) айтады: «Ибн Омар мен Әнәстан да (р.а.) осы кейіпте (яғни «түстен түске жуынады» деп) риуаят eтілді. Бұл сонымен қатар Салим ибн Абдулла, Хасан Басри мен Aтаның (рахимаһуллаһ) көзқарасы».

Имам Мәлик былай деді: «Ойым былай: Ибн Мусайябтың хадисі «тазалық уақытынан тазалық уақытына» болуы керек еді: «түскі уақыттан түскі уақытқа» деп келіпті. Сірә, бұған бір күдік араласса керек».

Бұл хадистi әл-Mисуар ибн Aбдилмалик те риуаят еткен. Oның риуаятында да «тазалық уақытынан тазалық уақытына» деп келген. Ендеше, рауилар бұны «түстен түске» деп аударса керек. Былай деймін:6 «Қади Иядтың айтуынша, مِنْ ظُهْرٍ إِلَى ظُهْرٍ деп келген түйінді риуаят сахих. Дұрысын Алла біледі».

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл риуаят бойынша, Ибн Мусайяб мустахазаның түстен түске жуынуына пәтуа берген. Тіпті Әбу Дәуіт, Абдулла ибн Омар мен Әнәстен де осылай риуаят келгенін, Хасан Басри, Салим, Aта секілді табиғин ұлыларының да осы көзқараста болғандығын айтады. Дегенмен Имам Mәлик бұл риуаятта бір түзету бар деген пікірде. Әріп нүктесін келіп:مِنْ طُهْرٍ إِلَى طُهْرٍ түрінде болуы керек. Бұл жағдайда мағына мустахазаның тазалық уақытынан тазалық уақытына жуынатынын білдіреді. Бұл болса, етеккірдің тоқтау уақыты деген сөз. Яғни, жуыну түстен түске емес, етеккір қанауының тоқтау сәтінен жасалып, кейінгі тоқтауына дейін жасалмайды, тура бір мустахаза болмаған қалыпты әйелдегі секілді.

Хаттаби де Имам Mәликтің көзқарасын құптайды: «Өйткені мустахазаның түстен түске жуынуының мағынасы жоқ», – дейді. Бұған қосымша, ешбір фақиһтың бұндай сөзін кездестірмегенін айтады әрі дұрысы:مِنْ طُهْرٍ إِلَى طُهْرٍ болуы керектігін құптайды.

Пікірталасқа қосылған Әбу Бәкір Ибнул Араби Хаттабиді құптамай былай дейді: «Oның ықтималдық бермеуі дұрыс емес. Өйткені мустахаза болған әйелге себеп болған машақат себепті әр намазда жуыну міндеттелмесе, тым құрыса, күніне бір рет түскі ыстық кезде жуынады, бұл да тазалыққа сай келеді».

١٠ وَعَنْ عَلِيٍّ  قَالَ: «الْمُسْتَحَاضَةُ إِذَا انْقَضَى حَيْضُهَا اغْتَسَلَتْ كُلَّ يَوْمٍ وَاتَّخَذَتْ صُوفَةً فِيهَا سَمْنٌ أَوْزَيْتٌ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

10. (3859) Әзірет Али (р.а.) айтады: «Mустахаза етеккір мерзімі аяқталғанда, күн сайын жуынады. Үстіне сары май немесе зәйтүн майы жағылған жүн қолданады»7.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл риуаят алдыңғы риуаятта келген «түс» сөзін ығыстыруда. Яғни, истихазалы әйел күндіз жуынуы керек, дегенмен қай сағатта жуынуы нақтыланбаған. Әзірет Алидың (р.а.) жеке пәтуасы екені анықталған бұл риуаятта мустахаза болған әйелдерге басқа бір кеңес те берілуде: жыныс мүшесіне сары май не зәйтүн майы жағылған бір жүн бөлігін байлау. Түсіндірмешілер майдың қанауға себеп болған тамырды жұмсартып, қанауды тоқтатындығын айтқан.

١١ وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ سُفْيَانُ قَالَ: «سَأَلَتْ امْرَأَةٌ ابْنَ عُمَرَ  فَقَالَتْ: إِنِّى أَقْبَلْتُ أُرِيدُ أَنْ أُطُوفَ بِالْبَيْتِ، حَتَّى إِذَا كُنْتُ عِنْدَ بَابِ الْمَسْجِدِ هَرَقَتِ الدِّمَاءُ فَرَجَعْتُ حَتَّى ذَهَبَ ذَلِكَ عَنِّى. ثُمَّ اغْتَسَلْتُ حتَّى إِذَا كُنْتُ عِنْدَ بَابِ الْمَسْجِدِ هَرَقَتِ الدِّمَاءُ ثُمَّ جِئْتُ فَكَذَلِكَ فَقَالَ: إِنَّمَا ذَلِكَ رَكْضَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ فَاغْتَسِلِى ثُمَّ اسْتَثْفِرِى بِثَوْبٍ، ثُمَّ طُوفِي». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ.

11. (3860) Абдулла ибн Суфиян (рахимаһуллаһ) айтады: «Бір әйел Ибн Омардан (р.а.) былай сұрады: «Қағбаны зиярат жасауға келген едім. Tура Харам мешітінің есігіне жеткенімде, қан келді. Дереу кері қайтып, қан тоқтағанға дейін күттім. Содан кейін жуындым. Қайтадан тауап жасайын деп беттегенімде, есіктің жанында қан тағы келді. Тағы да қайтып кетіп, сізге келдім». Абдулла былай жауап берді: «Бұл шайтаннан келген бір зиян. Бұндай жағдайда жуын. Мақта тығып, бір мата байла, содан соң тауабыңды жаса»8.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл жерде әйелдің сұрақ сұрауына себеп болған қанау жағдайы етеккір емес. Түсіндірмешілер қанаудың кері қайтып күту, жуынып, екінші рет зияратқа келу оқиғаларының сол күннің ішінде орын алған болуы мүмкін екенін айтады. Бұндай түрдегі етеккірден тыс қанаулар хадистерде үнемі رَكْضَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ деп «шайтаннан келген бір зиян» ретінде түсіндірілген. «Ракза» сөз ретінде «соққы, тебу» дегендей мағаналарды білдіреді. Қанаудың шайтан соққысы ретінде сипатталуы құлшылыққа кедергі келтіруі себепті. Бұдан бөлек, бұның құлшылықты жарамсыз ету үшін азғыруы себепті шайтанға телінгендігі айтылған.

Ибн Абдулбәрр, Абдулла ибн Омардың «жуын» пәтуасын қанның етеккір қаны болғандығы, не мустахазаның Қағбаны зиярат үшін жуынуының уәжіп екендігі пікіріне сүйеніп бермегенін, керісінше, оның «Қағбаны зияраттан бұрын жуыну мандуб» деген пікірде болғанын, әйелге «жуын, сосын тауап жаса» деген бұйрығын осыған сүйеніп бергенін айтады.

١٢ وَعَنْ عِكْرَمَةَ قَالَ: «كَانَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ  تُسْتَحَاضُ، وَكَانَ زَوْجُهَا يَغْشَاهَا. وَمِثْلُهُ عَنْ حَمْنَةَ بِنْتِ جَحْشٍ ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

12. (3861) Икрима (рахимаһуллаһ) айтады: «Үммі Хабиба (р.а.) мустахаза еді. Kүйеуі онымен жақындасты. Дәл осы жағдай Хамна бинт Жахшқа (р.а.) да қатысты болды»9.

١٣ وَعَنْ أُمِّ عَطِيَّةَ  قَالَتْ: «كُنَّا لَا نَعُدُّ الْكُدْرَةَ وَالصُّفْرَةَ بَعْدَ الطُّهْرِ شَيْئًا». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِي.

13. (3862) Үммі Aтия (р.а.) айтады: «(Етеккір мерзімі бітіп) тазалық кезі басталғаннан кейін байқалған бұлыңғыр әрі сары сұйықтыққа мән беріп қарамайтынбыз»10.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Даримидің риуаятында «...жуынғаннан кейін» делінген.

2. Хаттаби айтады: «Ғұлама тазаланғаннан кейін келген сұйықтық жайлы пікір таластырған».

• Әзірет Алидің риуаяты бойынша: «Бұл етеккір емес, сол үшін намаз оқымауға болмайды, дәретін алып, намазын оқиды» деген. Суфиян Сәури мен Әузағидің көзқарасы да осыған саяды.

• Сағид ибн әл-Мусайяб: «Әйел кісі сондай нәрсе көрсе, жуынып, артынан намазын оқиды» деген. Ахмад ибн Ханбал да осы көзқараста.

• Әбу Ханифаның «Хайыздан және қан тоқтағаннан кейін әйел кісі бір не екі күн сары, бұлыңғыр сұйықтық көрсе әрі бұл он күннен аспаса, бұл етеккірден туатын жағдай, ақ сұйықтық көргенге дейін жуынбайды» дегені жеткен.

• Бұл тұрғыда Шәфиғилер өзгеше көзқарастарды алға тартқан. Мәзһабтың тұлғаларынан әйгілі көзқарас мынау: «Әйел егер етеккірі тоқтаған соң жалғасында он бес күн өтпеспен сары немесе бұлыңғыр сұйықтық көрсе, бұл етеккір қаны». Кейбірі: «Етеккір күндері бұны көрсе, ол етеккір, етеккір мерзімінен тыс күндері көрсе, оны елемеген жөн» деген. Дегенмен бұл күй жаңадан етеккір көре бастаған қыздың басынан өтіп, алғаш рет қан көргенде, сары не бұлыңғыр көрген болса, бұл жағдайда фақиһтардың көбінің пікірінше, қыз әлі етеккір көре бастады деп есептелмейді. Бұл көзқарас әзірет Айша мен Aтадан да риуаят eтілген. Шәфиғидің серіктерінен кейбірі: «Етеккірі жаңа басталатын қыздың көргені бұлыңғыр не сары болса да үкімі етеккір» деген.

١٤ وَعَنْ مَرْجَانَةَ مُوْلَاةُ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «كَانَ النِّسَاءُ يَبْعَثْنَ إِلَى عَائِشَةَ بِالدُّرْجَةِ فِيهَا الْكُرْسُفُ، فِيهِ الصُّفْرَةُ مِنْ دَمِ الْحَيْضِ يَسْأَلْنَهَا عَنْ الصَّلَاةِ فَتَقُولُ: لَا تَعْجَلْنَ حَتَّى تَرَيْنَ الْقُصَّةَ الْبَيْضَاءَ تَعْنِي الطُّهْرَ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِي فِى تَرْجُمَةٍ، وَمَالِكٌ».الْقُصَّةُ»: الْجَصُّ، وَالْمَعْنَى أَنْ تَخْرُجَ الْخِرْقَةُ الَّتِى تَحْتَشِى بِهَا الْمَرْأَةُ بَيْضَاءَ نَقِيَّةُ، وَقِيلَ إِنَّ الْقُصَّةَ كَالْخَيْطِ الْأَبْيَضِ تَخْرُجُ بَعْدَ انْقِطَاعِ الدَّمِ كُلَّهُ.

14. (3863) Mаржана Mәула Айша (р.а.) айтады: «Әйелдер әзірет Айшаға (р.а.) ішіне мақта салынған мата (не ыдыс) жіберетін. Бұл мақталарда етеккір қанынан жұққан сары дақтар болатын. (Осы кезде) намаз оқуға болатынын не болмайтынын сұрайтын.

Әзірет Айша (р.а.): «Ақ сұйықтық көргенге дейін асықпаңдар», – деп жауап беретін. Ақ сұйықтық дегенде тазалықты меңзейтін»11.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл жерде етеккір күйі біткен-бітпегенін біле алмай алаңдаған әйелдер жүгінген өзгеше бір жолды көрудеміз. Сұйықтықты тоқтату үшін қойған мақтаны әзірет Айшаға (р.а.) жіберіп, сұйықтықтың мақтадағы түсінен оның етеккір сұйықтығы екенін я еместігін анықтап беруін өтінуі.

Әзірет Айша сұйықтық дақты немесе түсті болса, әлі намазды бастауға асықпауға кеңес берген.

2. Риуаяттан мұсылман әйелдердің етеккір күйлерін бақылауда көне заманан бері мақта қолданғандықтары байқалуда. Ақ түсті болуы әрі қанды жақсы сіңіруі себепті қолдануға ыңғайлы деп табылған. Сәл ғана дақтың өзі мақтадан тез байқалатындықтан, етеккір жағдайларын анықтауда мақтаға көп жүгінген.

Имам Мәлик: «Ақ сұйықтық туралы әйелдерден сұрадым. Байқасам, олар бұны жақсы біледі екен, ол сұйықтық тазаланғаннан кейін келуде» дейді.

١٥ وَعَنْ ابْنَةِ زَيْدِ بْنِ ثَابِتٍ «أَنَّهُ بَلَغَهَا: أَنَّ نِسَاءَكُنَّ يَدْعِينَ بِالْمَصَابِيحِ مِنْ جَوْفِ اللَّيْلِ يَنْظُرْنَ إِلَى الطُّهْرِ، فَقَالَتْ: مَا كَانَ النِّسَاءُ يَصْنَعْنَ هَذَا، وَعَابَتْ عَلَيْهِنَّ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِي فِى تَرْجُمَةٍ، وَمَالِكٌ.

15. (3864) Зәйд ибн Сәбиттің қызынан жеткізгеніне қарағанда, құлағына кейбір әйелдердің түн ортасында тазалықтарын қадағалау үшін шам алдыртатын хабары жетеді. Oл әйелдердің бұл қылығын айыптап: «(Сахаба) әйелдері бұлай істемейтін» дейді12.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Риуаят иесі Зәйд ибн Сәбиттің қызының есімі белгілі емес. Ол кісінің Хасана, Амрa, Үммі Гүлсім т.б. бірқатар қыздары болған. Дегенмен бұл риуаяттың қайсысына тән екендігі нақты білінбеуде. Ибн Хажар Абдулла ибн Омардың (р.а.) ұлы Салимның әйелі Үммі Гүлсімге тән болуы мүмкін екендігіне ишара жасайды «Oдан басқаның риуаятын еш жолықтырмадым», – дейді. Дегенмен Суюти Үммі Сағд екенін нақты айтады.

2. Зәйд ибн Сәбиттің қызының тазалықты қадағалау үшін түн ортасында шам алдыратын әйелдерді айыптау себебі, түсіндірмешілердің айтуынша, қажетсіз әуреге салынуында. Имам Mәликтің пікірінше, «Әйелдер тазалықтарын ұйықтар алдында не таң намазына тұрғанда қадағалауы керек, түннің ортасында емес». Ибн Баттал мен бірқатар ғұламаның ойынша, түн ортасында қарау ісі дінде қиындық тудырады, жалықтырады, осы себепті ұнамды деп қабылданбайды. Ибн Абдулбәрр түн ортасы намаз уақыты еместігіне де назар аудартады.

Дегенмен Ибн Хажар түн ортасы ол түнгі намаздың уақыты екенін айтқаннан кейін бұл айыптаудан басқа себеп іздейді: «Сірә, қадағалауды түнде жасағандықтан. Өйткені түнгі уақытта таза ақ түсті өзге түстерден дәл ажырату қиын. Сондықтан түнде қадағалаған әйелдер тазаланбаса да өздерін таза сезініп, тазалықтан бұрын намаз оқуы мүмкін».

١٦ وَعَنْ أُمِّ سَلَمَةَ  قَالَتْ: «كَانَتِ النُّفَسَاءُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ  تَقْعُدُ بَعْدَ نِفَاسِهَا أَرْبَعِينَ يَوْمًا وَأَرْبَعِينَ لَيْلَةً، وَكُنَّا نَطْلِي عَلَى وَجُوهِنَا الْوَرْسَ تَعْنِي مِنَ الْكَلَفِ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ.

16. (3865) Үммі Сәләма (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) кезінде нифас әйелдер нифастан кейін қырық күн, қырық түн отыратын. Біз бетімізге уарс яғни кәләф алып жағатынбыз...»13

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадисте «нифас» деп босану меңзелген. Нифастан кейін қырық күн отырудағы мақсат сол күндерді таза санамай, таза кезде жасау, халал істерден аулақ тұру. Ораза ұстамау, намаз оқымау секілді. Тирмизи, Сахаба, Табиғин және кейіннен келген салаф ғұламалары көзқарасында босанғаннан кейін әйелдің тура қырық күн ораза ұстамай, намаз оқымауында ижмағ бар.

«Нифас» – босанғаннан кейін келетін қан. Бұл қан қырық күн жалғасады. Одан бұрын тоқтаған жағдайда жуынып, намаз бен ораза бастай алады. Қырық күннен кейін келетін қанды ғалымдардың көбі истихазаға жатқызады. Мәзһабымыздағы негізгі көзқарас та осы.

2. Хадистің екінші бөлігінде Расулалла (с.а.с.) кезінде әйелдердің өзара немесе үйлерінде күйеулерінің алдында кейбір әдемілік заттарын жағынғаны байқалады.

• «Уарс» – боянуда қолданылған сары өсімдік. Әйелдер беттерін қызарту үшін әсемдікке пайдаланған. Ол өсімдік Йеменде өседі.

• «Кәләф» – қызыл мен қара түстің арасындағы түс. Бұл түс бетке жағылады. Беттің түсіне қара мен қызыл реңк қосады. Риуаят әйелдердің осы түске қол жеткізу үшін уарсты қолданғандықтарын білдіруде.

Етеккір кезіндегі тазалық

Етеккір күйі – әйелдер үшін тазалыққа мұқият көңіл бөлуді қажет ететін кезең. Дініміз осы себепті бұл мәселеге ерекше көңіл бөліп, кең қарастырған. Біз келтірген хадистер мен солардың түсіндірмелері аясында мәселені жан-жақты жеткізуге тырыстық. Дегенмен түсіндірмелерді және өткен ғасырларда етеккір кезінде тазалық қалай жасалғаны, етеккір кезінде әйелдер нелерге көңіл бөлуі керек деген мәселелерді, осы саланың білікті мұсылман дәрігерінен сөзбе-сөз келтіргенді жөн көріп отырмыз. Мәтін сұрақ жауап түрінде берілгендіктен, оқырманға түсіну жеңіл болады деген ойдамыз.

(Қоғам не тазалық тұрғысынан) етеккір

Сұрақ: «Елімізде жас қыздар көбіне қай жастан бастап етеккір көре бастайды?»

Жауап: «12-13 жас арасында».

Сұрақ: «Жас қыздың етеккір көре бастағандығы сырттай байқала ма?»

Жауап: «Мұқият қараған анасы қызының физиологиялық өсу ерекшелігінен оны аңғара алады».

Сұрақ: «Білімді әрі түсінігі мол аналар қызы 12 жасқа қараған кезеңде не істеуі керек?»

Жауап: «Бұндай кезеңде білімді, түсінігі мол аналар қызына етеккір туралы айтуы тиіс. Ол үшін қызымен сырласып, оған етеккір уақытының жақындағанын, етеккір кезінде зәр жолынан қан келетінін, болашақта ана болатын әрбір қыз бала үшін бұның қалыпты құбылыс екенін, қорықпауды, жүктілік пен босанғаннан кейінгі уақытты қоспағанда, бұндай жағдай 45-50 жасқа дейін жалғасатынын, жүйелі түрде әр ай келетін құбылыс екенін, өйткені Алла әйелдерді осындай ерекшелікте жаратқанын, бұның астарында небір иләһи мақсаттар барын, осындай етеккір көрген кездері тазалыққа ерекше көңіл бөлу керектігін жақсылап түсіндіруі тиіс».

Сұрақ: «Ана өзінің бұндай міндетін атқармаса не болады?»

Жауап: «Қараңғы екенін не қызына жаны ашымастығын байқатады. Бұған қоса, қызының өмірде жасық, тұйық, ашушаң, солғын болуына себеп болады».

Сұрақ: «Егер анасы қызына кеңес бере алатындай деңгейде өзі білмесе не істеуі керек?»

Жауап: «Ардақты Пайғамбарымыз бір хадисінде «Ілім үйрену – әрбір әйел, еркек мұсылманға парыз» деген. Осы хадис бойынша мұсылман әрбір ана осы мәліметтерді білуге мәжбүр. Алайда осы жерде айта кеткен жөн, бұл мәселеде қыз балаларға өзіне керекті мәліметтерді үйретуде, оларды жан-жақты сауатты етуде мектептің де жауапкершілігі жоқ емес.

Сұрақ: «Етеккір дегенде ойға бірінші болып не оралады?»

Жауап: «Tазалық».

Сұрақ: «Не себепті?»

Жауап: «Өйткені бір әйелдің саулығы, бақытты болуы (материалды тұрғыдан) етеккір күндерінде ол ұстанатын тазалықтың дәрежесіне, етеккірінің әр айдың белгілі күндерінде басталып аяқталуына, етеккір қанының қалыпты мөлшерде, ауырмай келуіне яғни қалыпты етеккір көруіне байланысты».

Сұрақ: «Сонда еркектерге қарағанда әйелдердің тазалығы маңыздырақ па?»

Жауап: «Иә, өте маңызды».

Сұрақ: «Әйелдер үшін тазалық тақырыбы неге өте маңызды?»

Жауап: «Өйткені етеккір, жүктілік, босану мен босанғаннан кейінгі физиологиялық жағдайлар, гормондық әрекеттер, әйелдердің тазалық мәселесінде өте мұқият әрі кірпияз болуын қажет етеді.

– Бұдан бөлек, әйелдерде жыныс мүшесі орналасқан орынның ерекшелігі яғни екі дәрет жолының арасында болуы,

– Осы жердегі сұйықтықтармен,

– Осы жерде көп мөлшердегі май бездерінен пайда болатын секрециялар,

– Осы жерде өсетін қылдар,

– Етеккір кезінде және бұдан кейінгі күндердегі бөлінетін сұйықтықтар,

– Етеккір қанының өзіне тән ауыр иісі.

– Етеккір күндерінде әйелдердің денелерінен, тер мен демінен, шаптан, омыраудың астынан (мenotoksin деп аталатын) улы иістің маңайға тарауы секілді себептер әйелдердің тазалыққа қаншалықты көңіл бөлуі керектігін жеткілікті аңғартады деп ойлаймын».

Сұрақ: «Қыз-келіншектер үшін тазалықтың маңызын біршама ұғындық. Ал енді бұл тазалық қалай атқарылуы керек?»

Жауап: «Бұндай тазалық үшін әр қыз-келіншек:

– Әрқашан қолында марлыдан тігілген жұмсақ мата немесе теңіз губкасы, сапасы жақсы сабын болуы керек;

– Мейлі қалыпты, мейлі етеккір күндері күніне ең азы бір рет жылы сабынмен марлыны немесе теңіз губкасын дымқылдап, шап араларын жуып, құрғатуы керек.

– Бұдан бөлек түнде жатқанда тістерін тазалап, аяқты, өте-мөте аяқ саусақтарын салалап сабындап жуу керек.

– Әр қыз-келіншек қалыпты күндері кемінде күнәра, етеккір күндері болса күн сайын міндетті түрде жылы сумен жуынуы тиіс. Осы жуыну кезінде шапты, омырау мен қолтықтың астын, саусақ араларын сабындалған матамен жууы қажет. Шашын қымбатқа жасатып, соны мақтанышпен айтатын, әрі сол бұзылмасын деп етеккір күндері жуынудан тартынатын, қажет кезде ғұсыл алмайтын небір әйелдер ақыр соңында ауруханаға түсіп, жатыр не емшек қатерлі ісігіне шалдығып өмірден озған. Мейлі әйел, мейлі еркек болсын барлық адамдар бақытты, саулықты өмірге тек иман, құлшылық және тазалық арқылы қол жеткізеді».

Сұрақ: «Етеккір күндері жуынып, тазаланған әйел неге ыстық не суық сумен емес жылы сумен жуынуы керек?»

Жауап: «Өйткені суық сумен жуынса, етеккір себепті денесінің әлсіз кезінде өзіне суық тигізіп алады, бұндай жағдай түрлі қауіпті ауруларға жол ашады. Шапты суық сумен жуса, әрі сол жерді суықтатып микробтарды арттырады, әрі суық су кейбір қыз-келіншектер үшін етеккірдің уақытынан бұрын бірден тоқтауына да апарады».

Сұрақ: «Ыстық судың қаупі неде?»

Жауап: «Етеккір қанының артуына себеп болады».

Сұрақ: «Етеккірдегі әйел қандай матаны қолданғаны жөн?»

Жауап: «Етеккір көрген әйелге қажет мата:

– Өте жұмсақ, мысалы, марлыдан алып тігілген,

– Mіндетті түрде үтіктелген,

– Тез ауыстыруға қолайлы мата болуы керек».

Сұрақ: «Осы іс үшін мақта қолдануға кеңес бересіз бе?»

Жауап: «Егер сапасы төмен болса, оған кеңес бермеймін. Себебі бұндай мақта қайта қанауды көбейтеді. Алайда дәріханаларда сатылатын рулон күйінде не сырты стерильденген яғни микробсыз газды матамен оралған арнайы мақталар бар, соларды қолдануға кеңес беремін. Өйткені осыны алса әрі үтіктемейді, әрі жумайды. Қажет кезінде осы мақтадан өлшеп кесіп алып, іш киімнің ішіне салады. Kірлегенде алып тастайды».

Сұрақ: «Ақшасын аямайтындар үшін етеккір күндері қандай іш киім, қандай мата қолданғаны дұрыс деп есептейсіз?»

Жауап: «Бұлар үшін іш киім ретінде галантерея дүкендерінде сатылатын әрі етеккір күндері үшін жасалған арнайы іш киімді, ал мата ретінде дәріханаларда бар, ол да осы үшін жасалған «Pak Band»-ты ұсынар едім. Бір рет алынған іш киім бір жыл киюге болатындай сапалы. Бірақ pak band кейбір отбасылар үшін қымбат болуы мүмкін. Өйткені әр мата бір рет қолданылады. Бұның ең жақсысы, марлыдан бірнеше метр сатып алып, үтіктеп өзінде дайын ұстау. Қажет болса, рулон мақтадан бір мата үлкендігіндей, яғни 5-6 cм. мақтаны қайшымен кесіп, оның үстін үтіктелген марлымен орап, іш киімінің ішіне, арнаулы жерге орналастыру керек. Кірленген кезде оны алып, жуып, үтіктеп, қайта қолдануға да болады. Сонда тек мақтаны ғана ауыстырып отыру керек болады».

Сұрақ: «Бұл бәрібір шығынға жатпай ма?»

Жауап: «Деннің саулығын әрі тазалықтың адам үшін көп пайдасын есепке алған адамға біз айтқан кеңесті орындау ешқандай да шығын болып саналмайды»

Сұрақ: «Етеккір кезіндегі әйелдерге қандай кеңес бересіз?»

Жауап: «Жылы сумен күн сайын бір рет жуынып, сабынды марлымен, губкамен күніне кем дегенде бір рет астын маңайымен тазалап, құрғатып отырған әйел бұдан бөлек, ең жақсы иістер де себуі керек».

Сұрақ: «Нақты бір иіс атай аласыз ба?»

Жауап: «Оны әркім өз талғамына қарай таңдайды. Ұнамды иіс оның жинап қойған кімдерінің арасында да тұруы керек».

Сұрақ: «Жоғарыда тілге тиек еткен тазалық тұрмыстағы әйелдер үшін бе? Жоқ, әлі тұрмысқа шықпаған жас қыздар да сондай тазалық жасауға мәжбүр ме?»

Жауап: «Әлбетте, мәжбүр. Әсіресе, қыздардың осы тазалыққа жастайынан дағдыланғаны олардың өмір бойғы денсаулығына әсер етеді. Кей қыздар анасының қате кеңестерімен қыздыққа бір зияны тие ме деп жыныс мүшесін, шапты тазалауға қорқады, тіпті қыздықты ерітіп жібере ме деп лимон, сірке суы секілді қышқыл дәмдерді пайдаланудан тартынады. Бұлардың барлығы да қате түсініктер. Жыныс мүшесінің құрылысын білмеуден туындайды. Айтылғандай, жылы сабынды марлы немесе губкамен шапты тазалауда қыздар үшін қауіп жоқ».

Сұрақ: «Етеккір күндерінде қыз-келіншектер басқа нелерге мән беруі керек?»

Жауап: «Түрлі шаршаулардан сақтануы керек. Ең жақсы киім киіп, әсіресе дәрет мәселесіне мұқият көңіл бөлген дұрыс. Күндерін үнемі дұғамен әрі қуанышта өткізуі қажет. Етеккір кезінде аналары мен туыстарының ашуланшақ не жүйкесі сыр беретін жағдайларынан үлгі алмағаны жөн. Етеккір кезінде көбірек ауру сезінсе, қанның келуі қалыптан тыс көп не аз болса, басқа да шағымдары болса, уақыт өткізбестен тез дәрігерге қаралған жөн. Суық душ қабылдаудан, бойын әсіресе аяқтарын суықтатып алудан, ұзақ жол жүруден, атқа, велосипедке мінуден, аяқпен істейтін тігін машинасын қолданудан, ауыр жүк көтеруден, ұйқысыздықтан сақтануы тиіс. Тұрмыстағы әйелдер күйеулеріне, ер кісілер де жұбайларына осындай күндері анағұрлым түсіністік танытып, көбірек махаббат көрсетуі керек».

Сұрақ: «Дененің кейбір тұстарындағы қыл-қыбырды тазалау қалай болады?»

Жауап: «Ол үшін жақсы ұстара, не микробсыз арнайы жұлатын жабысқақ заттар немесе тазалық пудрасы қолданылады. Ұстара қолданатын болса, сапалысын таңдау керек. Лезбісін машинаға орнатқаннан кейін 3 минуттай өте ыстық суда ұстап, микробтарынан тазалап, сосын суыған соң пайдалаған дұрыс. Басқаларын да өзінің қорабында жазылған қолдану әдісіне сай қолданған жөн»14.

Ішіп-жеуге қатысты бөлім

Адамдардың ұлттық әрі діни тұлғаларының қалыптасуындағы негізгі мәдени факторларды кейбір тақырыптарға бөлсек, солардың бірін асүй құрар еді15. Асүй дегенде тек ішіп жеуді ғана айтпаймыз. Желінетін, ішілетін заттардың халал, мубах, мәкруһ, харам екендігі және осыларға қатысты әдептер мен сенімдер т.б. бәрі де асүйге қатысты.

Әр мәдениеттің өзіне тән киім үлгісі болғаны тәрізді асүй ерекшелігі де бар. Исламның да өзіне тән асүйі бар. Мұсылмандықты ұстанудың қатарында Исламға тән киім кию әдебінен мүлт кетпеумен бірге асүйді де сақтау қажет. Kәміл мағынада мұсылман болу үшін Ислам асүйінен тамақтану шарт. Басқаша айтқанда, өзге дін өкілдерінің асын ішу арқылы мұсылман болып қалу қиын. Ол өз-өзіңді алдаумен тең.

Айталық, мұсылманның дастарханында шарап, доңыздың еті, өлексе, жыртқыш аң еті, адал бауыздалмаған мал еті, құрт-құмырсқа болмайды. Құран мен хадис осы мәселеге ерекше көңіл бөліп, оған қатысты мәселелерді егжей-тегжейлі қарастырады. Әрбіріне қатысты Исламның үкімі қандай екенін (өзге мәдениетке еліктеуге қажеттілік қалмайтындей етіп) нық береді. Исламды ұстанушыларға құлшылық, сенім мәселелері, киім өлшемдері секілді бұларды да үйреніп, ұстану, сақтау міндет.

Қайталап айтсақ, Ислам – мәдениетке негізделген дін. Барлық азаматтық мекемелерге өзінің өлшемдерін ұсынады, өз ұстанушыларын өзге мәдениетке мұқтаж етпейді.

Бұл бөлімде Ислам асүйінің негізгі және екінші кезектегі мәселелерін танытатын хадистер келтірілен. Хадистерге өтпей тұрып әуелі «асүйге» қатысты кейбір аяттарға тоқталамыз. Бұны білудің өзіндік пайдасы жоқ емес, мәселен, Құрандағы ең ұзын сүрелердің бірінің аты «Мәида», яғни дастархан. Сүренің бас жағында желінетін тағам түрлеріне қатысты негізгі мәселелер қозғалған. «Mәида» сүресінің Құрандағы алғашқы сүрелердің қатарында екендігі де (5-сүре) тақырып тұрғысынан маңызға ие.

«...Әлгі пайғамбар oларды жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыяды, таза нәрселерді адал, зиянды нәрселерді харам етеді» (Aғраф, 157).

«Eй, адамдар! Жер бетіндегі таза әрі адал нәрселерден жеңдер!» («Бақара», 168).

«Сендерге: Өлексе, аққан қан, доңыз еті және Алладан басқаның атымен бауыздалған мал арам қылынды. Бірде буынып, ұрылып, құлап, сүзіліп өлген малдар және жыртқыш жеген мал арам. Бірақ (жаны шықпай) бауыздағандарың басқа» (Мәида 3-5).

«Теңізде аулау және оны жеу сендерге де, жолаушыларға да адал етілді. Ихрамдағы кезде құрлықта аң аулау сендерге харам етілді» (Mәида, 96).

«Aраларыңда дүниелеріңді әділетсіздікпен жемеңдер, біле тұра күнә жасап, жұрттың дүниесінің бір бөлігін жеу үшін оны билерге апармаңдар» («Бақара», 188).

«Уа, мүміндер! Пайызды еселеп жемеңдер. Алладан қорқыңдар, жетістікке жетесіңдер» (Aли Имран, 130).

«Уа, мүміндер! Дүниелеріңді араларыңда әділетсіздікпен емес, өзара разылықпен жасалған саудамен жеңдер, хараммен өздеріңді құртпаңдар» (Ниса, 29).

«Қолға түскен олжаларды таза әрі адал ретінде жеңдер» (Әнфал, 69).

«Алланың аяттарына сенсеңдер, оған Алланың аты айтылған нәрседен жеңдер» (Әнғам, 118).

«Алланың аты айтылмай сойылған малдарды жемеңдер, бұны істеу Алланың жолынан шығу» (Әнғам, 121).

«Таза ет жеу үшін... теңізді сендерге бағындырған – Алла» (Нахл, 14).

«Үй жануарларында сендерге дәріс бар, олардан шығатын сүтті сендерге ішкіземіз... Оларды азық етесіңдер» (Мүминун, 21).

«Әй, Адам баласы! Жеңдер, ішіңдер бірақ ысырап етпеңдер. Өйткені Алла ысырапшылдарды жақсы көрмейді» (Aғраф, 31).

Тақырыпқа қатысты басқа аяттар да жоқ емес. Дегенмен осымен шектелгенді жөн көріп отырмыз.

Ас ішу әдебі

Ас ішу құралдары

١ عَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «مَا عَلِمْتُ النَّبِيَّ  أَكَلَ عَلَى سُكُرُّجَةٍ قَطُّ، وَ خُبْزَ لَهُ مُرَقَّقٌ قَطُّ، وَ أَكَلَ عَلَى خِوَانٍ قَطُّ، قِيلَ لِقِتَادَةَ: فَعَلَامَ كَانُوا يَأْكُلُونَ؟ قَالَ عَلَى السُّفَرِ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِي وَالتِّرْمِذِي».السُّكُرُّجَةُ»: بِضَمِّ أَوَّلِهِ وَثَانِيهِ وَثَالِثِهِ وَتَشْدِيدِهِ: إِنَاءٌ صَغِيرٌ يَجْعَلُ فِيهِ الْقَلِيلُ مِنَ الْأَدَمِ وَالْكَوَامِيخُ وَهِىَ فَارِسِيَّةٌ.

1. (3866) Әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалланың (с.а.с.) сукурружаға (тақтайдан жасалған дастархан) қойып ас ішкенін, не ол кісіге жұмсақ нан әзірленгенін, не ас үстеліне (хиуан) қойып ас ішкенін есіме түсіре алар емеспін».

Әнастың осы сөзін риуаят eткен Қатадаға «Сонда асты қайда қойып ішетін?» деген сұрақ қойылады. Ол «Дастарханға қойып ішетін», – деп жауап қатты»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис Расулалланың (с.а.с.) ас ішкен дастарханы жайлы мәлімет беруде. Бұларға сүйенсек, ол кісі сукурружа не хуан деген дастархан түрлерін қолданбаған.

Хиуан – араб тіліне өзге тілден енген сөз, астында жабысып тұратын жезден жасалған орынтағы бар, бір шынтақ биіктігіндей жезден жасалған үлкен табақ. Оған небір дәмді дүниелер салынып, байлардың алдына жоқ дегенде екі не одан да көп адамдар көтеріп әкеліп қояды (Айни). Бұны қолдану сән-салтанатты, байлық-дәулетті көрсететіндіктен, пайғамбарға тән қарапайымдылыққа, құлша өмір сүру түсінігіне жат екені айтпаса да түсінікті.

Сукурружа (парсыша сөз) – аз ғана қатық салынатын кішкене ғана ыдыс, оның ішіне көбіне тәбетті тартатын кепкен, құрғақ жемістер қойылады (ән-Ниһая). Ирақи «Шархут-Тирмизиде»: «Расулалла бұндай жерде екі себеппен тамақ жемеген болуы мүмкін: не ол уақыттарда бұл Араб түбегінде жасалмайтын, не бұл кішкентай болғандықтан оны қолданбаған. Өйткені Пайғамбар әулеті әдет бойынша дастархан басында көп болып отырып ас ішетін. Немесе бұны ішіне асты қорытуға көмектесетін нәрселер салуға арналған ыдыс деп білген, ал Пайғамбар әулеті асты тойғанша жемейтін, сол үшін де ол асты қорытатын нәрсе жеу әдеттерінде жоқ еді». Осындай себептермен Расулалла (с.а.с.) ешқашан бұндай кейіпте ас ішпеген.

«Суфар» – дастархандар деген сөз, жеке алғанда «суфра». «Суфра» сапар (сафар) деген сөзбен түбірлес. Яғни жолаушының өзімен бірге алып жүретін азығы дегенді білдіреді. Дегенмен арабтар уақыт өте келе азық салынатын қапты «суфра» деп атап кеткен. Әдет бойынша ол ыдыс дөңгелек пішінде теріден жасалатын. Уақыт өте келе ас салынатын барлық ыдысты теріден не басқа нәрседен жасалғанына қарамастан оны «суфра» деп атау әдетке айналған.

Ендеше, Расулалла (с.а.с.) байлар қолданатын дастарханды емес, көпшілікке тән қарапайым дастархан түрін таңдаған. Осы себепті риуаятта Расулалланың хиуан не сукурружада емес, суфрада ас ішкені айтылған. Ендеше, бұл риуаят ішіп жейтін дүниелердің Ислам талап еткендей халал болуы ғана емес, оны қандай дастарханға қоятынымызға да көңіл бөлу керектігін ұқтыруда. Міндетті болмаса да дұрыс осы. Бұл Исламда кемелдікті іздейтін мүминдер көңіл бөлуі керек мәселелердің бірі.

٢ وَعَنْ أَبِي حَازِمٍ قَالَ: «سَأَلْتُ سَهْلَ بْنِ سَعْدٍ : هَلْ أَكَلَ النَّبِيُّ  النّقِيَّ؟ فَقَالَ: مَا رَأَى النَّبِيَّ  النَّقِىَّ مُنْذُ ابْتَعَثَهُ اللَّهُ تَعَالَى حَتَّى قَبَضَهُ فَقُلْتُ: هَلْ كَانَتْ لَكُمْ مَنَاخِلُ؟ فَقَالَ: مَا رَأَى النَّبِيَّ  مُنْخِلًا مِنْ حِينِ ابْتَعَثَهُ اللَّهُ تَعَالَى حَتَّى قَبَضَهُ. قُلْتُ: كَيْفَ كُنْتُمْ تَأْكُلُونَ الشَّعِيرَ غَيْرَ مَنْخُولٍ؟ قَالَ: كُنَّا نَطْحَنُهُ وَنَنْفُخُهُ فَيَطِيرُ مِنْهُ مَا طَارَ وَمَا بَقِيَ ثَرَيْنَاهُ فَأَكَلْنَاهُ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِي وَالتِّرْمِذِي. «النَّقِيُّ»: الطَّعَامُ الْأَبْيَضِ الْحَوَارِى.

2. (3867) Әбу Хазым (рахимаһуллаһ) айтады: «Сәһл ибн Сағдтан (р.а.) сұрадым: «Расулалла (с.а.с.) еш (кебексіз таза ұннан жасалған) ақ нан жеді ме?» Маған былай жауап берді: «Жоқ, Расулалла (с.а.с.) Алла өзін пайғамбар ретінде жіберген күннен өмірден озғанға дейін ешқашан ақ нан көрмеді». Мен қайта сұрадым: «Електеріңіз бар ма еді?» «Жоқ!» деді, Расулалла Алла өзін пайғамбар ретінде жіберген күннен өмірден озғанға дейін ешқашан елек көрмеді». «Онда сіздер арпадан жасалған ұнды елемей қалай жедіңіздер?» – дедім. «Aрпаны үгітіп, сосын үрлейтінбіз. Үрлегенде ұшқаны (кебегі) ұшып, қалғанына су қосып (қамыр етіп) жейтінбіз», – деп жауап берді»17.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. «Нақи» (хууара деп те аталады) – бірнеше рет елекпен еленіп, кебегінен ажырап ағарған ұн.

2. Жоғарыдағы хадис Расулалла (с.а.с.) кезеңінде арабтардың електі көп білмегенін әрі қолданбағанын аңғартуда. Осы себепті еленбей жеуге келмейтін арпа ұнын үрлеп, ірі кебектерінен ажыратқан соң барып одан тамақ жасалғаны байқалады.

Бұл риуаят Расулалланың жеке сүннетiнде кебек араласқан ұнды қолданғанын көрсетіп, елеудің мәкруһ еместігін де білдіруде. Себебі Сәһлге қойылған сұрақтан сахабалар тарапынан елек қолданыла бастағанын, бұрындары үрлеп кебектен тазартса, кейін оны елеу арқылы жасай бастағаны байқалады.

Әсіресе, арпа ұнын үрлеу секілді қарапайым әдіспен кебектен ажырату, негізгі азықтың арпа болуы, Расулалла мен сахабалар заманында осылай ас ішудің өмір салты болғанын көрсетеді. Себебі кебегі жақсы ажыратылмаған ұнның қоректік құнары көп болады. Кебектің көптігі, әсіресе, кебек аралас арпа ұнынан жасалған нанның қаттылығы әрі дәмсіздігі оны дәміне бола емес, өмір сүру үшін қоректің құнары болғандығы себепті қолданылғанын байқатады. Бұдан мынадай нәтиже шығарамыз: Расулалла мен сахабалары, асты, жеке әрі қоғамдық көп кеселдерге апаратын дәм үшін емес, өмір сүруді жалғастыру үшін ғана жеген. Олар өз өмірінде «жақсы тамақ», «ас ішіп рахаттану» секілді пендешіліктерге жол бермеген. Сірә, адамзат тарихында алғаш рет солар ас ішуді жаратылыс мақсатына сай кең түрде пайдаланған.

3. Ибн Хажар Сәһлдің түсіндіруінше, «пайғамбарлықтан бұрын» деген сөзді ол бөлек қарастыратынына назар аудартады. «Өйткені ол кезеңде Расулалла Сирияға барған, ол жақта ақ нанды, електі көрген болуы мүмкін. Алайда пайғамбарлықтан кейін Мекке, Мәдина және Tайыфтан сыртқа шықпаған. Бұл мекендердің бәрі араб елдеріне тән. Бұл жақтарда елек те, ақ ұн да болмаған. Анығында, Шам төңірегі болып табылатын Tабукқа дейін барған, алайда ол жақтарды Исламға көндіре алмай, көп тұрақтамаған, сол себепті ақ ұн мен електі осы аз уақытта көрмеген» дейді.

4. Осы тұста мынадай бір сұрақ туындайды: кейбір риуаяттар Расулалла мен сахабаларының көп күн аш жүргенін, аштықтан қарындарына тас байлап алғанын айтса, басқа риуаяттарда керісінше Расулалланың отбасына бір жылдық нәпақа бөлгенін, олжаға түскен бір түйені төрт кісіге бөліп бергені, умра жасаған кезінде жүз түйені құрбандыққа шалып, кедейлерге ас таратқаны, бір бәдәуиге бір отар қойды беруге бұйырғаны т.б. айтылады. Бұдан бөлек, бірқатар риуаяттарда дәулетті сахабалардың жандарын да, дүниелерін де Алла жолынан аямағандығы айтылады. Олар: әзірет Әбу Бәкір, әзірет Омар, әзірет Осман, әзірет Талха (р.а.) т.б. секілді... Айталық, Расулалла сахабаларын Алла жолында садақа беруге шақырғанда, әзірет Әбу Бәкір келіп бүкіл малын, әзірет Омар келіп малының жартысын берген. Расулалла әскер жасақтауды бұйырғанда, әзірет Осман көмек ретінде мың түйе берген т.т. Яғни, сахабалардың байлығын білдіретін бірқатар хадистер бар. Бір-біріне қайшы осы екі жағдайды қалай түсіндіруге болады?

Ғалымдар бұл мәселені талқылап мынадай түсіндірме жасаған: «Бұл айтылғандар олардың бастан кешкен әртүрлі кезеңдерін білдіреді. Дүниеден басты алып қашып, жоқшылықты артық санау мақсат етілмеген. Қайта бұл риуаяттар кейде сый-құрметті білдірсе, кейде көп жеудің, тоя жеудің мәкруһ екенін ұқтыруда».

Ибн Хажар осы мәселеге назар аудартып, былай дейді: «Біз келтірген хадистер мазмұнында бір жақты байлықтан жирендіру ниеті жоқ. Ибн Хиббан «Сахихында» әзірет Айшадан мынаны келтіреді: «Кім сендерге біздің құрмаға тойғанымызды айтса, өтірік айтқаны. Құрайзаны бағындырғанда, бірқатар құрма мен іш майға қолымыз жетті». Хайбарды мұсылмандар бағындырғанына қатысты әңгімеде әзірет Айша былай дейді: «Хайбарды азат еткенде, енді «Құрмаға тоямыз» деді». Әзірет Айшаның «Китабул-атғимадағы» бір риуаяты былай: «Расулалла (с.а.с.) құрмаға тойған кезімізде өмірден озды». Ибн Омардың (р.а.) бір сөзі мынадай: «Хайбарды бағындырғанда, құрмаға тойдық».

Осы риуаяттарды келтірген Ибн Хажар сөзін былай деп жалғайды: «Шындық мынау; сахабалардың көбі Һижреттен бұрын Меккедегі кезеңінде жоқшылықты бастан кешті. Мәдинаға көшіп барғанда көбінің жағдайы мәз емес болатын. Ансар оларға үй-жаймен көмектесті. Бәни Надырды бағындырғаннан кейін, әрі кейінгі жетістіктерден кейін материалдық жағдайы дұрысталған мұһажирлар Ансар берген дүние-мүліктерді қайтарды. Расулалланың (с.а.с.) мына сөзі де осы мәселені айшықтауда: «Алла жолында мен көрген қорқынышты ешкім бастан кешкен емес. Алла жолында көрген қорлығымды ешкім бастан кешкен емес. Кейде отыз күн, отыз түнге тап болатынмын, Біләл екеуіміздің тамағымыз Біләлдің қолтығына жасыратындайдан аспайтын». Расулалла (с.а.с.) бұл жағдайды дүниеде молшылық мен кеңшілікке қолы жете тұра өз еркімен таңдады. Тирмизи Әбу Умамадан жеткізуде: «Раббым маған Мекке құмдарын алтынға айналдыруды ұсынды, мен: «Жоқ, уа, Раббым. Мен бір күні тоқ, бір күн аш болғанды қалаймын. Ашықсам, Саған жалбарынайын, тойсам, Өзіңе шүкір етейін» дедім».

Бисмилла деп айту

١ عَنْ حُذَيْفَةَ قَالَ: «كُنَّا إِذَا حَضَرْنَا عِنْدَ النَّبِيِّ  عَلَى الطَّعَامِ لَمْ نَضَعْ أَيْدِينَا حَتَّى يَبْدَأَ رَسُولُ اللَّهِ  فَيَضَعَ يَدَهُ. وَأَنَا حَضَرْنَا مَعَهُ مَرَّةً طَعَامًا، فجَاءَتْ جَارِيَةٌ كَأَنَّهَا تَدْفَعُ. فَذَهَبَتْ لِتَضَعَ يَدَهَا فِى الطَّعَامِ، فَأَخَذَ النَّبِيُّ  بِيَدِهَا ثُمَّ جَاءَ أَعْرَابِىُّ كَأَنَّمَا يُدْفَعُ فَذَهَبَ لِيَضَعَ يَدَهُ فَأَخَذَ بِيَدِهِ، ثُمَّ قَالَ: إِنَّ الشَّيْطَانَ لِيَسْتَحِلَّ الطَّعَامَ إِنْ لَا يُذْكَرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ، وَأَنَّهُ جَاءَ بِهَذِهِ الْجَارِيَةِ لِيَسْتَحِلَّ بِهَا فَأَخَذْتُ بِيَدِهَا، فَجَاءَ بِهَذَا أَعْرَابِىِّ لِيَسْتَحِلَّ بِهِ، فَأَخَذْتُ بِيَدِهِ، وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ إِنَّ يَدَهُ لَمَعَ يَدِهِمَا فِى يَدِي. ثُمَّ ذَكَرَ اسْمَ اللَّهِ تَعَالَى وَأَكَلَ» أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ.قَوْلُهُ «كَأَنَّهَا تُدْفَعُ» أَيْ كَانَ وَرَاءَهَا مَنْ يَدْفَعُهَا إِلَى قَدَامِهَا.

1. (3868) Хузайфа (р.а.) айтады: «Біз Расулалланың (с.а.с.) жанында асқа отырғанда, Расулалла (с.а.с.) жеуге бастамайынша, ешқашан асқа қол созбайтынбыз. Бір жолы тағы да бірге асқа отырдық. Осы кезде бір күң (кішкене қыз бала), тура бір артынан біреу итеріп қалғандай, дереу қолын асқа салды. Расулалла (с.а.с.) оның қолын ұстады. Осы кезде тағы бір бәдәуи арт жақтан келіп, ол да артынан біреу итергендей, келе сала екпіндеп қолын асқа салды. Расулалла оны да қолынан ұстады. Сөйтіп былай деді: «Шайтан Алланың аты аталмаған асты өзіне адал деп санайды. Айталық, мына асты өзіне адал ету үшін осы күңді осында әкелді. Мен қолынан ұстадым. Сол кезде ана бәдәуиді әкеліп, сонымен асты өзіне адал еткісі келді. Мен оны да қолынан ұстап қалдым. Шыбын жанымды құдіретті уысында ұстаған Жаратушыға ант етейін, шайтанның қолы мына екеуінің қолымен бірге уысымда». «Расулалла (с.а.с.) осыны айтқаннан кейін бисмилла деп барып астан алып жей бастады»18.

٢ وَعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ طَعَامًا فَلْيَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ، فَإِنْ نَسِىَ فِى الْأَوَّلِ فَلْيَقُلْ فِى الْأَخِرِ، بِسْمِ اللَّهِ فِى أَوَّلِهُ وَآخِرِهِ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ.

2. (3869) Әзірет Айша (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Сендерден кім бір нәрсе жесе, «Бисмиллаһ» десін. Бастапқыда ұмытып кеткен болса, артынан былай десін: «Бисмиллаһ фи әууәлиһи уә ахириһи (Басында да, соңында да бисмиллаһ)» «Әбу Дәуіт, Атғима 16, (3767); Тирмизи, Атғима 47, (1859).»

٣ وَعَنْهَا  قَالَتْ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ : يَأْكُلُ طَعَامًا فِى سِتَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ، فَجَاءَ أَعْرَابِىٌّ فَأَكَلَهُ بِلُقْمَتَيْنِ، فَقَالَ : أَمَّا أَنَّهُ لَوْ سَمَّى لَكَفَاكُمْ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

3. (3870) Әзірет Айша былай деген: «Расулалла (с.а.с.) алты сахабасымен бірге ас ішіп отыр еді. Осы кезде бір бәдәуи келді. (Бисмилла деп айтпастан) екі асап жіберді. Расулалла (с.а.с.): «Eгер мына кісі бисмилла деп айтқанда, ас бәрімізге жетер еді» деді»19.

٤ وَعَن وَحْشِىِّ بْنِ حَرْبِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ وَحْشِىِّ بْنِ حَرْبِ الْحَبَشِىِّ: «أَنَّ أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ  قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا نَأْكُلُ وَ نَشْبَعُ، قَالَ: فَلَعَلَّكُمْ تَفْتَرِقُونَ؟ قَالُوا: نَعَمْ. قَالَ: فَأَجْتَمِعُوا عَلَى طَعَامِكُمْ، وَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ يُبَارَكْ لَكُمْ فِيهِ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

4. (3871) Уахши ибн Харб әкесінен, ол атасынан Уахши ибн Харб әл-Хабаши айтады: «Сахабалар былай деді: «Уа, Расулалла, біз ас ішеміз, бірақ неге екенін, тоймаймыз (не істеуге болады)?» Расулалла оларға: «Асты жеке-жеке отырып жемейтін шығарсыңдар?» – деді. Олар жеке-жеке отырып жейтіндерін айтты. Сонда Расулалла: «Ендеше, ас ішерде жиналыңдар (бір дастарханда бәрің бірге жеңдер), асты Алланың атын атап барып (бисмилла деп) жеңдер. Осылай етсеңдер, ас сендер үшін берекелі болады»20.

٥ وَعَنْ أُمَيَّةَ بْنِ مَخْشِىٍّ  قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ  جَالِسًا وَرَجُلٌ يَأْكُلُ فَلَمْ يُسَمِّ حَتَّى لَمْ يَبْقَ مِنْ طَعَامِهِ إِلَّا لُقْمَةٌ، فَلَمَّا رَفَعَهَا إِلَى فِيهِ. قَالَ: بِسْمِ اللَّهِ أَوَّلَهُ وَآخِرَهُ. فَضَحِكَ . ثُمَّ قَالَ: مَازَالَ الشَّيْطَانُ يَأْكُلُ مَعَهُ فَلَمَّا ذَكَرَ اسْمَ اللَّهِ اسْتَقَاءَ مَا فِى بَطْنِهِ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

5. (3872) Умәйя ибн Maхши (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) отырған кезде бір кісі бисмилла деп айтпастан ас ішті. Ас ішіп болғанда табақта бір жұтым ғана ас қалған еді. Соны аузына апара жатып: «Бисмиллаһи әууәлаху уә ахираху» – деді. Осы сәт Расулалла (с.а.с.) күліп: «Шайтан бұл кісімен бірге ас ішіп отырды. Алланың атын атаған кезде барды ішкен жегенін сыртқа ақтарды» деді»21.

٦ وَعَنْ جَابِرٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِذَا دَخَلَ الرَّجُلُ مَنْزِلَهُ فَذَكَرَ اللَّهَ عِنْدَ دُخُولِهِ وَعِنْدَ طَعَامِهِ. قَالَ الشَّيْطَانُ: لَا مَبِيتَ لَكُمْ وَ عَشَاءَ، وَإِنْ ذَكَرَ اللَّهَ عِنْدَ دُخُولِهِ وَلَمْ يَذْكُرْهُ عِنْدَ عَشَائِهِ يَقُولُ: أَدْرَكْتُمُ الْعَشَاءَ وَ مَبِيتَ لَكُمْ، وَإِنْ لَمْ يَذْكُرِ اللَّهَ عِنْدَ دُخُولِهِ وَ عِنْدَ عَشَائِهِ. قَالَ: أَدْرَكْتُمُ الْمَبِيتَ وَالْعَشَاءَ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ.

6. (3873) Әзірет Жәбир (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Біреу үйіне қайтқанда әрі ас ішкенде Алланың атын зікір етсе, шайтан (серіктеріне): «Сендер бүгін бұнда түней алмайсыңдар, бұл жерде сендерге кешкі ас та жоқ», – дейді. Алайда үйіне кірерде Алланың атын атап, бірақ ас ішерде атамаса, шайтан (серіктеріне): «Кешкі асты жедіңдер, бірақ бұл жерде түней алмайсыңдар», – дейді. Ал үйіне кірерде де, ас ішерде де «Бисмиллаһ» деп Алланың атын атамаса, шайтан (серіктеріне): «Асқа үлгердіңдер, қонуға да» дейді» «Мүслим, Ашриба 103, (2018); Әбу Дәуіт, Атғима 16, (3765).»

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыда келтірілген алты риуаяттың бәрі де тамақ ішетін кезінде бисмилла деп айту керектігін білдіруде. №3869 хадисте де айтылғандай, «Тасмия» сөзі «бисмилла» деп айтуды білдіреді. Нәуәуидің пікірінше, ең дұрысы бисмиллаһир-рахманир-рахим деп толық айту. Дегенмен аталған хадис бисмиллаһ деудің жеткілікті екенін, соны айтса да сүннетке сай болатынын білдіруде. Күнделікті қолданыста да «тасмия» дегеннен гөрі көбіне бисмилла сөзіне жүгінеміз әрі оның бисмиллаһир-рахманир-рахимды меңзейтінін білеміз. Риуаяттарға қарасақ, бисмиллаға қатысты мынадай әдептер бар екенін көреміз:

• Бисмилла деп, ас ішуді бастағанда айту керек.

• Ұмытқан кезде еске түсе салысымен айтқан дұрыс. Кейіннен айтылған бисмилланың «бисмиллаһи әууәлаһу уә ахираһу» деп айтылғаны мұстахаб. Алғашқысымен алғашқы жартысы, кейінгісімен екінші жартысы меңзелгендігі айтылады.

• Бисмилла асқа береке дарытады, жегендердің тоюына жол ашады.

• Бисмилла айтылмағанда, асқа шайтан да ортақтасып, астың берекесі қашады.

• Асты мүмкіндігінше жамағатпен бірге ішу керек. Отбасы мүшелері ас кезінде бас қосып, жеке-жеке жемегені жөн. Аятта «Бірге немесе бөлек-бөлек жеуде сөкеттік жоқ» (Нұр, 61) делінуі рұқсатқа, жеңілдікке меңзейді. «Біреу үйінде болса, жеке өзі жей алады» деген мағынада. Адамдар теледидар, телефон т.с.с. нәрселермен бір-бірінен жиі бөлектенетін қазіргі уақытта дастархан басында бас қосудың маңызы тіптен артқан. Сондықтан бұл сүннетті саналы түрде жандандыру керек.

• Үйге кірерде және асты бастағанда айтылған бисмилла сөзі шайтанды үйдегі несібеден қағып, сонда түнеуіне жол бермеуде.

• Көпшілік болып ас ішкенде, ең аз дегенде алғашқы бастаған кісі бисмилла деп айтуы керек. Кері жағдайда алғаш бастаған кісі бисмилла деп айтпаса, шайтан oл астан бірге жеуге мүмкіндік алады. Оның асты өзіне адал етуі сол астан жеуге мүмкіндік табуы деген сөз. Нәуәуи көпшіліктен алғаш бастағандар бисмилла деп айтқан жағдайда, кетіп қалғандар кездессе де, шайтанның ол астан жей алмайтындығын білдірген. №3868 хадистің соңында Расулалланың әлі тамақты жемей тұрып қыз бала мен бәдәуидің бисмилласыз кірісіп кеткені байқалуда.

Шайтанның ішіп-жеуі

Хадисте айтылған шайтанның ішіп-жеуі турасында ғалымдар кейбір өзгеше жорамалдар да айтқан. Тақырыпты айшықтау үшін келтіре кетейік: Tурбушти кейіннен бисмиллаh деп айту себепті шайтанның жегенін құсуына (№3872 хадис) қатысты былай дейді: «Яғни, шайтанның өзіне пайда еткен үлесі бисмилла арқылы тартып алынып, қайта оған зиян жағдайға айналады». Tиби айтады: «Бұл жорамал шайтанның тамақтағы берекені алып кетуіндегі үлесі. Осы бапта келген хадистер ас үшін бисмилла деп айтудың орынды екенін, әрі ұмытқан адам болса тамақ кезінде бисмиллаһи әууәлаһу уә ахираһу деуі қажеттігіне ишарат етеді». Әл-Хади айтады: «Дұрысы, тамақ ішу кезінде бисмилла деп айтудың уәжіптігі. Бұл үкім – Ахмад ибн Ханбалдың серіктері арасындағы екі көзқарастың бірі. Бисмилла деп айту керектігін бұйыратын хадистер сахих әрі ашық. Оған қарсы келетін риуаят жоқ. Ішіп-жеу кезінде бисмилланы айтпаған адамның асына шайтан ортақтасады».

«Нәйлул-аутарда» былай делінген: «Салаф пен халафтың хадис және өзге ғұламаларының көпшілігі мына көзқараста: «Шайтанның астан жеуі сыртқы мағынасын (заһир) білдіреді, (риуаяттарда келуі бойынша) шайтанның екі қолы мен екі аяғы бар, oлардың еркегі мен ұрғашысы да бар, (бисмилла деп айтып) қуып жібермесе, расында қолымен жейді. Дегенмен мынау да айтылған: «Оның жеуі астарлы мағынада». Мына жорамал да айтылған: «Oлардың жеуі иіскеу және иісті меңзейді, ішіп, жеу дегендей нәрсе болмауы керек». Әс-Сахих бойынша мынау анық: «Шайтан сол жағымен жейді, сол жағымен ішеді». Уахб ибн Mунаббих былай деген: «Шайтанның түрлері бар. Таза жындар ішіп жемейді, некелеспейді, олар жел секілді. Тағы бір түрі бар, осы айтылғандарды істейді әрі туылып дүниеге келеді. Бұлар әс-Сәғала мен әл-Гайлан және соған ұқсастар».

Шайтанға қатысты таласта Keлабази мынадай пікір білдіреді: «Шайтан – бір болмыс. Оның оң қолы болуы мүмкін. Бірақ оң қолымен ас ішпейді. Өйткені оның жаратылысы қалыптыға кереғар. Расулалла (с.а.с.) да соның жасағанындай етіп жасауға тыйым салған. (Бұның мағынасы) адамның сол жағының сәтсіздікке қатысында. Бұған дәлел Расулалланың сол қолды дәрет алуға (тазалануға) арнауында және Қиямет күнінде кәпірге кітабының сол жағынан берілуі. Осыған қарағанда, шайтанның екі қолы да сол болуы мүмкін. Себебі өзі бақытсыз, сорлы жаратылыс. Расулалла (с.а.с.) астың берекесі кетпесін деп мүминнің сол қолмен жеуіне тыйым салған».

Айни шайтандар жайлы ғалымдардың үш түрлі көзқарас алға тартқанын білдіреді:

• Шайтандардың бірқатары ішіп-жейді;

• Бірқатар шайтандар жеп-ішпейді;

• Шайтандардың барлығы жеп-ішеді.

Айни үшінші көзқарастың әлсіз екенін айтады.

Асты қалай ішу керек?

١ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا يَأْكُلَنَّ أَحَدُكُمْ بِشِمَالِهِ وَ يَشْرَبَنَّ بِهَا، فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَأْكُلُ بِشِمَالِهِ وَيَشْرَبُ بِهَا». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَمَالِكٌ وَأَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ.

1. (3874) Ибн Омар (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Араларыңда ешкім сол қолымен ішіп жемесін. Себебі шайтан сол жағымен ішіп жейді»22.

٢ وَعَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْأَكْوَعِ  قَالَ: «أَكَلَ رَجُلٌ عِنْدَ النَّبِيِّ  بِشِمَالِهِ. فَقَالَ لَهُ: كُلْ بِيَمِينِكَ. فَقَالَ: لَا أَسْتَطِيعُ، مَا مَنَعَهُ إِلَّا الْكِبْرُ فَقَالَ : لَا اسْتَطَعْتَ. فَمَا رَفَعَهَا إِلَى فِيهِ بَعْدَ ذَلِكَ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ.

2. (3875) Сәләма ибн әл-Ақуа (р.а.) айтады: «Жанындағы бір кісі23 сол қолымен ас ішті. Расулалла (с.а.с.) оған: «Оң қолмен же!» – деді... Ол кісі: «Жей алмаймын» – деді. Сонда Расулалла (с.а.с.): «Жей алмай қал! Оны осылай айтуға көкіректігі итермеледі» – деді. Осыдан кейін ол қолын аузына көтеріп апара алмайтын болып қалды» «Мүслим, Ашриба 107, (2021).»

٣ وَعَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِي سَلَمَةَ قَالَ: «كُنْتُ غُلَامًا فِى حِجْرِ النَّبِيِّ ، وَكَانَتْ يَدِي تَطِيشُ فِى الصَّحْفَةِ. فَقَالَ لِى رَسُولُ اللَّهِ : يَا غُلَامُ سَمِّ اللَّهَ، وَكُلْ بِيَمِينِكِ وَكُلْ مِمَّا يَلِيكَ. فَمَا زَالَتْ تِلْكَ طُعْمَتِي بَعْدُ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا النَّسَائِي.

3. (3876) Алла елшісінің (с.а.с.) өгей ұлы Әбу Хафс Омар ибн Әбу Сәләма Абдуллаһ ибн Абдуләсәд (р.а.): «Бала күнімде Алла елшісінің (с.а.с.) қамқорлығында болдым. Тамақтанғанда қолымды табақтың әр жеріне бір созатын жаман әдетім бар еді. Бірде Алла елшісі (с.а.с.) маған: «Балақай! Алдымен «Бисмилләһ» деп Алла тағаланың атын ата, содан кейін оң қолыңмен және өз алдыңдағы астан же», – деп ескертті. Содан бері тек солай тамақтанатын болдым», – деп айтты24.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадистен баланы жастайынан ислами тәрбиеге, әдептілік пен көркем мінезділікке баулудың артықшылығын көреміз.

Баланың жіберген қате-кемшілігін көңіліне кірбің түсірмейтіндей етіп байыппен жеткізу қажет. Бұл баланың сана-сезімінің психологиялық тұрғыдан дұрыс қалыптасуына себеп болады.

Тамақ жеудің әдебі: Әуелі «Бисмилләһ» деп Алланың атымен бастау. Тамақты оң қолмен жеу. Ыдыстағы тамақтың өзі отырған жақ тұсынан жеу, басқалардың алдына қол жүгірте бермеу. Бұл мәселеге қатысты ғалымдар мынадай көзқарас айтқан: «Дастарханда жеміс тұрса, бұл әдепке бағынбаудың ағаттығы жоқ. Яғни жеміс толы ыдыстан қалаған жемісін алуына болады. Сондай-ақ, тамақ жеп отырған кезде қасындағы адамның ренжімейтінін білсе, оның алдындағы тағамнан жеуіне рұқсат.

Сахабалардың үлкені мен кішісінің де Пайғамбар бұйрығын екі етпей, қалтқысыз орындайтындығының көрінісі.

Тәрбиеші балаға берген тәрбиесі мен айтқан насихатында ұтымды да ыңғайлы уақытты таңдай білуі қажет. Өйткені насихат өз уақытында һәм дер кезінде айтылса, көкейге қонымдырақ болады.

1. Расулалла (с.а.с.) осы үш хадисте ас ішудің әдебіне, әсіресе «оң қолмен жеуге» тоқталған. Мұсылмандық әдепте оң қолмен жеу, сол қолмен жемеу аса маңызды. Бұл мәселенің маңызы хадистердің мазмұнынан, бұйрықтың күшейтпелі әдіспен келгендігінен аңғарылуда. Айталық:

• Бірінші риуаятта «Байқа» сөзімен айтуға болатын күшейтпелі үстеулермен сол қолмен тамақ жеуге тыйым салынған.

• Екінші риуаятта «оң қолыңмен же!» бұйрығына көкіректікпен «жей алмаймын» деген кісі пайғамбар ашуына себеп болып, «Жей алмай қал» деген қарғысқа ұшыраған. Сол қолмен жеу Расулалланың назарында жай бір мәселе болса, сірә, бұндай қарғыс айтпаған болар еді.

• Үшінші риуаятта балаға ескерту жасалған іс-әрекеттерден бірінің оң қолмен жеу екенін көрудеміз.

2. Омар ибн Әбу Сәләма Расулалланың (с.а.с.) пәк жұбайлары Үммі Сәләманың бұрынғы күйеуі Әбу Сәләманың (есімі Абдулла) ұлы. Яғни Расулалланың өгей баласы. Ибн Хажардың пікірінше, Һижреттен екі жыл бұрын (Эфиопияда) туылса керек. Расулалланың (с.а.с.) бақылауы мен тәрбиесінде өскен.

3. Хадистер асты оң қолмен жеудің қажеттігін білдіруде. Бұның үкімі таласты. Шафиғилерден көбі мандуб деген. Ғазали мен Нәуәуи де сондай үкім берген. Дегенмен Имам Шәфиғи «әр-Рисала» мен «әл-Үмм» еңбектерінде уәжіп екендігін айтады. Ибн Хажар №3875 хадисте Сәләма ибн Ақуадан жазып алынған Мүслимнің риуаятында сол қолмен жеу турасындағы ескертулерді нұсқап, оң қолмен жеудің уәжіп екенін білдіреді әрі осыны қуаттайтын басқа риуаяттар да келтіреді.

Ибнул-Aраби де: «Шайтанғa телінген барлық іс-қимылдар харам» деген қағидаға сүйеніп, сол қолмен жеудің харам екендігіне үкім айтады.

Қуртуби оң қолмен жеудің мандуб екенін білдіреді. Хадистегі бұйрықты «оң қол сол қолға қарағанда құрметтірек» дегендей түрге жатқызады. «Өйткені дейді, оң қол көбіне сол қолдан күшті, жұмысқа да ептірек, қандай іске болсын бірінші болып дайын тұрады. Солға қарағанда оңға көбірек ынталымыз. Алла тағала да жұмақтық тұрғындарды оңға жатқызып асхабул-ямин (амал дәптері оңынан берілгендер, оңшылдар) деп оң жақты құрметтірек еткен...»

• Шайтан мен кәпірлердің амалдарына ұқсаған амалдарды жасаудан қашу керек.

• Шариғи үкімге қарсы келгенге қарғыс айтуға болады.

• Тамақ үстінде де жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю керек.

• Жеп-ішу әдебін үйрету мұстахаб.

• Омар ибн Әбу Сәләма (р.а.) бұйрыққа бағыну мен тиісті істі істеуде үлгі.

٤ وَعَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عِكْرَاشِ بْنِ ذُؤَيْبٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: «بَعَثَنِى قَوْمِى بَنُو مُرَّةَ ابنِ عَبِيدٍ بِصَدَقَاتِ أَمْوَالِهِمْ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ  فَقَدِمْتُ الْمَدِينَةَ فَوَجَدْتُهُ جَالِسًا بَيْنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ. فَأَتَيْنَا بِجَفْنَةٍ كَثِيرَةِ النَّرِيدِ وَالوَذْرِ. فَأَقْبَلْنَا نَأْكُلُ مِنْهَا فَخَبَطْتُ بِيَدِي فِى نَوَاحِيهَا، وَأَكَلَ رَسُولُ اللَّهِ  مِنْ بَيْنَ يَدَيْهِ فَقَبَضَ بِيَدِهِ الْيُسْرَى عَلَى يَدِي الْيُمْنَى ثُمَّ قَالَ: يَا عِكْرَاشُ كُلْ مِنْ مَوْضِعٍ وَاحِدٍ، فَأَنَّهُ طَعَامٌ وَاحِدٌ. ثُمَّ أُتِينَا بِطَبَقٍ فِيهِ أَلْوَانُ التَّمْرِ وَالرُّطَبِ فَجَعَلْتُ آكُلُ مِنْ بَيْنَ يَدَىَّ، وَجَالَتْ يَدُ رَسُولِ اللَّهِ  فِى الطَّبَقِ. فَقَالَ: يَا عِكْرَاشُ كُلْ مِنْ حَيْثُ شِئْتَ فَأَنَّهُ غَيْرُ لَوْنٍ وَاحِدٍ. ثُمَّ أُتِينَا بِمَاءٍ فَغَسَلَ يَدَهُ وَمَسَحَ بِبَلَلِ كَفِّهِ وَجْهَهُ وَذِرَاعَيْهِ وَرَأْسَهُ وَقَالَ يَا عِكْرَاشُ: هَذَا الْوُضُوءُ مِمَّا غَيَّرَتِ النَّارُ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.الْوَذْرُ» جَمْعُ وَذْرَةٍ بِسُكُونِ الذََّال: وَهِىَ القِطْعَةُ مِنَ اللَّحْمِ.

4. (3877) Абдулла ибн Икраш ибн Зуайб әкесінен жеткізуде: «Қауымым Бәни Мурра ибн Абид малдарының садақасын Расулаллаға (с.а.с.) жеткізуді маған тапсырды. Мәдинаға барғанымда Расулалла (с.а.с.) Mұһажир мен Ансардың ортасында отыр екен. Қолымнан ұстап мені Үммі Сәләманың (р.а.) үйіне ертіп апарды. Барған соң: «Жейтін нәрсе бар ма?» – деп сұрады. Бізге ішіне көп сарид (майға жұмсарған нан) пен кесек еттер салынған табақ әкелді. Астан алайық деп жақындап отырдық. Мен қолымды ыдыстың әр жағына жүгірттім. Расулалла (с.а.с.) болса тек алдынан жеді. (Бір кезде) сол қолымен оң қолымнан ұстап: «Әй, Икраш, бір жерінен ғана же. Өйткені (ыдыстағы ас) бір тамақ. (Барлық жағы да бірдей)» – деді. Одан кейін бізге жас үзілген, кепкендері бар түрлі құрмалар салған бір табақ әкелді. Бұл жолы өз алдымнан жей бастадым. Расулалла (с.а.с.) қолын табақтың жан-жағына жүгіртті. Маған: «Әй, Икраш! Қалаған жеріңнен алып же. Өйткені (табаққа салынғандар) бір түрден емес» – деді. Одан кейін бізге су әкелді. Расулалла (с.а.с.) қолын жуып, қолының дымқылымен жүзін, білектерін және басын сүртті. Сөйтті де: «Ей, Икраш, бұл отта піскеннен (жегенде алынуы керек) дәрет» деді»25.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаят бойынша, жай кезде сорпа, палау секілді барлық жағы бірдей тағамдарда өз алдынан жеу әдеп болса, жеміс секілді түрлі әрі сапасы да әрқалай кезде таңдап жеу әдеп болып саналуда. Кейбір ғалымдар осы хадиске қарап, бір табаққа салынған жемістер бірдей болса, астағы секілді әркімнің тек өз алдынан жеуі, қолын табақтың әр жағына жүгіртпеуі әдеп екенін айтқан. Және осы хадистен егер табаққа салынған ас түрі әртүрлі болса, онда қолды табақтың жан-жағына жүгіртіп, таңдауға болатындығына үкім етілген. Дегенмен мынаны да айта кетейік, кейінгі хадисте келген «шетінен жеу» бұйрығын назарға алар болсақ, бұл хадисте орын алған «қалаған жерінен жеу» рұқсатына «ортасы ережеден тыс» деген ескерту қойылуы керек. Себебі тамақтың ортасы береке тұнатын жер.

2. Тамақтан кейін қол жуу ісі дәретпен айтылған. Дегенмен бұл термин діни дәрет емес, ғұрыптық дәрет, тамақтан кейінгі қол жуу дағдысы. Хадисте бұл жуу отта піскен тамақ себепті болғаны айтылған. Расында, отта піскен тамақ жеміс секілді шикідей желінетіндерге ұқсамайды. Oлардың ыдысы, иісі т.б. адамға жайсыздық тудыруы мүмкін, тамақтан кейін қол жуу заңдылық.

٥ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : تَنْزِلُ الْبَرَكَةُ وَسَطَ الطَّعَامِ فَكُلُوا مِنْ حَافَتَيْهِ وَلَا تَأْكُلُوا مِنْ وَسَطِهِ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ.

5. (3878) Ибн Аббас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Береке астың ортасына түседі. Ендеше, шеттен алып жеңдер, ортадан жемеңдер». «Тирмизи, Атғима 12, (1806); Әбу Дәуіт, Атғима 18, (3772).»

٦ وَلَفْظٌ أَبِي دَاوُدَ: «إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ طَعَامًا فَلَا يَأْكُلْ مِنْ أَعْلَا الصَّحْفَةِ وَلْيَأْكُلْ مِنْ أَسْفَلِهَا، فَإِنَّ الْبَرَكَةَ تَنْزِلُ مِنْ أَعْلَاهَا».

6. (3879) Әбу Дәуіттегi риуаят былай: «Сендерден бірің тамақ жегенде, ыдыстың жоғарысынан емес, төменгі жағынан жесін. Себебі береке жоғарысынан түседі».

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадисте тамақты ортасынан емес шетінен жеу айтылуда. Осы мағынаны қуаттайтын басқа риуаяттар да бар. Барлығында да тамақты әуелі шетінен бастап жеп, орта жағын ең соңына қалдыру керектігі айтылған. Шәфиғи, фақиһтардан Рафиғи және басқа кейбірі: «Табақтың ең үстінен, табақтың ортасынан және дастархандас жолдасының алдынан алып жеу. Дегенмен бұл жемісте болса, онда ерсіге саналмайды» деген. Алайда бұл жердегі «мәкруһ» деген үкімге сын айтылып, Шәфиғидің «әл-Үмм» кітабында бұл іс-әрекетке харам деген үкім бергені көрсетілген. Шәфиғи харам дегенде, жоғарыда келтірілген хадистегі пайғамбардың тыйым салғанына қарап үкім берген. Имам Ғазали да былай дейді: «Айтқандай, адам бәліштің ортасынан емес, шетінен бастап жейді. Дегенмен нан аз болса, нанды бөледі. Шетінен жеуді бұйыру себебі хадисте береке астың ортасына түседі делінгендігінде».

٧ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ : أَنْ يَقْرِنَ الرَّجُلُ بَيْنَ التَّمْرَتَيْنِ إِلَّا أَنْ يَسْتَأْذِنَ أَصْحَابَهُ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا النَّسَائِيُّ.

7. (3880) Ибн Омар (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) әлдекімнің жолдастарынан рұқсат алмастан, екі құрманы бірге жеуіне тыйым салған»26.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Қыран: Екі нәрсенің арасын қосу мағынасын білдіреді. Расулалла (с.а.с.) бұл хадистерiнде көппен бірге болған кезде, екі құрманы бірден жеуге тыйым салған. Кейінгі түсіндірмелерде байқалғандай, құрманы айту арқылы жасалған тыйым барлық түрдегі тағамдарға қатысты. Яғни өзгелермен бірге отырғанда ортаға қойылған тамақты ел қатарлы жеу ұстанымы білдірілген. Қандай жағдайда өзгелерден көбірек жеуге болады? Айтылған ұстанымға қарасақ, ешкімнің артық жеуіне болмайды. Дегенмен жолдастарынан рұқсат алса, жеуіне болады. Жолдастар деген сөзден мақсат сол құрманы (не өзге тағамды) жеуге ортақтасып отырғандар екені Мүслимнің бір риуаяты айшықтаған. Oлар рұқсат берсе, екі құрманы қатар жеуге болады. Бұл мәселе алғашқыда елеусіз болып көрінгенімен, ғұламалар талқылағанына қарағанда, көпшілік болып ортаға ас алдырғанда ұстану керек аса маңызды әдеп екені білінуде. Бұл жағдайларда өзімшілдік пен обырлықтың дін тұрғысынан қаншалықты жиіркенішті екенін көрсету мақсатында осы мәселеге тоқталған Ислам ғұламаларының ойларын бере кетпекпіз. Нәуәуи айтады: «Әлдекімнің жолдастарынан сұрамай тамақ жеуіне тыйым салынған, бұған ғұламалар бірауыздан келіскен. «Тек рұқсат берсе ғана, қосып жеуі ерсі болмайды» деген. Алайда тыйым харамдықты меңзей ме, жағымсыз әдеп дегенді меңзей ме ол жағы талас тудырған. Қади Ияд «Заһирилердің пікірінше, харамға жақындығын» жеткізген. Заһирилерден өзгелер «Жағымсыз және әдепті меңзейді» деген.

Кейбір ғалымдар: «Дұрысы кеңірек ашу» деп былай деген:

• Егер жейтін зат араларында ортақ болса, бұл жағдайда жолдастарының рұқсатынсыз екеуден жеу харам. Олардың разылығы бұны мақұлдауы, құптауы не мақұлдаған бір қимыл әрекет жасауы, бірақ рұқсат еткендері нақты білінуі тиіс. Жолдастарының разылығы күмәнді болса, харам.

• Жейтін зат басқа біреудікі болып немесе тек біреуінікі болып, бірден ғана жеуге разылық танытса, бұндай жағдайда екеуден алу харам. Өзімен бірге жейтіндерден рұқсат алуы мұстахаб, уәжіп емес.

• Ас өзінікі болып, асқа өзгелерді өзі шақырған болса, (иесінің шақырған адамдарымен бірге отырғанда) көбірек алып жеуі харам емес Дегенмен тамақ аз болса, тең болу үшін көбірек алуында ерсілік жоқ. Бірақ тамақта да әдеп сақтап, көп жеуге, обырлыққа бармағаны дұрыс. Асығып, бір жерге үлгеру керек жағдай болса, өзі қалағандай әрекетке бара алады, оған бола жазғырылмайды.

Хаттаби айтады: «Хадистегі үкім сахабалар өмір сүрген кезеңге, тамақ табылмаған жоқшылық уақыттарға қатысты. Қазіргідей дүние толып тұрған заманда бұндай жағдайларда рұқсат сұрау қажет емес».

Нәуәуи барлық талқылауды келтіріп, бірақ Хаттабидың ойына қосылмаған: «Mәселе ол айтқандай емес. Шындық жоғарыда біз келтіргендей. Жағдайларға қарай, бөлек-бөлек үкімге бару ең дұрысы. Себебі (хадисте келген мәселелерді бағалауда егер себеп тұрақты болса, себептің жекелігіне емес, сөздің жалпылығына қаралады. Егер себеп орнықты болмаса, бұл жағдайда (Расулалла (с.а.с.) бір ұстаным белгілеген деген сөз) міндетті түрде сөздің астарындағы үкімнің жалпы мағынасын негізге алу керек».

Тақырыпқа қатысты Ибн Хажар жинақтаған түсіндірмелер былай жалғасады: «Ибн Шахин «ән Насих уәл-мансух»-та мына хадисті «Муснәду Баззар»-дан жеткізеді: «Сендерге құрманы қосып жеуге (қыран) тыйым салған едім. Алла сендерге енді молшылық берді. Енді қос-қостан жесеңдер болады». Ибн Хажар хадистің тізбек тұрғысынан әлсіздігіне назар аудартқаннан кейін Хазимидың мына пікірін келтіреді: «Тыйым салған хадис анағұрлым сахих әрі мәшһур, алайда бұл мәселе құлшылыққа емес, дүниелік істерге қатысты болғандықтан, өте бір маңызды мәселеге жатпайды. Сондықтан бұндай жағдайларда (рұқсат үшін) келтіргендерімізбен шектелсе болады. Бұған рұқсат мәселесінде үмбеттің көпшілігі осы айтылғандарды құптайды». Ибн Хажар айтады: «Хазимидың рұқсат деуінен көздегені, адамның сол тамақтың иесі болу жағдайына тән. Нәуәуи айтқандай, рұқсат алып барып болса да соған иелік еткен жағдайда. Кері жағдайда ғұламалардан ешбірі өзгенің дүниесінен ол рұқсат берместен қостан алып жей алмайды (яғни өзін ғана алға шығара алмайды). Тіпті екі кісінің алдына ас қойған адам, ол екеуінің біреуі көбірек жеуін қаламаса, онда ол екеуінің біреуі көбірек жеуі харам. Егер екеуінің біреуіне рұқсат берсе, ол мақтануға себеп болатындықтан ол да ұнамсыз жайт». Әбу Мұса әл-Mәдини «Зәйлул-Ғарибинде» әзірет Айша мен Жәбирден (р.а.) обырлық пен жолдасының алдында ашқарақтық танытуға себеп болатындықтан, қостан жеудің (қиран) нашарлығы туралы айтқан. Имам Mәлик айтады: «Біреудің жанындағы жолдасынан көп жеуі (адамгершілік, сыпайылық тұрғысынан) жақсы емес».

٨ وَعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا تَقْطَعُوا اللَّحْمَ بِالسِّكِّينِ، فَأَنَّهُ مِنْ صُنْعِ الْأَعَاجِمِ وَانْهَشُوهُ نَهْشًا فَأَنَّهُ أَهْنَأَ وَأَمْرَأَ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

8. (3881) Әзірет Айша (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Етті пышақпен турамаңдар. Ол жат жұрттардың ісі. Сендер тістеріңмен кеміріп жеңдер. Бұл денсаулыққа анағұрлым пайдалы»27.

ТҮСІНДІРМЕ:

Расулалла (с.а.с.) бұл хадисте піскен етті пышақпен турауға тыйым салып, оны алдыңғы тістермен кеміріп жеуге кеңес беруде. Себеп ретінде жат жұрттарда пышақпен туралатыны көрсетілген. Яғни ет жеу түрінде де өзге діндегілерге ұқсамауды қалаған.

Ғалымдар етті жайлы өмір сүріп жатқан әрі тәкаппар ирандықтардың пышақпен турағанын, осы себепті етті пышақпен турауда тәкаппарлық болғанын білдірген. Бірақ шикі етті пышақпен бөлшектеудің мәкруһ еместігін де ескерткен. Айтқандай, «Сахихайнда» Расулалланың пышақпен ет турағаны риуаят eтілген. Бұл біз келтірген хадискe қайшы емес, себебі Расулалла (с.а.с.) шикі етті турап, қажет кезде етті пышақпен жайғауға болатынын көрсеткен. Бәйхақи айтады: «Eтті пышақпен турауға қатысты тыйым, былбырап піскен етке қатысты».

٩ وَعَنْ أَبِي جُحَيْفَةَ  قَالَ: «قَالَ النَّبِيُّ : لَا آكُلُ مُتَّكِئًا». أَخْرَجَهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ».الْمُتَّكِئُ» الْمُرَادُ بِهِ هَاهُنَا: الْمُعْتَمَدُ عَلَى الْوَطَاءِ الَّذِي تَحْتَهُ.

9. (3882) Әбу Жухайфа (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Мен сүйеніп (отырып) жемеймін»28.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл жерде Расулалла сүйеніп (отырып не жатып) тамақ жемегенін айтуда. Хадистің айтылу себебіне қатысты бір түсіндірме ибн Мәжаның Абдулла ибн Бусрдан жазып алған бір қиссасында айтылады. Ол бойынша Абдулла былай әңгімелейді: «Расулаллаға (с.а.с.) қой (етін) сыйға тарттым. Расулалла жеу үшін дереу тізерлеп отырды. Бір бәдәуи: «Бұл қандай отырыс?» – деп сұрады. Сонда Расулалла (с.а.с.): «Алла мені кәрім құл етті, қырсыққан зорлықшыл құл етпеді», – деп жауап қатты».

Ибн Баттал Расулалланың (с.а.с.) ас ішкенде тізерлеп отыруын «Аллаға кішіпейілдік таныту» деп жорамалдаған. Артынан Зуһриден мына мурсал риуаятты жеткізген: «Бұрын-соңды келмеген бір періште Расулаллаға келіп: «Алла Тағала құл пайғамбар болу мен патша пайғамбар болудың қайсысын таңдау еркін өзіңе берді» – деді. Расулалла әрдайым кеңесіп отыратын Жәбірейілге (а.с.) қарады. Жәбірейіл кішіпейіл болуға ишарат жасады. Осы кезде Расулалла (с.а.с.): «Мен құл пайғамбар болуды таңдаймын» деді».

Рауи айтады: «(Расулалла) ешқашан сүйеніп тамақ ішкен емес». Нәсәиде ибн Аббастан маусул ретінде жетті делінген осы риуаяттың соңғы сөйлемі Әбу Дәуітте сәл ғана айырмашылықпен келген: «Мен сүйеніп (отырып) жемеймін». Әбу Дәуітте Амр ибн әл-Астан жеткен бір риуаятта былай делінеді: «Расулалланың сүйеніп тамақ жегені ешқашан байқалмаған». Ибн Шахин «ән-Насих» атты еңбегінде Атаның мурсалы ретінде мынадай риуаят келтірген: «Жәбірейіл (а.с.) Расулалланың сүйеніп отырып ас ішкенін көріп, бұған тыйым салды». Әнәстен (р.а.) келген бір риуаят та осыны қуаттауда». Расулаллаға (с.а.с.) Жәбірейіл сүйеніп отырып ас ішуге тыйым салды, содан бастап сүйеніп отырып ешқашан тамақ ішпеді». Ендеше, сүйеніп отырып тамақ ішпеудің түп төркіні иләһи әдепке барып сүйенеді.

2. Сүйену (иттика) деген не? Ғалымдар бұған анықтама беріп, сипаттауда пікірталасқа түскен:

• Ас үшін отырғанда қандай да бір нәрселерден ұстану.

• Бір жағына қисаю.

• Сол қолы жағымен жерге сүйену.

• Хаттаби айтады: «Халық «сүйеніп» дегенде бір жағына жастанып тамақ ішуді түсінеді, алайда негізі олай емес, қайта онда көзделгені астына төселген көрпешеге нық отырып, отырған орнында омалып қалу. Ендеше, хадистің мағынасы былай болуы керек: «Мен тамақ ішкенде отырған орнында омалып қалатындай болмаймын. Бұл көп жейтіндерге тән. Мен аштықты басатындай ғана жеп, (тез тұрып кете алатындай) жеңіл отырамын».

• Дегенмен мынаны да айта кетейік, әлсіз бір тізбекпен келген риуаятта: «Расулалла тамақ кезінде сол қолына сүйеніп тамақ жеген кісіге ескерту жасады» делінеді. Ендеше, бұл риуаят бойынша сүйенуден мақсат сол қолға сүйену. Имам Mәлик: «Бұл қимыл – сүйену түрлерінің бірі», – дейді. Ибн Хажар Имам Mәликтің мына сөзін жорамалдайды: «Бұл сөзде тамақ жеуші жайлы «сүйену» үкімін беретіндей әрбір отыру кейпін Имам Мәліктің мәкруһ деп бағалауына ишарат бар».

• Ибн әл-Жәузи сүйену дегеннен көзделгені бір жаққа жантаю екендігін нақты білдірген. Ол Хаттабидің терістеуіне қарамаған.

• «Ән-Ниһаяда» ибн әл-Әсир айтады: «Кім сүйенуді бір жаққа жантаю ретінде тәпсірлесе, оны медицина мамандығына сай жорамалдағаны. Өйткені дәрігерлердің айтуынша, қисайып отырған жағдайда желінген ас ішектермен дұрыс жүрмейді, адамның саулығына емес, ауруына себеп болады».

3. Салаф ғалымдары жегенде сүйенудің үкіміне қатысты пікірталастырған. Ибнул-Қасс сүйенбей жеуді Расулалланың жеке сезімталдығына жатқызған. Бәйхақи оған келіспей: «Бұл басқа адам үшін де мәкруһ болуы мүмкін, себебі бұл тәкаппарланғандардың ісі, түбі жат жұрттардың патшаларына барып тіреледі», – дейді. Бәйхақи жалғасында: «Егер сүйенбеу адамның тамақ жеуіне кедергі жағдай болса, бұл жағдайда оның сүйенуі мәкруһ емес» деп, сондай кейіппен тамақтанған салаф құрметтілерін мысалға келтірген. Бәйхақи сүйеніп жеуге болатындығын зәру жағдаймен байланыстырған. Дегенмен Ибн Хажар бұл жорамалға қосылмайды, ибн Аббас, Халид ибн әл-Уәлид, Убәйда әс-Салмани, Мұхаммед ибн Сирин, Aта, ибн Ясар мен Зуһри секілді құрметті кісілердің ас ішкенде сүйенуге толықтай болатындығы жайлы Ибн Әбу Шәйбаның риуаятынан мысалдар келтіріп, былай дейді: «Сүйенудің мәкруһ болуы немесе алдыңғы талас орынды болса, тамақ жегенде мұстахаб саналатын отыру кейпі мынадай: қос тізерлеп отыруы немесе оң аяғын бүгіп, сол аяғын жатқызып отыру». Ендеше, сүйеніп отыру мәкруһ емес дегендер «дереу тұрып кететін адамша отырудан өзгелер мәкруһ» деген пікірге қосылмайды деген сөз.

• Имам Ғазали жатып жеудің дұрыс еместігіне көкөніс жеуді қоспаған.

4. Мәкруһ болу себебі мәселесі де талас тудырған. Бұл тұрғыда келген ең қуатты көзқарас Ибн Әбу Шәйбаның Ибраһим Нәһәи жолымен жеткізген көзқарасы: «Салаф (бұрынғылар) қарын өсіп кетуіне алаңдап, жантайып жеуді мәкруһ деп санаған». Ибн әл-Әсирдің дәрігерлік тұрғысынан жазып алғаны да осыған жақын пайым.

١٠ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ  جَالِسًا مُقْعِيًا يَأْكُلُ تَمْرًا». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ.

10. (3883) Әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалланың (с.а.с.) еңкейіп тұрып құрма жегенін көрдім»29.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Алдыңғы риуаят секілді бұл да Расулалланың (с.а.с.) тамақ жегенде жерге малдас құрып немесе тізерлеп нық отырмағанын, тізелерін қойып, бірақ сәл ғана жеп тез тұрып кететін адамша жеңіл отырғанын көрсетуде.

2. Хадисте отыру кейпі ретінде аталған «мұқияға» берілген анықтама былай: «Екі білек жерге тиетіндей отырып, сандарын тіктеп, екі алақанын жерге қоюы. Намаз кезінде бұлай отыруға тыйым салынған. Намаздa екі сәжде арасында тізерлеп отыру қалыптасқан сүннет».

١١ وَلِأَبِي دَاوُدَ فِى أُخْرَى: «أُتِيَ النَّبِيُّ بِتَمْرٍ عَتِيقٍ، فَجَعَلَ يُفَتِّشُهُ يُخْرِجُ مِنْهُ السُّوسَ»«.الْإِقْعَاءُ»: فِى الْأَكْلِ أَنْ يَجْلِسَ الْآكِلُ عَلَى وَرَكَيهِ مُسْتَوْفِزًا غَيْرَ مُتَمَكِّنِ.

11. (3884) Әбу Дәуітте келген басқа риуаятта: «Расулаллаға кәрі құрма әкеліп бергенде, құрттарын шығарып тастау үшін қарай бастады»30.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл жерде Расулалланың (с.а.с.) өзіне кәрі құрма әкелгенде, құрттарын тазалау үшін мұқият қарағанын байқаймыз.

Ғалымдар хадистен уақыты өткен құрмаларды тексермей жеу мәкруһ деген үкім шығарған. Хадистен шығарылған тағы бір үкім бойынша, құрттаған жеміс нәжіс болып саналмайды, оны жеу мәкруһ емес, тек құртын тазалап тастаса жеткілікті.

Алиул-Қари айтады: «Ибн Омардан Табаранидің жақсы тізбекпен жеткізген бір риуаятында Расулалланың құрмадан құрт іздеуге тыйым салғаны айтылған». Қари осыны айтқаннан кейін: «Бұл жердегі тыйым секемденуді болдырмау үшін жас құрма меңзелген немесе Расулалланың тексергісі келген әрекеті рұқсат барын білдіреді. Бұл жағдайда тыйым танзиһ мәкруһ жағдайын білдіреді» дейді.

١٢ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ طَعَامًا فَلَا يَمْسَحْ يَدَهُ حَتَّى يُلْعِقَهَا». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَأَبُو دَاوُدَ».اللَّعْقُ»: اللَّحِسَ.

12. (3885) Ибн Аббас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Біреулерің тамақ жегенде, жаламайынша не жалатпайынша қолын (орамалға) сүртпесін»31.

١٣ وَعَنْ جَابِرٍ  قَالَ: «أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ  بِلَعْقِ الْأَصَابِعِ وَالصَّحْفَةِ، وَقَالَ: إِنَّكُمْ لَا تَدْرُونَ فِى أَىِّ طَعَامِكُمُ الْبَرَكَةُ، فَإِذَا وَقَعَتْ لُقْمَةُ أَحَدِكُمْ فَلْيَأْخُذُهَا وَلْيُمِطْ مَا كَانَ بِهَا مِنْ أَذًى، وَ يَدَعْهَا لِلشَّيْطَانِ، وَ يَمْسَحْ يَدَهُ بِالْمِنْدِيلِ حَتَّى يَلْعَقَ أَصَابِعَهُ فَإِنَّهُ لَا يَدْرِي فِى أَيِّ طَعَامِهِ الْبَرَكَةُ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَالتِّرْمِذِي.

13. (3886) Әзірет Жәбир (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) саусақтарды және ыдыстарды жалауды бұйырып, былай деді: «Сендер береке астың қай (бөлігінде) екенін біле алмайсыңдар. Ендеше, жеп отырған бөлік жерге түсіп кетсе, оны алып, жұққан нәрседен тазаласын, шайтанға қалдырушы болмасын. Саусақтарын жаламайынша қолын орамалға сүртпесін. Себебі ол береке астың қай жерінде екенін біле алмайды»32.

١٤ وَزَادَ رَزِينُ فِى رِوَايَةٍ عَنْ أَنَسٍ: «فَإِنَّ آنِيَةَ الطَّعَامِ تَسْتَغْفِرُ لِلَّذِي يَلْعَقُهَا وَيَغْسِلُهَا وَتَقُولُ: أَعْتَقَكَ اللَّهُ مِنَ النَّارِ كَمَا أَعْتَقْتَنِي مِنَ الشَّيْطَانِ».

14. (3887) Рәзин әзірет Әнәстен (р.а.) жасаған бір риуаятта мына қосымшаны да келтірген: «Неге десеңіз, тамақтың ыдысы өзін жалап жұқтап қойған кісіге Алладан кешірім тілейді: «Мені шайтаннан құтқарғаныңдай, Алла да сені оттан сақтасын» дейді».

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Расулалла бұл риуаяттарда, ысырап болмауы үшін тамақтан кейін саусақ және ыдыстарды ештеңе қалдырмай тазалап қоюды бұйыруда. Қорек болатын нәрсе адам ағзасының қажетіне жарауы керек, оны ысырап ету шайтанға қалдыру ретінде зиян әкеледі.

2. Кейбір ғалымдар бұл жерде аталған орамалдың дәрет алғаннан кейін беті-қолды сүртетін орамал емес, майлық екенін білдіруде. Қазір оны қол орамал деп атайды. Риуаят қол орамал секілді тазалық құралдарының Расулалла (с.а.с.) кезінде де қолданылғанын көрсетуде.

3. Хадистерде кейде алақанды, кейде саусақтарды жалау айтылған. Мәселен, Мүслимде Кәғб ибн Мәликтен жеткен бір риуаятта: «Расулалла (с.а.с.) асты үш саусағымен жеп, астан тұрған кезде оларды жалайтын» деп, Расулалланың үш саусағымен жегенін айтып өткен. Түсіндірмешілер саусақтар мен қолды не саусақтарды айтқан болуы мүмкін екенін, бұның Араб әдісінде кең қолданылатынына назар аудартады. Әбу Бәкір ибн әл-Араби кейбір тамақтарға қолды тұтас салу керектігін, аз саусақпен жеуге келмейтініне назар аудартады. Оған мысал ретінде Расулалланың етті сүйекті мүжіп, етін тістегендігі жайлы риуаятты еске салып: «Бұл қолмен тұтас ұстамай жасалмайды», – дейді. Дегенмен кейбір ғалымдар «Тамақ жегенде қолды толық қолдануға болады, алайда сүннетке жататынын үш саусақпен жеу» деп ибн әл-Арабиге жауап берген. Қади Ияд «үштен көп саусақпен жеу обырлықтан, әдепсіздіктен, үлкен тағам бөлігін ұстаудан туындайды», – дейді.

4. Хадистің соңында «немесе жалатпайынша» деген түсінік те орын алған. Нәуәуи бұл жерде басқаға жалату айтылуда деп «Бұдан жиіркенбейтін өзгеге жалатуы керек. Олар: жұбайы, күңі, қызметшісі, балалары немесе басқа да жақындары болуы мүмкін. «Шәкірті секілді, жалауда береке барына сенетін біреу» деген. Бұл жалату ісін қой секілді бір хайуанға да жасатуға болатындығы айтылады.

Мына жері анық, бұл әдеп сол кездің жағдайларына сәйкес келеді. Бүгінгі күні қасық, шанышқы секілді ас құралдарының кең тарауы жалау не жалату қажеттілігін барынша азайтқан, тіпті кейбір аймақтада мүлдем жоқ деуге болады. Қандай жағдайда да хадистің үкімі ысыраптан бойды аулақ ұстауда өте кірпияздық таныту мағынасында өзінің өзектілігін барлық уақытта жоғалтпауда.

Мынаны да айта кетейік, кейбір ғалымдар «саусақтарын өз аузына жалатпайынша» деп те түсініп, «жалатуды» «жалау» мағынасын күшейту ретінде қайта айтқан деп түсінген.

5. Жалауға түрлі хадистерде түрлі себептер алға тартылған:

• Береке кетпесін деп алдын алу. «Себебі береке тамақтың қай жерінде екендігін біле алмайсыңдар» делінген. Яғни жеген бөлігімізде ме әлде саусаққа жұққанында ма?

• Кейбір риуаяттарда саусақты жақсылап жаламай тұрып сүртсе, орамал көбірек кірленетіндігі айтылған.

• Кейбір ғалымдар бұл бұйрықтан басқа себептер де тапқан. Мәселен, Қади Ияд: «Аз болса да тамақты қорсынбай, құрмет көрсету мақсатын білдіреді», – дейді.

• Бір риуаятта төгілген, ысырап етілген қалдықтардың шайтанға нәсіп болатыны білдірілген.

Ғалымдар бір хадисте тек бір себептің аталуы өзге де игілікті себептер барын жоққа шығармайтындығын айтады. Аталған мәселенің шайтанға қатыстылығы бұның көптеген игіліктерді қамтитындығына дәлел.

6. Жоғарыдағы хадистерде береке деп не меңзелгендігіне қатысты Нәуәуи айтады: «Берекеден мақсат: содан бойға жұғатын қорек, деннің саулығы, құлшылық жасауға күш беруі».

7. Саусақ жалау мәселесіне келсек: Ол адамдарға жиіркеніш тудыруы мүмкін болғандықтан, бұрынғы уақыттан бері ғалымдар бұл мәселеге түсіндірме жасау қажеттігіне сенген. Ибн Хажар айтады: «Хадисте саусақ жалауды жиіркенішті көретіндерге жауап бар. Иә, бұны жеу кезінде істесе, жиіркенішке себеп болады. Себебі саусағына түкірік жұққаннан кейін қайта тамаққа қол салады». Хаттаби айтады: «Жайлы өмір санасын бұзғандар бұған тыжырына қарап, айыптады, саусақ жалауды жиіркенішті іс деп ойлады. Бұл немелер тура бір саусақ не табақтан жалағандары жеген асының бір бөлігі екенін білмегендей. Олай болса, өзге бөліктері жиіркеніш тудырмайтын бір нәрсенің кішкене бөлігі де жиіркеніш тудырмайды. Бұл жерде жасаған іс ернінің ішкі жағымен саусағын жалап алу ғана. Ақылы сау адамның ешбірі бұдан сөкеттік көрмейді. Адам кейде тамағын шайқап, осы кезде саусағын аузына жүгіртіп, тістерін тазалайды. Алайда ешкім бұны жиіркенішті деп, әдепсіз қылыққа жатқызбайды».

8. Хадис тамақтан кейін қолды сүртудің мұстахаб екенін де білдіреді. Қади Ияд: «Қолды сүртуге ыңғайлы кез, жуумен ғана кететін кірлердің болмауы секілді оны жуу қажет емес жағдайлар. Өйткені басқа хадистердe астан кейін қол жууға шақырып, оған көңіл бөлмей қоймау мәселесі ескертілген».

Жоғарыдағы №3885 хадис жаламай тұрып қолды жууға да, сүртуге де тыйым салуда. Себебі берекесіне кенелу үшін сүртпей, жумай тұрып жалау керектігі туралы бұйрық ашық. Артынан иісті кетіру үшін жуудың мандуб екені білінуде. Жууға ишарат еткен хадистер дe осыны ұқтыруда. Әбу Дәуіт келтірген бір хадисте: «Kім қолындағы тамақ иісін жуып кетірместен, түнеп, бір жамандыққа тап болса, өзін ғана кінәласын» делінген.

9. Хадис Алла берген еш нәрсені елеусіз қалдырмау керектігін білдіруде. Ол ғұрып тұрғысынан ішіп, жеуге қатысты болмашы нәрсе болса да.

10. Кәғб ибн әл-Ужра жалаудың қалай болатынын түсіндіруде: «Расулалланың (с.а.с.) үш саусағымен тамақ жеп отырғанын көрдім. Олар: бас бармақ, сұқ саусағы және ең ұзын саусағы болатын. Артынан сүртпей тұрып үш саусағын жалағанын байқадым. Мына кезекпен жалады: ұзын саусағы, сосын сұқ саусағы, содан кейін барып бас бармағы». Кейбір ғалымдар бұл кезекті былай деп түсіндірген: «Бұл жердегі сыр мынау: «Тура бір ең ұзын саусақ басқаларынан ұзын болғандықтан көп нәрсе жұғатындай. Ол ұзын болғандықтан, өзгелерінен бұрын тамаққа салынуда. Жалаған адамның алақаны бетіне қарайды. Бұл жағдайда ең ұзын саусақтан бастап, бас бармаққа қарай ойысады».

Қол мен ауызды шаю

١ عَنْ سَلْمَانَ  قَالَ: «قَرَأْتُ فِى التَّوْرَاةِ إِنَّ بَرَكَةَ الطَّعَامِ الْوُضُوءُ بَعْدَهُ فَذَكَرْتُ ذَلِكَ لِرَسُولِ اللَّهِ ، فَقَالَ: بَرَكَةُ الطَّعَامِ الْوُضُوءُ قَبْلَهُ وَالْوُضُوءُ بَعْدَهُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِي.

1. (3888) Әзірет Салман (р.а.) айтады: «Тәураттан oқыдым: «Астың берекесі тамақтан кейін (қол мен ауызды) жууда» делініпті. Осыны Расулаллаға (с.а.с.) айтқанымда: «Астың берекесі жемей тұрып және жегеннен кейін жууда» деді»33.

٢ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِنَّ الشَّيْطَانَ حَسَّاسٌ لَحَّاسٌ فَاحْذَرُوهُ عَلَى أَنْفُسِكُمْ مَنْ بَاتَ وَفِى يَدِهِ غَمَرٌ فَأَصَابَهُ شَىْءٌ فَلَا يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ».حَسَّاسُ»: شَدِيدُ الْحَسِّ وَالْإِدْرَاكَ».لَحَّاسٌ»: كَثِيرُ اللَّحِسَ لِمَا يَصِلُ إِلَيْهِ».وَالْغَمَرُ» بِفَتْحِ الْمِيْمِ: رِيحُ اللَّحْمِ وَزَهُومَتِهِ.

2. (3889) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Шайтан расында өте бәле, өте әккі. Одан сақтанып жүріңдер. Кім қолына еттің иісі сіңген күйі түнеп, кейіннен бір жамандыққа тап болса, өзін ғана кінәласын»34.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Салман Фариси Исламға дейін христиан дінінде жүрді. Тәураттан оқығандығы сол уақыттарда болса керек. Расулаллаға (с.а.с.) Тәураттан оқыған мәселесін сұрап «Астың берекесі артынан қол жууда ма?» – деп анығына жету мақсатында білгісі келген. Расулалла бұның қате емес, бірақ кемшілікті екенін, дұрысы: «Астың берекесі тамақтан бұрын және артынан қол жууда» деп түсіндірген. Астың алдында қол жуу асқа құрмет, иләһи нығметке құрмет, бағалау мағынасын білдіреді. Мәселенің тазалыққа, деннің саулығына пайдасы айтпаса да түсінікті. Артынан жуу болса, жұққан майлар мен иістерді кетіруге арналған.

2. Алиул-Қари «Расулалланың жауабы Tәураттың бұрмалануына пайғамбарлық ишара болумен қатар, Мұхаммади, шариғаттың нығметке құрмет ретінде, астан бұрын да қол жуу керектігін білдіргендігін» айтқан. Бұл іс-әрекет «Адамгершілік қасиеттерді толықтыру үшін жіберілдім» деген хадиске де сай келуде. Бұл тұрғыда мынадай түсіндірме де жасалған: «Астан бұрын қол жуу керектігінің хикметі мынау: «Қолды жуғаннан кейінгі ас адамға саулық сыйлайды, себебі қол жұмыс барысында бәрібір кірлейді, ендеше, жуу арқылы оны тазалау қажет. Тамақтанудағы мақсат, құлшылық жасау үшін бойға күш жинау қажеттігі. Олай болса тамақтану да намаздағы секілді тазалыққа негізделіп, қолды жуу арқылы басталуға лайық. Екінші жуудағы мақсат, қол мен ауызды жұққан нәрселерден тазарту үшін».

Алиул-Қари «Астың берекесі тамақтан бұрын қолдарды жууда» деген хадиске қатысты мынадай түсіндірме жасалғанын келтірген: «Астың тіке өзінің артуы мен көбеюі тамақтан кейін жуғандағы береке болса, жанның тыныштыққа бөленуі, жайлылықты сезінуі, құлшылыққа мүмкіндік сыйлауы, денеге күш дарытуы секілді астан болатын пайда мен салдарындағы арту мен молаю. Расулалла (с.а.с.) хадистерiнде әсірелеп жуу ісін берекенің өзі ретінде айтқан. Әсілі, негізінен меңзелген береке «қол жуудан» пайда болған игіліктер».

Қол жууға шақыратын бір хадисте Пайғамбарымыз былай дейді: «Кім үйіндегі жақсылықты Алланың молайтуын қаласа, ас дайын болғанда және тұрғанда қолдарын жусын».

٣ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ : يَوْمًا مِنَ الْخَلَاءِ فَقُدِّمَ إِلَيْهِ طَعَامٌ، فَقَالُوا: أَلَا نَأْتِيكَ بِوَضُوءٍ؟ فَقَالَ: إِنَّمَا أُمِرْتُ بِالْوُضُوءِ إِذَا قُمْتُ إِلَى الصَّلَاةِ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا الْبُخَارِي.

3. (3890) Ибн Аббас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) бір күні дәретханадан шықты. Дереу ол кісіге тағам ұсынылды. (Oл кісі қабылдады. Сахабалардан кейбірі:) «Сізге дәрет алатын су әкелейік пе?» – деді. Oларға: «Маған намазғa тұрарда дәрет алу бұйырылды», – деп жауап берді»35.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл риуаят тамақтан бұрын қолды жyмауға қатысты. Өйткені хадис Тирмизиде «Тамақтан бұрын қолды жумауға қатысты» деген тақырыппен берілген. Байқалғандай, Расулалла (с.а.с.) әжетін өтеп шыққан, әлі дәрет алып үлгерместен, жейтін тағам ұсынылған. Расулалла оны қабыл алған. Дегенмен тамақтан бұрын үнемі қолын жуғанын, әжетханадан шыққан соң дәрет алатынын көріп, бұны міндетті деп білетін сахабалардың кейбірі «Дәрет алуға су әкелейік пе?» – деп есіне салған. Расулалланың (с.а.с.) көбіне ұстанғаны үнемі дәретті болу, астан бұрын қол жуу болса да, бұны бір міндет ретінде орындамаған, дәрет алу намаз оқитын кезде міндетті екенін білдіріп, дәрет алмаған (қол жумаған).

Расулалла (с.а.с.) бұл жерде дәрет алудың үнемі міндетті еместігін білдіргісі келген, міндетті болатын жағдайлардың ең көп кездесетінін атаған, ол – намаз. Анығында, намаздан тыс кейбір жағдайлар да дәретті болуды міндеттейді. Тиләуат сәждесі, Құранға қол тигізу, Қағбаны тауап ету секілді. Дегенмен Расулалла ол кезде бәрін егжей-тегжейлі айтатындай ғылымхал дәрісін бермегені аян. Айтқысы келгені, дәретсіз де жүруге болатыны, қол жумай да тамақ жеуге болатындығы. Бұндай мүмкіндіктер туып, бұндай рұқсаттар барын жұрт білмесе, барлық мәселе сахабалар ойлағандай болса, кейіннен келген мұсылмандар бірқатар қиындықтарға кезігер еді. Хаким Раббымыз елшісін түрлі жағдайларға, түрлі сынақтарға салып, шариғаттың әр қырын айшықтаған. Бұл Раббымыздың мұсылман үмбетіне деген рақым, игіліктерінің бірі. Алиул-Қари Расулалланың сол кезде дәрет алуды кейінге ысыруы дәретті болуға қарсылық танытпағанын аңдатады. Тамақтан бұрын, не басқа уақытта болсын дәретпен жүрудің мұстахаб екенін білдірген. Жалғасында былай дейді: «Шындығы сол, Расулалла (с.а.с.) oл кезде қолын рұқсат үшін жумады. Бұдан бөлек, Расулалланың жауабынан шығатын уәжіп үкімін терістеу де күшейтпелі түрде берілген. Айтпағымыз, бұл хадис тамақтан бұрын қолды жуу міндетті емес деген үкім шығаруға жеткіліксіз. Себебі Расулаллаға қойылған сұрақтың ішінен Расулалланың күнделікті әдеті тамақтан бұрын қол жуу екені байқалады. Тіпті хадистен шариғи дәретті, яғни намаз үшін дәрет алу керек болмаса да, жергілікті ғұрыпқа сай, жай ғана қол жууды ғана қалдырған деп үкім шығаруға да болады. Ендеше, осындай ықтималдың болуы да алдыңғы истидлалды (яғни, хадистен: тамақтан бұрын қол жууды терістеген үкім шығаруды) болдырмайды».

Көп жеудің ұнамсыздығы

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «أَضَافَ النَّبِيُّ : ضَيْفًا كَافِرًا، فَأَمَرَ لَهُ بِشَاةٍ فَحُلِبَتْ فَشَرِبَ حِلَابَهَا، ثُمَّ أُخْرَى فَشَرِبَ حِلَابَهَا، حَتَّى شَرِبَ حِلَابَ سَبْعِ شِيَاهٍ، ثُمَّ أَنَّهُ أَصْبَحَ فَأَسْلَمَ، فَأَمَرَ لَهُ بِشَاةٍ فَحُلِبَتْ فَشَرِبَ حِلَابَهَا، ثُمَّ أُخْرَى فَلَمْ يَسْتَتِمَّهُ، فَقَالَ : إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَشْرَبَ فى مِعًى وَاحِدٍ وَالْكَافِرُ يَشْرَبُ فِى سَبْعَةِ أَمْعَاءٍ». أَخْرَجَهُ الثَّلَاثَةُ وَالتِّرْمِذِيُّ.قَوْلُهُ «فِي سَبْعَةِ أَمْعَاءٍ»: تَمْثِيلُ لِرِضَا الْمُؤْمِنُ بِالْيَسِيرِ مِنَ الدُّنْيَا، وَحَرْصُ الْكَافِرُ عَلَى الْكَثِيرِ مِنْهَا.

1. (3891) Әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) кәпір бір қонағын күтті. Дереу ол үшін бір ешкі саууға бұйрық берді. Ешкі сауылды. Кәпір ол сүтті ішті. Артынша тағы бір ешкіні саууды бұйырды. (Қонағы тоймады). Сөйтіп тура жеті ешкінің сүтін ішті. Қонағы ұйықтап, ертесі оянған соң Исламды қабылдады. Расулалла (с.а.с.) бір ешкі саууды бұйырды. Ол кісі сүтті ішті. Тағы бір ешкі сауғызып еді, оның сүтін толықтай іше алмады. Осы кезде Расулалла (с.а.с.): «Мүмин бір асқазанға ішеді, ал кәпір жеті асқазанға ішеді» деді»36.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадис әртүрлі жолдармен, кейбір қосымша және кемшіліктермен жеткен. Ибн Хажар бұл кісінің Жаһжаһ әл-Ғифари екендігін білдірген. Нәуәуи мен Қади Иядтың Надра ибн Надра болуы мүмкін екендігін, кейбірінің Сумама ибн Усал болуы мүмкін екендігін айтады. Себебі бұларға қатысты ұқсас қиссалар риуаят етілген. Бұл оқиға бірнеше адамның басынан өтуі мүмкін.

2. Ибн Әбу Шәйба, Әбу Яғла, Баззар мен Табараниден жеткен Жаһжаһ әл-Ғифаридың оқиғасын ибн Хажар өз аузынан жеткізгеніне қарағанда, «бұл кісі жақындарынан бір топпен бірге мұсылман болу ниетімен Расулалланың алдына келеді. Расулалламен бірге ақшам намазын оқиды. Расулалла (с.а.с.) сәлем бергенде: «Әркім жанындағы кісінің қолынан ұстасын (тамаққа ертіп апарсын) деп бұйырды. Мен жалғыз қалған едім. Өзім ұзын бойлы, ірі кісімін. Мені ешкім ертпегенін көргенде, Расулалланың өзі үйіне ертіп апарды. Мен үшін бір ешкі сауды. Бәрін іштім. Мен үшін тағы бір ешкі сауды. Ол сүтті де ішіп алдым. Сөйтіп тура жеті ешкі сауды, бәрін іштім (әлі де тоймаған едім). Артынан маған бір табақ ас келді, оны да соғып алдым. (Расулалланың қызметшісі) Үммі Әйман (шыдамай): «Расулалланы аш қалдырған адамды Алла да аш қалдырсын» – деді. Расулалла (с.а.с.): «Тыныш, Үммі Әйман! Қонақ өз ризығын жеді, біздің ризығымызды Алла береді» – деді. Екінші түн келіп, кешкі намазды оқып болған соң Расулалла (с.а.с.) алдыңғы кештегіні қайталады. Маған арнап бір ешкі сауды. Бұл жолы ішіп едім тойып қалдым. Үммі Әйман (р.а.) (таңырқап) «Бұл (кешегі) қонағымыз емес пе?» – деді. Расулалла (с.а.с.): «Бүгін ол мүмин, бір асқазанға жеді. Кеше жеті асқазанға жеген еді. Кәпір жеті асқазанға жейді, мүмин бір асқазанға жейді» – деді.

Ибн Хажардың Жаһжаһ жолымен жазып алған осы риуаяттан да күшті екенін айтқан Әбу Ғазуан риуаяты былай: «Абдулла ибн Aмр айтады: «Расулаллаға (с.а.с.) жеті кісі келді. Оларды сахабалардың әрбірі бір-бірден алып кетті. Расулалла да бір кісіні алып кетті. Атын сұрап еді «Әбу Ғазуан» екенін айтты. Расулалла оған арнап тура жеті ешкісін сауды. Ол бәрін ішті. Расулалла (с.а.с.): «Уа, Әбу Ғазуан, мұсылман бoлсаңшы?» – деді. Ол: «Жақсы» деп мұсылман болды. Расулалла (с.а.с.) ол кісінің көкірегін сипады. Таң атқанда оған бір қой ғана сауылды. Сүтін ішіп бітіре алмады. Расулалла: «Уа, Әбу Ғазуан, саған не болды? Неге бітіре алмадың?» – деп сұрады. «Сені пайғамбар ретінде жіберген Жаратушыға ант етейін, тойып қалдым» – деді. Расулалла (с.а.с.): «Сенің кеше жеті асқазаның бар еді. Бүгін болса бір ғана асқазаның бар» деді».

3. Хадистің мағынасы турасында ғұламалар пікірталасып, түрлі пайымдар айтқан. Әрі хадисті ұғыну үшін, әрі ғұламалардың бұндай хадистердi түсіндіруде қандай нәзік мәселелерге дейін қозғағанын көрсету үшін ендігі әңгімені Ибн Хажардан тыңдаймыз:

• Кейбірі: «Хадистен мақсат заһири емес: бұл мұсылман және оның дүниедегі зуһді (тақуалықты ұстануы) мен кәпірдің дүниеқұмарлығын көрсету үшін берілген тәмсіл» деген. Бұлай ойлағандар бойынша: «Мүмин дүниелік нәрселерге көңіл аудармауы себепті бір ғана асқазанға жейді, кәпір болса, қатты дүниеқоңызданғандықтан, көрсеқызарлықпен дүниені көп жинағандықтан, ол жеті асқазанға жейді. Бұл жерде анығында, асқазан да, жеу де айтылып тұрған жоқ. Негізгі меңзелгені – дүниені көзге ілмеу мен дүниеге қатты берілу мәселесі. Хадисте тура бір дүниені қомағайлана соғу мен дүниеге апаратын жолдар асқазан арқылы суреттелуде. Тұспалданған мағына мен айтылған тәшбиһ арасындағы қатынас айшықтауды қажет етпейтіндей ашық. Хадистi дүниеге салынуға жатқызғандар «қалайша пәлен адам дүниені сұмдық жұтып жатыр дегенде, оның дүниеқұмарлығын меңзегені секілді мүмин бір ғана асқазанға жейді деу арқылы да оның дүниеге қатты құмартпайтынын, өзіне жеткіліктімен ғана өмір сүретіні меңзеледі», – дейді. Мәселен, «Кәпір жеті асқазанға жейді» деген сөзбен оның дүниеге тоймауы, көрсеқызарлықпен дүниенің соңына түсуі тұспалданған».

• Кейбірі былай деген: «Бұның мағынасы мынау: Мүмин адалынан жейді, кәпір харам жейді. Денеде халал аз, харам көп».

• Кейбірі былай деген: «Хадистен көзделгені мүминді аз жеуге ынталандыру. Өйткені көп жеудің кәпірге тән сипат екенін білсе, мүмин аз жеуге дағдыланатын болады. Себебі мүмин өзіне кәпірдің сипатын таңғысы келмейді. Көп жеу кәпірлерге тән екеніне Алла тағаланың мына сөзі дәлел: «Тұрақтайтын жері от бола тұра кәпірлер рахаттанып, айуандар секілді асайды» (Мұхаммед,12).

• Кейбір ғалымдар болса: «Хадистің мағынасы сырттай көрініп тұр, жорамалдау қажет емес» деген. Алайда сыртқы мәнін негізге алғандар түрлі көзқарастар алға тартқан.

• Бірінші көзқарас: Кейбірі: «Бұл бір кісі туралы түскен, әл-Мүмин сөзінің басындағы ләм жалқылықты білдіреді, жалпылықты емес деген. Ибн Абдулбәрр бұл тұрғыда нақты пікір білдіреді: «Бұны барлық мүминдерге телудің қажеті жоқ, өйткені ол қабылданбайды. Небір кәпірлер бар, мүминдерден аз жейді, небір мүминдер бар кәпірлерден көп жейді, небір Исламды қабылдаған кәпір бар, бірақ жеу мөлшерін еш өзгертпеген». Ибн Абдулбәрр аталған хадискe тоқталып: «Әбу Һурайра хадисi бұның жеке бір адамға қатысты екенін айғақтайды». Осы себепті Имам Mәлик бұл хадистi мутлақ хадистің соңына келтірген37. Бұхари де солай істеген. Бұхари бұл әрекетімен былай деуде: «Бұл кісі кәпір кезде жеті асқазанға жеуде еді, мұсылман болған соң жегені бойына дарыды. Сөйтіп кәпір кезде жеген жетеудің біреуі ғана өзіне жеткілікті болды».

Бұл көзқарасты Ибн Абдулбәррден бұрын Тахауи «Mушкилул-Ажарда» айтып: «Бұл хадис арнайы бір кәпір жайлы, яғни жеті қойдың сүтін ішкен кәпір жайлы» деген. Тахауи бұған қосымша: «Хадистің біз айтқаннан өзге басқа мағынаға тартатын нұсқасы жоқ» деп түсіндірген. Бұл көзқарасты Тахауиден бұрын Әбу Убәйданың айтқанын көреміз.

Мынаны айта кеткен пайдалы, бұл жорамалдың «Хадисті риуаят еткен Ибн Омар бұдан жалқыны емес, жалпыны түсінген, осы себепті көп жеген адам көрсе, оған өзіне жақындауға тыйым салды және осы хадисті дәлел етті» деп сынаған. Осы пікірдегі Ибн Хажар да айтады: «Мына жағдай да бар, бұдан бұр