Құбыла бағыты

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ». أخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ

1. (2481) Әзірет Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Шығыс пен батыстың арасында бір ғана құбыла бар»1.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадистің мағынасы жайында ғалымдар өзара пікір қайшылығына түскен. Бәйхақи, Ирақи, Нәуәуи сияқты мәселеге терең үңіліп, зерттеу жасаған ғалымдар бұл хадистің әрбір елге қатысты жалпыға бағытталған үкімді қамтымайтынын, хадистегі үкімнің тек Мәдинаға және құбыла бағыты бойынша Мәдина аймағы саналатын аймақтарға тән екенін және орналасу бағыты бойынша құбыланың солтүстік пен оңтүстіктің ортасында т.б. жерлерде де болуы мүмкін екенін айтқан. Негізінде, қай жерде болмасын, құбыла Қағба бағытында болатыны үшін, Қағбаның дәл ортасында орналасқан аймақтарда құбыла – солтүстік пен оңтүстіктің ортасы. Яғни, адамның оң жағында солтүстік, сол жағында оңтүстік тұрады. Бұл жерде басқа құбылаға рұқсат етілмейді. Сол сияқты, Қағбаның батыс бағытындағы аймақтарда орналасқан адамдар да солтүстікті солға, оңтүстікті оң жағына алып тұрады. Мұнда да құбыланың бағыты біреу-ақ: ол да шығысқа қарай.

٢ وَعَنْ نَافِعٍ: «أَنَّ عُمَرَ بْنَ الْخَطَّابِ  قَالَ: مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ إِذَا تَوَجَّهَ قِبَلَ الْبَيْتِ». أخْرَجَهُ مَالِكٌ، وَاللَّه ُأعْلَمُ.

2. (2482) Нафиғ былай дейді: «Омар ибн әл-Хаттаб (р.а.) былай деді: «Адам Бәйтуллаһқа бет бұрса, Шығыс пен Батыстың арасындағы жалғыз құбыла сол»2.

Намаздың оқылуы және рүкіндері

١ عَنْ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّه ِ  إِذَا قَامَ إلَى الصَّلَاةِ رَفَعَ يَدَيْهِ حَتَّى تَكُونَا حَذْوَ مَنْكِبَيْهِ ثُمَّ يُكَبِّرُ، فَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَرْكَعَ فَعَلَ مِثْلَ ذَلِكَ، وَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ الرُّكُوعِ فَعَلَ مِثْلَ ذَلِكَ، وَ لَا يَفْعَلُهُ حِينَ يَرْفَعُ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ». أخْرَجَهُ السِّتَّةُ. وَفِى أُخْرَى: «َ يَفْعَلُ ذَلِكَ حِينَ يَسْجُدُ».

1. (2483) ибн Омар (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) намазға тұрғанда екі қолын иық тұсына дейін көтеріп тұрып тәкбір айтатын. Кейін рукуғқа барғанда және рукуғтан түрегелгенде қолын тап солай көтеретін. Бірақ мұны сәждеден басын көтерген кезде жасамайтын». Басқа риуаятта: «Мұны сәждеге барғанда жасамайтын» делінген.

٢ وَفِى أُخْرَى: «وَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ الرُّكُوعِ رَفَعَهُمَا كَذَلِكَ. وَقَالَ: سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، رَبّنَا وَلَكَ الْحَمْدُ». وَهَذَا لَفْظُ الشَّيْخَيْنِ.

2. (2484) Басқа риуаятта: «Рукуғтан басын көтергенде екі қолын бірдей көтеріп: «Сәмиаллаһу лимән хамидаһ (Алла өзіне мақтау айтқанды естиді), Раббәнә уә ләкәл хамд» (Раббым! Барлық мақтау сен үшін) деп айтатын», – деп келген»3.

٣ وَلِلْبُخَارِيِّ فِى أُخْرَى: «أَنَّ ابْنَ عُمَرَ  كَانَ إِذَا دَخَلَ فِى الصَّلَاةِ كَبّرَ وَرَفَعَ يَدَيْهِ».

3. (2485) Бұхаридің риуаятында былай берілген: «Ибн Омар (р.а.) намазa тұрғанда тәкбір айтып, екі қолын көтеретін».

٤ وَعِنْدَ مَالِكٍ وَأَبِي دَاوُدَ: «أَنَّ ابْنَ عُمَرَ  كَانَ إِذَا افْتَتَحَ الصَّلَاةَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ حَذْوَ مَنْكِبَيْهِ، وَإِذَا رَفَعَ مِنَ الرُّكُوعِ رَفَعَهُمَا دُونَ ذَلِكَ».

4. (2486) «Муатта» мен Әбу Дәуіттегі риуаятта былай делінген: «Ибн Омар (р.а.) намазға ифтитах тәкбірін айтқанда, екі қолын иығының тұсына дейін көтеретін, рукуғтан тұрған кезде төменге түсіретін».

٥ وَلِمَالِكٍ فِى أُخْرَى: «كَانَ يُكَبِّرُ كُلَّمَا خَفَضَ وَرَفَعَ. قَالَ ابْنُ جُرَيجٍ: قُلْتُ لِنَافِعٍ: أكَانَ يَجْعَلُ الأولَى أرْفَعَهُنَّ؟ قَالَ: لَا سَوَاءً، قُلْتُ: أشِرْ لِي؟ فَأشَارَ إلَى الثّدْيَيْنِ أَوْ أسْفَلَ مِنْ ذَلِكَ».

5. (2487) «Муаттаның» риуаятында былай делінген: «(Ибн Омар) иіліп тұрған сайын тәкбір айтатын». Ибн Журәйж былай дейді: «Нафиғтан (яғни, ибн Омар қолдарын) бірінші көтерген кезде қалғандарына қарағанда жоғары көтеретін бе еді?» – деп сұрадым. Ол маған: «Жоқ! Бірдей көтеретін», – деді. Сосын мен одан: «Олай болса, маған соны ишарат етші (көрсетші)», – деп өтіндім. Ол кеудесін тіпті одан да төменді ишарат етті.

٦ وَلِأَبِي دَاوُدَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّه ِ  إِذَا قَامَ إلَى الصَّلَاةِ رَفَعَ يَدَيْهِ حَتَّى يَكُونَا حَذْوَ مَنْكِبَيْهِ ثُمَّ كَبَّرَ وَهُمَا كَذَلِكَ فَيَرْكَعُ. ثُمَّ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَرْفَعَ صُلْبَهُ رَفَعَهُمَا حَتَّى يَكُونَا حَذْوَ مَنْكِبَيْهِ. ثُمَّ قَالَ: سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، وَلَا يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِى السُّجُودِ، وَيَرْفَعُهُمَا فِى كُلِّ تَكْبيرَةٍ يُكَبِّرُهَا قَبْلَ الرُّكُوعِ، حَتَّى تَنْقَضِيَ صَلَاتُهُ». وَلَهُ فِى أُخْرَى: وَإِذَا رَفَعَ مِنَ الرُّكُوعِ، وَإِذَا انْحَطَّ إلَى السُّجُودِ، وَلَا يَرْفَعُهُمَا بَيْنَ السَّجْدَتَيْنِ.

6. (2488) Әбу Дәуіттің бір риуаятында былай делінген: «Расулалла (с.а.с.) намазға тұрғанда екі қолын иық тұсына дейін көтеретін. Сосын осы күйде тұрып тәкбір айтып рукуғқа баратын. Кейін тік тұрып екі қолын қайтадан екі иығының тұсына дейін көтеріп «Сәмиаллаһу лимән хамидаһ», – дейтін. Сәждеде қолын көтермейтін. Рукуғтан алдын айтқан әрбір тәкбірде қолын көтеретін және бұл намаз аяқталғанға дейін жалғасатын».

Сондай-ақ Әбу Дәуіттің басқа риуаятында: «Рукуғқа иілгенде, сәждеге барғанда екі қолын көтеріп, сәжде арасында көтермейтін», – деп айтылған.

٧ وَلِلنَّسَائِيُّ: «كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِذَا دَخَلَ فِي الصَّلاةِ، وَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَرْكَعَ، وَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ، وَإِذَا قَامَ بَيْنَ الرَّكْعَتَيْنِ يَرْفَعُ يَدَيْهِ كَذَلِكَ حَذْوَ الْمَنْكِبَيْنِ».

7. (2489) Нәсәидің риуаятында былай айтылған: «Расулалла (с.а.с.) намазға тұрғанда екі қолын көтеретін. Рукуғқа барғысы келгенде, басын рукуғтан көтеретін және екі рәкаттың арасында тұрғанда қолдарын дәл солай иықтың тұсына көтеретін»4.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыда берілген хадистер ифтитах тәкбірі кезінде болсын, рукуғқа барғанда немесе рукуғтан тұрғанда және сәждеге барғанда болсын екі қолды көтеруге байланысты. Ибн Омардан (р.а.) әртүрлі жолмен келген бұл риуаяттардың барлығы «рафғул-иәдәйн» деп аталған екі қолды иық тұсына дейін көтеруді қуаттайды. Бұл – ғұламалар арасындағы даулы мәселе. Көпшілік екі қолды тек ифтитах тәкбірінде ғана емес, рукуғқа иілу кезінде, рукуғтан тұрғанда, сәждеге барғанда айтылатын тәкбірлер кезінде де көтеру керек деген ортақ пікірде. Мұхаммед ибн ән-Наср әл-Мәруази Куфалық ғалымдардан (Ханафилер) тыс ғұламалардың рафғул-иәдәйннің шариғатқа сай екеніне (ижмағ) бірауыздан келіскен айтады. Бұхари рафғул-иәдәйн туралы айтылған хадистерді бөлек бөлімге топтастырған.

Қысқа қайырар болсақ, осы мәселе жайында алға тартылған талас-тартыстарға кіріспес бұрын мынаны айтып өткіміз келеді:

Ханафи мәзһабынан өзге мәзһабтардың барлығы рафғул-иәдәйн (екі қолды иық тұсына дейін көтеру) жайлы ортақ пікірде. Ал Ханафилер қол тек ифтитах тәкбірінде ғана көтеріледі дейді. Ханафилерді бұл үкімге апарған риуаят ибн Мәсғудтан (р.а.) жеткен. Аталмыш риуаят бойынша, Расулалла екі қолын тек ифтитах тәкбірінде ғана көтерген, басқа тәкбірлерде мүлдем көтермеген.

Ханафилер сүйенген усул қағидалары тұрғысынан алғанда, бұл риуаят сенімді және амал етуге лайықты. Рафғул-иәдәйн жайында айтқан ибн Омар риуаяты әлсіз, ибн Мәсғуд риуаяты бар кезде, онымен амал етілмейді. Мәселен, Сарахси келтірген риуаятта, осы тақырып жайлы Әбу Ханифа (р.а.) мен Әузағи арасында Меккеде ғылыми пікірталас болып, Әбу Ханифа өзінің көзқарасының дұрыс екенін дәлелдеген кезде, Әузағи үндемей оның дұрыс екенін мойындаған. Ханафи мәзһабы үшін маңызды болып табылатын осы пікірталас жайындағы риуаятты сол күйінде береміз:

إِنَّهُ اجْتَمَعَ هُوَ وَالْأوْزَاعِيُّ فِى دَارِ الْحِنَّاطِينَ بِمَكَّةَ فَقَالَ الْأوزَاعِيُّ لِأَبِي حَنِيفَةَ مَا بَالُكُمْ َلَا تَرْفَعُونَ أيْدِيَكُمْ فِى الصَّلَاةِ عِنْدَ الرَّكُوعِ وَعِنْدَ رَفْعِ الرَّأْسِ مِنْهُ؟ فَقَالَ أَبُو حَنِيفَةَ لِأَنَّهُ لَمْ يَصِحَّ عَنْ رَسُولِ اللَّه ِ  فِيهِ شَيْءٌ فَقَالَ: كَيْفَ لَمْ يَصِحَّ وَقَد حَدَّثَنِى الزُّهْرِيُّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رَسُولِ اللَّه ِ  أَنَّهُ كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِذَا افْتَتَحَ الصَّلَاةَ وَعِنْدَ الرُّكُوعِ وَ عِنْدَ الرَّفْعِ مِنْهُ فَقَالَ أَبُو حَنِيفَةَ حَدَّثَنَا حَمَّادُ عَنْ إبْرَاهِيمَ عَنْ عَلْقَمَةَ وَأسْوَدِ عَنْ عَبْدِاللَّه ِ بْنِ مَسْعُودٍ اَنَّ رَسُولَ اللَّه ِ  كَانَ لَا يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِلَّا عِنْدَ افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ ثُمَّ لَا يَعُودُ بِشَيْءٍ مِنْ ذَلِكَ فَقَالَ الْأوْزَاعِيُّ: أَحَدِّثُكَ عَنِ الزُّهْرِيِّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ وَتَقُولُ: حَدَّثَنَا حَمَّادُ عَنْ إبْرَاهِيمُ؟ فَقَالَ: أَبُو حَنيِفَةَ كَانَ حَمَّادُ أفْقَهُ مِنَ الزُّهْرِىِّ وَإبْرَاهِيمُ أفْقَهُ مِنْ سَالِمٍ وَعَلْقَمَهُ لَيْسَ بِدُونِ إبْرَاهِيمَ فِى الْفِقْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَهُ صُحْبَةٌ وَلَهُ فَضْلُ الصُّحْبَةِ فَأَسْوَدُ لَهُ فَضْلٌ كَبِيرٌ. وَعَبْدُاللَّه ِ فَسَكَتَ اْلْأَوْزَاعِيُّ.

«Әбу Ханифа мен әл-Әузағи Меккедегі Дәрул Хиннатин (Бидайшылар үйінде) кездесіп қалады. Сонда Әузағи Әбу Ханифадан:

– Сендер рукуғқа бара жатқанда және одан тұрғанда қолдарыңды неліктен көтермейсіңдер? – деп сұрағанда, Әбу Ханифа:

– Себебі Пайғамбарымыздан (с.а.с.) намаз бастарда және рукуғқа бара жатқанда және тұрғанда қолын көтергендігі туралы хадис сахих емес, – деп жауап берді.

– Қалайша? Маған Зухри Салимнен, ол әкесінен (Абдулла ибн Омар): «Алла елшісі (с.с.с.) намазды бастарда, рукуғқа барғанда және қайтқанда қолын көтергендігін» риуаят еткені жеткен, – дейді. Әбу Ханифа:

– Ал бізге Ибраһимнен, ол Әлқама және әл-Әсуадтан, ал олар Абдулла ибн Масғудтан (р.а.): «Пайғамбарымыз (с.а.с.) намазды бастағанда ғана қолын көтергендігін, ал одан соң қайталамағанын» риуаят етті, – деді. Әузағи:

– Мен саған Салимнен және оның әкесінен хадисті жеткізіп отырмын. Ал сен болсаң Хаммад Ибраһимнен риуаят етті дейсің (мен келтірген риуаят тізбегі қысқа және ұлық адамнан жеткен), – деді. Әбу Ханифа оның бұл сөзіне:

– Хаммад фиқыһта Зухридан да терең. Ал Ибраһим фиқыһ мәселесінде Салимнен де жетік еді. Алқама да фиқыһта Абдулла ибн Омардан кем емес. Абдулла ибн Омардың сахабалық артықшылығы болса, Алқама да сахаба. Әл-Әсуадтың да көптеген артықшылықтары бар. Абдулла ибн Мәсғудқа келетін болсақ, оның фиқыһта және қырағатта артықшылығы көп екені баршаға мәлім. Оған аты аталғандардың ешқайсысы жете алмайды, Артық сөздің не қажеті бар, – дейді. Әбу Ханифаның бұл сөздеріне Әузағи үндемейді.5

Көріп отырғанымыздай, пікірталас нақты ғылыми өлшем мен қағидалар аясында өткен. Әузағи (Рафғул-иәдәйн) екі қолды иық тұсына дейін көтеруді дәлелдейтін риуаяттың ұлық тізбекпен жеткенін, яғни, ол хадистің екінші хадиске қарағанда Алла елшісінен (с.а.с.) қысқа (үш адам) тізбекпен жеткенін айтады. Бұл кезде Әузағидікі дұрыс. Өйткені ғұламалар ортақ қабылдаған бір қағида бойынша: «Басқа сипаттары тең болған бір-біріне қарама-қайшы екі хадистің қайсысының тізбегі ұлық болса, сол артық саналады».

Алайда Әбу Ханифаның да айтқаны дұрыс. Өйткені оның көзқарасы бойынша, рауилер фақиһ болса, фақиһ еместерден артық болады. Әузағи айтқан рауилер сенімді рауилер болғанымен, фиқыһ тұрғысынан Әбу Ханифаның рауилерімен салыстыруға келмейді. Олар фақиһтан гөрі мухаддистар. Ал Әбу Ханифа тілге тиек еткен рауилер мухаддис әрі фақиһ адамдар.

Әузағи Әбу Ханифаның бұл түсіндірмесіне үндемеген.

2. Ифтитах тәкбірі кезінде қолды көтерудің үкімі жайында келіспеушілік туындаған. Заһирилер «парыз» деген. Бірақ көпшілік ғұламалар бұған келіспеген. Уәжіп деп айтқандар да бар. Мұстахаб екеніне ижмағ бар дегендер де болған. Сол сияқты, тәкбір айтудың да үкімі таласты болғанымен, ғұламалар мұны парыз деп қабылдамаған. Аллаға тағзым, ұлықтауды білдіретін бір сөз айту уәжіп болса да, «Аллаһу әкбар» сөзін айту – мұстахаб.

3. Ғалымдар ифтитах кезінде «Қол бірінші көтеріле ме әлде тәкбір-бірінші айтыла ма? Жоқ әлде екеуі қатар жүре ме?» деген мәселеде пікірталастырған. Бұл мәселе жайындағы дау-дамай негізі риуаяттарға байланысты туындаған. Өйткені кейбір риуаят бірінші қолды көтеріп, содан кейін тәкбір айтылғанын білдіреді. Кейбір Ханафи және Шәфиғи ғалымдары екеуінің бірге орындалғаны ең дұрысы деп тапса, Ханафилердің бір тобы әуелі қолды көтеріп, содан кейін тәкбір айтуды негізге алған. «Әл-Һидая» кітабында бұл көзқарас былай түсіндіріледі: «Алдымен екі қолды көтеріп, сосын тәкбір айтқан ең дұрысы. Өйткені қолды көтеру – Алладан өзге жаратылыстардан ұлылық сипатты алып тастайды, ал тәкбір бұл сипатты Аллаға тән етеді. Белгілі болғандай, кәлима шаһадатта да «Алладан өзге тәңір жоқ» бірінші айтылады, дәлел содан кейін айтылады».

Бұл бөлімде риуаяттардың қайшылығы Расулалланың бұл мәселеге қатысты жеңілдік пен рұқсат бергенін, барлығының сахих және рұқсат екенін білдіреді.

«Қолды көтеру тәкбірмен бірге болуы керек» деп айтқандардың бір тобы мұның хикметін «намаздың басталғанын саңырау естиді, соқыр көреді және олар дәл осы сәтте ниет етеді» деп түсіндірген.

Кейбіреулер: «Дүниені артқа тастап, бар болмысымен ғибадатқа берілу», – десе, біреулер: «Намаз тағзым», – деген. Енді біреулері: «Аллаһу әкбар» сөзіне әрекетті сәйкестендіріп, толық берілуі мен толық бойсұну» десе, кейбірі: «Қиямның кәмілділігіне ишарат», кейбірі: «Жаратушы мен құлдың арасындағы перденің түрілуіне ишарат», кейбірі: «Денесімен толықтай құбылаға бет бұру» т.б. деген.

Қуртуби соңғы келтірген жорамалды өте сәтті әрі сай келетін жорамал деп бағалаған. Имам Шәфиғидан: «Қолды көтерудің мағынасы не?» – деп сұрағанда, ол: «Аллаға тағзым, Расулалланың сүннетіне еру», – деп жауап берген. Ибн Абдулбәрр Абдулла ибн Омардың: «Екі қолды көтеру – намаздың әшекейлерінің бірі» деп айтқанын риуаят еткен.

Уқба ибн Амир (р.а.): «Намазда қолды көтеруде он сауап бар, әр саусақ үшін бір сауап бар» деген.

4. Намазда қолдың қай жерге дейін көтерілетіні әр риуаятта әртүрлі айтылған. Фақиһтар да бұл мәселе жайында қайшылыққа түскен. Ахмад ибн Ханбал, Шәфиғи және Имам Мәлик иыққа дейін көтеріледі деп үкім берген.

Ханафилар бойынша екі қолды бас бармақтары құлақ сырғалығына келетіндей етіп көтереді. Яғни, бас бармақ құлақтың сырғалығына тиіп, қалғандары құлақтың жанында болуы керек.

٨ وَعَنْ عَلْقَمَةَ قَالَ: «قَالَ لَنَا ابْنُ مَسْعُودٍ يَوْمًا أَلَا أُصَلِّي بِكُمْ صَلَاةَ رَسُولِ اللَّه ِ . قَالَ فَصَلَّى وَلَمْ يَرْفَعْ يَدَيْهِ إِلَّا مَرَّةً وَاحِدَةً مَعَ تَكْبِيرَةِ افْتِتَاحٍ».

8. (2490) Алқама былай дейді: «Ибн Мәсғұд бізге: «Мен сендерге Расулалланың (с.а.с.) намазды қалай оқығанын көрсетейін бе?» – деп, намаз оқыды. Сонда екі қолын тек намаздың басында ғана бір рет көтерді».

٩ وَفِى أُخْرَى: «كَانَ رَسُولُ اللَّه ِ  يُكَبِّرُ فِى كُلِّ خَفْضٍ وَرَفْعٍ وَقِيَامٍ وَقُعُودٍ، وَأَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ ». أخْرَجَهُ أصْحَابُ السُّنَنِ.

9. (2491) Басқа риуаятта былай делінген: «Расулалла (с.а.с.) әр иіліп, қайта тұрғанда, қиям мен отырыста тәкбір айтатын. Әзірет Әбу Бәкір және әзірет Омар (р.а.) да дәл солай тәкбір айтатын»6.

ТҮСІНДІРМЕ:

Алдыңғы түсіндірмеде айтып өткеніміздей, «Ханафилер намазда екі қолды тек ифтитах тәкбірі кезінде көтеруі керек, рукуғқа барарда немесе рукуғтан тұрғанда немесе сәждеге бас қоятын кезде қолдар көтерілмейді», – деп үкім бергенде, бұл риуаятпен қоса осы мағынадағы бірнеше риуаятқа сүйенген. Төменде берілетін хадис дәл осы үкімді қуаттайды. Хадистерге түсіндірмелер жазылған кітаптарында хадистің дұрыстығы жайындағы түсіндірмелер, пікірталастар ашық айтылған. Мұнда егжей-тегжейлі талқылаудың қажеті шамалы.

١٠ وَعَنِ الْبَرَاءِ  قَالَ: «رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّه ِ  إِذَا افْتَتَحَ الصَّلَاةَ رَفَعَ يَدَيْهِ إلَى قَرِيبٍ مِنْ أُذُنَيْهِ ثُمَّ لَا يَعُودُ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

10. (2492) Бәра (р.а.) былай дейді: «Менің көргенім: Расулалла (с.а.с.) намаздың алғашқы тәкбірін айтқанда ғана қол көтерді. Одан кейін қолын көтерген жоқ»7.

١١ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ : «أَنَّهُ كَانَ يُصَلِّي بِهِمْ فَيُكَبِّرُ كُلَّمَا خَفَضَ وَرَفَعَ. فَقِيلَ لَهُ: مَا هَذَا التَّكْبِيرُ؟ فَقَالَ: إِنَّهَا لَصَلاةُ رَسُولِ اللَّه ِ ». أخْرَجَهُ السِّتَّةُ، وَهَذَا لَفْظُ الشَّيْخَيْنِ. وَعَنْ أَبِي دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيِّ: «كَانَ إِذَا كَبَّرَ نَشَرَ أصَابِعَهُ». وَفِى أُخْرَى لِلتِّرْمِذِيِّ: «كَانَ يُكَبِّرُ وَهُوَ يَهْوِي».

11. (2493) Жеткізілген риуаят бойынша, Әбу Һурайра (р.а.) имам болған кезде, әр иіліп тұрғанда тәкбір айтатын. «Бұл тәкбірлер не үшін айтылады?» – деп сұралғанда, «Бұл Расулалланың намазы», – деп жауап беретін». Бұл риуаяттың сөздері «Сахихайн» кітабында келген риуаятқа сөздері сәйкес келеді. Әбу Дәуіт пен Тирмизидің бір риуаятында: «(Әбу Һурайра) тәкбір айтқанда саусақтарын ашатын» делінген. Тирмизидің риуаятында «Ол иілетін кезде тәкбір айтатын» делінген.

١٢ وَفِى أُخْرَى أَبِي دَاوُدَ: «لَوْ كُنْتُ قُدَّامَ النَّبيِّ  لَرَأَيْتُ إبْطَيْهِ».

12. (2494) Әбу Дәуіттің риуаятында: «Егер Пайғамбардың (с.а.с.) алдыңғы жағында тұрсам, ол екі қолын жоғары көтеретіні сондай – мен оның қолтығының ақтығын көретін едім», – делінген.

١٣ وَفِى أُخْرَى لِلنَّسَائِيِّ: «أَنَّ أبَا هُرَيْرَةَ  جَاءَ إلَى مَسْجِدِ بَنِي زُرَيْقٍ وَقَالَ: ثَلَاثٌ كَانَ رَسُولُ اللَّه ِ  يَعْمَلُ بِهِنَّ تَرَكَهُنَّ النَّاسُ: كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِى الصَّلَاةِ مَدًّا وَيَسْكُتُ هُنَيْئَةً وَيُكَبِّرُ إِذَا سَجَدَ».

13. (2495) Нәсәиде келген риуаятта былай делінген: «Әбу Һурайра (р.а.) Бәни Зурайқ мешітіне келгенде былай деді: «Расулалла (с.а.с.) мына үш нәрсені жасаушы еді, адамдар тастап кетті: намазда екі қолын созып көтеретін, «Фатиха» сүресін оқығанда қырағатқа салмай тұрып бір сәт үнсіз тұратын, сәждеге барғанда және тұрғанда тәкбір айтатын»8.

ТҮСІНДІРМЕ:

Әбу Һурайраның (р.а.) бұл хадисi түрлі жолдармен риуаят етілген. Жоғарыдағы №2493-2495 хадистерде осылардың кейбірі жазылған. Бұл риуаяттардан мынадай мәселелерді ұғамыз:

1. Намаз барысында рукуғ пен сәждеге иіліп, қайта тұрған кезде айтылатын тәкбірлер (Интиқал тәкбірі деп те аталады) – сүннет. Расулалла (с.а.с.) намазда бұларға арнайы орын берген. Әбу Һурайра да намаз оқығанда осы тәкбірлерді айтып, мұның сүннет екенін айрықша атап өткен.

2. Әбу Һурайраның (р.а.): «Мұны халық тастады» деп, мұң шағуы тарихи бір оқиғаға ишарат етеді. Ол бұл сөзімен Бәни Умәйяның интиқал тәкбірінен бас тартқанын көрсетеді. Тәкбірді тастағандардың ішінде Муғауия, Зияд, Омар ибн Абдулазиздің де аты аталады. Ибраһим Нәһәи «Тәкбірлерді бірінші болып кем айтқан Зияд екенін», ал Әбу Һурайра (сұралған кезде) Муғауия екенін айтқан. Тағы бір риуаят бұл мәселедегі бірінші адам Уәлид ибн Уқба екенін айтады. Байқағанымыздай, сәлафтардың кейбірі интиқал тәкбірлерін айтпаған. «Интиқал тәкбірлері тек жамағат намазына ғана тән» деп айтқан ғалымдар да болған. Абдуррахман ибн Әбзадан келген бір риуаятта «Алла елшісі де (с.а.с.) интиқал тәкбірлерін айтпады» делінген.

Ендеше, тәкбір алынбағандығы жайындағы риуаяттар Алла елшісіне (с.а.с.) сүйенеді. Демек, Расулалла мұның парыз емес екенін көрсету үшін жиі тәрк етіп отырған. Ғұламалар осы себепті болса керек, интиқал тәкбірлерін – сүннет, парыз және уәжіп емес деген. Әзірет Имам Әбу Ханифа, Шәфиғи, Мәлик осы пікірде болған. Имамдардан тек қана Ахмад ибн Ханбал бұл тәкбірлерді уәжіп деген үкім берген. Кейбіреулер: «Бұл тәкбірлер намаздың сәні, тәрк етуде ешбір әбестік жоқ. Көбінесе жамағат намазында бір қимылдан екінші қимылға ауысуды естірту үшін оқылады» деген.

Ауысу тәкбірлерін ұзартып немесе қысқартып айтуға болады. Мәселен, рукуғтан сәждеге бара жатқанда, сәждеге бас қойғанша ұзартуға болады. Ұзарту әсіресе Шәфиғилер үшін абзал. Ал бұл тәкбірлер Ханафи мәзһабында толық иілетін кезде, орнынан түрегелген кезде айтылуы керек, бұған дейін немесе кейін айтуға болмайды.

١٤ وَعَنْ وَائِلٍ بْنِ حُجْرٍ : «أَنَّهُ رَأَى النَّبِيَّ  رَفَعَ يَدَيْهِ حِينَ دَخَلَ فِى الصَّلَاةِ كَبَّرَ». قَالَ أَحَدُ الرُّوَاةِ: «حِيَالَ أُذُنَيْهِ ثُمَّ الْتَحَفَ بِثَوْبِهِ ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ الْيُمْنَى عَلَى الْيُسْرَى. فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ يَرْكَعَ أخْرَجَ يَدَيْهِ مِنْ الثَّوْبِ ثُمَّ رَفَعَهُمَا ثُمَّ كَبَّرَ فَرَكَعَ فَلَمَّا قَالَ: سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، رَفَعَ يَدَيْهِ فَلَمَّا سَجَدَ سَجَدَ بَيْنَ كَفّيْهِ». أخْرَجَهُ مُسْلِمٌ، وَاللَّفْظُ لَهُ، وَأَبُو دَاوُدَ، وَالنَّسَائِيُّ.

14. (2496) Уайл ибн Хужрдың (р.а.) айтуынша, ол Расулалланың (с.а.с.) намаз бастағанда екі қолын көтеріп тәкбір айтқанын көрген.

«Рауилардың бірі Хәммам Расулалланың (с.а.с.) екі қолын құлағының тұсына дейін көтергенін көрсетті» Содан кейін киімін жамылып, оң қолын сол қолының үстіне қойды. Рукуғқа баратын кезде, қолын киімнен шығарды. Содан кейін оларды алып тастады да, тәкбір айтып, рукуғқа иілді. «Сәмиғаллаһу лимән хамидаһ» дегенде екі қолын көтерді. Сәждеге барғанда екі қолының арасына басын сәждеге қойды»9.

١٥ وَلَأَبِي دَاوُدَ فِى أُخْرَى قَالَ: «ثُمَّ أَتَيْتُ الْمَدِينَةَ بَعْدَ فَرَأَيْتُهُمْ يَرْفَعُونَ أيْدِيهُمْ إلَى صُدُورِهِمْ فِى افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ وَعَلَيْهِمْ بَرَانِسُ وَأكْسِيَةٌ».

15. (2497) Әбу Дәуітте келген риуаятта былай делінеді: «Кейін Мәдинаға келгенімде адамдар намаз бастарда (алғашқы тәкбірде) қолдарын көкірек тұсына көтеріп жатты. Олардың үстілерінде суықта киетін мақталы жамылғылары және қалың киімдері бар еді».

١٦ وَفِى أُخْرَى قَالَ: «صَلّيْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّه ِ  ، فَكَانَ إَذَا كَبَّرَ رَفَعَ يَدَيْهِ ثُمَّ الْتَحَفَ. ثُمَّ أخَذَ شِمَالَهُ بَيَمِينِهِ وَأدْخَلَ يَدَيْهِ فِى ثَوْبِهِ. فَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَرْكَعَ أخْرَجَ يَدَيْهِ ثُمَّ رَفَعَهُمَا، وَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنَ الرُّكُوعِ رَفَعَ يَدَيْهِ ثُمَّ سَجَدَ وَوَضَعَ وَجْهَهُ بَيْنَ كَفّيْهِ، وَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ أيْضًا رَفَعَ يَدَيْهِ حَتَّى فَرَغَ مِنْ صَلَاتِهِ».

16. (2498) Басқа риуаятта былай дейді: «Расулалламен (с.а.с.) бірге намаз оқыдым. Ол тәкбір айтқан кезде қолдарын көтерді, содан кейін киімінің ішіне кіргізді. Рукуғқа баратын кезде қолдарын шығарды, содан кейін түсірді. Рукуғтан басын көтеретін кезде де қолдарын түсіріп сәждеге барды. Сәждеде бетін екі қолының арасына қойды. Басын сәждеден көтерген кезде де қолдарын көтерді. Намаз аяқталғанға дейін осылай жалғасты (әр рәкатта осылай жасады)».

١٧ وَفِى أُخْرَى: «أَنَّهُ رَفَعَ يَدَيْهِ حَتَّى كَانَتَا بِحِيَالِ مَنْكِبَيْهِ، وَحَاذَى بِإبْهَامَيْهِ أُذُنَيْهِ ثُمَّ كَبَّرَ».

17. (2499) Басқа риуаятта былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) қолдарын иық тұсына дейін көтерді. Бас бармақтарын құлақ сырғалығының тұсына келетіндей етіп көтерді, сосын тәкбір айтты».

١٨ وَفِى أُخْرَى: «رَآهُ  رَفَعَ يدَيْهِ مَعَ التَّكْبِيرَةِ». وَفِى أُخْرَى: «رَفَعَ إبْهَامَيْهِ إلَى شَحْمَةِ أُذُنَيْهِ».

18. (2500) Басқа риуаятта: «Расулалланы (с.а.с.) ифтитах тәкбірімен бірге қолдарын көтергенін көрген»10.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Расулалланың (с.а.с.) намазды қалай оқығанын бізге бүге-шігесіне дейін риуаят еткен бұл ұлық сахаба – Уайл ибн Хужр əл-Хадрамаут (р.а.). Әкесі сол жердің (Иемендік) беделді (басшы) кісілерінің бірі болған. Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хабарларын естіп, ант беру үшін тайпасының елшісі ретінде Мəдина қаласына өзі бармақшы болып қамданғанда, Расулалла (с.а.с.) оның келетінін сахабаларға бірнеше күн бұрын хабарлап былай дейді: «Сендерге алыс бір аймақтан Хадрамауттан Уайл ибн Хужр – бойсұнған, жүрегі Алла және оның Елшісіне деген сүйіспеншілікке толы күйде келе жатыр. Ол – патшалар әулетінің соңғы ұрпағы».

Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) Уайл жанына кірген кезде оған асқан ілтипат білдіріп, қошемет көрсетеді. Өзінің жанына шақырып, үстіндегі шапанын жерге төсеп, бір бөлігіне оны отырғызып, қалған бөлігіне өзі отырады. Бұл Пайғамбарымыздың (с.а.с.) кейбір адамдарға ғана көрсететін сирек қарым-қатынасы еді. Сондай-ақ Уайл ибн Хужрға (р.а.) اللَّهُمَّ بَارِكْ فِى وَائِلَ وَوَلَدِهِ «Уа, Алла, Уайл мен оның балаларын мүбәрак қыл!» – деп дұға жасайды.

Расулалла (с.а.с.) Уайлды Хадрамаут аймағына басшыларына11 жалпы басшы (әкім) ретінде тағайындайды. Оған кейбір жер телімдерін қолдануға рұқсат береді. Сосын оған (Исламды жеткізуші және кеңесші есебінде және т.б.) әзірет Муғауияны қосып жібереді. Уайл содан кейін Куфада қоныстанады және Муғауияның халифатына дейін сол жерде тұрады. Ол Муғауия халифа кезінде онымен кездесіп, сый-құрмет көрген.

Уайл Сыффин шайқасына әзірет Алидің (р.а.) жақтастарының бірі ретінде қатысып, Хадрамаут туын ұстаған. Оның ұлдары Алқама мен Абдулжаббар хадис риуаят еткен. Уайлдың Расулалладан жоғарыдағы намаз жайында жеткізген хадистерінен басқа да риуаяттары бар.

Уайл ибн Хужр (р.а.) әзірет Муғауияның халифаты жылдарында қайтыс болған. Риуаят бойынша ол Хадрамаутта әзірет Муғауиямен бірге жол жүріп кетіп бара жатқанда, өзі түйемен, ал әзірет Муғауия жаяу жүреді. Муғауия құмның ыстығына шыдай алмай өзін түйенің артына мінгестіруін сұрайды. Сонда Уайл «Сен патшалардың ат-көлігіне міне алмайсың», – деп жауап береді. Муғауия ең болмаса аяқ киімін аманатқа бере тұруын өтінсе де, ол «Түйенің көлеңкесін пайдалан!» – деп бермей қояды. Арадан жылдар өтіп халифа Муғауияның сый-құрметін көргенде, ол: «Әттең, сол сапар кезінде түйемнің алдына отырғызғанымда ғой» деп өкінген екен.

2. Уайл ибн Хужрдың (р.а.) Әбу Дәуітте берілген бір сөзі Расулалланың намазын арнайы зерттегенін көрсетеді. Ол былай дейді: «(Өз-өзіме): «Расулалла намазды қалай оқиды екен жақсылап көріп алайын дедім. Сөйтіп, ол кісінің былай оқығанын көрдім...» Осы себепті оның риуаяттарында егжей-тегжейлі мәліметтер кездеседі. Мәселен, намазда отырғанда қолдарды, саусақтарды, аяқтарды қалай қою керек екені. Жоғарыдағы риуаяттарда орын алған маңызды мәселелерді былай қорытындылауға болады:

• Намазға кең, мол киім киіледі. Бастапқыда кең болып тұрған жамылғы қолдар байланып, дене хушуғ халінде тұрғанда тарылып қолдарды жабады немесе киімнің кең және қолдың ұзын болған жеңдерінің ішіне сүңгіп көрінбей қалуы осыны білдіреді.

• Қолдар тек ифтитах тәкбірінде ғана емес, әр қимылдан ауысу кезінде көтерілген. Ол «кеуде» кейде «құлақ» тұсына дейін көтерілді деп айтылған.

• Оң қол сол қолдың үстінде болатындай күйде қолдар байланған. Әбу Дәуіттің бір риуаятында қолды байлау бұдан да толығырақ сипатталған: Оң қолын сол қолының үстіне қойып, бас бармақ пен кішкентай саусақ арқылы сол қолдың білегін қапсыра ұстады».

• Сәждеде қолдардың арасы ашық қойылып, бас екеуінің арасында сәжде жасайды. Риуаятта қолдар иықтан алда ма, артта ма немесе тұсында ма, ол жағы белгісіз. Хадиске кейбір түсіндірме берушілер: «Иығының тұсына көтерді» деген түсіндірме берген болса да, мәтінде бұлай үкім беруге мүмкіндік беретін ешбір ишарат, белгі жоқ.

• Отырған кезде аяқ пен қолдарды қалай қою керек екені де суреттелген. Әзірет Уайлдың бұл сипаттамасының бір бөлігі №2644 хадисте келеді.

• Ғалымдардың басым көпшілігі сәждеден басты көтергенде қолдарды көтеруді риуаят қателігі деп бағамдаған. Бұл қосымша хадистің басқа жолдарында жоқ. Бөлімнің басында ибн Омардан жеткізілген риуаяттар (№2483, №2488) сәждеде қолдардың көтерілуін теріске шығарады. Бұл хадистер сенімді. Ғұламаның көпшілігі мұны теріске шығарса да, Әбу Бәкір әл-Мунзир, Әбу Али әт-Табари және кейбір хадисшілер сәждеден тұрғанда қолдарды көтеруді мұстахаб деген.

١٩ وَعَنْ سَعِيدٍ بْنِ الْحَرْثِ الْمُعَلَّى قَالَ: «صَلَّى لَنَا أَبُو سَعِيدٍ الْخُدْرِىِّ . فَجَهَرَ بِالتَّكْبِيرِ حِينَ رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ، وَحِينَ سَجَدَ، وحِينَ رَفَعَ مِنَ الرَّكْعَتَيْنِ، وَقَالَ: هَكَذَا رَأَيْتُ النَّبِيَّ ». أخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

19. (2501) Сағид ибн Харис әл-Муалла былай дейді: «Әбу Сағид әл-Худри (р.а.) бізге намаз оқытты. Сәждеден басын көтергенде, сәждеге барғанда, екінші рәкаттан тұрғанда тәкбірлерді дауыстап айтты. Намаз аяқталған соң: «Мен «Расулалланың (с.а.с.) осылай жасағанын көрдім» деп түсіндірді»12.

ТҮСІНДІРМЕ:

Ибн Хажар Бұхаридің түсіндірме кітабында хадистің басқа бір жолын жазады. Сол жерде баян етілгені бойынша, Мәдинада имам ретінде қызмет атқаратын Әбу Һурайра (р.а.) бірде сырқаттанып қалады. Оның орнына Әбу Сағид әл-Худри имамдыққа өтіп, намаз оқытады. Намаз кезінде ол ифтитах және рукуғ тәкбірлерін дауыстап айтады. Намазды аяқтағаннан кейін оған: «адамдар арасында сенің оқытқан намазың жайында келіспеушілік туындады» делінеді. Сонда ол мінбердің жанына барып: «Уаллаһи, мен жаңа оқылған намаз жайында қайшылыққа түстіңдер ме, түспедіңдер ме, мен оған араласпаймын. Алайда мен Расулалланың (с.а.с.) намазды осылай оқытқанын көрдім» деп түсіндірме жасайды.

Ибн Хажар мұны былай түсіндіреді: «Көріп тұрғанымыздай, олардың арасында пайда болған дау тәкбірлердің дауыстап немесе іштей айтылуына қатысты болған. Әмәуилерден Мәруан және басқалары, жоғарыда айтып өткендей, тәкбірлерді іштей оқитын. Мәруан Мәдинаның әкімі болған кезде, Әбу Һурайра (р.а.) сол жерде имамдық қызмет атқарған».

Реті келгенде айта кеткен жөн: «Муаттада» жазылған риуаят бойынша, Әбу Һурайраның үнемі былай жасағаны айтылады: «Ол сәждеден тұратын кезде тәкбір айтатын, кейбіреулердің жасағаны сияқты, түрегеліп, басы мен арқаны бір деңгейде ұстағанға дейін кешіктірмейтін».

٢٠ وَعَنْ مُطَرَّفٍ بْنِ عَبْدِاللَّه ِ قَالَ: «صَلَّيْتُ خَلْفَ عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ  أَنَا وَ عِمْرَانُ بنُ حُصَيْنٍ. فَكَانَ إِذَا سَجَدَ كَبَّرَ، وَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ كَبَّرَ، وَإِذَا نَهَضَ مِنَ الرَّكْعَتَيْنِ كَبَّرَ». أخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا التِّرْمِذِيَّ. وَعنْدَ النَّسَائِيِّ: «فَكَانَ يُكَبِّرَ فِى كُلِّ خَفْضٍ وَرَفْعٍ وَ يُتِمَّ الرُّكُوعَ».

20. (2502) Мутарриф ибн Абдулла былай дейді: «Имран ибн Хусейін екеуіміз Aли ибн Әбу Талибтың (р.а.) артында тұрып намаз оқыдық. Али (р.а.) сәждеге барғанда тәкбір айтты, басын көтерген кезде де тәкбір айтты, екінші рәкаттан тұрғанда тағы тәкбір айтты»13.

Нәсәидің риуаятында былай делінген: «Әр иіліп, сәждеден тұрғанда тәкбір айтып, рукуғты аяқтайтын».

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Алдыңғы хадистегі және осы риуаяттағы «екі рәкатта тәкбір айтатын...» сөзін ғалымдар екі түрлі түсінген:

a) Әр екі рәкатта екінші сәждеден кейін қиямға тұрғанда тәкбір айтты...

ә) Екінші рәкатта (тәшәһһуд) отырыстан кейін үшінші рәкатқа тұру кезінде тәкбір айтты.

Біз аударманы екі мағынасы да болсын деп, екі(нші) рәкат деп бердік.

2. Бұл риуаят та ибн Хажардың айтуынша, сыртқы мағынасында айқын болмаса да, әзірет Алидің (р.а.) тәкбірді тұрып бара жатқан кезінде айтқанын білдіреді.

٢١ وَعَنْ عَلِيٍّ : «أَنَّ رَسُولَ اللَّه ِ : كَانَ إِذَا قَامَ إلَى الصَّلَاةِ الْمَكْتُوبَةِ كَبَّرَ وَرَفَعَ يَدَيْهِ حَذْوَ مَنْكِبَيْهِ وَيَصْنَعَ مِثْلَ ذَلِكَ إِذَا قَضَى قِرَاءَتَهُ وَأَرَادَ أَنْ يَرْكَعَ، وَيَصْنَعُهُ إِذَا رَفَعَ مِنَ الرُّكُوعِ، وَلَا يَرْفَعُ يَدَيْهِ فِى شَىْءٍ مِنْ صَلَاتِهِ وَهُوَ قَاعِدٌ، وَإِذَا قَامَ مِنَ السَّجْدَتَيْنِ رَفَعَ يَدَيْهِ كَذَلِكَ وَكَبَّرَ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

21. (2503) Әзірет Али (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) қашан парыз намазына тұрса тәкбір айтып, екі қолын иығына дейін көтеретін еді. Қырағатты аяқтап, рукуғқа барар алдында да және рукуғтан бас көтергенде де (солай) жасайтын. Ол кісі намазда отырған кезде қолын мүлде көтермейтін. Қашан екі рет сәжде жасаса, сол кезде орнынан тұрып жатқанда екі қолын көтеріп тәкбір айтатын», – деген»14.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадиске түсіндірме берушілер бұл жерде айтылған екі сәжде (Сәждәтәйн) сөзімен екі рәкат (рәкатәйн) меңзеген деген. Өйткені хадистің басқа жолдарында «сәждәтәйн» сөзінің орнына «рәкатәйн» деп берілген. Екінші рәкаттан кейін тұрумен, отырыстан кейінгі тұру меңзелгенін алдыңғы түсіндірмеде айтып өткен едік. Бұл жағдайда тәшәһһуд (отырыстан) кейін тұру кезінде қолдарды көтеру – мұстахаб болады.

Айта кетейік, тек Хаттаби ғана бұл хадисте айтылған (сәждәтәйн) екі сәжде сөзімен әр екі рәкатта орындалатын белгілі екі сәжде меңзелген деген. Бірақ ешбір фақиһтың «сәжде кезінде қолдар көтеріледі» деп айтпағанын білдірген.

Ибн Раслан былай дейді: «Хаттаби хадистің басқа жолдарында «сәждәтәйн» сөзінің орнына «рәкатәйн» сөзінің қолданылғанын байқамаған болуы керек. Егер ол көрсе, бұл сөзді рәкатәйнға ауыстырар еді».

٢٢ وَعَنْ أَبِي قِلَابَةَ «أَنَّ مَالِكَ بْنَ الْحُوَيْرِثِ  رَأى النَّبيَّ  يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِذَا كَبَّرَ، وَإِذَا رَكَعَ، وَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ الرُّكُوعِ حَتَّى يَبْلُغَ بِهِمَا فَرُوعَ أُذُنَيْهِ». أخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا التِّرْمِذِيَّ. زَادَ النَّسَائيُّ فِى أُخْرَى: «وَإِذَا سَجَدَ وَإِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ».

22. (2504) Әбу Қилаба былай дейді: Мәлик ибн әл-Хуәйрис (р.а.) Расулалланың (с.а.с.) (намазды бастағанда) тәкбір алып, рукуғқа барғанын, рукуғтан тұрғанда екі қолын құлағының жоғарғы бөлігіне дейін көтергенін көрген»15.

Нәсәи басқа риуаятта мына қосымшамен берген: «Сәждеге барғанда және сәждеден басын көтергенде қолдарын көтеретін».

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл риуаят намазда тәкбір айтқанда қолдарды қай жерге дейін көтеру керек екеніне түсіндірме жасаған. Хадистегі «фуруғ» – «фәрғ» сөзінің көпше түрі. «Бір нәрсенің жоғарғы бөлігі» дегенді білдіреді. Бұл «құлақтың жоғарғы бөлігі» деп түсініледі. Алайда кейбіреулер оны құлақтың жұмсақ жері, сырғалығы деп түсіндірген. Мүслимнің бір риуаятында «құлақтың тұсына дейін» деген сөйлем бар. Алиул-Қари «Мирқат» кітабында бұл мәселені Қади Иядтан былай жеткізген: «Имамдар «ифтитах тәкбірі (тахрим) кезінде қолдардың көтерілуі – сүннет» деген ортақ пікірде. Бірақ оны қалай көтеру керектігіне әртүрлі форма ұсынған. Мәлики мен Шәфиғи намазға тұрған адамның қолдарын иық тұсына дейін көтеретінін, ал Әбу Ханифа құлақ тұсына дейін көтеретінін айтады».

٢٣ وَعَنِ النَّضْرِ بْنِ كَثِيرٍ السَّعَدِيِّ قَالَ: «صَلَّى إلَى جَنْبِي عَبْدُاللَّه ِ بْنُ طَاوُسٍ فِى مَسْجِدِ الْخَيْفِ فَكَانَ إِذَا سَجَدَ السَّجْدَةَ الْأولَى فَرَفَعَ رَأْسَهُ مِنْهَا رَفَعَ يَدَيْهِ تِلْقَاءَ وَجْهِهِ، فَأنْكَرْتُ ذَلِكَ. فَقُلْتُ لِوُهَيْبٍ بْنِ خَالِدٍ: فَقَالَ وُهَيْبٌ: تَصْنَعُ شَيْئًا لَمْ تَرَ أَحَدًا صَنَعَهُ؟ فَقَالَ ابْنُ طَاوُسٍ: رَأَيْتُ أَبِي يَصْنَعُهُ؛ وَقَالَ أَبِي: رَأَيْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ يَصْنَعُهُ، وَ لَا أعْلَمُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ كَانَ النَّبِيُّ  يَصْنَعُهُ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِيُّ.

23. (2505) Надр ибн Кәсир әс-Сағди былай дейді: «Абдулла ибн Тауус Хайф мешітінде менің жанымда тұрып намаз оқыды. Бірінші сәждені жасап, сәждеден басын көтергенде, қолдарын бетінің тұсына дейін көтерді. Бұл маған ұнамай, ол жайлы Ухәйб ибн Халидке айттым. Ухәйб оған: «Сен ешкімде көрмеген нәрсені істеп жатырсың ба?» – деді. Алайда Тауус: «Мен әкемнің осылай жасағанын көрдім. Оның үстіне әкем былай деген болатын: «Ибн Аббастың (р.а.) осылай жасағанын көрдім. Сосын оның: «Расулалла (с.а.с.) осылай істеген еді» деп айтқанынан басқа ештеңе білмеймін»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадисте сәждеде бастың, сәждеден тұрғанда қолдардың беттің тұсына дейін көтерілетіні нақты айтылған. Бұл мәселеге №2500 хадистің түсіндірмесінің соңында кеңірек тоқталған едік. Бұл жерде сөз етіліп отырған хадис рауилерінің бірі Надр ибн Кәсир бұл хадисті амал етілмейтіндей дәрежеде өте әлсіз деген. «Кутуб ситтада» мұндай хадистер орын ала ма?» – деген сұраққа жауабымыз: «Кутуб ситтада» берілген хадистердің жайын түсіндіре отырып, оларға қарама-қайшы хадистерге де тоқталған. Авторлар бір бөлімде келген және кейбір ғалымдар бойынша амал етілген әлсіз хадистерді де әлсіздігіне назар аударту үшін әдейі кітапқа енгізген (Бұл мәселе кейінірек толығырақ талқыланатын болады). Мұндай хадистердің болуы біздің сол кітаптарға деген сенімімізді сетінетпейді, керісінше, ғалымдарға деген құрметіміз бен сенімімізді арттырады. Олар өздерінің көзқарасы бойынша амал етілмейтін әлсіз хадистерді де (олармен амал еткен кейбір фақиһтар бар болғаны үшін) көрсету арқылы ғылыми бейтараптылықтарын ортаға қойды.

٢٤ وَعَنْ مَيْمُونٍ الْمَكِّيِّ: «أَنَّهُ رَأَى عَبْدَاللَّه ِ بنَ الزُّبَيْرِ وَصَلَّى بِهِمْ، يُشِيرُ بِكَفّيْهِ حِينَ يَقُومُ، وَحِينَ يَرْكَعُ، وَحِينَ يَسْجُدُ، وَحِينَ يَنْهضُ لِلْقِيَامِ. فَيَقُومُ فَيُشِيرُ بِيَدَيْهِ، قَالَ فَانْطَلَقْتُ إلَى ابْنِ عَبَّاسٍ  فَقُلْتُ إِنِّي رَأَيْتُ ابْنَ الزُّبَيْرِ صَلّى صَلاةً لَمْ أرَ أَحَدًا يُصَلِّيها. فَوَصَفْتُ لَهُ هَذِهِ الإشَارَةَ، فَقَالَ: إِن أحْبَبْتَ أَنْ تَنْظُرَ إلَى صَلاةِ رَسولِ اللَّه ِ  فَاقْتَدِ بِصَلَاةِ عَبْدَاللَّه ِ ابْنِ الزُّبَيْرِ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

24. (2506) Мәймун әл-Мекки Абдулла ибн Зубәйірді (р.а.) көргенін және өздеріне намаз оқытқанын айтады. Ол сөзінің жалғасында былай дейді: «Абдулла намазда қиям, рукуғ, сәжде және сәждеден қиямға тұру кезінде қолдарымен ишарат жасады (қолдарын көтерді). Содан кейін ибн Аббасқа (р.а.) барып: «Мен ибн Зубәйірдің ешкімнен көрмеген кейіпте намаз оқығанын көрдім» деп, оның намазда жасаған ишаратын айтып бердім. Ол маған: «Егер сен Расулалланың (с.а.с.) намазын көргің келсе, Абдулла ибн Зубәйірдің намазына қара!» – деді»17.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадисте айтылған «ишарат жасады» сөзімен қолды көтеру меңзелген. Алдыңғы хадистегі сияқты бұл хадисте де сәждеден тұрғанда қолды көтеру мәселесі №2500 хадисте сипатталғанындай, №2483 хадис ибн Омардың (р.а.) хадисіне қайшы болғандықтан амал ету мен оны басшылықа алу дұрыс саналмады.

٢٥ وَعَنْ عِمْرَانَ بْنِ الْحُصَيْن  قَالَ: «كَانَتْ بِي بَوَاسِيرُ فَسَأَلْتُ النَّبِيَّ  عَنِ الصَّلَاةِ. فَقَالَ: صَلِّ قَائِمًا وَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَقَاعِدًا: فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَعَلَى جَنْبٍ». أخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا مُسْلِمًا.

25. (2507) Имран ибн әл-Хусейін (р.а.) былай дейді: «Менің көтеу (геморрой) ауруым бар еді. Расулалладан (с.а.с.) (қалай) намаз (оқу керектігі) туралы сұрағанымда, ол: «Тік тұрып оқы, шамаң келмесе отырып оқы, (оған да) шамаң келмесе, жамбастап оқы», – деді».

٢٦ وَفِى أُخْرَى: «أَنَّهُ سَأَلَ النّبِيَّ  عَنْ صَلَاةِ الرَّجُلِ قَاعِدًا. قَالَ: إِنْ صَلَّى قَائِمًا فَهُوَ أفْضَلُ، وَمَنْ صَلَّى قَاعِدًا فَلَهُ مِثْلُ نِصْفِ أجْرِ الْقَائِمِ، وَمَنْ صَلَّى نَائِمًا فَلَهُ نِصْفُ أجْرِ الْقَاعِدِ». قَالَ الْخِطَابِيُّ: إِنْ لَمْ تَكُنْ لَفْظَةُ (نَائِمًا) مُدْرَجَةً فِى الْحَدِيثِ مِنْ بَعْضِ الرُّوَاةِ، وَقَاسَ ذَلِكَ عَلَى صَلَاةِ الْقَاعِدِ أَوْ اعْتَبَرَ بِصَلَاةِ الْمَرِيضِ نَائِمًا إِذَا لَمْ يَقْدِرْ عَلَى الْقُعُودِ، فَإِنَّ التَّطَوُّعَ مُضْطَجِعًا لِلْقَادِرِ جَائِزٌ كَمَا يَجُوزُ لِلْمُسَافِر إِذَا تَطَوَّعَ عَلَى رَاحِلَتِهِ؛ فَأَمَّا مِنْ جِهَةِ الْقِيَاسِ فَلَا يَجُوزُ أَنْ يُصَلِّي مُضْطَجِعًا كَمَا يَجُوزُ لَهُ أَنْ يُصَلِي قَاعِدًا لِأَنَّ الْقُعُودَ شَكْلٌ مِنْ أشْكَالِ الصَّلَاةِ، وَلَيْسَ الاضْطِجَاعِ فِى شَيْءٍ مِنْ أشْكَالِ الصَّلَاةِ.

26. (2508) Басқа риуаятта Имран Расулалладан (с.а.с.) намазды отырып оқу жайында сұрады. Расулалла (с.а.с.): «Тік тұрып оқыған абзал. Кімде-кім отырып намаз оқыса, оны тік тұрып оқығанның сауабының жартысы беріледі. Кімде-кім жамбастап оқыса, оған отырып оқығанның сауабының жартысы бріледі», – деді»18.

٢٧ وَعَنْ عَبْدِاللَّه ِ بْنِ شَقِيقٍ قَالَ: «قُلْتُ لِعَائِشَةَ : هَلْ كَانَ النّبِىُّ  يُصَلِّي وَهُوَ قَاعِدٌ؟ قَالَتْ نَعَمْ. بَعْدَ مَا حَطَّمَهُ النَّاسُ، أَوْ قَالَ السِّنُّ». أخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

27. (2509) Абдулла ибн Шақиқ былай дейді: «Әзірет Айшадан (р.а.): «Расулалла (с.а.с.) намазын отырып оқитын ба еді?» – деп сұрадым. Ол: «Иә, адамдар істерімен айналысамын деп, қатты шаршап, әл-дәрмені қалмағанда (отырып оқитын)», – деп жауап берді».

٢٨ وَفِى أُخْرَى: «أَنَّ رَسُولَ اللَّه ِ  كَانَ يُصَلِّي جَالِسًا فَيَقْرَأُ وَهُوَ جَالِسٌ فَإِذَا بَقِيَ مِنْ قِرَاءَتِهِ نَحْوَ مِنْ ثَلَاثِينَ أَوْ أرْبَعِينَ آيَةً قَامَ فَقَرَأهَا وَهُوَ قَائِمٌ ثُمَّ رَكَعَ ثُمَّ سَجَدَ. فَفَعَلَ فِى الرَّكْعَةِ الثَّانِيَةِ مَثْلَ ذَلِكَ. فَإِذَا قَضَى صَلاتَهُ فَإِنْ كُنْتُ يَقظَى تَحَدَّثَ مَعِي، وَإِنْ كُنْتُ نَائِمةً اضْطَجَعَ».

28. (2510) Басқа риуаятта былай делінген: «Расулалла (с.а.с.) намазды отырып оқитын, қырағатынан шамамен отыз-қырық аят қалғанда тұрып, қырағатын тік тұрып оқуды жалғастыратын, содан кейін рукуғ пен сәждеге баратын. Екінші рәкатта да дәл солай жасайтын. Намазын аяқтағаннан кейін егер мен ояу болсам, менімен сөйлесетін еді. Егер ұйықтап жатсам, жататын».

٢٩ وَفِى أُخْرَى لِلنَّسَائِيِّ قَالَ: «رَأَيْتُ النّبِيَّ  يُصَلِّي مُتَرَبِّعًا».قَالَ النَّسَائِيُ: وَ لَا أحْسَبُ هَذَا الْحَدِيثَ إِلَّا خَطأً

29. (2511) Нәсәидегі риуаятта былай делінген: «Мен Расулалланың (с.а.с.) (намазын отырып оқығанда) малдас құрып отырғанын көрдім». Нәсәи: «Мен бұл хадис қате деп ойлаймын» дейді»19.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыда жазылған он бес риуаят намазды отырып оқуға байланысты. Ғұламалар намазды отырып оқудың үкімі жайында көп дауласпаған. Денсаулығы жақсы адамдар үшін парыз намаздарды отырып оқу рұқсат емес, нәпіл намаздарды отырып оқуға рұқсат етілген. №2508 хадис намазды отырып оқу нәпіл намазға қатысты етіліп, сауабының тең жартысы азаяды делінген. Үзірлі адамның намазды парызда да, нәпілде де отырып оқуына рұқсат және сауабы кемімейді. Денсаулығы жақсы адамның намазды отырып оқығаны рұқсат емес. Мұны адал санаған адам күпірлікке түседі. Мұндай сеніммен бір парызды, яғни, қиямды (тік тұру) жоққа шығарған болады. Ханафи мәзһабына сәйкес, ондай адамға муртәд (яғни, діннен шыққан) үкімі қолданылады.

2. Намазды жамбастап оқу мәселесіне келетін болсақ, мұның үкімінде түрлі көзқарастар бар:

• Үзірлі болуға байланысты парыз намазды жамбастап оқуға болады, бұл мәселе жайында ғалымдар бірауызды пікірде.

• Нәпіл намазға келетін болсақ, кейбір ғалымдар намазды жамбастап оқуға болмайды деп үкім берген. Хаттаби: «Жамбастап намаз оқуға болады деп пәтуа берген бірде-бір ғалымды білмеймін» деп, сөзінің жалғасында: «Нәпіл намазды жатып оқуға рұқсат берген сөз рауилердің бірі тарапынан емес, Расулалла (с.а.с.) тарапынан айтылған болса, отырып оқылатын намазбен салыстырылған немесе тұрып оқуға шамасы жетпейтін адамның намазына мән берілген. Сондықтан бұл хадиске сәйкес, отырып оқуға шамасы жететін адамның жамбастап оқыған нәпіл намазы рұқсат болады, сапардағы жолаушының парыздан басқа нәпіл намаздарын көліктің үстінде отырып оқуға болатынына ұқсайды. Бірақ бұл қиястың дұрыстығына қатысты ғалымдар арасында қайшылық бар. Өйткені отыру (қуғуд) намаздың қимылдарының бірі болса, жату намаз қимылдарынан емес. Олай болса, намазды жатып оқуға рұқсат берген Имран хадисі (№2507, №2508) парыз намазын оқитын науқасқа қатысты айтылған. Егер адам намазды жамбастап оқуға рұқсат беретін ауруына қарамастан, парызын оның машақатына шыдап отырып оқитын болса, оның сауабы екі есе болады. Ендеше, бұл хадис машақатқа төзуге ынталандырады. Үзірлі болуы себепті адамның намазды отырып оқуы рұқсат болса да, кейбір қиындықтарға шыдап, тік тұрып оқығаны абзал және сауаптырақ».

Қысқасы, Хаттаби намазды жамбастап оқуға рұқсатты парыз намазға қатысты етіп, нәпіл намазға рұқсат деп санамайды.

Хасан Басри сияқты кейбір ғалымдар нәпіл намазды да жамбастап оқуға болады деп санаған. Тирмизидің жазуынша, Хасан Басри: «Адам нәпіл намазды қаласа тік тұрып, қаласа жамбастап оқи алады» деген. Бұл көзқарасты ұстанған Хасан Басри жалғыз емес, оған басқа да ғалымдар қосылған. Мутаххарун (кейінгі ғалымдар) да бұл пікірді «сахих» деп есептеген.

3. Отырып немесе жамбастап оқылатын намаздарға қатысты үкім әйелге де, ер адамға да тең, араларында ешқандай айырмашылық жоқ.

4. Хадисте намазды отырып оқуға рұқсат берілген болса да, қалай отыру керектігі жайлы нақты айтылмаған. Хадистің жалпы мәтінінен әртүрлі отыру тәсіліне рұқсат деп үкім берілген және қалай отырған дұрыс екені іздестірілген. Үш имамның көзқарасы бойынша, ең дұрысы – малдас құрып отыру. Отырудың басқа түрлері де айтылған. Алайда әлсіз болса да малдас құрып (мүтәрабби) отыру жайлы бір хадис келген.20

٣٠ وَعَنْ أمِّ سَلَمَةَ  قَالَتْ: «مَا قُبِضَ رَسُولُ اللَّه ِ  حَتَّى كَانَ أكْثَرُ صَلَاتِهِ جَالِسًا إِلَّا الْمَكْتُوبَةَ، وَكَانَ أحَبُّ الْعَمَلِ إِلَيْهِ أدْوَمَهُ وَإِنْ قَلَّ». أخْرَجَهُ النَّسَائِيُّ.

30. (2512) Үммі Сәләма (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) қайтыс болардан бұрын намаздарын көбінесе отырып оқитын. Оған аз да болса тұрақты жасалатын амал құнды еді»21.

٣١ وَعَن حَفْصَةَ  قَالَتْ: «مَا رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّه ِ  صَلَّى فِى سُبْحَتِهِ قَاعِدًا حَتَّى كَانَ قَبْلَ وَفَاتِهِ بِعَامٍ فَكَانَ يُصَلِّي فِى سُبْحَتِهِ قَاعِدًا، وَكانَ يُصَلِّي بِالسُّورَةِ فَيُرَتِّلُهَا حَتَّى تَكُونَ أطْوَلَ مِنْ أطْوَلَ مِنْهَا». الْمُرَادُ «بِالسُّبْحَةِ» هُنَا: النَّافِلَةُ خَاصَّةٌ». وَتَرْتِيلُ الْقِرَاءَةِ» تَبْيِينُهَا وَتَرْكُ الْعَجَلَةِ فِيهَا.

31. (2513) Әзірет Хафса (р.а.) былай дейді: «Мен Расулалланың (с.а.с.) көз жұмарына бір жыл қалғанға дейін нәпіл намаздарын отырып оқығанын көрген емеспін. Бұдан кейін ол әрдайым отырып оқыды. Намазда сүрелерді үнемі тәртилмен (асықпай, мағынасына бойлап) оқитын. Сондықтан ол сүре одан да ұзын сүреге қарағанда ұзағырақ болып көрінетін»22.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадис те нәпіл намаздарды ғана отырып оқуға рұқсат екенін білдіреді. Хадистің басқа нұсқасында «Өмірден озатынына бір не екі жыл қалғанға дейін...» делінген. Жоғарыда берілген хадис осылайша уақыт тұрғысынан біршама айқындалған болады.

2. Хадисте айтылған «субха» «Мәжмағул-бихар» кітабында айтылғанындай, ең алдымен «намаз» және «зікір» деген мағынаны білдіреді. Бұл жағдайда парыздар да осы үкімге кіреді. Алайда хадистерде «субха» әсіресе нәпіл намаздар үшін қолданылған. Бұл жерде де солай. Сөздікте «субха» тәсбих сөзінен шыққан. Парыз намаздарындағы тәсбихтер нәпіл саналады. Осы себепті нәпіл намаздардың барлығы «субха» деп аталған.

3. Тәртил – Құранды асықпай, байыппен оқу дегенді білдіреді. Сүре баяу, асықпай, яғни, тәртилмен оқылғанда көп уақыт алатындықтан, тәртилсіз оқығанда одан қысқа болған сүре тәртилмен оқығанда ұзағырақ болады.

4. Расулалланың (с.а.с.) өмірінің соңғы жылында сылтауратуға келмейтін нақты аурулары болмағаны үшін хадис нәпіл намазды отырып оқуға болатынын дәлелдейді. Ғұламалардың бұған бірауыздан келіскенін жоғарыда айтып өткен едік. Нәпіл намаздарда тәртилмен (асықпай, байыппен) Құран оқу да мұстахаб.

٣٢ وَعَنْ ابْنِ عَمْرٍو بْنِ الْعَاصِ  قَالَ: «حُدِّثْتُ أَنَّ رَسُولَ اللَّه ِ  قَالَ: إِنَّ صَلَاةَ الرَّجُلِ قَاعِدًا عَلَى نِصْفِ الصَّلَاةِ. قَالَ: فَأتَيْتُهُ فَوَجَدْتُهُ يُصَلِّي جَالِسًا فَوَضَعْتُ يَدِي عَلَى رَأْسِهِ. فَقَالَ مَا لَكَ يَا عَبْدَاللَّه ِ بْنَ عَمْرٍو؟ قُلْتُ: حُدِّثْتُ يَا رَسُولَ اللَّه ِ أَنَّكَ قُلْتَ صَلَاةُ الرَّجُلِ قَاعِدًا عَلَى نِصْفِ الصَّلَاةِ، وَأنْتَ تُصَلِّي قَاعِدًا. قَالَ: أجَلْ، وَلَكِنِّي لَسْتُ كَأَحَدٍ مِنْكُمْ». أخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَمَالِكٌ وَالتِّرْمِذِيُّ وَالنَّسَائِيُّ.

32. (2514) ибн Амр ибн әл-Ас (р.а.) былай дейді: «Маған Расулалланың (с.а.с.) «Кісінің отырып оқыған (нәпіл) намазы қалыпты жағдайда, яғни, тік тұрып оқыған намаздың сауабының жартысына тең» деп айтқаны жетті. Мен (сұрау үшін) дереу оған бардым. Барсам, Паймабарымыз (с.а.с.) намазды отырып оқып отыр екен. Қолымды оның басына қойдым. Ол:

– Уа, Абдулла ибн Амр! Не болды? – деп сұрады.

– Уа, Расулалла, маған сіздің «Кісінің отырып оқыған намазының сауабы тік тұрып оқыған намаздың сауабының жартысына тең» деп айтқаныңыз жетті. Алайда сіз де намазды отырып оқып жатырсыз ғой, – дедім. Сонда Расулалла (с.а.с.):

– Иә, солай. Бірақ мен сендердің біріңдей емеспін, – деп жауап берді»23.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыда (№2511 хадисте) түсіндірілгені бойынша, отырып оқылған намаз дұрыс, бірақ бір себепке байланысты осылай оқылмаса, тік тұрып оқылған намаздың сауабының жартысына тең, бұл рұқсат тек тәпіл намазға қатысты. Парыз намаздар ешбір себепсіз, отырып оқылмайды. Өйткені қиям (тік тұру) – намаздың парыздарының бірі.

2. Хадистегі «Бірақ мен сендердің біріңдей емеспін» деген сөз. Расулалланың (с.а.с.) бұл мәселеде де өзінің ерекше екенін атап өткенін білдіреді. Ғалымдар Алла елшісінің (с.а.с.) осы ерекшелігіне байланысты оның отырып оқыған нәпіл намазы өзге мүминдердің тік тұрып оқығаны сияқты болатынын айтады. Мұның ең айқын түсіндірмесі мынау: Пайғамбарымыз үйретуге міндеттелген. Оның осы міндеті үшін жасаған істері сауабын кемітпеуі керек. Негізінде, сахабалардың оның намазды отырып оқығанын көруі және мұның риуаяты қаншама үкімдердің пайда болуына себеп болған. Осы себепті, Алла елшісі (с.а.с.) әрине басқа мүминдер сияқты болмайды. Оның өзінің міндеттеріне байланысты жасаған істерінің сауабы салыстырмалы түрде кем болып қалмайды.

3. Хадистің басқа бір жолында «Қолымды басыма қойдым» делінген. Бұл – таңғаларлық (күтпеген) жағдайға тап болғанда жасалатын әрекет. Абдулла ибн Амр (р.а.) Расулалланы күтпеген жағдайда көріп, таң қалған. Екінші жағдай, дәлірек айтсақ, оның қолын ардақты Пайғамбардың (с.а.с.) басына қоюы екеуінің арасындағы шынайылықты білдіреді.

٣٣ وَعَنْ مُحَارِبٍ بْنِ دِثَارٍ قَالَ: «نَظَرَ حُذَيْفَةُ  إلَى رَجُلٍ يُصَلِّي وَلَا يُقِىمُ ظَهْرَهُ. فَلَمَّا فَرَغَ قَالَ لَهُ: أَيَأْلَمُ ظَهْرُكَ؟ قَالَ: لَا. قَالَ: إِنَّكَ لَوْ مُتَّ عَلَى حَالَتِكَ هَذِهِ مُتَّ مُخَالِفًا لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّه ِ ». أخْرَجَهُ رزين.قُلْتُ وَهُوَ فِى الْبُخَارِيِّ بِلَفْظِ «رَأَى حُذَيْفَةَ رَجُلًا لَا يُتِمُّ رُكُوعَهُ وَ لَا سُجُودَهُ. فَلَمَّا قَضَى صَلَاتَهُ قَالَ لَهُ حُذَيْفَةُ: مَا صَلّيْتَ، وَلَوْ مُتَّ مُتَّ عَلَى غَيْرِ الْفِطْرَةِ الَّتِي فَطَرَ اللَّهُ مُحَمَّدًا  ، وَاللَّهُ أعْلَمُ».

33. (2515) Мухариб ибн Дисар (р.а.) былай дейді: «Хузайфа (р.а.) намаз оқып жатып белін тіктемеген бір адамды көрді. Намаздан шыққан кезде, әлгі адамнан

– Сенің арқаңда бір ауруың бар ма? – деп сұрады. Ол:

– Жоқ! – деді. Сонда Хузайфа (р.а.):

– Егер осы халіңмен өлетін болсаң, Расулалланың (с.а.с.) сүннетіне қарсы шыққан күйде өлесің, – деді».

Рәзин қосымшасы. «Бұл риуаят Бұхарида былай келген: «Хузайфа (намазда) рукуғы мен сәждесін аяқтаған бір адамды көрді. Намазын аяқтаған соң Хузайфа (р.а.) оған: «Сен намаз оқыған жоқсың. Егер өлетін болсаң, Алланың Мұхаммедті (с.а.с.) жаратқан болмыстан басқа болмыспен өлесің», – деді. Ең дұрысы Аллаға мәлім»24.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Кейбір риуаяттарда: «...әлгі кісі тез-тез оқып, сәждені толықтырмады...» деген қосымша бар. Ахмад ибн Ханбалдың риуаятында Хузайфаның (р.а.) әлгі адамнан: «Қанша жылдан бері намаз оқисың?» – деп сұрап «Қырық жылдан бері», – деген жауап алғаны айтылады. Бұл жағдайда әлгі кісі артық есеппен немесе әсірелеп айтқан. Өйткені әзірет Хузайфаның һижри 36 жылы қайтыс болғанын ескерсек, бұл сан намаз әлі парыз етілмеген кезеңге дейін жету ықтималы бар.

2. Хадистен тұжырым шығарған ғалымдар «Сәжде және рукуғ кезінде бір сәт кідіріс жасау – уәжіп, мұны бұзу намазды бұзады» деген үкім берген.

Хаттаби былай дейді: «Фитрат (жаратылыс, табиғат)» ұлт немесе дін дегенді білдіреді. خَمْسٌ مِنَ الْفِطْرَةِ «Адам табиғатына бес нәрсе тән...» деген хадисінде осы мағына айтылған.25 Олай болса, Хузайфа (р.а.) әлгі адамға (тәкфир) күпірлікпен айыптау мақсатында емес, өзін ретке келтірсін деген мақсатта жекіген болуы мүмкін.

٣٤ وَعَنْ أَبِي حَازِمٍ قَالَ: «قَالَ سَهْلٌ بْنُ سَعَدٍ : كَانَ النَّاسُ يُؤْمَرُونَ أَنْ يَضَعَ الرَّجُلُ الْيَدَ الْيُمْنَى عَلَى ذِرَاعِهِ الْيُسْرَى فِى الصَّلَاةِ. قَالَ أَبُو حَازِمٍ: لَا أعْلمُهُ إلَا يَنْمِي ذَلِكَ إلَى رَسُولِ اللَّه ِ ». أخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ وَمَالِكٌ.

34. (2516) Әбу Хазим былай дейді: «Сәһл ибн Сағд (р.а.) «Адамдарға (ер кісілерге) намазда оң қолын сол білектің үстіне қою бұйырылатын», – деп еді. Мен Сәһлдің бұл хадисті Расулаллаға (с.а.с.) телігенін білемін»26.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадис Расулалланың намазда қиям кезінде оң қолды сол қолдың үстіне қоюды әмір еткенін көрсетеді. Риуаятта әмірді берген адам ашық айтылмаса да, мұндай діни бұйрықты Расулалладан басқа ешкім бере алмайтынына қарағанда, әмірді берген – Алла елшісінің (с.а.с.) өзі.

2. Нәсәи және Әбу Дәуіттегі Уайл хадисінде біраз егжей-тегжейлі берілген: «(Расулалла) кейін оң қолын сол қолдың білегінің үстіне қойды».

3. Қолды осылай байлағаннан кейін оны қойған жер жайында риуаяттарда қайшылық бар: Кейбіреулер: «Кеуденің үстіне қойды» десе, біреулер: «Кеуденің жанына», – дейді. Ал енді біреулер: «Кіндіктің астына» дейді.

Хадиске түсіндірме жасаушылар бұл тәсілдің хушуғ халіне ең жақсы сәйкес келетінін, қажетсіз нәрселермен айналысуға жол бермейтінін, әрі мұның бейшара күйдегі адамның жалбарынған халі екенін, сол үшін құлшылығының қабыл болуына әсер ететінін айтады. Кейбіреулер былай деген: «Ниеттің орны жүрек, адамның қолын оның үстіне қоюы жүректі қорғау шешімін білдіреді, өйткені бірдеңені қорғағысы келген адамның қолын соның үстіне қоюы әдет саналады».

Ибн Абдулбәрр Расулалладан (с.а.с.) қолды байлауға қайшы келетін хадистің риуаят етілмегенін айтады. Саахаба мен Табиғиндардың көпшілігі осы пікірде. Бірақ ибн әл-Қасым ибн Мәликтен қолды нәпіл намаздарда байлауға рұқсат екенін, ал парыз намазында байлау – мәкрүһ, яғни, байланбайтынын, оң жағына қоюды риуаят еткен, оны сахабалардың көбісі қабылдаған.

4. Хадистің аяғында рауи Әбу Хазим қолды алға байлау әмірі жайында айтқан Сағдтың (мұны ашып айтса да) Расулаллаға (с.а.с.) телігенін, яғни, мәрфуғ хадис риуаят еткенін білдіреді. Риуаят сыртқы көріністе мәрфуғ болып көрінбегенімен, негізінде, мәрфуғ хадис. Өйткені хадисшілердің терминінде сахабалардың «Бізге бұйрық берілді» деген сөзіне сілтеме жасалған. Мәселен, әзірет Айшаның كُنَّا نُؤْمَرُ بِقَضَاءِ الصَّوْمِ «Бізге оразаны қаза етуге әмір берілді» деген сөзі мәрфуғ ретінде қабылданды. Өйткені сахабаларға бұлай бұйыра алатын жалғыз қайнар көз тек Алла елшісі (с.а.с.) ғана.

٣٥ وَعَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ : «أَنَّهُ كَانَ يُصَلِّي فَوَضَعَ يَدَهُ الْيُسْرَى عَلَى الْيُمْنَى. فَرَآهُ رَسُولُ اللَّه ِ  فَوَضَعَ يَدَهُ اليُمْنَى عَلَى الْيُسْرَى». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَ اللَّفْظُ لَهُ، وَالنَّسَائِيُّ.

35. (2517) ибн Мәсғудтың (р.а.) айтуынша, намаз кезінде сол қолын оң қолының үстіне қойған. Расулалла (с.а.с.) мұны көргенде (қолымен ұстап) оң қолын сол қолының үстіне қояды»27.

٣٦ وَعَنْ وَائِلٍ بْنِ حُجْرٍ  قَالَ: «رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّه ِ  إِذَا كَانَ قَائِمًا فِى الصَّلَاةِ قَبَضَ بِيَمِينِهِ عَلَى شِمَالِهِ». أخْرَجَهُ النَّسَائِيُّ.

36. (2518) Уайл ибн Хужр (р.а.) былай дейді: «Расулалланы (с.а.с.) намазда қиямда тұрғанда оң қолымен сол қолының білегінен ұстағанын көрдім»28.

٣٧ وَعَنْ إسْمَاعِيلَ بْنِ أُمَيَّةَ قَالَ: «قَالَ سَأَلْتُ نَافِعًا عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي وَهُوَ مُشَبِّكٌ يَدَيْهِ؟ فَقَالَ: سَمِعْتُ ابْنَ عُمَرَ  يَقُولُ: تِلْكَ صَلَاةُ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ. وَفِى رِوَايَةٍ ذَكَرَهَا رزين: «أَنَّ ابْنَ عُمَرَ  رَأَى رَجُلًا يَتَّكِئُ عَلَى ألْيَةِ يَدِهِ الْيُسْرَى وَهُوَ قَاعِدٌ فِى الصَّلَاةِ. فَقَالَ لَهُ: لَا تَجْلِسْ هَكَذَا فَإِنَّ هَكَذَا يَجْلِسُ الَّذِينَ يُعَذَّبُونَ».

37. (2519) Исмайл ибн Умәйя былай дейді: «Нафиғтан намазда саусақтарды айқастыру жайлы сұрадым. Ол маған: «Бұл жайында Абдулла ибн Омардан (р.а.): «Бұл – Алланың азабына ұшырағандардың намазы» деп айтқанын естіген едім», – деп жауап берді»29.

Рәзин қосқан бір риуаятта былай делінген: «Ибн Омар (р.а.) намазда отырғанда сол қолын шапанына сүйеген бір адамды көргенде, дереу оны тоқтатып: «Бұлай отырма, өйткені азапқа ұшырағандар осылай отырады», – деді»30.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Рәзиннің қосымшасы Әбу Дәуітте берілген риуаяттан сөздік тұрғыдан сәл өзгешелеу болғанымен, мағынасы мен үкімі жағынан ешқандай айырмашылығы жоқ.

2. «Айқастыру» деп аударған «қолды қою» араб тілінде бір қолдың саусақтарын екінші қолдың саусақтарының арасына салу, бір жұдырыққа айналдыру дегенді білдіреді. Ендеше, сөз етіп отырған хадис бұған тыйым салады. Айқастырудың қандай жағдайда болғаны айтылмаған. Бұл тыйым мутлақ (абсолютті) қиямды да, отырысты да қамтиды.

Бұл риуаят жоғарыда берілген хадисте (№2518) баяндалған әдепті нығайтады дейді. Яғни қиям кезінде қолдар айқастырылмайды, оң қолды сол қолдың үстіне қойып, білекті қапсыра ұстайды.

3. Рәзин қосымшасында намазда отырғанда қолымен жерге таянбайды. Таянуға тыйым салатын хадис бір кісіден (яғни, ибн Омардан) келгеніне қарамастан, әртүрлі жолмен жеткен. Олардың арасында кейбір айырмашылықтар бар.31 Ахмад ибн Ханбалдың риуаятында: نَهَى رَسُولُ اللَّه ِ  اَنْ يَجْلِسَ الرَّجُلُ فِى الصَّلاةِ وَهُوَ مُعْتَمِدٌ عَلَى يَدِهِ «Расулалла (с.а.с.) намазда қолын таянып отыруға тыйым салды» деп берілген.

Ибн Абд әл-Мәликтің риуаятында: نَهَى اَنْ يَعْتَمِدَ الرَّجُلُ عَلَى يَدِهِ إِذَا نَهَضَ فِى الصَّلَاةِ «(Расулалла) намазда қиямға тұратын кезде екі қолын тіреп тұрудан қайтарды», – делінген. Ал ибн Шәббуәйхтің риуаятында: نَهَى اَنْ يَعْتَمِدَ الرَّجُلُ عَلَى يَدِهِ فِى الصَّلَاةِ «(Расулалла) намазда қолын таянуға тыйым салды», – деп берілген.

Фақиһтар осы айырмашылықтардан түрлі жорамалдар мен үкімдер шығарған.

Алиул-Қаридің әл-Әзхардан жеткізуі бойынша, «Намазда адамның таянуын кейбіреулер: «Отырыста (тәшәһһуд) қолын жерге қойып, таяну» десе, кейбіреулер: «Намазда отырған кезде қолдарын тізенің үстіне қоймай, екі жанына салуы» деген. Базбіреулері: «Сәждеге барғанда екі қолды жерге тізеден бұрын қою» десе, біреулер: «Тұрған кезде қолдарды жерге қойып таяну» деп түсіндірген. Алиул-Қари хадистің мәтініне ең сай келетін тәуилді Әбу Ханифа жасаған дейді. Әбу Ханифаның пікірінше, хадис «Адамның намаздан тұрғанда қос қолды жерге таянуына тыйым салып тұр. Яғни, адам намаздан тұрарда жерге сүйенбей, екі аяғымен тұруы керек».

Көріп отырғанымыздай, Әбу Ханифа қиямға тұрғанда қос қолды жерге таянбау үкімінде, хадистің Абд әл-Мәлик тарапынан риуаят етілген жолына; ал аяқпен тұру үкімінде Тирмизиде келген бір риуаятқа сүйенген: كَانَ رَسُولُ اللَّه ِ  يَنْهَضُ فِى الصَّلَاةِ عَلَى صُدُورِ قَدَمَيْهِ «(Расулалла (с.а.с.) намазда (қиямға тұрғанда) аяғының ұшымен тұратын еді».

٣٨ وَعَنْ أَبِي جُحَيْفَةَ  «أَنَّ عَلِيًّا  قَالَ: السُّنَّةُ وَضْعُ الْكَفِّ عَلَى الْكَفِّ فِى الصَّلَاةِ وَيَضَعَهُمَا تَحْتَ السُّرَّةِ». أخْرَجَهُ رزين.

38. (2520) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: Оң қолды сол қолдың үстіне қойып, кіндіктен төмен байлау – (намаз) сүннеттерінің бірі»32.

٣٩ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «نَهَى النّبِيُّ  عَنْ اخْتِصَارِ فِى الصَّلَاةِ». أخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ.

39. (2521) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) намазда қолмен бүйірді таянуға тыйым салды»33.

٤٠ وَفِى أُخْرَى لِلْبُخَارِيِّ عَنْ عَائِشَةَ : «أَنَّهَا كَانَتْ تَكْرَهُ أَنْ يَجْعَلَ الرَّجُلُ يَدَهُ فِى خَاصِرَتِهِ، وَتَقُولُ إِنَّ الْيَهُودَ تَفْعَلُهُ».

40. (2522) Бұхариде берілген риуаятта: «Әзірет Айша (р.а.) адамның бүйіріне сүйенгенін мәкрүһ деп санап: «Мұны яһудилер жасайды» деген»34.

٤١ وَفِى أُخْرَى ذَكَرَهَا رزين قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ  عَن الاخْتِصَارِ فِى الصَّلَاةِ وَغَيْرِهَا».

41. (2523) Рәзин риуаят еткен бір хадисте: «Расулалла бүйірді таянуды намазда және намаздан тыс кезде де тыйым салды», – деген».

٤٢ وَعَنْ زِيَادٍ بْنِ صُبَيْحٍ الْحَنَفِيِّ قَالَ: «صَلَّيْتُ إلَى جَنْبِ ابْنِ عُمَرَ. فَوَضَعْتُ يَدَيَّ عَلَى خَاصِرَتَيَّ. فَلَمَّا صَلَّى قَالَ: هَذَا الصَّلْبُ فِى الصَّلَاةِ، وَكَانَ النَّبِيُّ  يَنْهَى عَنْهُ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ، وَاللَّفْظُ لَهُ، وَالنَّسَائِيُّ.

42. (2524) Зияд ибн Субәйх әл-Ханафи былай дейді: «Бірде ибн Омардың (р.а.) жанында тұрып намаз оқыдым. Қолдарымды бүйіріме қойып едім. Намазды аяқтағанда, ибн Омар (р.а.) маған: «Бұл намазда айқышқа ұқсау болады, Расулалла (с.а.с.) бұған тыйым салған», – деді»35.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Соңғы төрт хадисте (ихтисар намаздың ішінде де тіпті сыртында) бүйір таянудың тыйым салынғанын көреміз.

Ихтисар деген не? Қысқаша айтқанда, «қолды бүйірге қою» деп аударған бұл сөз көптеген мағынада қолданылады: «Хаср», «хасирә» сөздікте адамның қолтығының астыңғы бөлігі бүйір (немесе бел) деп аталады. «Тахассур», «ихтисар», «қолыңды беліңе қойма», «таяққа сүйенбейді», «тұжырымдама» деген сынды түрлі мағыналарды білдіреді. Бұл сөз риуаяттарда осындай әртүрлі мағынада қолданылатыны үшін ғалымдар да бір түбірден туған осындай сөздер берілген риуаяттардан түрлі мағыналар шығарған. Мәселен:

• Қолмен бүйірді таяну жайындағы хадистерде бұл негізгі ереже, өйткені осы мағынада түсіндірме жасалған. Әсіресе, №2524 хадисте бұл анық көрінеді.

• Сөзді қысқа айту. Намазда ихтисар деген кезде, кейбір ғалымдар осы мағынаға тоқталған.

Құраннан бірнеше рет аят оқып, қырағатты орындау арқылы қиямды қысқа жасау, сонымен қатар басқа тәсбихтарды да аз айтып, рукуғ, сәжделерде ұзақ болу. Хирауи «Гарибайн» кітабында осы мағынаға тоқталып, намаздың бұлай жеңіл оқылуының мәкрүһ екенін, бұған хадисте тыйым салынғанын айтады. Хирауи жазған тағы бір мәлімдемеге сәйкес, сүрелердің соңында 1-2 аят оқып, қалған бөлігін тәрк ету арқылы жасалған ихтисар сөз етіліп тұр. Қырағаттың (Құран) мұндай түріне тыйым салынған.

• Намазда Құран оқу кезінде сәжде аяттарын тастап кету. Бұл (кейбір сүрелерде кездесетін және оқылған кезде сәжде етуді талап ететін аяттар) сәжде етуден қашу үшін сол аятты оқымай келесі аятқа аттап өту арқылы болады. اَنَّهُ نَهَى عَنْ اخْتِصَارِ السَّجْدَةِ хадисінде Расулалла (с.а.с.) бұлай атқаруға тыйым салады.

• Таяну. ибн әл-Әсир «ән-Ниһая» еңбегінде «таянып (сүйеніп) жүретін нәрсе» деген мағынасында келген таяққа сүйенуді басшылыққа ала отырып نَهَى اَنْ يُصَلِّيَ الرَّجُلُ مُخْتَصِرًا хадисіндегі сияқты «Адамға намазды таяққа сүйеніп оқуға тыйым салынған» деп, хадистің мағынасына басқа бір анықтама береді.

Бұл сөз хадистерде басқалай мақсатта да қолданылған, орны келгенде оған тоқталатын боламыз.

2. Ибн Омар №2524 хадисте қолды бүйірге таянуға салынған тыйымның бір хикметін былай түсіндіреді: «Адам крестке (айқышқа) ұқсап қалады. Қолдар бүйірге қойылған кезде, жанына қарай шыққан қолдардан христиандардағыдай дарға асылып тұрғандай көрініс пайда болады». Алайда қолмен бүйірді таянуға тыйым салынуы жайында басқа да мағыналар айтылған.

• Шайтанға ұқсау.

• Яһудилерге ұқсау.

• Тозақтықтардың демалатын халі.

• Тәкаппар және өркөкіректердің амалы.

• Бәлекетке тап болғандардың шарасыз халі, үмітсіздіктің көрінісі.

Қолмен бүйірге таяну осындай жағымсыз мағыналарды қамтитындықтан, ол мейлі намаз кезінде болсын, намаздан тыс кезде болсын, діни тұрғыда жақсы қабылданбайды.

3. Тахассурдың (немесе ихтисардың) үкімі туралы айтар болсақ, Заһирилер оны харам деп атады, бірақ ғұламалардың басым көпшілігі мәкрүһ деп қабылдады. Имам Ағзам, Имам Мәлик, Шәфиғи және Әузағи осы ғалымдардың құрамына кіреді.

4. Бір хадистегі «(Ихтисар) қолмен бүйірін таяну – тозақтықтардың демалысы» деген сөзді былай түсіндірген: «Олар егер сәл демалармыз деп үміттеніп, қолдарын белдеріне қойса да, олардың халінде ешқандай өзгеріс болмайды».

٤٣ وَعَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ : «أنّهُ رَأَى رَجُلًا يُصَلِّي قَدْ صَفَّ بَيْنَ قَدَمَيْهِ. فَقَالَ قَدْ خَالَفَ السُّنَّةَ لَوْ رَاوَحَ بَيْنَهُمَا كَانَ أفْضَلَ». أخْرَجَهُ النَّسَائِيُّ.

43. (2525) ибн Мәсғудтан (р.а.) жеткізілген бір хабарда ол екі аяғын бір-біріне тигізе тақап, намаз оқып тұрған оқыған кісіні көргенде былай деді: «Бұл кісі сүннетке қайшы келді. Екі аяғымен кезектесіп тұрып, тынықтырса жақсы»36.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл жерде ибн Мәсғуд ұнатпаған тұрыс қиямда аяқтарын қатарлап қойып екеуіне бірдей сүйенуі еді. Ол құптаған тұру тәсілі – біршама уақыт бір аяғына салмақ түсіріп, екіншісін демалдыру, біраздан кейін тыныққан аяққа сүйеніп, екіншісін демалдыру. Мұндай тұрыс аяқтардың бір қатарда бірдей сапта тұруын бұзады.

٤٤ وَعَنْ أمِّ قَيْسٍ بِنْتِ مُحَصِّنٍ : أَنَّ رَسُولَ اللَّه ِ  لَمَّا أسَنَّ وَحَمَلَ اللَّحْمَ اتّخَذَ عَمُودًا فِى مُصَلَّاهُ يَعْتَمِدُ عَلَيْهِ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

44. (2526) Үммі Қайс бинт Михсан (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) қартайған кезінде аздап толысып, намаз оқитын жеріне бір баған тұрғызды. Намаз оқығанда сол бағанға сүйенді»37.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис бір үзірге байланысты намазда баған немесе таяқ сынды бір нәрсеге сүйенуге болатынын білдіреді. Хадистің Әбу Дәуіттегі нұсқасында таяқ пен баған сөздерінің екеуі де берілген.

Шәуқани былай дейді: «Ғұламалардың бір тобы қандай да бір үзір себепті қиям үшін таяқ, қазық, қабырға сияқты бір нәрсеге сүйенуге немесе жанында тұрған адамға сүйенуге мәжбүр болған адамға мұны жасау рұқсат деп үкім берген».

Шәфиғи ғалымдарының бір тобы қиямда сүйеніп тұруға мүмкіндігі бар адамның намазды тұрып оқуын рұқсат санамаған.

Сахабалардың да кейбірінің қырағаты (Құран) ұзын болған тарауих намазында тіреуішке сүйенгені жайында риуаят жеткен. Имам Мәликтің «Муатта» кітабындағы дерекке сәйкес, әзірет Омар (р.а.) Убәй ибн Кәғб пен Тәмим әд-Дариға (р.а.) рамазан айында он бір рәкат намаз оқытуды бұйырады. Олар намазда «миин» деп аталатын және ұзындығы жүз аяттан асатын сүрелерді оқығандығы үшін қиямның ұзаруы себепті жамағаттан шыдай алмағандар тіреуіштерге сүйенген. Рауи Сайб ибн Язид былай дейді: «Біз таң ағарып, таң намазынан кейін кетуші едік».

Қырағат

١ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّه ِ  يَفْتَتِحُ قِرَاءَتَهُ بِبِسْمِ اللَّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ». أخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

1. (2527) ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) қырағатын «Бисмилләһир-рахманир-рахим» деп бастайтын»38.

٢ وَعَنْ أنَسٍ  قَالَ: «صَلّيْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّه ِ  وَأَبِي بَكْرٍ وَعُمَرَ وَعُثْمانَ مْ فَلَمْ أسْمَعْ أَحَدًا مِنْهُمْ يَقْرأُ بِسْمِاللَّه ِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ». أخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

2. (2528) Әзірет Әнәс (р.а.) былай дейді: «Мен Расулалланың (с.а.с.), әзірет Әбу Бәкірдің, Омардың және Османның артында тұрып намаз оқыдым. Олардың ешқайсысының «бисмилланы» жария етіп оқығанын естіген жоқпын»39.

٣ وَعَنِ ابْنِ عَبْدِاللَّه ِ بْنِ مُغَفّلٍ قَالَ: «سَمِعَنِي أَبِي وَأَنَا أقْرأُ بِسْمِاللَّه ِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. فَقَالَ لِي أي بُنَيَّ مُحْدَثٌ: إيَّاكَ وَالْحَدَثَ، قَالَ: وَلَمْ أرَ أَحَدًا مِنْ أصْحَابِ رَسُولِ اللَّه ِ  أبْغَضَ إِلَيْهِ الْحَدَثُ مِنْهُ. قَالَ: وَقَدْ صَلَّيْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّه ِ  وَمَعَ أَبِي بَكْرٍ وَمَعَ عُمَرَ وَمَعَ عُثْمَانَ مْ فَلَمْ أسْمَعْ أَحَدًا مِنْهُمْ يَقُولُهَا. فَلَا تَقُلْهَا؛ إِذَا أَنْتَ صَلّيْتَ فَقُلْ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ». أخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ، وَهَذَا لَفْظُهُ وَالنَّسَائِيُّ. «الْحَدَثُ» الْأمْرُ الْحَادِثُ الَّذِي لَمْ تَأْتِ بِهِ سُنَّةٌ.

3. (2529) ибн Абдулла ибн Муғаффал былай дейді: «Мен намазда «бисмиллаһир-рахманир-рахимді» жария оқыдым. Мұны естіген әкем: «Балам, бұл – бидғат. Бидғаттан сақ бол! Мен Расулалланың (с.а.с.) сахабаларының қайсыбірін кездестірсем, олардың бәрінің бидғатты жек көргендей басқа нәрсені жек көрмейтінін көрдім». Әкем сөзінің жалғастырып былай деді: «Мен Расулалланың (с.а.с.), әзірет Әбу Бәкірдің, Омардың және Османның артында тұрып намаз оқыдым. Олардың ешқайсысының мұны (бисмилланы) жария етіп оқығанын естіген жоқпын. Оны сен де оқыма. Тек қана «Әл-хәмду лилләһи раббил-аләмин» деп айт», – деді»40.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. «Намазды бастағанда «Фатихадан» бұрын «бисмилланы» оқу керек пе, жоқ па?» деген мәселе риуаяттар тұрғысынан даулы тақырыптың бірі. Кейбір риуаяттар «оқылады» десе, риуаяттардың екінші бөлігі «оқылмайды», – дейді. Әрине, біз мұнда бұл мәселе жайындағы талас-тартысты айтпаймыз. ибн Аббастың хадисінде (№2527) көрсетілгеніндей, кейбір риуаяттар ардақты Пайғамбардың «бисмилләні» оқығанын қуаттаса, содан кейінгі екі риуаят оны үзілді-кесілді жоққа шығарады. Бұл мәселе жайындағы риуаяттар осы жерде келтіргендермен ғана шектелмейді. Айта кету керек, Расулалланың (с.а.с.) және аты аталған сахабалардың «бисмилләны» жария оқымауы олардың іштей оқыған болуына кедергі келтірмейді.

Көптеген Ислам ғалымдары осы мәселеге тоқталып, былай талдаған: «Ақиқатында, Расулалла (с.а.с.) және одан көргенін қайталаған сахабалар қырағат жария оқылатын ақшам, құптан және таң намаздарында «бисмилләны» жүйелі түрде әрдайым жария оқымаған. Егер оқыған болса, риуаяттарда қайшылық болмас еді. Қайшылық болғанына қарағанда, оның көп оқымағаны анық. Алайда жария оқымағаны үшін оны іштей оқымады деп айтуға болмайды...»

«Бисмилләні» «Фатиха» сүресінің алғашқы аяты деп есептеген ғалымдар бұл хадисті басшылыққа алғанда, Расулалла (с.а.с.) «бисмилләні» міндетті түрде оқыған, алайда іштей оқығандығы үшін басқалар естімеген деп санайды.

Ханафилер осылай деген. Ахмад ибн Ханбал, Сәури, Исхақ ибн Рахуия сияқты басқа да сәләф алыптары осылай үкім берген. Олардың айтуынша, әр рәкатта «Фатихадан» бұрын «бисмиллә» айтылады.

Шәфиғи мәзһабында «бисмиллә» «Фатиханың» бірі аяты болып есептеледі, сондықтан оқылуы заңдылық. «Фатиха» іштей оқылатын жерде іштей, жария оқылатын жерде жария оқылады. Шәфиғилерден келген тағы бір риуаят бойынша, «бисмиллә» – әр сүренің бірінші аяты, басқа риуаят бойынша, басқа сүрелердің емес, тек «Фатиха» сүресінің бірінші аяты.

Имам Мәлик парыз намаздарында «бисмиллә» мүлде айтылмайды деген. Оның айтуынша, нәпіл намаздарда қалаған адам айтып, қалаған адам айтпайды. Табари де осылай үкім берген.

Хазимнің де пікірі назардан тыс қалмайды. Оның пікірінше, «бисмиллә» жария оқылады деп баяндайтын хадистер сахих болса да мансұқ. Өйткені Сағид ибн Жубәйрдің мына мурсәл риуаяты бар: «Расулалла (с.а.с.) Меккеде «бисмилләні» жария оқыды. Сонда Мусәйләмә әр-Рахман есімді пұтқа табынатын Меккелік кісі: «Мұхаммед Ямәманың құдайына сиынды», – деді. Содан кейін Расулалла «бисмилләні» іштей оқи бастады. Ол өмірден озғанға дейін бисмилләні жария оқымады». Хадисті мурсәл деп оны амал етуден сырт қалдырғысы келгендерге: «Әділетті халифалардың тәжірибесімен (қолданысымен) қуатталған. Өйткені олар Расулалланың соңғы халін бәрінен жақсы білетін адамдар...», – деп жауап берген.

2. Орайы келгенде айта кеткен жөн, кейбір ғалымдар «бисмиллә» Құранның бір аяты емес, «Нәмл» сүресінің бір бөлігі деп қабылдаған. Осы көзқарасты құптаған Тахауи «Егер ол Құранның («Фатиха» сүресінің) бір аяты болғанда, Расулалла оны міндетті түрде намазда «Фатиха» сүресімен бірге жария оқыр еді» деген. Оның ойынша, «бисмиллә» Құрандағы «Нәмл» сүресінің бір бөлігі ғана, оның сол жерде оқылуы – уәжіп. Бұдан басқа сүрелердің басында қойылуы оның сол жердегі аят екенін көрсетпейді. Алғаш уахи түскен кезде Жәбірейіл періште Алла елшісіне (с.а.с.): «Оқы!» деп бұйырады. Расулалла (с.а.с.) оған: «Мен оқи алмаймын», – деп жауап береді. Бұл талапқа осы жауапты үш рет қайталағаннан кейін алғашқы уахи: اقْرَأ بِسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ «Оқы! Жаратқан Раббыңның атымен (оқы)!» – деп басталып түскен. Бұл жерде «бисмиллә» жоқ. Егер бұл сүренің басында әлі күнге дейін бар болған «бисмиллә» уахи болса, Расулаллаға (с.а.с.) алғашқы аят ретінде «бисмиллә» түсер еді, сондықтан «бисмиллә» уахи емес. Бұл пікірде Тахауи жалғыз емес. Әузағи, ибн әл-Мубәрак, Дәуіт Заһири, Ахмад ибн Ханбал да осыған ұқсас пікірлер айтқан.

Енді тәжірибеге келетін болсақ, бұл мәселе жайында «Ғылымхал» кітптарында былай делінген:

• Парыз немесе нәпіл намаздардың алғашқы рәкатында «Фатихадан бұрын «Әғузу, бисмиллә» оқу – сүннет.

• Содан кейінгі рәкаттарда да «Фатихадан» бұрын бисмилләні оқу – сүннет.

• «Фатихадан» кейін оқылатын сүрлердің басында «бисмиллә» оқылмайды. Имам Мұхаммедтің тұжырымына қарағанда, іштей оқылатын намаздарда зәм (қысқа) сүренің алдында «бисмиллә» айтылады.

٤ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّه ِ  إِذَا نَهَضَ فِى الرَّكْعَةِ الثَّانِيَةِ اسْتَفْتَحَ الْقِرَاءَةَ بِالْحَمْدِ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، وَلَمْ يَسْكُتْ». أخْرَجَهُ مُسْلِمٌ.

4. (2530) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) екінші рәкаттан тұрғанда қырағатты «Әл-хәмду лилләһи раббил-аләмин»-мен бастап, үндемей тұрмайтын»41.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис екінші рәкаттың аяғындағы отырыстан үшінші рәкатқа тұрған кезде, дереу «Фатиха» оқылатынын, бұдан бұрын «Субханакә» және соған ұқсас нәрсе оқылмайтынын білдіреді. Бұған бекітілмеген нәпіл намаздар кірмейді.

Екінті және құптаннан бұрын оқылатын төрт рәкаттық сүннеттер осындай. Бұл намаздарда үшінші рәкаттың басында «Субханәкә» оқылады. «Ағузу, Бисмиллә» айтылады, содан кейін «Фатихаға» өтеді. Бұл намаздар да (тарауих намазы да бұған кіреді) әр екі рәкаттың басында «Субханәкә» мен «Ағузу, Бисмиллә» айту – сүннет. Өйткені бекітілмеген сүннеттердің екі рәкаттан болуы өте маңызды.

Хадистегі «үндемей тұрмайтын» деген сөз, намазға тұрғанда жария оқылатын намаздарда да ифтитах тәкбірінен кейін бір сәт кідіріс жасап тұруды, іштей дұға оқып, «Ағузу, Бисмиллә» айтқанын білдіре келген түсіндірмелерге байланысты «үшінші рәкатта бұлай жасамайтын» деген мағынада айтылған.

٥ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولاللَّه ِ : مَنْ صَلَّى صَلَاةً لَمْ يَقْرَأْ فِيهَا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ فَهِيَ خِدَاجٌ ثَلَاثًا غَيْرُ تَمَامٍ. فَقِيلَ لِأَبِي هُرَيْرَةَ : إِنَّا نَكُونُ وَرَاءَ الْإمَامِ. فَقَالَ: اقْرَأْ بِهَا فِى نَفْسِكَ فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّه ِ  يَقُولُ. قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: قَسَمْتُ الصَّلَاةَ بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي نِصْفَيْنِ، فَنِصْفُهَا لِي، وَنِصْفُهَا لِعَبْدِي، وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ. فَإِذَا قَالَ الْعَبْدُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: حَمِدَنِي عَبْدِي؛ وَإِذَا قَالَ: الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. قَالَ اللَّهُ أثْنَى عَلَيَّ عَبْدِي. وَإِذَا قَالَ: مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ. قَالَ: مَجَّدَنِي عَبْدِي. وَإِذَا قَالَ: إيَّاكَ نَعْبُدُ وَإيَّاكَ نَسْتَعِينُ. قَالَ: هَذَا بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ. وَإِذَا قَالَ: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ. قَالَ: هَذَا لِعَبْدِي، وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ». أخْرَجَهُ السِّتَّةُ إِلَّا الْبُخَارِيَّ.

5. (2531) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім намазда «Фатиха» сүресін оқымаса, біліп қойсын, бұл намаз кәміл емес, яғни, кемшілігі бар намаз», – деген сөзді үш рет қайталады».

Бірде Әбу Һурайрадан (р.а.): «Егер имамның артында тұрған болсақ, не істейміз?» – деп сұралды. Ол былай деп жауап берді: «Сонда да іштей оқы. Өйткені мен Расулалланың (с.а.с.) былай деп айтқанын естідім: «Бір қудси хадисте Алла Тағала былай дейді: «Мен қырағатты42 Өзім мен құлымның арасында екіге бөлдім, жартысы Маған, жартысы құлыма әрі құлыма сұрағаны тиесілі. Құл «Әл-хәмду лилләһи раббил-аләмин» десе, Алла Тағала: «Құлым Маған шүкіршілік айтты», – дейді. Егер құл: «Әр-рахманир рахим» десе, Алла: «Құлым Мені мақтады», – дейді. Егер құл: «Мәлики иәумид-дин» (Дін күнінің иесі) десе, Алла: «Құлым Мені ұлықтады», – дейді. Егер де құл: «Ийәәкә нәғбуду уә ийәәкә нәстәғин» (Уа, Жаратқан!) Бір Өзіңе ғана құлшылық етіп, бір Өзіңнен ғана медет тілейміз) – десе, Алла Тағала: «Бұл Мені мен құлымның арасындағы нәрсе, құлыма сұрағанын бердім», – дейді. Құл: «Иһдинәс сиратал мустәқим. Сиратал-ләзинә әнғәмтә әләйһим ғайрил-мағдуби әләйһим уә ләд-даллин» (Қаһарыңа ұшырағандардың және адасқандардың жолына емес, Өзің нығметке бөлеген (ізгі құлдарыңның) жолына (сала көр)! – дегенде, Алла: «Бұл құлымдікі. Әрі құлыма сұрағаны беріледі, – дейді».

٦ وَفِى أُخْرَى لِأَبِي دَاوُدَ قَالَ: «قَالَ لِي رَسُولُ اللَّه ِ : اخْرُجْ فَنَادِ فِى الْمَدِينَةِ: أَنَّهُ لَا صَلَاةَ إِلَّا بِقُرْآنٍ، وَلَوْ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ، فَمَا زَادَ وَلَوْ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ فَمَا زَادَ».

6. (2532) Әбу Дәуіттегі риуаятта былай делінген: «...Расулалла (с.а.с.) маған: «Мәдинаға бар да: «Тек «Фатиха» сүресін болса да, Құранның бір бөлігін оқымайынша оқыған намаздарың намаз емес», – деп айт деді және бұған басқа ештеңе қоспады»43.

٧ وَفِى رِوَايَةٍ ذَكَرَهَا رَزِينٌ «أَنَّ رَسُولَ اللَّه ِ  قَالَ: لَا صَلَاةَ إِلَّا بِقِرَاءَةٍ. فَمَا أعْلَنَ لَنَا رَسُولُ اللَّه ِ  أعْلَنَّا لَكُمْ، وَمَا أخْفَى عَنَّا أخْفَيْنَا عَنْكُمْ. فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: أَرَأَيْتَ يَا أبَا هُرَيْرَةَ إِنْ لَمْ أزِدْ عَلَى أُمِّ الْقُرآنِ؟ فَقَالَ: قَدْ سُئِلَ عَنْ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّه ِ  فَقَالَ: إِنِ انْتَهَيْتَ إِلَيْهَا أجْزَأتْكَ، وَإِنْ زِدْتَ عَلَيْهَا فَهُوَ خَيْرٌ وَأفْضَلُ». «الْخِدَاجُ» النَّاقِصُ». «وَأُمُّ الْقُرآنِ» سُورَةُ الْفَاتِحَةِ، لِأَنَّهَا أوَّلُهُ وَعَلَيْهَا مَبْنَاهُ، وَأمُّ الشَّيْءِ: أصْلُهُ وَ مُعْظَمُهُ. وَالْمُرَادُ بِقَوْلِهِ «قَسَمْتُ الصَّلَاةَ» أيْ الْقِرَاءَةُ لِتَفْسِيرِهِ إيَّاهَا فِى الْحَدِيثِ بِهَا».وَالتَّمْجِيدُ» التَّعْظِيمُ وَالتَّشْرِيفُ.

7. (2533) Рәзин айтқан бір риуаятта былай делінген: «...Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Қырағатсыз намаз сахих емес».

Әбу Һурайра (р.а.): «Білесіңдер, біз сендерге Расулалланың (с.а.с.) естірткенін дауыстап, іштей оқығанын іштей оқыдық», – деді. Сонда бір кісі одан: «Уа, Әбу Һурайра, мен «Фатихаға» еш нәрсе қоспасам бола ма (осы жеткілікті ме?) бұған не дейсің?» – деп сұрады. Әбу Һурайра (р.а.): «Бұл сұрақ Алла елшісінен (с.а.с.) де сұралып еді. Ол (с.а.с.) былай жауап берді: «Фатихаға» басқа сүре қоспасаң да жеткілікті, ал қоссаң, сен үшін жақсырақ және абзал болады»44 деді.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыда жазылған хадистер намаз үшін «Фатиха» сүресінің қажеттілігіне назар аудартады. Расулалла (с.а.с.) бірнеше бұйрық, ескертулерімен намазда «Фатиханы» оқуды бұйырған.

Бұл хадистерден ғалымдардың басым көпшілігі «әлсіз адамнан басқа барлық адамға «Фатиха» сүресін оқу – уәжіп, басқа сүрені оқу оны алмастыра алмайды» деп бірауыздан келіскен. Бұл көзқарасты ұстанған ғұламалардың басым көпшілігінің арасында Имам Шәфиғи жән Мәликтің де аты аталады.

Ал Әбу Ханифа мен кейбір ғалымдар «Фатихасыз намаз дұрыс саналады, өйткені оның дұрыс болуы үшін Құраннан бір аятты оқу – уәжіп», – деген үкім берген. Олар осы үкімді берерде №2532 хадиске сүйенген. Өйткені бұл хадисте «Фатиха» емес, Құранның бір бөлігі шарт етілген. Олар сонымен қатар №2531 хадисте айтылған нұқсан (хидаж) деген сөзді де жорамал жасап: «Мұнда намаз бұзылады демеген, «толық болмайды» деп тұр. Толық емес намазға рұқсат», – деген.

Айта кету керек, бұл көзқарасты ұстанғандар да «Фатиха» сүресінің қажеттілігін жоққа шығармайды. Олар «Кейбір кездерде «Фатиханы» оқымаған жағдайда намаз рұқсат бола ма, жоқ па?» деген мәселеге қатысты «рұқсат болады» деген. Олар қалыпты жағдайда «Фатиха» сүресін оқу шарт екенін айтқан.

2. Жоғарыдағы хадистерде және әсіресе, №2533 хадисте басқа бір мәселе проблема ретінде алдымызға шығып отыр. Ол «Тек «Фатиха» жеткілікті ме әлде зәм (қысқа) сүре уәжіп пе?» деген мәселе. Хадисте Әбу Һурайра (р.а.) бұл мәселе жайында Расулалладан естіген пәтуа бойынша «Фатихадан» басқа нәрсе оқудың уәжіп емес екенін, қалаған адамның ерікті түрде оқи алатынын, оқудың артықшылығы мол, сауапты амал екенін білдіреді. Зәм (қысқа) сүре деп аталатын «Фатихадан» бөлек нәрсе оқудың уәжіп емес екендігі жайында ғалымдар бірауыздан келіскен деп айтқандар да болған. Алайда Қуртубидің бұл талабы шындықты білдірмейді. Өйткені басқа риуаяттарға сүйенген бір топ Ханафи ғалымдары парыз намаздардың алғашқы екі рәкатында «Фатихадан» кейін басқа сүре немесе оның орнын басатын аят(тардың) оқылуын уәжіп санаған.

٨ وَعَنْ أَبِي سَعِيدٍ  قَالَ: «أُمِرْنَا أَنْ نَقْرَأَ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَمَا تَيَسَّرَ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

8. (2534) Әбу Сағид (р.а.) былай дейді: «Біз намазда «Фатихамен» бірге жеңіл келген аяттарды оқуға әмір етілдік»45.

٩ وَعَنْ جَابِرٍ  قَالَ: «مَنْ صَلَّى رَكْعَةً لَمْ يَقْرأْ فِيهَا بِأُمِّ الْقُرآنِ فَلَمْ يُصَلِّ إِلَّا أَنْ يَكُونَ وَرَاءَ الْإمَامِ». أخْرَجَهُ مَالِكٌ وَالتِّرْمِذِيُّ.

9. (2535) Жәбир (р.а.) былай деген: «Кімде-кім «Фатиханы» оқымай бір рәкат намаз оқитын болса, егер ол имамның артында тұрған болмаса, намазы намаз саналмайды»46.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Осы екі риуаяттың біріншісі, намаздың дұрыс болуы үшін «Фатихамен бірге Құраннан тағы біраз оқу қажет екеніне назар аудартса, екінші риуаят имамға ұйыған адамды қырағатқа жауаптылықтан босатады.

Мәселеге қатысты кейбір егжей-тегжейді былай тізбектеуге болады:

• Ғалымдар қырағатты: «Кісінің өзі еститіндей дәрежеде тілімен айтуы» деп сипаттаған. Ендеше, аяттың мағынасын ойлау, ақли тұрғыда тәфәккур (ой жүгірту) қырағат саналмайды. Ғалымдардың көзқарасы бойынша, қырағат оқуға тыйым салынған жүніп, хайыз немесе нифас халіндегі әйелдерге аяттарды ойша тәфәккур (терең ой) етуге тыйым салынбағаны сияқты, намаз оқыған адамның қимылымен тілге алмайынша аяттың мағыналарын тек ойлау да қырағат саналмайды.

• Намазда «Фатиха» сүресін оқу Имам Шәфиғи, Мәлик және Ахмад ибн Ханбалдың көзқарасы бойынша – парыз, Әбу Ханифаның пікірінше – уәжіп. Әбу Ханифа «Фатихадан» кейін Құранның бір көлемін оқуды парыз деп түсінген. Оның ойынша, бұл көлем – қысқа болса да бір-аят.

Яғни, Әбу Ханифа жеңіл келген, қысқа бір аят оқу парыз десе, Имам Әбу Юсуф пен Имам Мұхаммед үш қысқа аят не бір ұзын аят оқу парыз деген.

Әбу Ханифаның пікірінше, парыз болған қырағат:

• Нәпіл намаздардың әр қырағатында.

• Үтір намаздың әр рәкатында.

• Екі рәкаттық парыз намаздардың әр рәкатында.

• Төрт немесе үш рәкаттық намаздардың кез келген екі рәкатында парыз. Төрт немесе үш рәкаттан тұратын намаздарда парыз болған қырағаттың алғашқы екі рәкатында оқылуы – уәжіп.

• Үш және төрт рәкаттық парыздардың үшінші және төртінші рәкатында қырағат рұқсат етілген. Тәсбих немесе үш тәсбих уақытында тыныштықта тұру рұқсат болса да, қырағат абзал. Қырағат оқу кезінде «Фатиха» сүресін оқу – сүннет.

2. Әбу Сағид (р.а.) хадисіндегі «Фатиха» сүресіне қосылып оқылатын басқа аят(тар) мәселесіне келетін болсақ, оны кейде зәм (қысқа) сүре деп атайды. Бұл да уәжіп. Ол мына кездерде оқылады:

• Парыз намаздардың алғашқы екі рәкатында

• Үтір намазының әрбір рәкатында

• Нәпіл намаздардың әр рәкатында, бір сүре немесе бір сүреге тең келетін аятты «Фатихаға» қосымша оқу Әбу Ханифаның көзқарасы бойынша – уәжіп. Қалған үш имам «Шәфиғи, Мәлик, Ахмад (рахимаһуллаһ) бойынша – сүннет.

3. ЕСКЕРТУ:

1) Бір әріп немесе бір сөзден тұратын аяттарды оқу – парыз қырағаттың орнын баспайды. Бұған ғалымдар бірауыздан келіскен. Бір әріптен тұратын аятқа мысалن (нун); сөзге мысал مُدْهَامَّتَانْ (мудхаммәтан) жатады.

2) Бір аяттан басқасын оқуға шамасы жетпейтін дәрменсіз адам47 Имам ағзамның пікірінше, сол аятты бір рет оқыса жеткілікті.

Әбу Юсуф пен Мұхаммедтің көзқарасы бойынша, ол үш рет қайталауы керек. Үш аятты оқи алатын адамның бір аятты үш рет оқуы екі имам пікірі бойынша рұқсат емес. Әбу Ханифа және оның қос шәкірті «Фатиха» сүресін оқуды парыз деп қабылдағаны үшін бұл мәселе тек қана Ханафилер арасында ғана бар.

١٠ وَعَنْ وَائِلٍ بْنِ حُجْرٍ  قَالَ: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّه ِ  قَرَأ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ. فَقَالَ: آمِينَ، وَمَدَّ بِهَا صَوْتَهُ».وَفِى رِوَايَةٍ: «رَفَعَ بِهَا صَوْتَهُ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ.

10. (2536) Уайл ибн Хужр (р.а.) былай дейді: «Расулалланың (с.а.с.) «ғайрил-мағдуби әләйһим уә ләд-даллин» деп оқығаннан кейін «әмин» деп даусын созғанын естідім»48.

١١ وَعَنْ بِلَالٍ : «أَنَّهُ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّه ِ لَا تَسْبِقْنِي بِآمِينَ». أخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

11. (2537) Біләлдің (р.а.) айтуынша, Расулалла (с.а.с.) намазда «әмин» дегенде, өзі: «Уа, Расулалла! Мені «әминнен» шет қалдырма!» – деген»49.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Келесі екі хадистен (№2538 және №2539) Расулалла (с.а.с.) «Фатиха» сүресін оқығанда, мейлі имамға ұйыған болсын, мейлі жеке оқысын «әмин» деп айтуды әмір етіп, бұған ынталандыратынын көруге болады.

Осы екі риуаяттың біріншісіне Алла елшісінің (с.а.с.) өзінің «әмин» дегенін көрумен қоса оны айтудың да әдебін үйренеміз. «Әмин» дегенде дауыс біраз көтеріліп, созылады. Бұдан басындағы әлифтің созылуы деп ұғынылатыны сияқты дауыс басқаларға естілетіндей дәрежеде көтерілуі керек деп те түсінілген. Негізі, кейбір риуаяттарда бірінші саптағылар еститіндей дәрежеде көтерілетінін және бұған жамағаттағылардың бәрінің қатысқанын анық көрсетеді.

حَتَّى يَسْمَعَهَا الصَّفُّ اْلأوَّلُ فَيَرْتَجُّ بِهَا الْمَسْجِدُ

Бұл риуаяттарды негізге алған Шәфиғи, Ахмад және Исхақ сынды ғалымдар «Намаз оқушы «Фатихадан» кейін «әминді» айтқанда даусын сәл көтеруі – сүннет» деген үкім берген.

Әбу Ханифа және Имам Мәлик «әминді» дауыстап емес, іштей айтуды абзал көрген. Олар Ахмад ибн Ханбал, Әбу Яғла және Хаким тарапынан түсіндірмесі жасалған бір риуаятқа сүйенген. Сондай-ақ Уайл ибн Хужр жеткізген риуаяттар жайында хадис ғұламаларының талас-тартыстары сөз етілген болса да, оларға егжей-тегжейлі тоқталуды мақсат етпейміз.

2. Екінші хадисте (№2537) берілген әзірет Біләлдің сөзіне Хаттаби былай түсіндірме жасаған: «Менің ойымша, хадистің мағынасы мынадай болуы мүмкін: әзірет Біләл (Расулаллаға ұйыған болса да намазда) «Фатиха» сүресін рәкаттағы екі кідірістің біріншісінде оқыған. Бірақ «Фатиханы» аяқтамай жатып, Алла елшісі (с.а.с.) «Фатиханы» оқып аяқтап, «әмин», – дейді. Осы себепті, әзірет Біләл Расулалладан өзінің қырағатын аяқтайтындай дәрежеде кешіктіруді өтінген. Себебі өзінің әмині мен Расулалланың әмині бір уақытта айтылып, сол арқылы Алла елшісі (с.а.с.) бөленетін берекетке қол жеткізгісі келген. Ең дұрысын Алла біледі!»

Хаттаби кейбір ғалымдардың мынадай жорамал жасағанын жазады: «Әзірет Біләл азан шақырған жерден қаматты да айтты. Бұл жер ең артқы сап болатын. Ол енді «Қад қаматис салаһ» деп айта бергенде, Алла елшісі (с.а.с.) бірден ифтитах тәкбірін алып, намазды бастап жібереді. Сол үшін әзірет Біләл қырағатқа ілесе алмай кешігеді. Содан кейін Расулаллаға жүгініп, қырағат пен әминге ілесетіндей уақыт беруді өтінген».

Бәйхақидің бір риуаяты бойынша, Әбу Һурайра осыған ұқсас ұсынысты Мәруанға жасаған. Өйткені Әбу Һурайра Мәруанның азаншысы болған. Бұл хадис Бұхаридің пікірлерінің арасында وَكَانَ اَبُو هُرَيْرَةَ يُنَادِي الْإمَامَ َلَا تَفُتْنِي بآمِينَ «Мен әминді жіберіп алмайын!» деп берілген. Ибн Хажардың Бәйхақиден жеткізген анық риуаяты бойынша, Әбу Һурайраның мақсаты – намазда әминді имаммен бірге айту болған: «Әбу Һурайра (р.а.) Мәруанның азаншысы болды. Ол оған өзінің сапқа тұрғанына көз жеткізгенге дейін «уә ләд-даллинді» айтуға асықпау керектігін айтты. Ибн Хажар сөзін жалғастырып: «Әбу Һурайра қамат оқумен, саптарды түзетумен айналысқан, ол осыған байланысты Мәруанға «Мені әминнен шет қалдырма!» деу арқылы «Әминді жіберіп алмайын» деп ескерткен» деген.

Әбу Һурайра Бахрейнде азаншылық қызмет атқарған кезде, дәл сол ескертуді әл-Ағла ибн әл-Хадрамиге жасағаны жайында риуаяттар бар.

3. Ханафилер сөз еткен хадисті басшылыққа ала отырып, имам азаншы қаматты аяқтамас бұрын намазды бастауы керек деген үкім берген.

«Әмин» деп айтудың артықшылығы

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ : «أَنَّ رَسُولَ اللَّه ِ  قَالَ: إِذَا أمَّنَ الْإمَامُ فَأمِّنُوا، فَإِنَّهُ مَنْ وَافَقَ تَأمِينُهُ تَأمِينَ الْمَلائِكَةِ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ. قَالَ ابْنُ شِهَابٍ: وَكَانَ رَسُولُ اللَّه ِ : يَقُولُ: آمِينَ». أخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

1. (2538) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Имам «Ғайрил-мағдуби әләйһим уә ләд-даллин» деген кезде сендер де «әмин» деңдер, кімде-кімнің «әмин» деуі періштелердің «әмин» деуіне дәл келсе, жасаған күнәлары кешіріледі».

Ибн Шиһаб былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) «Әмин» дейтін»50.

٢ وَفِى أُخْرَى لِلْبُخَارِيِّ: «إِذَا أمَّنَ الْقَارِئُ فَأمِّنُوا فَإِنَّ الْمَلائِكَةَ تُؤَمِّنُ، فَمَنْ وَافَقَ تَأمِينُهُ تَأمِينَ الْمَلائِكَةِ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ».

2. (2539) Бұхаридегі риуаятта былай делінген: «Қари (Құран оқушы) «әмин» деген кезде сендер де «әмин» деңдер, кімде-кімнің «әмин» деуі періштелердің «әмин» деуіне дәл келсе, жасаған күнәлары кешіріледі»51.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Ғұламалардың басым көпшілігінің пікірінше, «әмин» сөзі – «Дұғамызды, тілегімізді қабыл ал!» деген мағынаны білдіреді. Әминнің мағынасына қатысты басқа да түрлі пікірлер мен жорамалдар айтылған: «Осылай болсын», «Жәннаттағы бір дәреже, айтқан адамға берілуі уәжіп болады», «Алла Тағаланың есімдерінің бірі» т.б.

Бұл сөз араб тіліне Иврит және Ассирия тілдерінен енген деп айтылған.

2. «Имамның «әмин» деп айтуының мағынасын түсіну үшін мынадай нәрселер айтылған:

• Имам да «әмин» дейді, хадистің сырттай мағынасы осыны білдіреді.

• «Имам дұға еткен кезде» деген сөз, «Фатиханы» «Иһдина» деген аяттан аяғына дейін оқығанда» дегенді білдіреді. Өйткені «әмин» – дұға.

• «Имам «әминді» тілейтін жерге келгенде» деген жер «уә ләддаллин» сөзі, яғни, «Фатиханың» соңы.

Бірінші жазылған мағына хадистің сыртқы мағынасына сәйкес келгендіктен алдымен осы негіз есепке алынған және соған сүйене отырып, имамның да «әмин» деп айтуы дұрыс деген тұжырым жасалған.

Бірақ Имам Мәлик екі сөзінің біреуінде: «Имам қырағатты жария оқығанда «әмин» деп айтпайды» деген. Басқа риуаятта жария және іштей оқығанда деп ажыратпастан, мутлақ (абсолютті) тіркеспен: «Имам айтпайды» деген.

Көріп отырғанымыздай, бұл мәселеде егжей-тегжейіне қатысты кейбір қайшылықтар бар, бірақ тақырыбымыз тұрғысынан маңызды емес.

3. Расулалла (с.а.с.) қайталанып келген хадистерінде мүминдерді «Фатиха» оқығанда мейлі намазда болсын, намаздан тыс болсын «әмин» деп айтуға ынталандырған. Төмендегі хадистердегі сияқты: اِذَا قَالَ اْلإمَامُ وَلَا الضَّالِّينَ فَقُولُوا: آمِينَ فَإِن َّالْمَلَائِكَةَ تَقُولُ: آمِينَ إِنِ الْإمَامُ يَقُولُ آمِينَ «Имам «уә ләд-даллин» деген кезде сендер де «әмин» деңдер, өйткені имам «әмин» дегенде, періштелер де «әмин» дейді».

يَجْتَمِعُ مَلَأٌ فَيَدْعُو بَعْضُهُمْ وَيُؤْمِنُ بَعْضُهُمْ إِلَّا أجَابَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى

«Бір топ бір жерге жиналып, бір бөлігі дұға етіп, екінші бөлігі «әмин» десе, Алла Тағала міндетті түрде оған жауап береді.

4. Екінші хадисте (№2539) айтылған қари «имам» дегенді білдіреді. Алайда қари мағынасынан кез келген «Фатиха» сүресін оқитын адам меңзелген болуы мүмкін екені де түсінілген. Өйткені мутлақ (абсолютті) ретінде «әмин» деп айтуға ынталандыратын хадистер бар. Мәселен, жоғарыда берілген екінші және үшінші хадис осыған мысал бола алады.

Намазда оқылатын сүрелер

١ عَنْ أَبِي بُرْدَةَ  قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّه ِ  يَقْرَأُ فِى صَلَاةِ الْغَدَاةِ مَا بَيْنَ السِّتِّينَ إلَى الْمِائَةِ». أخْرَجَهُ النَّسَائِيُّ.

1. (2540) Әбу Бурда (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) таң намазында алпыстан жүз аятқа дейін оқитын»52.

٢ وَعَنْ عَمْرٍو بْنِ حُرَيْثٍ  قَالَ: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّه ِ  يَقْرأُ فِى الْفَجْرِ إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ». أخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِيُّ، وَاللَّفْظُ لَهُ.

2. (2541) Амр ибн Хурәйс (р.а.) былай дейді: «Расулалланың (с.а.с.) таң намазында «Изәш-шәмсу кууират («Нәбә» және «Тәкуир») сүрелерін оқығанын естідім»53.

٣ وَعَنْ عَبْدِاللَّه ِ بْنِ السَّائِبِ  قَالَ: «صَلَّى لَنَا رَسُولُ اللَّه ِ  الصُّبْحَ بِمَكَّةَ فَاسْتَفْتَحَ سُورَةَ الْمُؤْمِنينَ حَتَّى إِذَا جَاءَ ذِكْرُ مُوسَى وَهَرُونَ أَوْ ذِكْرُ عِيسَى شَكَّ الرَّاوِي أخَذَتْهُ سَعْلَةٌ فَرَكَعَ». أخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا التِّرْمِذِيَّ، وَهَذَا لَفْظُ الْبُخَارِيِّ، لَكِنَّهُ أخْرَجَهُ تعْلِيقًا.

3. (2542) Абдулла ибн Сайб (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) бізге Меккеде таң намазын оқытты. Намазды «Муминун» сүресін оқудан бастады. Әзірет Мұса мен Харунның немесе әзірет Исаның дұғасына жеткенде (рауи бұл жерде кідірді) Расулалланы (с.а.с.) жөтел қысып, бірден рукуғқа барды»54.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаят Расулалланың (с.а.с.) намаз кезінде сүрені жартысынан тоқтатқанын айтады. Мұны негізге алған бір топ ғалымдар: «Хадисте қырағатты жартысынан тоқтатуға және сүренің бір бөлігін ғана оқуға рұқсат бар» деген. Имам Mәликтің пікірінше, бұл – мәкрүһ. Кейбір ғалымдар сүренің ішіндегі әзірет Мұса мен әзірет Харунға қатысты дұға аят ортасында болғандықтан намазда аятты үзуге болады деген. Мұны мәкрүһ деп айтқандар да болды, бірақ мәкрүһ екенін дәлелдейтін ешбір дерек көрсете алмады. Бұған қайшы рұқсат екенін білдіретін көптеген дәлел бар. Алайда мынаны да айта кету керек, Нәуәидің пікірінше, ұзын сүренің жартысын оқығаннан гөрі, қысқа сүрені толық оқыған жақсы. Өйткені оқыған адам үшін бір-бірімен байланыстырылған сөздерді басынан бастап соңына дейін жеткізіп, аяқтау – мұстахаб. Ұзын сүрелердің байланыстырылған бөліктерін бәрі бірдей біле бермейді. Олай болса, байланысы жоқ жерден тоқтатпау үшін қысқа бір сүрені толық оқу – мәндуб.

2. Хадистен «Жөтел қысқан жағдайда намаз бұзылмайды» деген үкім шығарылған. Ибн Хажар: «Жөтел пайда болған кезде, қырағатты тәрк ету, қырағатты жөтеліп жалғастырғаннан жақсы. Тіпті ұзын оқылуы абзал саналған намаздарда қырағат жеңілдетілген болса да» деген.

٤ وَعَنْ جَابِرٍ بْنِ سَمُرَةَ : «أَنَّ رَسُولَ اللَّه ِ : كَانَ يَقْرأُ فِى الْفَجْرِ بِقَافٍ وَالْقُرآنِ الْمَجِيدِ وَنَحْوِهَا، وَكَانَتْ صَلَاتُهُ إلَى التَّخْفِيفِ». أخْرَجَهُ مسْلِمٌ.

4. (2543) Жәбир ибн Сәмура (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) таң намазында «Қаф уәл-қуранил-мәжид» («Қаф» сүресін) және соған ұқсас сүре оқитын. Расулалла (с.а.с.) намаздарды жеңіл оқытатын»55.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Алла елшісінің (с.а.с.) таң намаздарында қырағатты ұзын оқығанын, басқа уақыттарда қысқа оқығанын білдіретін риуаяттар саны өте көп. Бұл риуаяттар – олардың бірнешеуі ғана. Соңғы риуаятта айтылған қырағатты жеңіл оқу сөзі, аз көлемді аят оқып, қырағатты созбай, қысқа қайыру деген мағынаға келеді.

2. Бұл тақырыптағы бір топ хадистерге көз салғанымызда, ардақты Пайғамбардың намаз қырағатын жағдайға қарай созғаны немесе қысқа қайырғаны түсінікті болады. Сондықтан Ханафилер жамағатқа ауыр болмайтын болса, имамның қырағатты созуы «сүннет» деп қабылдаған.

Шәфиғилер жамағат қырағаттың созылуына разы екенін ашық айтса, имамның созуы – сүннет деген. Тек жұманың таң намазында ғана жамағаттың келісімінсіз қырағатты созу – сүннет болады.

Мәликилер кейбір шарттарда қырағатты созуды мәндуб санаған. Ол шарттар мыналар:

1. Жамағат аз болады, көп болмауы керек;

2. Жамағат Құранның ұзақ оқылуына келісімін беруі керек немесе олардың разы екені бет-әлпетінен түсінікті болуы керек.

3. Жамағатта үзірлі адамның жоқ екенін анықтап алу керек немесе жорамалдануы керек.

Егер осы шарттардың бірі болмаса, қысқа оқыған абзал.

3. Бес уақыт намазда оқылатын көлем әр уақытқа байланысты әртүрлі қабылданған.

Ғалымдар сүннет мынау дейді:

• Таң және бесін намаздарында «Тиуал муфассал» (ұзын) сүрелер оқылады. Таң намазы бесін намаздан ұзын оқылады.

• Екінті және құптан намазында «Аусат» (орташа ұзындықтағы) сүре