Зекет бөлімі

1. Зекет деген не?

«Зекет» сөздікте «өсу», «арту» деген мағыналарды білдіреді. Бұл сөз тек қана өсімдіктер үшін емес, жануарларға қатысты да қолданылады. Сондай-ақ «зекет» сөзі «тазалану» деген мағынаға да келеді. Шариғаттағы мағынасы екеуін де қамтиды. «Өсу» деген мағынасын алатын болсақ, зекеттің берілуі себепті малдың артуын немесе зекет беру арқылы адамның сауабы артады дегенді білдіреді. Сонымен қатар, «зекеті берілуі тиіс малдар», «сауда-саттық», «егістік секілді өсетін, артатын дүниелер» деген мағынаға да келеді. Бұл мағыналарды қуаттайтын аят-хадистер бар. Ал «тазару» мағынасына келетін болсақ, хадистерде зекеттің адамның жанын сараңдық кірлерінен тазалап, күнәлардан арылтатыны айтылады.

Ғалымдар Құран Кәрімде айтылған парыз және мұстахаб садақаларға «нафақа», «хақ», «афу» секілді сөздермен баяндалған садақаның түрлеріне де жалпылама «зекет» атауының берілгендігін айтады.

Зекетке мынадай анықтама берілген: «Зекет дегеніміз – бір жыл толған нисап мөлшеріндегі мүліктің бір бөлігін Һашим және Мутталиб ұрпақтарының тысындағы бір пақырға немесе сол сияқты адамдарға беру». Зекеттің рүкіні (негізі, тірегі) – ықылас. Ал шарты мен себебі – малға бір жыл бойы иелік ету. Бұл мүлікке иелік етушінің де мұсылман, ақылды, балиғат жасына жеткен және азат кісі болуы міндетті. Ықылас – бір Алланың разылығы үшін беру деген сөз.

2. Зекеттің маңызы

Ислам дінінде иманнан кейінгі екі негіздің бірі намаз болса, екіншісі – зекет. Осы себепті ғалымдар «Зекет – Исламның үшінші тірегі», – деген. Құран кәрім әрдайым намаз бен зекетті бірге айтады. «Намаз оқыңдар» деген соң бірден «Зекет беріңдер» деп бұйырады.

Зекеттің намаздан ажырамай қатар әмір етілуі Ислам дінінің тек қана ақыреттік өмір мен ғибадаттарға ғана көңіл бөлмейтіндігін білдіреді. Исламның дүние тіршілігі мен ақырет өмірін бір-бірінен бөліп-жармай, екеуін құстың қос қанатындай көретін мәдениетке ие екендігн көрсетеді.

Зекет беру арқылы материалдық өміріміз ретке келіп, мемлекеттің тіршілік тамырының бойына қан жүгіреді, сонымен бірге Алланың разылығына ие болу арқылы мәңгілік өмірде бақытқа кенелуге де жол ашылады. Көріп отырғанымыздай, зекет – таза дүниелік салық та емес немесе тек қана ақыреттік мақсаттағы ғибадат та емес. Осы екеуін де бойына қамтыған һәм мемлекетті мығым ұстап тұратын – салық, әрі ақыреттік бақыттың шарты болып табылатын – ғибадат.

Пайғамбар сөзімен айтар болсақ, зекет – Исламның алтын көпірі. Ақырет пен бұ дүниенің арасына салынған, екеуін бірлестіруші көпір. Фәни мен бақиды, халық пен өкіметті, бай мен кедейді, материалдық дүние мен руханиятты, Алла мен құлды бір-біріне жалғайтын көпір. Зекет арқылы байдың малы кірден, көңілі сараңдықтан тазарғаны секілді, кедейдің де жүрегі көре алмаушылық пен кек сақтаудан арылады. Осылайша қоғам өзара үйлесім табады. Зекеттің парыздығына бойсұнып кедейге көмек қолын созған бай кісінің оларға деген мейірімі оянады, кедейдің байларға деген құрметі мен сүйіспеншілігі артып, алғысын жаудырады. Бұл өз кезегінде қоғамның тыныштық пен береке-бірлікте болуының басты шарты. Мұндай жүйенің болмауы қоғамда бір-біріне дұшпан екі топты дүниеге әкелері сөзсіз. Сосын бұлардың арасында мәңгілік бітпес дау-дамай мен өшпенділік орын алады. Зекеттің арқасында Ислам әлемі аталған келіспеушіліктерден аулақ болды. Мұсылмандар осы жүйеге берік болатын болса, бұдан кейін де Ислам қоғамына бүлікшіл-коммунистік пікірлер бас сұға алмасы анық.

3. Зекеттің парыз болуы

Зекеттің парыз болған уақыты жайлы әртүрлі көзқарастар бар. Һижреттен бұрын парыз етілгені жайлы айтқандармен қатар, һижреттен кейінгі бірінші және тоғызыншы жылдар арасындағы уақыттарды айтқандар болған. Бұлардың әрқайсысын қуаттайтын риуаяттар бар. Осы әртүрлі көзқарастарды баян еткен ибн Хажар «Тоғызыншы жылы парыз қылынған еді» деген көзқарастың ақылға қонымсыз екендігін айтады. Өзі бесінші жылдан бұрын парыз болғандығына ишарат етіп, нақты пікір білдіруден бас тартқан.

4. Зекетке қызықтыру

Құран кәрім «Әй, иман келтіргендер! Кәпірлердің өздері бір-бірлерінің жәрдемшілері. Егер сендер мұны істемесеңдер, жер бетінде бүлік пен үлкен бұзғыншылық орын алады»1, – деп, мұсылмандарды бір-біріне жәрдемдесуге шақырады. Егер мұны тәрк ететін болса, қоғамның тыныштығы бұзылып, береке-бірлігі азайып, бұзғыншылық орын алатынын айтады. Ал зекет болса, осы жәрдемдесуді жүзеге асыратын ең маңызды құрал ретінде Құранда отыздан астам аятта әмір етілген. Алла елшісі де (с.а.с.) Алла әмірінің орындалуы үшін көптеген өсиеттерінде мұсылмандарды зекет беруге ынталандырған. Сондай хадистердің бірнешеуін төменде келтіреміз:

«Зекет – Исламның көпірі».

«Малдарыңды зекетпен қорғаңдар, ауруларыңды садақамен емдеңдер, бәле-жалаларға дұғаларыңды қарсы қойыңдар».

«Малыңның зекетін беруің – мойныңдағы қарызыңнан құтылуың».

«Малыңның зекетін беруің – өзіңді оның жамандығынан қорғағаның».

«Садақа малдың мөлшерін кемітпейді, керісінше, арттырады».

«Зекеті берліген мал «кәнз» (қазына) емес, тіпті топыраққа көмілген болса да»2.

«Зекеті берілмеген әрбір мал-мүлік қазына болып есептеледі, тіпті ашықта (яғни, жерге көмілмеген) болса да».

«Зекетін берген адам мойнындағы (кедейдің) ақысын өтеген болып есептеледі. Ал артығымен беру одан да абзал».

«Парыз зекетті өте. Өйткені ол сені тазартады. Туысақандық байланысты үзбе. Тіленшінің, көршінің және кедейдің ақысын бер».

«Малыңыздың зекетін беруіңіз – мұсылмандығыңызды кемелдендіреді».

«Мұсылмандығыңыздың кемелдігі – зекетіңіздің берілуі».

«Зекетін өтеген, қонаққа құрмет көрсеткен, қиындыққа тап болғандарға көмектескен кісі сараңдықтан құтылады».

«Алла зекетін бермеген адамның намазын қашан екеуін бірге орындағанға дейін қабыл етпейді. Өйткені Алла Тағала намаз бен зекетті (Құранда қатар айту арқылы) біріктірген. Сендер олардың арасын ажыратпаңдар».

«Алла Тағала иман мен намазды тек зекетпен бірге ғана қабыл етеді».

«Кімнің зекет беретін малы жоқ болса, «Аллаһуммә салли алә Мухаммәдин абдикә уә расуликә уә аләл мумининә уәл муминәт уәл мүслиминә уәл муслимәт» (Уа, Алла Тағалам! Құлың әрі елшің Мұхаммедке, мүмін ерлер мен мүмін әйелдерге, мұсылман ерлер мен мұсылман әйелдерге мейіріміңді төк!) – десін. Бұл сөз ол үшін зекеттің орнына жүреді».

«Егер зекетіңді берсең, мойныңдағы қарызыңды өтеген боласың. Кім харам малды жинаса, сосын оның барлығын бірдей садақа еткен болса да, ешқандай сауап ала алмайды, сондай-ақ, оның обалы да мойнынан түспейді».

5. Зекет салық па?

Құран кәрімде зекет, садақа, нафақа және хақ секілді сөздердің бір-біріне жақын мағынада қолданылғандығын, бәрінің де салық мағынасын бере отырып, «зекет» сөзі арқылы жалпылама айтылғанын да баяндадық. Тармақты мәселелерге келген кезде бұлардың арасында кейбір айырмашылықтардың бар екенін көреміз. Мәселен, зекеттің анықтамасын айтқан кезімізде бір жыл толған мүліктен алыну шарты, Һашим мен Мутталиб ұрпақтарына харам екендігі туралы түсіндірілді. Сондай-ақ мемлекеттің хумус (1\5), ұшыр (1\10), хараж секілді әртүрлі атаулар берілген басқа да кірістері, яғни «салықтары» бар. Ислам мемлекетінде бұлардың жиналу және жұмсалу жолдарында аз-кем айырмашылықтар бар. Мысалы, хумус әһл-бәйтке адал болса, зекет алу харам. Олай болса, Исламның жеке-жеке түсіндірген бұл кірістерін қазіргі зайырлы мемлекеттің терминдері тұрғысынан «салық» деген жалпылама атаудың аясына кіргізіп, зекетке салық деген үкім беріп, осы үкімнің негізінде мемлекетке төленген салықты зекет деп есептеп, зекет беруден жалтаруға тырысу дін тұрғысынан өте қауіпті жағдайға әкелуі мүмкін. Мұсылман адам мұндай күмәнді нәрселерден бойын аулақ ұстауға міндетті. Бұл мәселеде күмәнді сейілту үшін екі нәрсені білуіміз керек:

1) Бүгінгі таңда салық төлеу жүйесі шариғи негіздерге сәйкес келе ме? Яғни, дін тұрғысынан берілуі міндет болған мөлшерді толығымен беріп жүрміз бе? Мәселен, бүгінгі таңда мемлекет ұшыр алмайды. Сондай-ақ саудамен айналысушылардан белгілі бір шарттар негізінде салық алғанымен, жеке мүлікке жататын дүние-мүліктерден, алтын мен күміс тәріздес әшекейлерден салық алмайды. Ал мұсылман адам діннің бұл мүліктерде әмір еткен зекетін беруі тиіс.3

2) Жиналған салықтар дін талап еткен орындарға жұмсала ма? Зекеттің Құранмен бекітілген жұмсалатын жерлері бар. Бүгінгі зайырлы мемлекеттер оны есепеке алмайды. Мұсылман бұл тұрғыдан да зекет секілді маңызды мәселеге асқан ұқыптылықпен мән беруі тиіс. Күмәннан аулақ болу үшін зекетін шариғи негіздерге сай есепетеп, нақты шарттарға және өзінің ожданына сәйкес айналасындағы мұқтаждарға беру – бұл мәселеден шығудың жалғыз күмәнсіз жолы екендігі көрінеді.

Бұл мәселеде өте жақсы білінуі керек болған нәрсе мынау: Зекет – ең алдымен құлшылық және кедейдің ақысы. Бұл құлшылық діннің әміріне сай орындалуы тиіс. Дін зекеттің байлардан алынып, сол өлкенің кедейлеріне таратылуын әмір еткен. Артық болса Бәйтул-малға (мемлекеттің қазынасына) жіберіледі. Алла елшісі (с.а.с.) бұл мәселені Йеменге уағыз-насихат, халықты жақсылыққа бағыттау, салық жинау және қазылық (дау-дамайлы істерге үкім беру) үшін жіберген Муғаз ибн Жәбәлға анық әмір еткен: «Сен кітап иесі бір қауымға кетіп барасың. Оларға Алла Тағала малдарында зекетті парыз қылғанын ескерт. Бұл байларынан алынып, кедейлеріне беріледі...»

Ислам ғалымдары зекеттің жиналған аймақтың тысына шығарылуы жөнінде түрлі пікірлер білдірген. Ханафи ғұламалары шығаруға рұқсат десе, Шафиғи, Мәлики және басқа да көпшілік ғалымдар шығаруға болмайтындығы жөнінде бірауыздан келіскен. Сыртқа шығарып қойған жағдайда Шафиғилер сол жердің мұқтаждығына қарай жұмсалып, қалғаны жиналған жерге кері қайтарылады десе, Мәликилер ол жерде бар ма, жоқ па, ешбіріне қарамастан кері қайтарылуы тиіс деген.

Тұрғылықты жердің қажеттілігінен артылғаны және басқа да себептермен қазынада жинақталған ақшалар алдымен жәрдемге мұқтаж болғандарға жұмсалады. Бұл жайлы аятта былай дейді: «Садақалар (яғни, пақырлардың иелігіне берілу үшін жиналған салықтар) Алланың бір парызы ретінде тек қана:

1. Кедейлерге,

2. Міскіндерге,

3. Зекетті жинауға және таратуға міндеттелген қызметкерлердің ақысына,

4. Жүректерін (мұсылмандыққа) жақындастыруды қалағандарға,

5. Құлдарға,

6. Тұтқындарға,

7. (Қарызының тысында нисап мөлшерінде мүлкі жоқ) қарызға батқандарға,

8. Алла жолында жұмсауға,

9. Жолаушыға (яғни, өз жерінде бай болғанымен де, шариғатқа қайшы болмаған сапарда жүріп мұқтаж күйге түскен жолаушыларға) беріледі...»4

Бұл жерде 3, 4-ші және 8-тармақты шығарсақ, қалған алты тармақтың да мұқтаж жандар екенін көреміз. Яғни, қазына малын жұмсауда алдымен мұқтаж адамдардың жағдайын түзеу бұйырылған. Қазір салықтардың жұмсалуында бұл нәзік мәселелер жеткілікті мөлшерде назарға алынбайтындығын ескерсек, Алла Тағаланың үндеуі өзіне бағытталған және осы үндеуге қаншалықты бойсұнғандығы тұрғысынан есепке тартылатын бір мұсылман кісінің зекетін Алланың бұйрығына сай мөлшерде беруі тиіс екендігіне тағы да көзіміз жетеді. Сондай-ақ адамның жеке мүлкінің зекеті оның ар-ожданының еркіне берілген нәрсе.

6. Зекет берілуі тиіс заттар

Бұл тақырыпты Омар Насухи Билмен былай қысқаша баяндайды: «Мүлік жасырын (көрінбейтін) және жария (көрінетін) болып екіге бөлінеді. Қағаз ақшалар мен үйде немесе дүкенде тұрған сауда заттары көрінбейтін мүлік болып есептеледі. Жайылымда жүретін жануарлар мен бір бөлік жер өнімдері, қазба байлықтар мен жер астынан табылған қазыналар және кеденнен өтетен сауда заттары мен ақшалар көрінетін мүлікке жатады. Бұлардың әрқайсысы белгілі бір мөлшерде зекет берілуі тиіс мүліктер.

Жасырын мүліктердің зекетін беру – иелерінің діндарлығына тапсырылады. Олар бұл мүліктерінің зекетін өздері қалаған кедейлер мен мұқтаждарға бере алады. Жария мүліктердің зекеті мен белгілі мөлшердегі салығына келетін болсақ, оны жергілікті басшы арнайы тағайындалған қызметкерлер арқылы жинап алып, шариғат белгілеген орындарға жұмсайды.

Қазіргі уақытта зекет дегенде тек қана жасырын мүліктен берілетін қырықтан бірді түсінетіндердің бұл пікірлерінің қате екені айдан анық. Дініміз айрықша мән берген бір мәселеде мұсылмандардың да ерекше табандылық көрсетуі тиіс. Себебі қабірдегі есеп Алланың қойған өлшемдеріне сай болары сөзсіз.

---

Зекеттің парыздығы, оны тәрк етудің күнәсі

١ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ:»بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ  مُعَاذًا إِلَى الْيَمَنِ فَقَالَ: إِنَّكَ تَقْدِمُ عَلَى قَوْمٍ أَهْلِ كِتَابٍ فَلْيَكُنْ أَوَّلَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ عِبَادَةُ اللَّهِ تَعَالَى ، فَإِذَا عَرَفُوا اللَّهُ تَعَالَى فَأَخْبِرْهُمْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَيْهِمْ زَكَاةً تُؤْخَذُ مِنْ أَغْنِيَائِهِمْ وَ تُرَدُّ عَلَى فُقَرَائِهِمْ. فَإِنْ هُمْ أَطَاعُوا لِذَلِكَ فَخُذْ مِنْهُمْ وَ تَوَقَّ كَرَائِمَ أَمْوَالِهِمْ. وَاتَّقِ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ ، فَإِنَّهُ لَيْسَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَ اللَّهِ حِجَابٌ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ.

1. (2034) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Алла елшісі Муғазды (р.а.) Йеменге аттандырғанда оған былай деді: «Сен Кітап иелері болған қауымға бара жатырсың. Алдымен оларды Аллаға құлшылық етуге шақыр. Егер олар Алланы таныса, Алла Тағаланың оларға байларынан алынып, кедейлеріне берілетін зекетті парыз еткенін білдір. Егер олар бұған бойсұнса, зекеттерін жинағанда олардың ең бағалы дүниелерін алудан сақтан. Сондай-ақ зәбір шеккеннің қарғысына қалудан аулақ бол, өйткені жазықсыз зәбір көргеннің дұғасы мен Алланың арасында перде (яғни, бөгет) болмайды»5.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадисте ең алдымен Кітап иелері болған қауымдарды Исламға шақырған кезімізде қандай реттілікті назарда ұстайтынымыз баяндалған. Хадистің Бұхариде келген нұсқасында ретімен қолға алынатын мәселелер бұдан да анық: «Сен Кітап иелері болған қауымға бара жатырсың. Алдымен оларды Алладан басқа тәңір жоқ екеніне және менің Алланың елшісі екеніме куәлік етуге шақыр. Егер олар бұл ұсынысыңды құп алып, саған бойсұнса, Алла Тағаланың оларға бір күн мен бір түн ішінде (тәулігіне) бес уақыт намаз оқуды парыз еткенін білдір. Егер олар мұны да мақұл көріп бойсұнса, Алла Тағаланың оларға байларынан алынып, кедейлеріне берілетін садақаны парыз еткенін айт. Егер олар бұған да қарсылық білдірмесе, (зекеттерін жинағанда) олардың ең бағалы дүниелерін алудан сақтан...»

Олай болса, кітап иелеріне мынадай реттілікпен насихат жасалады:

• Алымен кәлима шәһәдәт;

• Сосын бес уақыт намаз;

• Сосын зекет.

2. Назарымызды аудартқан тағы бір ерекше нәрсе – бұл хадисте ораза, қажылық секілді басқа да парыздардың айтылмауы. Ал Муғаз ибн Жәбәлдің (р.а.) Йеменге жіберілуі Алла елшісінің өмірінің соңғы уақыттарында (һижри оныншы жылы қажылықтан бұрын) орын алған еді.6 ибн Салах бұл нұқсандықтардың хадисті жеткізушілер тарапынан болуы мүмкін екендігін айтады. Кирмани болса Алла Тағаланың намаз бен зекетке ерекше маңыздылық беруі себепті бұл екеуінің алдымен келгендігін, сол себепті бұл екеуінің Құранда көп қайталанғандығын, сондықтан ораза мен қажылық та діннің негіздері болғанына қарамастан бұл хадисте тілге тиек етілмегендігін айтады. Сондай-ақ тағы да былай дейді: «Бұл жердегі сыр мынадай: Намаз бен зекет адамға бір парыз болған соң оның мойнынан қайтып түспейді. Ораза бұлай емес, шамасы жетпейтіндей әлсіздік жағдайында болса, басқалар оның орнына орындауы мүмкін...» Кейбір ғалымдар былай деген: «Алла елшісі (р.а.) діннің негіздерін баяндағысы келгенде олардың әрқайсысын жеке-жеке санап айтатын. Мәселен, ибн Омар жеткізген хадисте «Ислам бес негіздің үстіне құрылған...» – деп жеке-жеке баяндайды. Ал бұл хадис дінге шақыру мақсатында айтылғандықтан тек қана үшеуін (кәлима шәһәдәт, намаз, зекет) айтумен шектелді. Сондай-ақ мына бір хикметті де естен шығармауымыз керек: «Бұл бес негіз, не сенім тұрғысынан, кәлима шәһәдәт секілді, не денемен орындалатын, намаз секілді немесе малмен орындалатын, зекет секілді. Сол себепті Пайғамбарымыз (с.а.с.) Исламға шақырған кезде осы үшеуін айтумен тоқтады. Қалғандары болса осы үшеуінің біріне жататыны белгілі. Өйткені ораза таза денемен орындалатын ғибадат, ал қажылық денемен және дүниемен орындалады. Ең негізгі тірек – иман сөзі. Кәпір адамға ең қиыны осы. Намаз да үнемі қайталанатыны себепті нәпсіге ауыр келеді. Зекет болса, адамның табиғатындағы малға деген махаббат себепті, ол да ауыр ғибадат. Олай болса бір адам осы үш негізді қабылдайтын болса, басқалары бұлармен салыстырғанда оған оңай болары сөзсіз».

3. Зекеттің жиналған жерден басқа аумаққа апарылуы жөнінде ғалымдар әртүрлі көзқараста. Әбу Ханифа мен Ләйс бұған рұқсат деп есептейді. Бұл кісілер ««кедейлеріне беріледі» дегендегі жалғауды бүкіл мұсылмандарға қатысты қылады, яғни, «мұсылмандардың кедейлеріне беріледі» деген мағынаны білдіреді», – дейді. Ал көпшілік ғалымдар болса, бұл жалғауды әзірет Муғаздың барған халқына байланыстырып, «сол аймақтың кедейлеріне беріледі», – деген.

4. Йеменде әзірет Муғаздың алдынан шығатын тек кітап иелері ғана емес еді. Ол жерде пұтқа табынушылар да бар еді. Хадисте кітап иелерінің ғана айтылуы олардың басқалардан артықшылығы болғаны үшін.

5. Кітап иелері Аллаға сене тұра қайтадан Аллаға иман келтіруге шақырылуы олардың сенімдерінің Ислам белгілеген таухид сенімінің шекарасынан шығып кеткендігі себепті. Тіпті кейбір риуаяттарда «Оларды алдымен Алланың жалғыз екендігіне шақыр», – делінген. Себебі Құран кәрім яһудилердің әзірет Узәйрді, христиандардың әзірет Исаны «Алланың ұлы» дегендерін баяндайды.7 Ал біз сөз етіп отырған риуаятта алдымен Аллаға құлшылық етуге шақыру айтылған. Ғалымдар «Бұдан таухид мақсат етілген», – дейді. Олай болса, олардан ең алдымен талап етілген нәрсе – адамға ұқсатылған Жаратушы сенімінен (яғни, тәшбиһтен) бас тартып, таухидке келу. Таухид дегеніміз – олардың сенімдеріндегідей барлық түрлі ұқсату арқылы пайда болатын ширкті жоққа шығару деген сөз.

6. Бұл хадиске сүйене отырып, мұсылман болу үшін тек қана Аллаға сеніп қою жеткіліксіз екендігін, сонымен қатар, әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) пайғамбарлығын да мойындаудың да міндетті екендігіне үкім берілген. Көпшілік ғалымдар осылай деген. Кейбіреулер ғана «Біріншісі арқылы мұсылман болады, екіншісі талап етіледі», – деп айтқан. Бір кісінің сеніміне үкім беруде бұл пікір қайшылығының маңызы бар.

7. Ибн Араби Тирмизи хадис жинағының түсіндірмесінде («Аризатул-ахуазида») былай дейді: «Бүгінгі таңда яһудилер өздерінің әзірет Узәйрге Алланың ұлы демейтіндіктерін айтады. Бұл әбден мүмкін, қазір олар мұндай сенімде болмаулары ықтимал. Алайда олардың қазіргі уақытта мұндай сенімде болмаулары Пайғамбарымыздың (с.а.с.) заманында Мәдинада немесе басқа жерлерде өмір сүрген яһудилердің де мұндай сенімде болмағандықтарын білдірмейді. Себебі ол замандағы яһудилердің қайсыбірінің Құранда өздеріне тағылған бұл айыпты жоққа шығарғандығы жайлы ешқандай риуаят келген емес».

Ибн Хажар ибн Арабидің бұл пікірін ақылға қонымды деп тауып, ол сенімде болған яһудилердің нәсілі жойылып кеткен болуы да әбден мүмкін екендігін айтады. Бұл жайында ибн Хажар былай дейді: «Мәселен, яһудилердің көпшілігінің сенімі тәшбиһтен (жаратылысқа ұқсатудан) тағтилға (Алланың сипаттарын жоққа шығару) ауысқан, яғни, Алланы адамға ұқсатудан бас тартып, бұдан да әрі, Алланың есімдері мен сипаттарын жоққа шығаруға дейін жеткен. Есімі, сипаты жоқ бір құдайды түсіну мүмкін болмағаны себепті, соңында тағтил (Алланың сипаттарын жоққа шығару) мен күпір (құдайды жоққа шығару) өте жақын бір нүктеде түйісуге жақындайды. Сол секілді христиандардың «ұл», «әке» мәселелері де өзгере-өзгере бұлардың материалдық емес, рухани мәселе екендігі турасына келген. «Жүректерді ауыстырушы Алла әртүрлі кемшіліктерден пәк!»

8. Хадистегі «Егер олар Алланы таныса» сөзі кітап иелерінің қанша жерден ғибадат жасап Алланы танығандықтарын айтқанымен, шынайы мағынада Алланы тани алмағандықтарын көрсетеді. Кәлам ілімінің мамандары: «Алланы жаратылғандарға ұқсатушылар, оған «қол», «бала» таңушылар Алланы дұрыс танымаған екен. Олардың құлшылық етіп жүргендері, қанша жерден өздері Алла деп есім берсе де, Алла емес», – дейді.

9. Діни бұйрықтардың барлығының бірден емес, біртіндеп талап етілуінің бір хикметі – қарсы тарапты қорқытып немесе жалықтырып алмау. Барлығы бірден талап етілсе, олардың бас тартпайтындығына кепілдік берілмейді.

10. Хадисте келген «байларынан алынып, кедейлеріне берілетін зекет» тіркесінен зекетті жинап, оны лайықты орындарға жұмсау ісінің басшының міндеті екені және ол мұны өз басы немесе қызметкерлері арқылы жүзеге асыра алатындығы жайлы үкім шығарылған. Сондай-ақ бергісі келмегендер болса, күшпен тартып алынады.

11. Хадисте айтылған «кедейлеріне таратылады» деген сөзден, зекеттің жұмсалуы тиісті орындардың ішінен тек қана біреуіне толықтай берілуі рұқсат екендігі туралы үкім берілген. Ибн Дакик әл-Ид хадисте тек қана кедейлердің айтылуын зекеттің жұмсалатын орындарының ішінде ең көбін кедейлер құрайтыны тұрғысынан және байлар мен кедейлердің арасында үйлесімділікті қалыптастыру мақсатынан деп түсіндіреді. Сол секілді: «Бір кісі қарыздар болып, қолындағы ақшасын берешектеріне берген кезінде қалған мүлкі нисап мөлшеріне жетпейтін болса, оған зекет парыз емес», – дегендер де осы сөйлемге сүйенеді. Себебі «Бұл адам дәл қазір бай болғанымен, алашақ кісілерге ақыларын берген кезінде қолында қалатын ақшаларымен бай болып есептелмейді».

12. «Ең бағалы дүниелерін алудан сақтан» деген сөзде айтылған ең бағалы дүние – зекет алу міндет болған дүниелердің арасындағы мал иесінің әртүрлі себептермен ең қатты жақсы көрген дүниесі. Бұларға адамның нәпсісін өзіне тартқаны үшін «нәфис» деген атау да берілген. Бұл мәселеден өте сақтану керек. Мәселен, қырық қойдан біреуін алған кезде ең көзге түсетінін, мал басын немесе мал иесінің ерекше жақын тартқанын таңдап алу секілді нәрселер. Бұған тыйым салыну арқылы мал иесінің көзі мен көңілі қалмайтындай дәрежеде, орташасын алу бұйырылып тұр.

13. «Зәбір көрген жанның қарғысына қалудан сақтан» деген сөйлем салық жинау кезінде біреуге зәбір көрсетіп, зұлымдық жасаудан аулақ тұруды бұйыруда. Негізінде, хадис жалпылама айтылған, барлық түрлі зұлымдықтан қашуды мақсат етіп тұр. Дегенмен зекет жинауға қатысты өсиеттерден кейін және «халықтың ең бағалы мүлкін алудан сақтан» деген ескертуден кейін «зұлымдық көрген жанның қарғысынан сақтан» делінуі, әсіресе, зекет жинау мәселесінде мұның маңыздылығына ерекше назар аудартады. Олай болса, «ең қымбат малдарының алынуы зұлымдыққа жатады» деген мағына шығады.

14. «Алла мен мазлұмның (зұлымдық көрген адам) қарғысының арасында перде жоқ» деген сөйлем «Әлгі кісінің дұғасының Аллаға жетуіне еш нәрсе кедергі емес», яғни, «мазлұмның дұғасы қабыл» деген сөз. Басқа риуаяттар жазықсыз зәбір көрген адам күнәһар, пасық болса да дұғасының қабыл болатындығын баяндайды. Мысалы, Ахмад ибн Ханбал жеткізген хадисте былай делінген: «Мазлұмның дұғасы қабыл. Тіпті ол күнәһар болса да. Себебі оның күнәсінің зардабы тек өзі үшін».

Ибн Араби былай дейді: «Бұл хадис мазлұмның дұғасының қабыл болатындығы турасында жалпы секілді көрінгенмен, басқа бір хадис бұл мағынаның аясын шектейді. Ол хадисте: «Дұға етушілер үш түрлі. Дұғасына бірден жауап беріледі немесе біраз күттіріліп, сұрағанынан да жақсысы беріледі немесе тілеген дұғасының орнына сол мөлшердегі күнәсі кешіріледі», – делінген. Мұндай жалпы айтылып, сосын басқа жолы мағынасы шектелген мысалдар жетерлік. Мысалы, бір аятта Алла Тағаланы «қиындықта қалған кісі Өзіне дұға жасаған кезде оған жауап беріп қиындығын сейілтеді...» – деп сипаттаса, басқа бір аятта «Сұрағаныңды қаласа береді»8, – деп дұғаның қабыл болуын Алланың «қалау» сипаты арқылы шектейді.

15. Хадистен шығарылған кейбір үкімдер:

• Соғыс ашпастан бұрын таухидке шақыру керек.

• Басшы өзінің қызметкеріне істейтін іс жайлы нұсқау беруі тиіс.

• Зекет жинау үшін материалдық жағдайы жақсы адамдар тағайындалуы қажет.

• Бір кісінің хабары қабыл етіледі. Онымен амал ету уәжіп.

• Кейбір ғалымдар «байларынан» деген сөзге сүйене отырып егер бай болса кішкентай бала мен ақылы ауысқан адамның да малынан зекет берілуі тиіс деген үкім берген.

• «Олардың кедейлеріне» деген тіркестегі «олар» сөзі мұсылмандарды меңзеген.

٢ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ وَ جَابِرٍ  قَالَا:»قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَا مِنْ صَاحِبِ إِبِلٍ وَ لَا بَقَرٍ وَلَا غَنَمٍ لَا يُؤَدِّي حّقَّ اللَّهِ تَعَالَى فِيهَا إِلَّا جَاءَتْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَكْثَرَ مَا كَانَتْ وَ أُقْعِدَ لَهَا بِقَاعٍ تَسْتَنُّ عَلَيْهِ بِقَوَائِمِهَا و أَخْفَافِهَا وَ تَنْطَحُهَا بِقُرُونِهَا وَ تَطَؤُهُ بَأَظْلَافِهَا لَيْسَ فِيهَا جَمَّاءٌ وَ لَا مُنْكَسِرٌ قَرْنُهَا. كُلَّمَا مَرَّتْ عَلَيْهِ أُخْرَاهَا عَادَتْ عَلَيْهِ أُولَاهَا حَتَّى يُقْضَى بَيْنَ الْخَلْقِ. وَ لَا صَاحِبُ كَنْزٍ لَا يَفْعَلُ فِيهِ حَقَّهُ إلَّا جَاءَ كَنْزُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ شُجَاعًا أَقْرَعَ يَتْبَعُهُ فَاتِحًا فَاهُ فَإِذَا أَتَاهُ فَرَّ مِنْهُ. فَيُنَادِيهِ: خُذْ كَنْزَكَ الَّذِي خَبَأْتَهُ فَأَنَا عَنْهُ غَنِيٌّ. فَإِذَا رَأَى أنَّهُ لَا بُدَّ لَهُ مِنْهُ سَلَكَهُ يَدَهُ فِي فِيهِ فَيَقْضِمُهَا قَضْمَ الْفَحْلِ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ وَ اللَّفْظُ لِمُسْلِمٍ وَ النَّسَائِيِّ عَنْ جَابِرٍ. وَ لِلْبَاقِينَ بِنَحْوِهِ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ.

2. (2035) Әзірет Әбу Һурайра және Жәбир (р.а.) былай деген: «Түйе, сиыр, қойлары болып, бірақ солардағы Алланың ақысын өтемеген кісіге қиямет-қайым болғанда жаңағы малдары дүниедегісінен әлдеқайда көп және әлдеқайда ірі әрі семіз болып келеді. Сосын иесі бір тегіс және кең жерге отырғызылады, хайуандар оның үстінен аяқтарымен, табандарымен таптап өтеді. Өтіп бара жатқанда мүйіздерімен сүзіп, табандарымен езіп-жаншып кетеді. Ол жануарлардың ішінде мүйізсіз немесе мүйізі сынық бірде-біреуі болмайды. Осылайша соңғы малы оны таптап өткен соң, біріншісі қайтадан бастайды. Бүкіл жаратылыс есебін беріп, үкімдері беріліп болғанға дейін осылай жалғасады.

Сол секілді қазына жинап, алайда ондағы Алланың ақысын бермеген әрбір адамға қиямет күнінде сақтаған қазынасы басы жып-жылтыр жылан кейпінде келіп, оның соңынан аузын ашып қуалайды. Жылан жақындаған сайын адам одан бар жанын салып қашатын болады. Соңында жылан оған «Сақтаған қазынаңды ал, менің оған мұқтаждығым жоқ», – деп айқайлайды. Әлгі кісі жыланнан қашып құтыла алмайтындығын түсінген кезде амалсыздан қолын оның аузына кіргізеді. Сол кезде жылан оны айғырдың жемді жегеніндей жеп қояды»9.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаят Құран кәрімдегі қиямет күнінде «кәнз (қазына)» жинаушылардың алдарынан шығатын қорқынышты нәтижелер жайлы айтқан аятты түсіндіретін хадис. Аятта былай делінген: «...Алтын мен күмісті біріктіріп қазынаға жинап, Алла жолында жұмсамағандарға алтын мен күмістері тозақтың отында қыздырылады да, олардың маңдайларына, жандарына және арқаларына күйдіріліп басылады. Оларға "міне бұл сендердің қара бастарың үшін жинап сақтағандарың" (делінеді). Олай болса, сақтағандарыңның ащы дәмін татыңдар»10. Аятта жиналған, топталған, алайда Алла жолында жұмсалмаған алтын мен күмістің қорқынышты соңын баяндайды. Қиямет күнінде бұл малдар иесіне берілетін жазада азап құралы ретінде қолданылатын болады. Яғни, алтын мен күмістер отқа қыздырылып, денелерге таңба қылып басылады. Аят барлық заманда және барлық жерде ең маңызды байлық көзі болып есептелетін алтын мен күмісті мысал қылып беріп отыр.

Біз қарастырып отырған хадис түйе, сиыр, қой секілді хайуан түрлерінен топталып жинақталған малдардың қалай азап құралы болатынын баян етеді: «Бұл хайуандар иелерін қияметте бүкіл жаратылыс есеп беріп біткенше аяқтарымен теуіп, тұяқтарымен езіп-жаншып, таптап, мүйіздерімен сүзгілеп, ауыздарымен тістелейтін болады. Муслимдегі риуаятта бұл азаптың тек қана махшар алаңында есеп беру барысында ғана болатынын және уақыт мөлшері де дүние есебімен елу мың жылға сәйкес келетінін, одан кейін бұдан да қатты ең ауыр азап – тозаққа да тасталуы мүмкін екендігі айтылады: «...Адамның үстінен хайуандардың соңғысы өтіп болғанда, алғашқылары қайта өте бастайды. Бұл жағдай Алла Тағала құлдарынан сендердің есептерің бойынша елу мың жылға тең келетін бір күнде есеп алып, үкім бергенге дейін жалғасады. Содан кейін ол адамға жұмаққа немесе тозаққа баратын жолы көрсетіледі».

2. Біз сөз етіп отырған хадис жоғарыдағы аяттағы «біріктіріп жинап, «кәнз (қазына)» ету мәселесін түсіндіреді. Бұл мал немесе алтын-күміс секілді байлықтардағы Алланың ақысын бермеу, яғни, ол дүниеден Алла жолында жұмсамау деген сөз.

Муслимнің бір риуаятында сахабалардың бірі «Түйенің ақысы не?» – деп сұрайды. Сонда Алла елшісі (с.а.с.) былай деп жауап береді: «Оны су басында (бүкіл адамдардың келіп-кететін жерінде) сауу, сүт құйылған шелекті де (үстінен келіп алуларына рұқсат етіп) мұқтаж кісілерге тегін беру, еркек түйелерді аманат ретінде беру, ұрғашы түйелерді сүтін сауып қолданулары үшін беру (арабшада «мәниха» деп аталады), Алла жолында түйелермен жүк тасу».

Ал негізінде «кәнз» сөзі «мал немесе басқа да байлықтарды жинау», «жерге көму» деген мағыналарға келеді.

3. Сәләф (алғашқы дәуір) ғұламалары бұл аят пен хадисті түсіндіру кезінде түрлі пікірлер айтқан. Көпшілік бөлігі басқа да хадистерге сүйене отырып «кәнз» деген сөз зекеті берілмеген мал дегенді білдіретінін, ал зекеті берілген малға «кәнз» деп айтылмайтынын білдірген. Ибн Аббас, ибн Омар, Жәбир, Әбу Һурайра, әзірет Омар секілді сахабалар осы көзқараста.

Әзірет Алидің бір пәтуасы бойынша, 4000 дирхамнан артық мүлік зекеті берілсе де, берілмесе де, кәнз болып есептеледі. Кейбіреулері қажеттіліктен артық малға кәнз деп айтқан. Кәнзден оның тілдік мағынасын түсінген кейбір ғалымдар зекеттің парыз болуы арқылы біз сөз еткен аяттың үкімі жойылғанын алға тартқан. Аяттың бастапқы жағында кітап иелері жайлы сөз болғанын есепке ала отырып, кей ғалыдар кәнз аятының тек кітап иелеріне қатысты екенін айтқан.

Елмалылы Хамды Йазыр аятқа қатысты қысқаша түсіндірмесінде аяттың кәпір, мұсылман екеуіне де қатысты екендігін айтумен қатар, қандай түрмен болса да ақшаның айналымға енгізілуден шектелуін кәнз деп бағалайды. Ол кісі аятқа мынадай түсіндірме жасаған: «...Алтын мен күмістің ақысы адамзат баласының игілігі, бұл екеуінің жаратылыс хикметі тұрғысынан айырбас құралы ретінде Алланың құлдарының шынайы қажеттіліктеріне жұмсалуы керектігіне қарамастан, кейбіреулер келеді де, оларды алып топтап-жинап, қолданыстан шектеп, жерге көміп, қазыналарға жинап, сандықтарда немесе басқа да қандай да бір жерлерде сақтап қояды, Алла жолында жұмсамайды... Осылай ақшалардың ақысын шектеп, жоққа шығарғандар, кім болса ол болсын, мейлі, яһудилер мен христиандардың дін адамдары болсын, мейлі оларға ұқсаған басқа да дін өкілдері болсын немесе зекеттерін бермей ақшаларын қалталарына басқан мұсылмандар болсын, олардың бәрін ауыр азаппен сүйіншіле...»

Елмалылы түсіндірмесінің бас жағында алтын мен күмістің жаратылыс мақсатына теріс қолданылуына кәнз атауын бергенімен, сөз соңын алдыңғы тәпсірлерде өткен түсіндірмелерге әкеп байлайды. Осылайша жаңадан бір үкім шығарудан сақтанады.

4. Әбу Зәрр Әл-Ғифаридің (р.а.) көзқарасы.

Кәнз мәселесінде алдыңғылардың арасында пікір айырмашылығы болғандығын айттық. Ибн Омардың сөзінде келтірілген және көпшіліктің дұрыс деп тапқан «зекеті берілген мал жеті қат жердің астына көмілсе де кәнз емес, ал зекеті берілмеген мал орталық ашық алаңда тұрса да кәнз болып саналады» деген көзқарасқа байланысты «Отбасының нәпақасынан (негізгі қажеттіліктерінен) артығы кәнз болады» деген де көзқарас бар. Бұл пікірді біршама сахабалардың қолдағаны айтылғанымен, ең көп Әбу Зәрр әл-Ғифариге таңылады. Ол кісі бұл көзқарасы үшін көп тартысып, тіпті осы жолда құрбандық жасаған. Ибн Кәсир былай дейді: «Әбу Зәррдің көзқарасы бойынша, бағып-қағуың міндетті болған отбасыңның қажеттілігінен артылып қалған дүние-мүлікті жинау харам. Ол осы пікіріне сай пәтуа беріп, басқаларды да осыған сай жүруге шақыратын. Тіпті жай шақырып қана қоймай, осыны бұйыратын. Бұған келіспегендерге қарсы қатты қарым-қатынас жасайтын. Әзірет Мұғауия оның бұл әрекетіне тыйым салғанымен, ол кісі бұл ісінен бас тартпайды. Мұғауия Әбу Зәррдің бүлік шығарып, халыққа зарар келтіруінен қорқып, мұсылмандардың әмірі әзірет Османға оның үстінен шағымданып хат жазады. Хатта оны Мәдинаға шақырып алуды өтінеді. Бұл өтінішін қабыл алған әзірет Осман Әбу Зәррді (р.а.) Мәдинаға шақырып алып, Рабаза деген жерге қоныстандырды. Ол кісі Османның халифалығы уақытында сол жерде дүниеден озды.

Ибн Әсир Мұғауияның Әбу Зәррді бұл мәселеде қаншалықты шынайы екенін білу үшін тексеріп көргеніне қатысты мынадай оқиғаны жеткізеді: «Әзірет Мұғауия Әбу Зәррді Шамда болған кезінде сөзі мен ісі қаншалық бір-біріне сәйкес келеді екен деп сынап көрмек болады. Сөйтіп осы мақсатта бір кісі арқылы оған мың динар беріп жібереді де, біраз уақыт өткен соң әлгі кісіні қайта жіберіп, оған «Өткендегі ақшаны Мұғауия маған басқа біреуге бер деген еді. Мен шатасып сізге әкеліп қойыппын. Ақшаны маған қайтарып беріңіз», – деп өтінуді тапсырады. Сол кезде Әбу Зәрр: «Енді қайттім?! Мен оларды сол кезде таратып жібергенмін. Саған ақшаңды еңбек ақым қолыма тиген кезде қайтарып берейін», – деп шығарып салады.

Абдулла ибн әс-Самит Ахмад ибн Ханбалдың «Муснәдінде» былай жеткізеді: «Мен Әбу Зәррдің жанында едім. Оған еңбек ақысы алынып келді. Қасымызда қызметші күңі де бар еді. Күңі одан үйдің қажеттіліктері үшін жұмсады. Соңында жеті дирхам қалған болатын. Әбу Зәрр оны күңіне бақыр ақшаларға ұсатуын тапсырды. Мен «Үйдің бір қажеті немесе келіп қалуы мүмкін қонақтар үшін деп сақтап қоймадың ба?!» – дегенімде, маған: «Алла елшісі былай деген еді: «Дорбаға салынып аузы буылған алтын мен күміс оларды Алла жолында жұмсамайынша иесінің үстінде жанып тұрған бір от», – деп жауап қатты».

Әзірет Әбу Зәррді жоғарыдағы аятты осылай түсініп, тіпті басқаларды да өзі секілді түсінуге шақыруға итермелеген нәрсе Алла елшісінің (с.а.с.) мына бір сөзі болуы да мүмкін. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Ұхұд тауындай алтыным болса, оны бірден таратып жіберер едім. Жанымда қарызым үшін сақтайтын бір динардан артық ақша болған халде үш түн өтетін болса, менің мазамды алады», – дейді. Ибн Әсир Әбу Зәррдің осы хадистен әсерленген болуы мүмкін екендігін айтады.

Әбу Сағид (р.а.) былай дейді: «Алла елшісі (с.а.с.) маған: «Аллаға кедей болған кезіңде жолық, бай болып жолықпа», – деді. Мен «Уа, Расулалла, ол үшін не істеуім керек?» – деп сұраған едім, «Сенен сұрағанның қолын қайтарушы болма. Келген рызықты жасырма!» – деп жауап қатты. Мен «Бұл менің қолымнан қалай келеді?!» – деп едім. «Бұл солай. Әйтпесе керісіншесі от», – деді».

Бір жолы әһл-суффадан (тек біліммен шұғылданған сахабалар) бірісі дүниеден өткенде, қоржынынан бір динар шығады. Мұны білген Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Бұл бір таңба жарасы», – дейді. Тағы бірде келесі біреуінің қоржынынан екі динар шыққанда, «Бұл екі таңба жарасы», – деген екен.

Басқа риуаятта соңына екі динар (немесе екі дирхам) қалдырып өмірден өткен бір кісінің жаназасы әкелінген кезде Алла елшісі (с.а.с.): «Бұл екі таңба. Достарыңыздың намазын сіздер оқыңыздар», – деп, жаназаға қатыспай, өзінің ренішін білдіреді.

Ибн Кәсир Абдурраззақтан жеткізген бір риуаятта Алла жолында жұмсамастан алтын мен күмісті жинайтындарды ескертіп аят түскен кезде Пайғамбарымыз (с.а.с.) «Алтын мен күмісті (жинаушылар) құрысын», – деп, сосын бұл сөзін үш рет қайталайды. Бұл жағдай сахабаларға қатты ауыр тиіп, бір-бірлерінен «Енді қандай мал жинаймыз?» – деп сұрасады. Сонда араларынан әзірет Омар (р.а.) тұрып: «Мен барып сендердің жағдайларыңды Алла елішсіне (с.а.с.) жеткізіп, бұл сұрақтың жауабын біліп қайтамын», – дейді. Пайғамбарымызға келіп болған жайды айтып, сахабалардың «Енді қандай малды жинауымызға болады?» – деп сұрап жатқандарын жеткізеді. Сонда Алла елшісі (с.а.с.) былай жауап береді: «Зікір етуші тіл, шүкір етуші жүрек және дініңізде сізге жәрдемші болатын салиқалы жұбай».

Әбу Зәррді Рабазада отырған жерінен кездестіріп, одан бұл жерде жалғыз қалуының себебін сұраған Зәйд ибн Уәһбке ол былай деп жауап берген екен: «Біз Шамда едік. Мен: «Алтын мен күмісті жинап, оны Алла жолында жұмсамағандарды ауыр азаппен ескерт» деген аятты оқыдым. Бұған әзірет Мұғауия: «Бұл аят біз жайлы емес, тек кітап иелеріне ғана қатысты», – деп қарсылық білдірді. Мен «Жоқ! Кітап иелеріне де, бізге де қатысты», – деп пікірімнен қайтпадым. Осылайша бұл мәселеде екеуміздің арамыздағы келіспеушілік ұлғайды. Мұғауия Османға хат жазып менің үстімнен шағымданды. Әзірет Осман мені Мәдинаға жанына шақырып алды. Мәдинаға келгенімде болған оқиғаны естіп, өздері қосып-қосып алған халық менің жаныма топтала бастады. Тіпті бір мені бұрын-соңды көрмеген кісілердей еді. Мен бұл нәрсе көңіліме жақпаған соң, жағдайды айтып Халифа Османға шағымданып едім, ол маған Мәдинаға жақындау бір жерге көшуіме кеңес берді. Мен «Айтқан сөзімнен еш бас тарпаймын», – дедім».

Бұл риуаят Әбу Зәррдің (р.а.) Рабазаға жер аударылмағанын, керісінше, өз қалауымен қоныс аударғандығын көрсету тұрғысынан өте маңызды.

Қорытындылай келе, ғалымдар сахабалардың арасындағы аталған аятқа қатысты түрлі көзқарастардың барлығы да Пайғамбарымыздан (с.а.с.) жеткен риуаяттарға сүйенетінін айтады. Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мұндай әртүрлі әрекеттері Исламның, мұсылман үмбетінің алғашқы кездегі жағдайына байланысты болған. Бастапқыда бүкіл халықтың материалдық жағдайы өте төмен болған кездерде ешкімнің ақша, байлық жинауына рұқсат бермей, бұл мәселеде қаталдық көрсеткен. Уақыт өте келе жеке басы алдыңғы «дүние жинамау» ұстанымын жалғастырғанымен, сахабаларына малдарының зекеті мен садақа секілді Алланың ақыларын өтеу шартымен байлық жинауға рұқсат еткен.

Сахабалар арасындағы қайшылықты мәселелерде үмбетке жол көрсететін көзқарас көпшіліктің пікірі болып саналады. Жеке көзқарастарға қатып қалу Исламның ұстанымдарына сай келмейді. Әбу Зәррдің (р.а.) көзқарасына құрмет көрсетіледі. Алайда «Ислам дегеніміз – осы» деп айтуға келмейді. Бәлкім, «Исламға қайшы емес. Қалаған адам мұны ұстануына болады. Ал бұлай етпеген адам айыпталмайды», – деуге болады. Себебі сахабалар болсын, табиғиндер болсын, егер зекетін беретін болса, байлық жинаудың рұқсат екендігіне бірауыздан келіскен. Тіпті араларынан үлкен-үлкен бай кісілер де шыққан.

5. Хадистен шығарылған кейбір үкімдер:

• Алла Тағала зекетін бермегендерді жазалау үшін қиямет күні жануарларды да тірілтеді. Зекет бермеген кісінің алдынан шығатын бұл жағдай оның осы дүниедегі мақсатының қарымтасы болып есептеледі. Өйткені адам баласы малындағы Алланың ақысын бермеу арқылы бұл «ақыны» өзі пайдалануды мақсат еткен еді. Ақыретте бұл малдары жаза ретінде алдынан шығу арқылы оған пайда емес, керісінше, зиян беретін болады. Малдардың бір бөлігі ғана Алланың ақысы екеніне қарамастан, бүкіл малының оған шабуыл жасауы, аталмыш ақының малдың бір бөлігінде емес, бүкіл малдың ішінде болғаны себепті. Мал зекеті берілмегені себепті барлығы бірдей лас болып есептеледі.

• Хадис малда зекеттен басқа да ақылардың бар екенін баян етуде. Алайда ғалымдар бұған екі түрлі жауап береді.

1) Бұл ескерту зекет парыз болмай тұрған уақытта айтылған.

2) Мұндағы ақы мал-мүліктің парыз болған мөлшерден артылған бөлігі. Оны тәрк ету азапқа душар қылмайды. Бұл ескерту түйенің сүтін ішуге өте мұқтаж болған бір кедейге оны бермей қойған кісіге қатысты айтылуы әбден ықтимал. Ибн Баттал: «Малдың екі ақысы бар: парыз болған және парыз емес ақы. Малдың сүтін беру әдеп-ахлақ тұрғысындағы ақылардың бірі», – дейді.

٣ عَنْ مُعَاذٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ أَعْطَى زَكَاةَ مَالِهِ مُؤْتَجِرًا فَلَهُ أَجْرُهَا. وَ مَنْ مَنَعَهَا فَإِنَّا آخِذُوهَا وَ شُطِّرَ مَالُهُ.عَزْمَةٌ مِنْ عَزَمَاتِ رَبِّنَا لَيْسَ لِآلِ مُحَمَّدٍ فِيهَا شَيْءٍ». أَخْرَجَهُ رَزِينٌ

3. (2036) Әзірет Муғаз Алла елшісінің (с.а.с.) былай дегенін айтады: «Кімде-кім сауап үміт етіп малының зекетін беретін болса, оған сауап беріледі. Ал кім зекет бермейтін болса, біз оның зекетін және (жаза ретінде, күшпен) малының жартысын тартып аламыз. Бұл – Раббымыздың нақты үкімдерінің бірі. Мұхаммедтің (с.а.с.) отбасына зекеттен ешбір үлес жоқ»11.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл жерде зекетін бермегендерден оны жаза ретінде күшпен тартып алу мәселесі – негізгі тақырып. Жаза ретінде алудың сипаты да екі түрлі: алдымен зекетін алады, сосын мал екіге бөлініп, зекет жинаушы қызметкер таңдаған бөлігін жаза ретінде тартып алады.

2. Хадистің негізгі мағынасы осындай болғанымен, бұл үкім турасында пікірталастар орын алған. Кейбір ғалымдар Исламның алғашқы уақыттарында зекетін бермегендерден жаза ретінде малының жартысы күшпен алынғанымен, соңғы уақыттарында бұл тәжірибенің күші жойылған дегенді айтады. Имам Шафиғи ескі пәтуасында «Кім зекет бермесе, һәм зекеті, һәм жаза мақсатында малының жартысы алынады» деп аталған хадисті дәлел ретінде келтірсе, жаңа пәтуасында «Зекет бермеген адамнан тек зекет қана күшпен алынады» деп, жоғарыдағы хадистің үкімі жойылғанын алға тартады.

Көпшілік ғұламалардың көзқарасы мынадай: «Бір нәрсені бүлдірген адамға сол нәрсенің тура өзін немесе құнын өтеуден артық жаза берілмейді». Ал Имам Нәуәуи зекеті берілмеген малға қатысты мұндай жаза түрінің Исламның алғашқы уақыттарында болды деген сөзді нақты, сенімді деп есептемейді. Мұндай жағдай орын алғаны нақты емес, олай болса тарихта нақты орын алғаны белгісіз нәрсеге үкімін жойды деп айтуға да келмейді, – дейді.

Бұған қоса аталған хадис жайында ибн Әсирдің жеткізуіне қарағанда Ибраһим Харби былай деген: «Хадисті жеткізуші кісі (рауи) хадистің мәтінінде қателескен. Негізі, мәтін былай болу керек: «Зекет бермеген адамның малы екіге бөлінеді. Сосын зекет жинаушы қызметкерге ерік беріледі. Ол екі топтың ішінен қай таңдағанынан зекет малын алады».

Бұл пікірді негізге алатын болсақ, фиқһ ғалымдарының үкімнің жойылуы т.б. ықтималдарды іздеуіне ешқандай қажеттілік қалмайды. Хадистің үкімі жайындағы таласты керексіз деп есептеген бір топ ғалымдар, мұның себебін хадисті жеткізуші тізбектегі Бәнз ибн Хаким есімді кісінің сөзіне сүйенуге келмейтіндей әлсіз екендігімен түсіндіреді. Олай болса бұл хадис амал етуге жарамсыз болып қалады. Алайда Ахмад ибн Ханбал Бәнздің сенімді жеткізуші екендігін айтқан. Соған сүйеніп, Ахмад ибн Ханбал, Исхақ, Әузағи секілді ғалымдар хадистің мәтіндегі мағынасына сай амал еткен. Тіпті соңғы екеуі: «Олжадан ұрлаған адамның астындағы көлігін тартып алуға болады», – деген. Ахмад ибн Ханбал: «Өнімді қабығынан шығарылып дайын күйге келтірілмей тұрып ұрлаған адамға құнының екі есесін төлеттірумен қатар, сабақ болу үшін дүре соғылады», – деген үкім берген. Сол секілді «Кез келген жаза берілген кезде қылмыскердің мойнына екі есе қарыз ілінеді», – дейді. Бұл хадисті құжат ретінде қабыл етушілер Әбу Һурайрадан жеткен мына бір риуаяттпен де сөздерін қуаттайды: Алла елшісі (с.а.с.) «Құрбандық ретінде белгі тағылған түйені жоғалтқан адам түйені және тағы сондай біреуін төлейді және оған қосымша дүре соғылады», – дейді. Сондай-ақ мынадай хабар да жеткен: «Бірде Хатиб ибн Әбу Бәлтағаның құлы Музейндік бір кісінің түйесін ұрлағанда, әзірет Омар Хатибке (р.а.) екі түйе төлейсің деген үкім шығарады». Кейбір сахабалар харам аймағында кісі өлтіргенге құн төлеткенде қосымша үштен бірін жүктейді. Ахмад ибн Ханбал да осы көзқараста.

Бұл хадистен мынадай үкім шығарғандар да болған: «Зекетін бермеген кісіден зекеті міндетті түрде толық алынады. Тіпті мұндай кісі малынан айырылып қалса, қолындағы малының жартысы алынады. Мәселен, біреудің жүз қойы болып тұрып зекет бермеген болса, артынша малының біраз бөлігінен айырылып, мысалы, жиырма қойы ғана қалса, бәрібір жаза ретінде он қойы тартып алынады. Себебі бұл қалған малының жартысын құрайды».

2. Хадисте айтылған «азмә» сөзі нақтылық және «әмір» мағыналарына келеді. Яғни, зекет Алла Тағаланың нақты үкім еткен немесе парыз қылған, міндетті түрде орындалуы тиіс әмірлерінің бірі дегенді білдіреді. «Азмә» сөзінің көпше түрі «азайм» сөзі тіл кітаптарында «фарз» сөзінің көпше түрі «фараз» мағынасына келетіндігі айтылады. Олай болса, зекет – Алла Тағаланың азмәларынан бір азмә, парыздарынан бір парыз, ақыларынан бір ақы болып есептеледі.

٤ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ:»لَمَّا تُوُفِّيَ النَّبِيُّ  وَاسْتُخْلِفَ أَبُو بَكْرٍ وَكَفَرَ مَنْ كَفَرَ مِنَ الْعَرَبِ ، قَالَ عُمَرُ لِأَبِي بَكْرٍ : كَيْفَ تُقَاتِلُ النَّاسَ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَمَنْ قَالَهَا فَقَدْ عَصَمَ مِنِّي مَالَهُ وَ نَفْسَهُ إِلَّا بِحَقِّهِ ، وَحِسَابُهُ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى ؟ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ : وَاللهِ لَأُقَاتِلَنَّ مَنْ فَرَّقَ بَيْنَ الصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ فَإِنَّ الزَّكَاةَ حَقُّ الْمَالِ وَاللهِ لَوْ مَنَعُونِي عَنَاقًا كَانُوا يُؤَدُّونَهَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ  لَقَاتَلْتُهُمْ عَلَى مَنْعِهَا. قَالَ عُمَرُ: فَوَ اللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا أَنْ رَأَيْتُ أَنَّ اللَّهَ شَرَحَ صَدْرَ أَبِي بَكْرٍ لِلْقِتَالِ فَعَرَفْتُ أَنَّهُ الْحَقُّ». أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

4. (2037) Әбу Һурайра (р.а.) былай жеткізеді: «Алла елшісі (с.а.с.) дүние салғаннан кейін, Әбу Бәкір (р.а.) халифа болып тағайындалды. Сол кездері кейбір араб тайпалары діннен шықты. Әбу Бәкір (р.а.) діннен шыққан арабтарға қарсы соғыс ашқанда, Омар (р.а.) оған: «Сен оларға қарсы қалай соғыспақсың? Алла елшісі (с.а.с.): «Мен мына адамдар (яғни, мүшріктер) Алладан басқа тәңір жоқ деп айтпайынша, олармен шайқасуға бұйырылдым. Кімде-кім сөйтіп айтса, менен Ислам дінінің ақысынан өзге, жандары мен дүние-мүліктерін аман алып қалады. Ал енді олардың иман еткендегі шынайылығы мен түпкі ниетіне келсек, оның есебін Аллаға беретін болады», – деп айтпап па еді, – деді. Сонда Әбу Бәкір (р.а.): «Алланың атымен ант етейін! Намаз бен зекеттің аражігін бөлгендермен қайткен күнде де шайқасамын. Расында, зекет – қолдағы мал-мүліктің ақысы. Уаллаһи! Егер олар кезінде Алла елшісіне (с.а.с.) берген бір лақты беруден бас тартса, ол үшін де олармен шайқасамын», – деп байлау айтты. Соңында Омар (р.а.): «Уаллаһи! Мен сонда зекет бермейміз дегендермен соғысуға қатысты байлауды Әбу Бәкірдің көкейіне Алла Тағаланың Өзі салғанына нақты көзім жетіп, соның хақ екенін аңғардым», – дейді»12.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаят әзірет Әбу Бәкірдің халифалығы уақытында Ислам мемлекетінің бас ауруына айналған діннен шыққандармен соғыс мәселесі кезінде әзірет Әбу Бәкір мен Омардың арасында орын алған пікірталасты баяндайды.

Әзірет Әбу Бәкір «Намаз оқимыз, бірақ зекет бермейміз», – деп қарсылық танытқан бір топ тайпаларға қарсы соғыс ашуға шешім шығарады. Әзірет Омар болса Пайғамбарымыздың (с.а.с.) бір хадисін келтіре отырып «Лә иләһә иллаллаһ (Алладан басқа Құдай жоқ)» дегендермен соғысу шариғатқа сай болмайтындығын айтады. Алайда Әбу Бәкір өз шешімінен қайтпайды. Соңында Омар (р.а.) халифаның бұл шешімі дұрыс екендігін түсініп, оны қуаттайды.

Осылайша осы оқиға арқылы мұсылмандардың діннен шыққандарға қарсы қандай шара қолданулары керектігі алғашқы халифалардың уақытында-ақ өз шешімін тапқан болатын. Имам Мәлик былай дейді: «Бір адам Алланың парыздарын жоққа шығармастан, жай ғана орындамайтын болса, мұсылмандардың оны күшпен алуға шамалары жетпесе, оған қарсы соғыс ашу керек болады».

2. Діннен шығудың түрлері

Қади Ияд және кейбір ғалымдар Әбу Бәкірдің тынышын алған діннен шығушыларды үшке бөледі:

1) Қайтадан пұтқа табынуға көшкендер.

2) Мусәйләмә және Әсуәд әл-Ансиге еріп кеткендер. Бұл екі кісі Алла елшісінің (с.а.с.) көзі тірісінде өздерін пайғамбармыз деп жариялаған болатын. Мусәйләмәні Йәмәмә халқы және басқа да тайпалар мойындады. Әсуәдті Санға халқы қабылдады. Ол Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өмірден өтуінен аз ғана уақыт бұрын өлтірілді. Алайда оған сенгендердің бір бөлігі тіршіліктерін жалғастыра берді. Әбу Бәкірдің заманында олардың көздері құртылды. Сондай-ақ әзірет Әбу Бәкір Мусәйләмәға қарсы да Халид ибн Уәлидтің басшылығында әскер жасақтап жіберіп, Халид оларды жермен-жексен етті.

3) Бір топ араб тайпалары зекет бермеу шартымен мұсылмандықтарын жалғастыруды талап етті. Олар «зекет Алла елшісі (с.а.с.) тірі кезде ғана парыз еді, сол заманға ғана тән еді» деген жорамалдарын алға тартты. Біз сөз етіп отырған жоғарыдағы хадистегі сөздерді әзірет Әбу Бәкір мен Омар (р.а.) осылар жайында айтқан болатын. «Мұндай адамдарға соғыс ашуға бола ма, жоқ па деген?!» деген әңгіме еді.

Алла елшісі (с.а.с.) өмірден өткеннен кейінгі мұсылмандардың жай-күйін Әбу Мұхаммед ибн Хазм «әл-Миләл уән нихал» атты кітабында сөз етеді. Ол мынадай түсіндірме келтіреді:

«Ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өлімінен кейін арабтар төртке бөлінді:

1) Алла елшісі сау-саламат кезіндегідей діндеріне берік болып қалғандар. Бұлар көп бөлікті құрады.

2) Тек қана зекетке қарсы шығып, оны бермеу шартымен Исламды ұстануларын жалғастырғандар. Олар «Шариғаттың зекеттің тысындағы бүтін әмірлеріне бойсұнамыз», – дейтін. Бұлар біршама көп еді, алайда бірінші топпен салыстырғанда әлдеқайда аз.

3) Бір топ өздерінің күпірліктерін ашықтан-ашық жариялап, діннен шықты. Туләйха мен Сәжах руларының адамдары бұларға мысал. Бұлар алдыңғы екі топпен салыстырғанда өте аз еді. Дегенмен бұл екі тайпаның ішінде Исламда берік болып өз руластарымен күрес жүргізген адамдар да бар-тұғын.

4) Сондай-ақ, бұлардың ешбіріне жақтаспай, қайсылары жеңеді екен деп күтіп отырған бір топ тағы бар еді.

Әзірет Әбу Бәкір бұларға қарсы әскерлер жіберді. Мусәйләмә Йәмама шайқасында өлтірілді. Туләйха мен Сәжа қайтадан Исламға кірді. Діннен шыққандардың көбісі қайтадан оралды. Бір жыл өтпестен барлығы қайтадан Исламның қанатының астына еніп, мүртәдтікті тәрк етті.

3. Рафизилерге бір жауап

Хаттаби: «Рафизилер аталған хадистің өз ішінде қайшылық барын алға тартып, былай деді: «Хадистің басында (арабтардың) күпірге кіргендіктері, ал соңында діннен шықпай, Исламда қалғандықтары, тек қана зекет беруден бас тартқандықтары айтылады. Олар мұсылман болса қалайша оларды өлтіру адал саналып, ұрпақтары құл қылынады? Ал егер кәпір болса, Әбу Бәкір Омарға қарсы олардың намаз бен зекеттің арасын айырғандықтарын қалайша дәлел ретінде келтіре алады?»

Бұл сауалдарына былай жауап беріледі: «Діннен шыққандықтарын білдіргендер екі топ: бірі – қайтадан пұтқа табынып кеткендер. Ал екіншісі – «Уа, Мұхаммед! Олардың малдарынан өздерін тазалап, арылтатын садақа ал және оларға дұға жаса. Сенің дұғаң олар үшін бір тыныштық сыйлаушы...»13 деген аятты өздерінше жорамалдап, зекеттен бас тартқандар. Бұлар «зекет тек Пайғамбарымызға (с.а.с.) ғана беріледі» деп ойлады. Өйткені Одан (с.а.с.) басқалары оларды тазалай алмайды және оларға дұға ете алмайды. Олай болса Алла елшісінен (с.а.с.) басқа біреудің дұғасы өздері үшін қалайша тыныштық сыйлаушы бола алады?!»

Бұл жерде әзірет Омар «...Сен адамдармен қалайша соғыспақсың?!» деген сөзімен осы екінші топтағы адамдарды мақсат еткен. Өйткені оның бірінші топтағылармен соғысу керектігіне еш күмәні жоқ еді. Қади Ияд түсіндірмесін былайша жалғастырады: «Әзірет Омар бұл мәселедегі хадистің тек қана өзі келтірген бөлігін есіне түсірген секілді. Негізінде, басқа сахабалар хадистің намаз бен зекетке қатысты бөлімдерін де бірге жаттап жеткізген болатын. Мәселен, Абдуррахман ибн Яқуб бүкіл шариғатты қамтыған мазмұнда риуаят еткен еді. Оның риуаятында мынадай жолдар бар: «Маған және менің алып келген нәрселеріме иман келтіргенге дейін соғысуға бұйырылдым». Бұл сөздердің мағынасы мынау: «Алла елшісінің алып келгендерінің ішінен тек біреуін ғана теріске шығарып, оны орындауға шақырылған кезде бас тартып, қарсы көтерілетін болса онымен соғысылады, тіпті қасарысса өлтіріледі».

Қади Ияд былай дейді: «Хадисте орын алған қысқарту себебінен хадис жайлы күмән пайда болды. Бұл жерде хадисті жеткізуші рауи хадисті толығымен айтуды ойына алмай, тек қана Омар мен Әбу Бәкірдің арасында болған диалогқа көңіл аудартуды ойлап, тыңдаушылардың хадистің негізгі толық мәтінін білетіндеріне сенімді болған секілді».

Ал ибн Хажар Қади Иядтың бұл сөзімен келіспей, «Егер әзірет Омардың ақылында хадистің «...Намаз оқып, зекет бергендеріне дейін..» деген бөлімі болатын болса, зекет бермегендермен соғысуды шариғатқа қайшы деп есептемейтін еді ғой. Өйткені хадистің толық мәтініне көз жүгіртер болсақ, кәлима шәһәдәтті тәрк еткендермен немесе намазды мойындамай, зекетке қарсы келгендермен соғысудың мақсаты бір екенін көреміз. Ал әзірет Омардың қарсы келтірген дәлелі мен Әбу Бәкірдің (р.а.) оған берген жауабы екеуінің де хадистің толық мәтінінде намаз бен зекеттің айтылғанын естімегендіктерін көрсетеді. Өйткені әзірет Омар мұны естіген болса, Әбу Бәкірге қарсы бұл хадисті дәлел ретінде келтірмес еді. Оны Әбу Бәкір естіген болса, әзірет Омарға қарсы осы хадисті айтатын еді».

4. Исламның ақысы

Ибн Хажар былай дейді: «Хадистегі «Ислам дінінің ақысынан өзге» деген тіркес бұл үкімнің Исламның ақысы екендігі нақты болған барлық нәрселерді қамтитындығын көрсетеді. Мәселен, «Исламның ақысы» сөзінің мағынасы жалпы болғаны себепті, сахабалар намазды жоққа шығарған кісімен шайқасу керектігі турасында бірауыздан келіскен».

5. Намаз бен зекетті бөліп-жару.

Әзірет Әбу Бәкір намаз бен зекетті бөліп жарғандармен соғысатынын айтқан. Бұл бөліп-жару – намазды мойындай отырып, зекетті жоққа шығару. Зекетті мойындамау – парыздығын мойындағанымен, беруден бас тарту арқылы мүмкін болғаны секілді, парыздығын жоққа шығару арқылы да болуы мүмкін. Екеуі де бір деп есептелген. Себебі әзірет Әбу Бәкір осы екіншілерінің алға тартқан жорамалдарын қабыл етпей, оларға соғыс жариялаған. Маризи былай дейді: «Хадистің мәтінінен байқағанымыздай, әзірет Омар намазды жоққа шығарғандармен соғысуды дұрыс деп білетін. Ал Әбу Бәкір тура солай «зекет үшін де» соғысу керектігіне оның көзін жеткізді. Өйткені екеуі де Құран мен сүннетте қатар әмір етілген, бір-бірінен бөлек айтылмаған. Құран кәрім «Намаз оқыңдар, зекет беріңдер», – деп, үнемі екеуін бірге әмір етеді.

6. Зекет малдың ақысы

Әзірет Әбу Бәкір Омардың көзін жеткізіп, өз шешімінің дұрыс екенін дәлелдеу үшін «... зекет қолдағы мал-мүліктің ақысы», – дейді. Ондай болса, мұны зекет пен намазды бөлек қарауға болмайтындығының дәлелі қылып келтіреді. Яғни, мынадай бір мағына ортаға шығады: «Әй, Омар! Сенің де қабыл еткеніңдей дененің ақысы болған намазды жоққа шығарушылармен соғысу қалай шарт болса, зекетті жоққа шығарушылармен соғысу да солай шарт. Себебі намаз денеміздің ақысы болса, зекет мал-мүліктің ақысы. Оның үстіне Құран мен сүннет бұл екеуін «Исламның ақысы» деп бекітіп, екеуінің арасын айырмаған. Алла елшісі де (с.а.с.) хадисінде «Исламның ақылары тысында» деген шектеу қойған. «Исамның ақылары» ішіне кірген қандай да бір нәрсені жоққа шығарған кезде Пайғамбарымыз (с.а.с.) соғысуға рұқсат берген. Олай болса хадисті «Кім намазын оқитын болса, жанын қоғауға алған болады. Оған қол тигізбейміз. Сол секілді зекетін берсе, малын қорғауға алған болады. Малына тиіспейміз. Ал кім зекет беруден бас тартар болса, күшпен аламыз. Одан сайын қасарысса, соғысамыз», – деп түсінуіміз керек.

Бұл түсіндірме де әзірет Әбу Бәкірдің хадистің басқа нұсқаларында орын алған «намаз оқып, зекет бергенге дейін соғысуға бұйырылдым» деген тіркестерді естімегенін көрсетеді. Себебі мұны естіген болса, «Исламның ақысы» деген жалпы сөзді негізге ала отырып дәлел келтірудің орнына, бірден хадисті айта салар еді ғой.

Хадистерге түсініктеме жасаушы ғалымдар әзірет Әбу Бәкір мен Омардың хадистің бір бөлігін ғана естігендіктерін айтады. Мұның себебі, олар бұл хадисті әуел баста намаз бен зекет парыз қылынбай тұрған кезде естіген болулары да бек мүмкін. Өйткені алғашқыда Алла елшісі (с.а.с.) адамдарды екі нәрсеге ғана шақыратын еді: Алланың бірлігі мен өзінің пайғамбарлығын мойындау.

---

Лақ мәселесі

Әзірет Әбу Бәкірдің «Алла елшісіне (с.а.с.) берген бір лақты беруден бас тартса да...» деген тіркесінде өткен «анақ» сөзі де даулы мәселе. Басқа риуаяттарда мұның орнына «иқал» (түйені байлауға арналған жіп), астарлы мағынада «кәзә» (сол секілді) және «жәдиән әузәт» (мойны қысқа лақ) сөздері келеді.

Бұл айырмашылықтарды негізге ала отырып кейбір ғалымдар: «Анақ, яғни, лақты айтудағы мақсат тура сол лақтың дәл өзі емес, салыстырмалы түрде азғантай нәрсе деген мағынаға келеді», – дейді. Қойлардың зекеті алынған кезде бірыңғай қозылардан тұратын отардан зекет ретінде лақ алуға болатынын айтқан ғалымдар осы лақ сөзі айтылған хадисті дәлел қылып келтірген.

Мәликилерден кейбіреулері ересек малдар көбінесе белгілі себептермен жойылып кететіні үшін зекет ретінде лақты беруге рұқсат екенін айтқан.

Ал көпшілік ғалымдар бұл сөзді астарлы мағынада деп санап, хадисті «Алла елшісіне (с.а.с.) берген нәрселерінен азғантай бірдеңені беруден бас тартса да оны алу үшін олармен соғысамын» деген мағынада түсінген.

8. Есептері Аллаға тапсырылады деген сөз «Мен олардың сырттарына қарап үкім беремін, ішкі әлемдерінде қаншалықты шынайы немесе жалған екендігін іздестірмеймін» деген мағынаны білдіреді.

9. Хадистен шығарылатын кейбір үкімдер:

• Кейіннен орын алған оқиғаларға қатысты жорамал жасауға рұқсат, алайда бұл да негізгі шариғи қайнарларға сүйене отырып жасалуы керек.

• Оқиғалардың шешу жолдарында пікірталас, яғни, әртүрлі көзқарастарды ортаға салу негізге алынады. Соңында ең дұрыс деп табылған көзқарас таңдалады, қате пікірде, әлсіз көзқараста қатып қалуға болмайды.

• Пікірталаста белгілі бір әдептерге бағыну керек: Қарсы көзқарастағы адамды бірден қателікпен айыптамау, ілтипатты болу, қарсы тарап ақиқатқа көз жеткізгенге дейін дәлелдер келтіру, ақиқат белгілі болғаннан кейін де қасарысып, қырсығатын болса жағдайға қарай шаралар қабылдау... т.б.

• Бір нәрсені қуаттау үшін ант-су ішуге рұқсат.

• Бір адам тек қана «Лә иләһә иллаллаһ» деп, ары қарай ештеңе айтпаса, оны өлтіруге болмайды. Алайда тек қана Алланы бір деп білумен адам мұсылман бола ма, жоқ па деген нәрсе ғалымдар арасында даулы мәселе. Ең қуатты көзқарас бойынша мұсылман бола алмайды. Таухидті мойындаумен тек қана өзін құтқарады. Ары қарай тағы сыналады. Егер пайғамбарлыққа куәлік келтіріп, Ислами үкімдерді мойындаса барып мұсылман үкімі беріледі.

Бағауи бұл жайында былай дейді: «Егер кәпір – пұтқа табынушы немесе қос құдайға табынатын біреу болса, бірқұдайлықты қабыл етпейді деген сөз. Ал ол Алладан басқа құдай жоқ деп мойындаса, демек, оның мұсылмандығына үкім беріледі. Сосын Исламның басқа да шарттарын қабылдатып, бүкіл басқа діндерден аластатылады.

Ал ол бірқұдайлықты қабыл етіп, пайғамбарлықты жоққа шығарушы біреу болса, тек «Лә иләһә иллаллаһ» деуімен оған мұсылман үкімі берілмейді. «Мухаммәдун Расулуллаһ» (Мұхаммед (с.а.с.) Алланың елшісі) деуі талап етіледі. Егер ол Мұхаммедтің пайғамбарлығы тек арабтарға ғана қатысты деген сенімдегі біреу болса, оның мұсылман екендігіне үкім беру үшін, Мұхаммедтің пайғамбарлығының бүкіл адамзат баласына ортақ екендігін айтуы керек болады.

Адам егер бір парызды жоққа шығарса немесе бір харамды халал деп санау арқылы күпірлік еткен болса, оның мұсылман саналуы үшін жаңағы сенімінен бас тартуы міндет. Оның айтқан бұл күпірлік сөздері, қайтадан Исламды мойындамайтын болса, оған діннен шыққан адамдарға қатысты үкімдерді қолдануға себеп болады.

• Зекет бермеген адамға қарсы соғыс ашылады. Алайда Исламды мойындап, бірақ жоғарыда айтылғандай қате жорамал жасаулары себепті зекеттен бас тартқан болса, мұндай адамға басқа бір дәлел болмаса, тек қана бұл әрекеті себепті кәпір деген үкім берілмейді. Сахабалар оларды жеңіп қолға түсіргеннен кейін кәпірлер секілді олардың малдарының олжа, балаларының құл қылынып-қылынбайтындығы турасында әртүрлі көзқарас айтылады. Яғни, бұларға кәпірлердің үкімі жүре ме? Жоқ әлде бағилардың (әділ басшыға қарсы шығушылар) үкімі қолданыла ма? Әзірет Әбу Бәкір оларға кәпірлердің үкімін қолданып, соған сай әрекет етеді. Бұл мәселеде де Омар (р.а.) онымен пікір қайшылығына түседі. Ол екінші көзқарасты таңдайды және оның халифалығы заманында басқаларда осы көзқарасқа бойсұнып, бірауыздан қандай да күмән себепті Исламның парыздарынан біреуін жоққа шығарған адамды кәпір санамай, оған үлкен күнәһарлар секілді қарым-қатынас жасауға келіседі. Яғни, мұндай кісіден бұл пікірінен бас тартуы талап етіледі. Алайда ол қасарысып соғысуға бел буса онымен соғысады, оған дәлел келтіріледі. Бұл жағдайда кері қайтса қайтты, кері қайтпаса, бұдан кейін кәпір есебінде қарайды. (Бұл мәселеені тағы да тереңірек білгіңіз келсе №1585, №1588 хадистерге қараңыз).

Қади Ияд былай дейді: «Бұл қиссадан мынадай үкім шығады. Хаким (басшы, үкім беруші) егер ол турасында қандай да аят-хадис жоқ бір мәселеде өз жорамалымен (ижтиһад) бір үкім берсе, оның бұл үкіміне бойсұнылады, басқа мүжтәһид ғалымдардың бірі бұған қарсы шықса да нәтиже өзгермейді. Егер бұл қарсы пікір айтқан мүжтәһид кейіннен өзі хаким болса, өз жорамалымен берген үкімін қолдануы тиіс болады. Оның өзінен бұрынғы хакимнің бұл мәселеде берген үкіміне қарсы келуінде тұрған ештеңе жоқ. Себебі әзірет Омар Әбу Бәкірдің зекет бермегендер жайлы көзқарасына жеке басы қосылмаса да, оған бойсұнды. Кейіннен өзі халифа болған кезінде өзінің дұрыс деп тапқан көзқарасын жүзеге асырды. Оның бұл көзқарасына сахабалар және басқалар да келісім білдірді».

Хаттаби хадисте мынадай үкімнің де келгенін айтады: «Біреу өзін мұсылман ретінде танытса, оның сыртқы белгілеріне қарай қарым-қатынас жасалады. Тіпті ішінде күпірлікті жасырған болса да оның сыртқы көрінісіне қарай үкім беріледі. «Егер қандай да бір кісінің бұрыс сенімде екені білінгеннен кейін, әлгі адам бұл сенімінен қайтқанын айтатын болса, оның Исламы қабыл етіле ме, жоқ па?» – деген мәселе әжептәуір даулы мәселе болған. Оның жай-күйін толық білмегендіктен, сырт көрінісіне қарап қарым-қатынас жасалатыны даусыз».

• Бұл қиссада кейбір сүннеттерді үлкен сахабалардың білмейтін болулары мүмкін екенін байқаймыз. Кей хадистерді естімей, кейіннен хабардар болуы олардың биік мәртебелеріне зарар келтірмейді.

• Нәуәуи «Бұл хадис бойынша намазды біле тұра әдейі тәрк еткен адам өлтіріледі» деген үкім берген. Алайда Дакик әл-Ид бұл хадистен ондай үкімнің шықпайтындығын айтады: «Муқатәланың (соғысу) рұқсат етілуі өлтірудің де рұқсат екенін білдірмейді. Себебі муқатәлә екі жақ тараптың да бір-бірін өлтіру мақсатында соғысуы деген мағынаға саяды. Ал қатл (өлтіру) – біреудің басқаны өлтіруі деген сөз».

Бұл көзқарасты ұстанғандар соғыстың соңында Әбу Бәкірдің біреуді өлім жазасына кескеніне қатысты ешқандай риуаят жоқ екенін алға тартады. Парызды орындаудан бас тартқандар мәжбүр етілген уақытта қарсы келетін болса тізе бүккенге дейін ғана олармен шайқасады. Соғыс барысында ғана өлтіріледі, ал тізе бүгіп берілген уақытта бағиларға (әділ басшыға қарсы бүлік шығарушылар) қолданылған үкім беріледі. Олай болса, кез келген парызды тәрк еткен адам істі соғысуға дейін жеткізбеген болса, қараптан-қарап өлтірілмейді. Демек, хадистегі соғысуға берілген рұқсатты өлтіруге де рұқсат деп есептемеу тиіс. Имам Шафиғидің өзі бір сөзінде «Соғыс пен өлтіруді шатастырмау керек, кейде адаммен шайқасуға рұқсат болғанымен, оны өлтіруге рұқсат болмайды», – деген.

• Таухидті қабыл етіп, шариғатпен амал еткен қандай да бір жаңалық енгізуші (бидғатшы) кәпір саналмайды.

• Кәпірдің күпірінен қайтуы «оның тек сырт келбеті ме, жоқ ішкі болмысы да қайтты ма?» деп тексерілместен қабыл етіледі.

10. Бір сұрақ және жауабы

Бұл хадис таухидке келмегеннің бәрімен соғысуды әмір етіп тұрса, қалайша жизиә (бас салығы) төлеген немесе келісімшартқа отырғандармен соғысудан бас тартылады?

Бұл сұраққа бірнеше тұрғыдан жауап беріледі.

1) Насых (хадис үкімінің жойылуы) себепті болуы мүмкін. Яғни, жизиә алу немесе келісімге отыру арқылы таухидті талап етпеуге берілген рұқсат Пайғамбарымыздың (с.а.с.) таухидке келмегендермен соғысу керектігі жайлы сөздерінен кейін айтылған болуы мүмкін. Соғыспай жизиә алуға берілген рұқсат «Харам айлар біткеннен кейін мүшріктерді қай жерде көрсеңдер өлтіріңдер»14 деген аяттан кейін берілген болуы.

2) Соғысу – жалпы үкім, ал соғыспауға рұқсат – бұл жалпы үкімнен жекешеленіп алынған жалқы үкім. Себебі бұйрықтың мақсаты – талап етілген нәрсенің орындалуы. Ал бір дәлел себепті бұл жалпы бұйрықтың бір бөлігі айырылып алынатын болса, жалпы үкімге залал бермейді.

3) Бұл «адамдармен соғысуға бұйырылдым» деген тіркестегі адамдар сөзі жалпы болғанымен, бұдан адамдардың бір тобы мақсат етілген болуы мүмкін. Мәселен, мүшріктерді мақсат етіп, кітап иелерін бұл соғыс үкіміне кіргізбеген болуы ықтимал. Бұл пікірді хадистің Нәсәи жинағында келген нұсқасы қуаттайды. Онда «мүшріктермен соғысуға бұйырылдым...» деген.

4) Куәлік беру және басқа да айтылған нәрселер (намаз оқу, зекет беру секілді) іс жүзінде орындалуы емес, Алла әмірлерінің қарсы тарапқа мұқият жеткізілуін білдіруі мүмкін. Ал бұл кей жағдайда соғыс арқылы жүзеге асса, кейде жизиә алу, кейде келісімге келу арқылы қол жеткізілуі ықтимал.

5) Соғысудың дәл өзі яки оның орнына жүретін басқа нәрселер болуы мүмкін. Яғни, жизиә немесе басқа бір нәрсе.

6) Жизиә тағайындау ол салықты төлеушілерді Исламға кіргізу. Сондықтан кез келген бір істің себебі де негізгі себеп болып есептеледі. Бұл тұрғыдан алсақ, Алла елшісі (с.а.с.) былай деген секілді болады: «... мұсылман болғанға немесе оларды Исламға кіргізуге себеп болатын басқа нәрселерді қабыл еткенге дейін олармен соғысуға бұйырылдым».

---

Малдардың зекеті жайлы үкімдер

٥ عَنْ عَلِيٍّ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : قَدْ عَفَوْتُ لَكُمْ عَنِ الْخَيْلِ و الرَّقِيقِ فَهَاتُوا صَدَقَةَ الرِّقَّةِ مِنْ كُلِّ أَرْبَعِينَ دِرْهَمًا دِرْهَمٌ. وَ لَيْسَ فِي تِسْعِينَ وَ مِائَةِ شَيْءٌ ، فَإذَا بَلَغَتْ مِائَتَيْنِ فَفِيهِمَا خَمْسَةُ دَرَاهِمَ». أَخْرَجَهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ.

1. (2038) Алла елшісі былай дейді: «Сендерге (сауда мақсатында болмаған) аттар мен құлдарыңның зекетін кешірдім. Ал күміс ақшаларыңның зекетін беріңдер. Әрбір қырық дирхамға бір дирхам бересіңдер. Алайда жүз тоқсан дирхамда еш нәрсе берілмейді. Ал екі жүз дирхамға жеткен кезде бес дирхам зекет беру керек»15.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Арабшада дирхам – күміс ақшаның атауы, ал динар – алтын ақшаға берілген атау. Ибн Хажар хадисте өткен «риқа» сөзін «таза күміс, ақша ретінде басылған немесе басылмағанының еш айырмашылығы жоқ», – деп түсіндіреді.

2. Алла елшісі сауда мақсаты болмай, тек міну, жүк тасу секілді тұрмыс қажеттіліктері үшін асырап отырған жылқы мен соған ұқсас хайуандардың, сондай-ақ, жеке қызметтерінде қолдану үшін қолында ұстап отырған құл үшін зекет берілмейтінін білдірді.

3. Алла елшісінің (с.а.с.) «кешірдім» деуі, асылында, барлық мүліктен зекет берілуі керектігін білдіреді. Яғни, негізінде, әр мал үшін зекет беріледі. Зекет бермеу күнә. Алайда қызметіңізде қолданған жылқы және құлыңыздың зекетін бермеудің күнәсі кешірілген деген мағынаға келеді.

4. Хадис 200 дирхамға жетпеген байлықтан зекет берілмейтіндігін баян етеді. 199-дың орнына 190 деуі сөзді ұзатпау үшін қолданылған. Өйткені «200 дирамға жеткен кезде...» – деуі зекет берілетін шектің 190 емес, 200 дирхам екендігін білдіреді.

Басқа риуаяттар бұл мөлшерге жеткеннен кейін бір жыл өту шартын қосады.

٦ عَنْ أَنَسٍ أَنَّ أَبَا بَكْرٍ الصِّدِّيقِ  كَتَبَ لَهُ حِينَ وَجَّهَهُ إِلَى الْبَحْرَيْنِ هَذَا الْكِتَابَ وَ خَتَمَهُ بِخَاتِمِ النَّبِيِّ  ، وَ كَانَ نَقْشُ الْخَاتَمِ ثَلَاثَةَ أَسْطُرٍ ، مُحَمَّدٌ سَطْرٌ ، وَ رَسُولٌ سَطْرٌ ، اللَّهُ سَطْرٌ: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. هَذِهِ فرِيضَةُ الصَّدَقَةِ الَّتِي فَرَضَهَا رَسُولُ اللَّه  عَلَى الْمُسْلِمِينَ وَالَّتِي أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى بِهَا رَسُولُهُ  فَمَنْ سَئَلَهَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ عَلَى وَجْهِهَا فَلْيُعْطِهَا. وَمَنْ سَئَلَ فَوْقَهَا فَلَا يُعْطِ فِي أرْبَعٍ وَ عِشْرِينَ مِنَ الْإِبِلِ فَمَا دُونَهَا ، مِنَ الْغَنَمِ فِي كُلِّ خَمْسٍ شَاةٌ. فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسًَا وَ عِشْرِينَ إِلَى خَمْسٍ وَ ثَلَاثِينَ فَفِيهَا بِنْتُ مَخَاضٍ أُنْثَى ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ ابْنَةَ مَخَاضٍ فَابْنُ لَبُونٍ. فَإِذَا بَلَغَتْ سِتًّا وَ ثَلَاثِينَ إِلَى خَمْسٍ وَ أَرْبَعِينَ فَفِيهَا بِنْتُ لَبُونٍ أُنْثَى. فَإِذَا بَلَغَتْ سِتًّا وَ أَرْبَعِينَ إِلَى سِتِّينَ فَفِيهَا حِقَّةٌ طَرُوقَةُ الْجَمَلِ. فَإِذَا بَلَغَتْ وَاحِدَةً وَ سِتِّينَ إِلَى خَمْسٍ وَ سَبْعِينَ فَفِيهَا جَذَعَةٌ. فَإِذَا بَلَغَتْ سِتًّا وَ سَبْعِينَ إِلَى تِسْعِينَ فَفِيهَا بِنْتَا لَبُونٍ. فَإِذَا بَلَغَتْ إِحْدَى وَ تِسْعِينَ إِلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةٍ فَفِيهَا حِقَّتَانِ طَرُوقَتَا الْجَمَلِ. إذَا زَادَتْ عَلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةٍ فَفِي كُلِّ أَرْبَعِينَ بِنْتُ لَبُونٍ. وَ فِي كُلِّ خّمْسِينَ حِقَّةٌ. وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ مَعَهُ إِلَّا أَرْبَعٌ مِنَ الْإِبِلِ فَلَيْسَتْ فِيهَا صَدَقَةٌ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبُّهَا ، فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسًا مِنَ الْإِبِلِ فِيهَا شَاةٌ. وَ صَدَقَةُ الْغَنَمِ فِي سَائِمَتِهَا. فَإِذَا بَلَغَتْ أَرْبَعِينَ إِلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةِ شَاةٍ شَاةٌ ، فَإِذَا زَادَتْ عَلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةِ إِلَى مِائَتَيْنِ فَفِيهَا شَاتَانِ وَ إِذَا زَادَتْ عَلَى مِائَتَيْنِ إِلَى ثَلَاثِمِائَةٍ فَفِيهَا ثَلَاثُ شِيَاهٍ. فَإِذَا زَادَتْ عَلَى ثَلَاثِمائَةٍ فَفِي كُلِّ مِائَةٍ شَاةٌ. فَإِذَا كَانَتْ سَائِمَةُ الرَّجُلِ نَاقِصَةً عَنْ أَرْبَعِينَ شَاةً فَلَيْسَ فِيهَا صَدَقَةٌ إِلَّا أنْ يَشَاءَ رَبُّهَا. وَ لَا يُجْمَعُ بَيْنَ مُتَفَرِّقٍ وَلَا يُفَرَّقُ بَيْنَ مُجْتَمَعٍ خَشْيَةَ الصَّدَقَةِ. وَ مَا كَانَ مِنْ خَلِيطَيْنِ فَإِنَّهُمَا يَتَرَاجَعَانِ بَيْنَهُمَا بِالسَّوِيَةِ. وَ لَا يُخْرَجُ فِي الصَّدَقَةِ هَرِمَةٌ وَ لَا ذَاتُ عَوَارٍ وَ لَا تَيِّسٍ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الْمُصَدِّقُ. وَ فِي الرِّقَّةِ رُبْعُ العُشْرِ. فَإِنْ لَمْ يَكُنْ إِلَّا تِسْعِينَ وَ مِائَةٍ فَلَيْسَ فِيهَا صَدَقَةٌ. إِلَّا أنْ يَشَاءَ رَبُّهَا. وَ مَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ مِنَ الْإبِلِ صَدَقَةَ الْجَذَعَةِ وَ لَيْسَ عِنْدَهُ جَذَعَةٌ وَ عِنْدَهُ حِقَّةٌ فَإِنَّهَا تُقْبَلُ مِنْهُ الْحِقَّةُ وَ يَجْعَلُ مَعَهاَ شَاتَيْنِ إِنْ اسْتَيْسَرَتَا لَهُ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَمًا. وَ مَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ صَدَقَةَ الْحِقَّةِ وَ لَيْسَ عِنْدَهُ الْحِقَّةُ وَ عِنْدَهُ الْجَذَعَةُ فَإِنَّهَا تُقْبَلُ مِنْهُ الْجَذَعَةُ وَ يُعْطِيهِ الْمُصَدِّقُ عِشْرِينَ دِرْهَمًا وَ شَاتَيْنِ. وَمَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ صَدَقَةَ الحِقَّةِ وَلَيْسَتْ عِنْدَهُ وَ عِنْدَهُ ابْنَةُ لَبُونٍ فَإِنَّهَا تُقْبَلُ مِنْهُ ابْنَةُ لَبُونٍ وَ يُعْطِي شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَمًا. وَ مَنْ بَلَغَتْ صَدَقَتُهُ بِنْتَ لَبُونٍ وَلَيْسَتْ عِنْدَهُ وَ عِنْدَهُ حِقَّةٌ فَإِنَّهَا تُقْبَلُ مِنْهُ الْحِقَّةُ وَ يُعْطِيهِ الْمُصَدِّقُ عِشْرِينَ دِرْهَمًا أَوْ شَاتَيْنِ. وَمَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ صَدَقَةَ بِنْتَ لَبُونٍ وَلَيْسَتْ عِنْدَهُ بِنْتُ لَبُونٍ وَ عِنْدَهُ بِنْتُ مَخَاضٍ فَإِنَّهَا تُقْبَلُ مِنْهُ بِنْتُ مَخَاضٍ وَ يُعْطِي مَعَهَا عِشْرِينَ دِرْهَمًا أَوْ شَاتَيْنِ. وَمَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ صَدَقَةَ بِنْتِ مَخَاضٍ وَلَيْسَتْ عِنْدَهُ وَعِنْدَهُ بِنْتُ لَبُونٍ فَإِنَّهَا تُقْبَلُ مِنْهُ بِنْتُ لَبُونٍ وَ يُعْطِيهِ الْمُصَدِّقُ عِشْرِينَ دِرْهَمًا أَوْ شَاتَيْنِ. فَإِنْ لَمْ تَكُنْ عِنْدَهُ بِنْتُ مَخَاضٍ عَلَى وَجْهِهَا وَعِنْدَهُ ابْنُ لَبُونٍ فَإِنَّهُ يُقْبَلُ مِنْهُ وَلَيْسَ مَعَهُ شَيْءٌ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ وَ أَبُو دَاوُدَ و النَّسَائِيُّ.

2. (2039) Әнәс ибн Мәликтің жеткізуі бойынша, Әбу Бәкір (р.а.) оны Бахрейнге жіберген кезде қолына төмендегі нұсқаулықты қағазға жазылған күйде ұстатып, қағаздың соңына Пайғамбарымыздың (с.а.с.) мөрін басады. Мөрде үш қатар жазу нақышталған еді. Бірінші қатарда – Мұхаммед (с.а.с.), екінші қатарда – Расул, үшінші қатарда – Алла деп жазылған болатын. Хатта былай жазылған болатын: «Бисмилләһир рахманир рахим. Бұл Алла елшісі (с.а.с.) мұсылмандарға парыз қылған, Алла Тағала Пайғамбарымызға (с.а.с.) әмір еткен зекеттің парыздығы жайлы. Қандай да бір мұсылманнан зекет шариғатқа сай жолмен талап етілсе, сол сәтте беруге міндетті. Ал кімнен белгіленген мөлшерден артық сұралса, бермесін:

1) 24 және одан төмен мөлшердегі түйенің парыз болған зекеті – әр бес түйеге бір қой.

2) Түйе саны 25-ке жетсе, 25 пен 35 арасында бір жасқа толған ұрғашы тайлақ (ибнәту махад) беріледі. Егер бір жасқа толған ұрғашы тайлақ болмаса, екі жастағы еркек түйе (ибну ләбун) беріледі.

3) 36 мен 45 арасында екі жасқа толған ұрғашы түйе (бинту ләбун) беріледі.

4) 46 мен 60 арасында еркек түйе асылатындай үш жасқа толған ұрғашы түйе (хиққа) беріледі.

5) 61 мен 75 арасында төртке толған түйе (жәзәға) беріледі.

6) 71 мен 90 арасында екі бинту ләбун (екіге толған ұрғашы түйе).

7) 91 мен 120 арасында еркек түйе артылатындай екі хиққа (үшке толған ұрғашы түйе).

8) 120 дан асқан соң әр қырық түйе үшін бір бинту ләбун (бір жастан асқан ұрғашы тайлақ).

9) Әрбір 50-де бір хиққа (үшке толған ұрғашы түйе).

10) Тек қана 4 түйесі бар адамға еш нәрсе міндет емес. Егер өзі сауап үміт етіп берсе оның жөні басқа.

11) 5 түйесі бар адамға бір қой беру міндет.

12) Қойдың зекеті жылдың көп бөлігін жайылымда өткізетін малдардан алынады. Мұндай қой саны 40-қа жеткенде 120-ға дейін бір қой алынады.

13) 120-дан асса, 200-ге дейін екі қой алынады.

14) 200-ден асса, 300-ге дейін үш қой алынды.

15) 300-ден асса, әрбір жүз қойда бір қой алынады.

16) Адамның жайылымдағы қойлары 40-тан бір санға кем болса, оған еш нәрсе парыз емес. Тек иесі өз еркімен бірдеңе беретін болса, оның жөні басқа.

17) Зекет беруден қорыққан бөлек кісілердің малдары біріктірілмейді, малдары ортақ адамдардікі ажыратылмайды.

18) Малдары ортақ кісілерден зекет алынған кезде әрбірі тарапқа әділдікпен қарым-қатынас жасауы тиіс.

19) Зекет ретінде өте кәрі, бойында кемшілігі бар және (қошқар, теке секілді) төлдің басы яки саулық малдар берілмейді, зекет жинауға жауапты адам қабыл етсе оның жөні бөлек.

20) (Екі жүз дирхам) күмістің оннан бірінің төрттен бірін (яғни, қырықтан бірін) беру парыз.

21) Күмістің мөлщері 190 дирхам болып, 200 дирхамнан аз болса ештеңе міндет емес. Иесі өз еркімен бір нәрсе берсе ол өз шаруасы.

22) Біреудің түйесінің саны бір жәзаға (төрттен асқан түйе) беруді міндетті қылып, алайда оның түйелерінің арасында төрттен асқаны жоқ болса, одан үштен асқан бір түйе қабыл етіледі және егер иесіне ауыр тимесе оған қосымша екі қой немесе жиырма дирхам қосылады.

23) Ал кімде-кімнің үштен асқан түйе беруі парыз болып, алайда оның үштен асқан түйесі болмаса, төрттен асқанын береді де, зекет жинаушы оған екі қой немесе жиырма дирхам қайтарады.

24) Бір кісінің үштен асқан түйе беруі керек болып, алайда оның түйелерінің ішінде үштен асқаны жоқ болса, ол екіден асқан бір түйе береді және оған қосымша екі қой немесе жиырма дирам алынады.

25) Бір кісінің екіден асқан түйе беруі міндет болып, бірақ ондай малы жоқ болса үштен асқан бір түйе беріледі, сосын иесіне екі қой немесе жиырма дирхам қайтарылады.

26) Кімнің екі жасар түйе беруі міндет болып, ондай түйесі жоқ болса, бірден асқан тайлақ пен үстінен екі қой немесе жиырма дирхам береді.

27) Бір кісінің бірден асқан тайлақ беруі міндет болып, бірақ ондай малы жоқ болса екіден асқан бір түйе береді, сосын иесіне екі қой немесе жиырма дирхам қайтарылады.

28) Егер адамның беретін бір жасар ұрғашы тайлағы болмай орнына екі жасар еркек түйе берсе, мұнысы қабыл етіледі және оған еш нәрсе қайтару керек емес»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Көріп отырғанымыздай, әзірет Әбу Бәкір Бахрейнге зекет жинау үшін тағайындап жіберген Әнәсқа (р.а.) қағазға жазған нұсқаулық беріп, соңына ресми мөр басады. Осы риуаятты негізге ала отырып барлық зекет жинауға тағайындалған қызметкерлерге осындай нұсқаулық берілген деген үкім шығаруымызға болады. Бұл нұсқаулық кіріспесінен-ақ байқалғанындай, тек қана есептелуі қиын болған жерлерде ұмытып немесе жаңылысып кетудің алдын алу үшін емес, сонымен қатар халықтың көңіліне сенімділік ұялатып, адамдардың қызметін теріс мақсатта қолданып кетулеріне де кедергі келтіруді мақсат етеді. Осылайша халықпен бірлесе отырып, зекет жинаушы қызметкерлердің жұмысын бақылауға алуға болады.

2. Хадисті аударған кезде мәтінді бөлек-бөлек баптарға бөлдік және әр бөлікті реттік нөмірмен белгіледік. Кей бөлімдер түсіндіруді қажет етеді. Ондай бөлімдерді төменде реттік санын бере отырып түсіндіреміз.

3. Тек бұл хадисте ғана емес зекетке қатысты басқа да хадистерде жиі айтылатын түйенің түрлеріне қатысты түсіндірмелерді барлығын бірдей және алдын-ала беруді жөн көрдік:

Бинту махад – бір жасқа толып, екіге аяқ басқан ұрғашы тайлақ.

Ибну махад – бір жасқа толып, екіге аяқ басқан еркек тайлақ.

Бинту ләбун – екі жасқа толып, үшке аяқ басқан ұрғашы түйе.

Ибну ләбун – екі жасқа толып, үшке аяқ басқан еркек түйе.

Хиққа – үш жасқа толып, төртке аяқ басқан ұрғашы түйе.

Таруқатул фахл – еркек түйе артылуға жараған (төлдеуге қабілетті) түйе деген сөз.

Жәзәғ – төрт жасқа толып, беске аяқ басқан еркек түйе.

Жәзәға – төрт жасқа толып, беске аяқ басқан ұрғашы түйе.

Сәимә – қолда жем-шөппен азықтанған емес, далада жайылымда жүрген мал.

4. Кейбір түсіндірмелерді керек ететін бөлімдер

17-пункт. «Зекет беруден қорыққан бөлек кісілердің малдары біріктірілмейді, малдары біріккен адамдардікі ажыратылмайды» деген бөлімдегі «бөлек» адамдар малдары бөлек-бөлек болған кісілер. Мәселен, үш кісінің әрбірінде қырық қойдан болса, олардың әрқайсысына зекет парыз болып, бір қойдан берулері керек. Бұлар зекет ретінде тек бір ғана қой берулері үшін зекет жинаушы келгенде малдарын біріктіріп жіберуі мүмкін. (Үшеуінің қойларын біріктірсе 120 қой болады. Ал 12-бапта өткеніндей 40 пен 120 қой арасында тек бір қой ғана беру парыз). Міне, зекет беруден қорыққандықтан жүгінілетін мұндай айлаға шариғатта тыйым салынған.

Ал жалғасындағы малдары біріккен адамдар дегеніміз – ортақ малға иелік еткен кісілер. Мәселен, екі кісі бар, олардың әрбірінде 110 қойдан, ортақ 220 қойлары бар дейік. Бұл ортақ қойлардан 3 қой беру парыз. Зекет жинаушы келген кезде қойларын бірден екіге бөліп алатын болса, екеуіне де бір-бір қойдан зекет беру міндет болады. Осылайша артық қой беруден сақтанып қалады. «Малдары біріккен адамдардікі ажыратылмайды» деген үкім арқылы мұндай қулыққа баруға да тыйым салынды.

Имам Шафиғидің мынадай түсіндірмесі айтылады: «Бұл жердегі үндеу мал иесіне де, зекет жинаушыға да қатысты. Себебі бұл мәселедегі қорқу екі түрлі болады: Зекет жинаушы зекет аз болып қала ма деп қорықса, мал иесі де малым азайып қала ма деп қорқады. Олай болса екеуіне бірдей үндеу жасалып, зекет қоқынышы себепті малдарды «біріктіру» немесе «бөліп алу» жолына жүгінуден сақтануларын бұйырған.

18-пункт. Бұл бөлімдегі екі ортақ кісінің малдарынан зекет алынған кезде әрбіреуінің қарсы тарапқа әділдікпен қатынас жасауының мәнісі былай: Мәселен, біреуінің 40, екіншісінің 30 сиыры бар делік. Зекет жинаушы 40 сиыр үшін мусиннә (үшке аяқ басқан бір сиыр), 30 үшін табиғ (екіге аяқ басқан бір тайынша) алса, мусиннә берген кісі серігінен берген малының 3/7-ін, табиғ берген қарсы тараптан берген малының құнының 4/7-ін қайтарып алады. Себебі зекет ретінде берілген екі әртүрлі жастағы жануардың әрбірінде әр екі ортақ кісінің ортақ ақылары бар және барлық мал тек бір кісінің мүлкі тәрізді қаралып, зекет бірдей мөлшерде, әртүрлі жастағы жануарлардан алынады. Қасталани мұны былай түсіндіреді: «Ортақ бір табыннан зекет жинаушы табынның зекетін алу кезінде ортақтардың тек біреуінен ғана алған болса, ол екінші тараптан өзінің үлесін әділдікпен қайтарып алуға құқылы.

Әділдікпен қатынас жасау дегеннен мынадай да мағына шығады: Мысалы, зекет жинаушы ортақтардың біріне зұлымдық жасап, одан алынуы тиіс зекеттен артығын алған болса, жәбірленуші мұны екінші тараптан тура сондай етіп талап ете алмайды. Тек қана берілуі тиіс мөлшерде ғана алуға құқылы.

Әділдікке қатысты мынадай бір мысал да беруге болады. Егер екі кісінің екеуінде де жиырма-жиырмадан ортақ қойлары болып, әрқайсысы өзінікін танып тұрса, зекет жинаушы қайсысының қойын алған болса, ол серігінен жаңағы қойдың жарты бағасын қайтарып алуына болады.

---

Жануарлардың зекеті

٧ عَنْ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ  قَالَ:»كَتَبَ النَّبِيُّ  كِتَابَ الصَّدَقَةِ وَ لَمْ يُخْرِجْهُ إِلَى عُمَّالِهِ حَتَّى قُبِضَ فَقَرَنَهُ بِسَيْفِهِ فَعَمِلَ بِهِ أَبُو بَكْرٍ  حَتَّى قُبِضَ ثُمَّ عَمِلَ بِهِ عُمَرُ  حَتَّى قُبِضَ وَكَانَ فِيهِ: فِي خَمْسٍ مِنَ الْإِبِلِ شَاةٌ. وَ فِي عَشَرٍ شَاتَانِ. وَ فِي خَمْسَ عَشَرَةَ ثَلَاثُ شِيَاهٍ. وَ فِي عِشْرِينَ أَرْبَعُ شِيَاهٍ. وَ فِي خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ بِنْتُ مَخَاضٍ ، إِلَى خَمْسٍ وَ ثَلَاثِينَ. فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا ابْنَةُ لَبُونٍ إِلَى خَمْسٍ وَ أَرْبَعِينَ. فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا حِقَّةٌ إِلَى سِتِّينَ. فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا جَذَعَةٌ إِلَى خَمْسٍ وَ سَبْعِينَ. فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا ابْنَتَا لَبُونٍ إِلَى تِسْعِينَ. فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا حِقَّتَانِ إِلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةٍ. فَإِنْ كَانَتْ الْإِبِلُ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَفِي كُلِّ خّمْسِينَ حِقَّةٌ وَ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ ابْنَةُ لَبُونٍ. وَفِي الَغَنَمِ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ شَاةً شَاةٌ إِلَى عِشْرِينَ وَ مِائَةٍ. فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا شَاتَانِ إِلَى الْمِائَتَيْنِ. فَإِذَا زَادَتْ وَاحِدَةٌ فَفِيهَا عَلَى الْمِائَتَيْنِ فَفِيهَا ثَلاثُ شِيَاهٍ إِلَى ثَلَاثِمِائَةٍ. فَإِنْ كَانَتْ الْغَنَمُ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَفِي كُلِّ مِائَةِ شَاةٍ شَاةٌ ، ثُمَّ لَيْسَ فِيهَا شَيْءٌ حَتَّى تَبْلُغَ الْمِائَةَ. وَ لَا يُفَرِّقُ بَيْنَ مُجْتَمَعٍ وَ لَا يُجْمَعُ بَيْنَ مُتَفَرِقٍ مَخَافَةَ الصَّدَقَةِ. وَ مَا كَانَ مِنْ خَلِيطَيْنِ فَإِنَّهُمَا يَتَرَاجَعَانِ بَيْنَهُمَا بِالسَّوِيَّةِ. وَ لَا يُؤْخَذُ فِي الصَّدَقَةِ هَرَمَةٌ وَ لَا ذَاتُ عَيْبٍ. قَالَ الزُّهْرِيُّ: إذَا جَاءَ الْمُصَدِّقُ قُسِّمَتِ الشَّاةُ أَثْلَاثًا: ثُلْثَا شِرَارًا. وَ ثُلْثَا خِيَارًا وَ ثُلْثَا وَسَطًا. فَيَأْخُذُ الْمُصَدِّقُ مِنَ الْوَسَطِ. وَ لَمْ يَذْكُرِ الزُّهْرِيُّ الْبَقَرَ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ و التِّرْمِذِيُّ.

1. (2040) Сәлим әкесі Абдулла ибн Омардан мынадай хабар жеткізді: «Алла елшісі (с.а.с.) малдардан алынуы керек болған зекеттердің мөлшерін білдіретін бір хат жазды. Алайда оларды әр аймаққа тағайындалған басшыларға жіберместен бұрын өмірден өтіп кетті. Алла елшісі (с.а.с.) оны қылышына жақын жерге іліп қойған еді. Әзірет Әбу Бәкір (р.а.) дүниеден өткенге дейін онымен амал етті. Әзірет Омар да (р.а.) солай жасады. Ол хатта мына нәрселер жазылған еді:

Түйелер:

1) 5 түйенің зекеті 1 қой.

2) 10 түйенің зекеті 2 қой.

3) 15 түйенің зекеті 3 қой.

4) 20 түйенің зекеті 4 қой.

5) Түйе саны 25-ке жетсе 25 пен 35 арасында бір бинту махад беріледі.

6) 36 мен 45 арасында бір ибну ләбун беріледі.

7) 46 мен 60 арасында бір хиққа

8) 61 мен 75 арасында бір жәзәға беріледі.

9) 71 мен 90 арасында екі бинту ләбун беріледі

10) 91 мен 120 арасында екі хиққа беріледі.

11) 120 дан асқан соң әрбір 50-де бір хиққа, әр қырық түйе үшін бір бинту ләбун зекет беру керек.

Қойға келер болсақ:

12) 40-қа жеткенде 120-ға дейін 1 қой алынады.

13) 121-ге жетсе 200-ге дейін 2 қой алынады.

14) 200-ге жетсе 300-ге дейін 3 қой алынды.

15) 300-ден асса, әрбір 100 қойда 1 қой алынады, жүзден төмен мөлшерге зекет міндет емес.

16) Зекет беруден қорыққандықтан басқа бір кісілердің малдары біріктірілмейді, малдары ортақ адамдардікі ажыратылмайды.

17) Малдары ортақ кісілерден зекет алынған кезде әрбірі қарсы тарапқа әділдікпен қатынас жасауы тиіс.

18) Зекет ретінде өте кәрі, бір айыбы бар мал алынбайды.

19) Зуһри былай дейді: «Зекет жинаушы қызметкер зекет алуға келген кезде мал үш бөлікке бөлінеді, үштен бірі нашар, үштен бірі жақсы, үштен бірі орташа. Зекет жинаушы орташа болған малдың ішінен алады». Зуһри сиыр жайлы сөз қозғамайды»17.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл сөз етіп отырған ибн Омар жеткізген риуаят үкімдерді баяндау тұрғысынан алдыңғы Әнәс (р.а.) жеткізген хадиспен мазмұны бірдей деуге болады. Біраз түсініксіздеу бөлімдерін алдыңғы хадистің түсіндірмесінде түсіндіргендіктен, қайта қайталамадық.

2. Бұл жерде назарымызды аудартқан бір мәселе зекетке қатысты нұсқаулықтың түрлі аймақтағы жауапты қызметкерлерге жіберілу үшін Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өз қолымен дайындалғандығы. Алдыңғы риуаятта білдірілмеген бұл түсіндірмелерге сүйене отырып былай деуімізге әбден болады: әзірет Әбу Бәкірдің Әнәсқа (р.а.) жазылған және мөрленген күйі берген нұсқаулығы Алла елшісі (с.а.с.) дайындаған хаттардың тура көшірмесі. Демек, зекет жинау үшін жан-жаққа жіберілген әрбір қызметкерге Пайғамбарымыз (с.а.с.) дайындап кеткен түпнұсқадан көшірме жасалып беріліп отырған.

3. Алла елшісінің (с.а.с.) зекет малы жиналған кезде әділеттілік сақталуын ерекше өсиет етуі назарымызды аудартады. Малдар үш бөлікке бөлінеді, жақсы, жаман, орташа. Алдыңғы хадистерде ең қымбат малды алудан сақтандырса, соңғы екі хадисте соқыр, ақсақ-тоқсақ, ауру малдардың да зекетке жарамсыз екенін баяндайды. Зекет жинаушылар осының бәрін ескере отырып орташа малды таңдап алуға міндеттелді және солай жүзеге асып отырды.

٨ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : فِي كُلِّ ثَلَاثِينَ مِنَ الْبَقَرِ تَبِيعٌ أَوْ تَبِيعَةٌ. وَ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ مُسِنَّةٌ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

2. (2041) Ибн Масғуд былай дейді: «Әр отыз сиыр үшін бір еркек немесе ұрғашы табиғ, ал қырық сиыр үшін бір мусиннә беріледі»18.

ТҮСІНДІРМЕ:

Табиғ – бір жастағы сиырдың баласы (тайынша), ұрғашысына табиға (құнажын) деп айтылады.

Мусиннә (дөнежін) – екі жасты толтырып үшке аяқ басқан сиыр.

٩ عَنْ مُعَاذٍ  قَالَ: «بَعَثَنِي النَّبِيُّ  إِلَى الْيَمَنِ وَ أَمَرَنِي أَنْ آخُذَ مِنْ كُلِّ ثَلَاثِينَ بَقَرَةً تَبِيعًا أَوْ تَبِيعَةً. وَ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ مُسِنَّةٌ. وَ مِنْ كُلِّ حَالِمٍ دِينَارًا أَوْ عَدْلَهُ مُعَافِرِيًّا». أَخْرَجَهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ. اللَّفْظُ لِلتِّرْمِذِيِّ.

3. (2042) Әзірет Муаз (р.а.) былай дейді: «Алла елшісі (с.а.с.) мені Йеменге жіберіп жатып маған: «Әр отыз сиырдан бір еркек немесе ұрғашы тайынша, әр қырық сиырдан бір мусиннә, әрбір балиғат жасына толған адамнан бір динар немесе муафири есімді бір киім алуымды әмір етті»19. Мәтін Тирмизидің нұсқасы бойынша берілді.

١٠ عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الثَّقَفِيِّ  «أَنَّ عُمَرَ . بَعَثَهُ مُصَدِّقًا فَكَانَ يَعُدُّ عَلَى النَّاسِ بِالسَّخْلِ. وَ قَالُوا: أَتَعُدُّ عَلَيْنَا السَّخْلِ وَ لَاتَأْخُذُ مِنْهُ شَيْئًا ؟ فَلَمَّا قَدِمَ عَلَى عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ  ذَكَرَ لَهُ ذِلِكَ. فَقَالَ عُمَرُ: نَعَمْ تَعُدُّ عَلَيْهِمْ بِالسَّخْلَةِ يَحْمِلُهَا الرَّاعِي وَ لَا يَأْخُذُ الْأَكُولَةَ وَ لَا الرُّبَّى وَ الْمَاخِضَ وَ لَا فَحْلَ الْغَنَمِ. وَ يَأْخُذُ الْجَذَعَةَ وَ الثَّنِيَّةَ وَ ذَلِكَ عَدْلُ الْمَالِ بَيْنَ غَذَاءِ الْغَنَمِ وَ خِيَارِهِ.». أَخْرَجَهُ مَالِكٍ. (الْأَكُولَةَ) الشَّاةُ الَّتِي هِيَ للْأكْلِ وَ (الرُّبَّى) الَّتِي تُرَبَّى فِي الْبَيْتِ لِأَجْلِ اللَّبَنِ. وَ قِيلَ هِيَ الْحَدِيثَةُ النَّتَاجِ. وَ (الْمَاخِضُ) الْحَامِلُ إِذَا ضَرَبَهَا الطَّلَقُ وَ (غَذَاءُ الْمَالِ) جَمْعُ غَذًى وَ هُوَ الْحَمَلُ أَوِ الْجَدْيُّ. وَ الْمُرَادُ أَنْ لَا يَأْخُذَ السَّاعِي خِيَارَ الْمَالِ وَ لَا رَدِيئَهُ وَإِنَّمَا يَأْخُذُ الْوَسَطَ.

4. (2043) Суфиян ибн Абдулла әс-Сәқафи былай дейді: «Әзірет Омар (р.а.) оны зекет жинаушы қылып жіберген еді. Ол барған жерінде қозыларды зекет малының санына қоспайды. Адамдар болса «Қозыларды біздікі деп есептеп, одан зекет алмай жатырсың ба?» – деген сұрақ қояды. Ол Мәдинаға қайтып, болған жайтты Омарға (р.а.) жеткізгенде, әзірет Омар: «Иә, қозыларды оларға қайтарып бересің, шопан оларды алып кетеді, олардан зекет алынбайды. Әкуләні (сойып жеу үшін жеке жемдеп отырған бордақы мал), руббәні (сүті үшін жеке ұсталып азықтандырылып отырған мал), махизды (буаз мал) және теке, қошқар секілді ұрпақ көбейтетін малдарды зекет ретінде алмаймын. Жәзаға, сәнииә секілді малдар алынады. Бұл қойлардың жақсысы мен нашарының ортасында болғандар»20.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаяттардан Алла елшісі (с.а.с.) зекет жинауға жіберген адамдарға әртүрлі малдардан алынатын зекеттің мөлшерін ғана баяндаумен шектелмей, сондай-ақ, қандай сипаттағы малдар алынып, қандайлары алынбайтынын да үйреткендігін көреміз.

2. Соңғы риуаят зекет ретінде алуға болмайтын малдардың кейбірін баяндайды:

• Сахл: Жаңа туған төл, негізінен қозыға айтылады.

• Әкулә: Бордақы мал. Сойып жеу үшін жеке жемделіп отырған мал.

• Руббә: Екі мағынаға келеді. Сүтін қолдану мақсатында үйде ұсталып отырған сауын малы немесе жаңа туған, төлін аяқтандыру үшін ұсталған саулық малы.

• Махиз: Буаз мал.

• Фахл: Төл алу үшін арнайы ұсталып отырған еркек мал, қошқар, теке т.б.

3. Ал төмендегілер зекет ретінде алуға болатын орташа деңгейдегі малдар:

Жәзәға: Негізгі мағынасы жас мал деген сөз. Түйеге айтылса, төрттен асып беске аяқ басқан, ал сиыр мен қойға қолданылса, бірден асып, екіге аяқ басқан мал дегенді білдіреді.

Сәнииә: Түйе, сиыр, қой – үшеуіне ортақ қолданылатын атау. Қой мен сиырда екіден асқандарына, ал түйеде бестен асқандарына айтылады. Ахмад ибн Ханбал екі жастағы қой мен үш жастағы сиырды сәнииә деген.

٥ عَنْ عَمْرٍو بْنِ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّه : لَا جَلَبَ وَ لَا جَنَبَ فِي زَكَاةٍ. لَا تُؤْخَذُ زَكَاتُهُمْ إِلَّا فِي دُورِهِمْ. قَالَ مُحَمَّدٌ بْنُ إسْحَاقَ: (لَا جَلَبَ) يَعْنِي لَا تُجْلَبُ الصَّدَقَاتُ إِلَى الْمُصَدِّقِ. (وَلَا جَنَبَ) أَيْ: لَا يَنْزِلُ الْمُصَدِّقُ بِأَقْصَى مَواضِعِ أَصْحَابِ الصَّدَقَةِ فَتُجْنَبُ إِلَيْهِ. وَلَكِنْ تُؤْخَذُ مِنَ الرَّجُلِ فِي مَوْضِعِهِ». أَخْرَجَهُ أَبُو داوُدَ.

5. (2044) Амр ибн Шұғайыб әкесінен, ол атасынан жеткізген хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.) былай дейді: «Зекет оны жинаушыға әкеліп берілмейді, сол секілді оны алу үшін өте ұзақтарға да барылмайды. Ол адамдардың тұрып жатқан жерінен алынады».

Мұхаммед ибн Исхақ бұл хадисті былай түсіндіреді: «Зекет беретін адам оны жинаушыларға өзі әкеліп бермейді. Жинаушылар да зекет берушінің жайлау, егістік алқабы т.б. секілді ұзақтағы жерлеріне зекет алу үшін бармайды. Зекет оны берушілердің тұрып жатқан елді-мекенінен барып қана алынады»21.

ТҮСІНДІРМЕ:

Алла елшісі бұл хадисте зекет жинаушылардың кезігетін қиындықтарын ең төменгі мөлшерге түсіретіндей жүйе қойған. Хадисте айтылған «жәләб» сөзі зекет жинаушылардың бір өлкеге барғанда табындардан ұзақ бір жерге тұрақтап, малдарды сол жерге айдап әкеліп зекеттерін есептеп алуы деген мағынаны білдіреді. Ал мұның мал иелеріне қиындық туғызары сөзсіз. Пайғамбарымыз (с.а.с.) бұл хадисі арқылы зекет жинаушыларды мұндай әрекеттен тыйып отыр. «Жәнәбқа» рұқсат жоқ деу арқылы, керісінше, мал иелерінің зекет жинаушыларды қатты әуре-сарсаңға салатындай дәрежеде өте алыс жерлерге көшіп кетуіне тыйым салады. Олай болса, зекет жинаушы не қатты ұзақ жерге келіп тоқтап, малды әкеліңдер деп жатып алмай немесе зекет аламыз деп тау-тасты кезіп кетпей, адамдардың отырған мекендеріне дейін ғана баруы керек.

٦ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَيْنٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَاجَلَبَ وَ لَا جَنَبَ وَ لَا شِغَارَ فِي الْإِسْلَامِ. وَ مَنِ انْتَهَبَ نُهْبَةً فَلَيْسَ مِنَّا». أَخْرَجَهُ النَّسَائِيُّ.

6. (2021) Имран ибн Хусейн Алла елшісінің (с.а.с.) «Исламда зекетті алдына әкеліп беру жоқ, зекет үшін өте алыс аймақтарға бару да жоқ. Шиғар некесіне рұқсат жоқ», – дегенін жеткізді.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадистің бастапқы бөлімі алдыңғы хадисте түсіндірілді.

2. Соңғы бөлімі шиғарға тыйым салуда. Шиғар дегеніміз – мәһір беруден қашу үшін жүзеге асырылатын үйленудің бір түрі. Ол – бір еркектің басқа бір еркекке барып «Сен қызыңды немесе қарындасыңды маған бер. Мұның ақысына мен саған қызымды немесе қарындасымды беремін», – деп ұсыныс жасауы. Мұндай жағдайда екі тарап та бір-бірінен мәһір талап етпейді. Алла елшісі (с.а.с.) надандық дәуірінің дәстүрі болған үйленудің бұл түріне тыйым салды. Өйткені алынған немесе берілген мәһір ағасының немесе әкесінің ақысы емес. Мәһір – қыздың ақысы. Бұл қыздың ақысынан бас тартуға немесе кешіріп жіберуге ағасының да, әкесінің де құқығы жоқ. Шиғар жолы арқылы үйленген кезде ортада екі қыз зәбір көреді. Дініміз қыздың құқығын аяққа таптайтын әрекеттерге тосқауыл болатын шарттар қойған. Мәһірсіз неке дұрыс болмайды. Мәһірдің мөлшерін де нақты белгілемеген. Бұл қыздың еркіне қалдырылған, ол қалағанынша мәһір талап ете алады.

Жоғарыда баяндалған шиғар некесінде егер ортаға белгілі бір мәһір кіретін болса неке дұрыс болып есептеледі.

---

Әшекейлердің зекеті

١ عَنْ عَمْرٍو بْنِ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ امْرَأَةً أَتَتْ النَّبِيَّ  وَمَعَهَا ابْنَةٌ لَهَا. وَ فِي يَدِ ابْنَتِهَا مَسَكَتَانِ غَلِيظَتَانِ مِنْ ذَهَبٍ. فَقَالَ لَهَا: أَتُعْطِيَانِ زَكَاةَ هَذَا ؟ قَالَتْ: لَا. قَالَ: أَيَسُرُّكِ أَنْ يُسَوِّرُكِ اللَّهُ تَعَالَى بِهِمَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ سِوَارَيْنِ مِنْ نَارٍ؟ قَالَ خَلَعَتْهُمَا فَأَلْقَتْهُمَا إِلَى النَّبِيِّ وَ قَالَتْ: هُمَا للهِ و لِرَسُولِهِ». أَخْرَجَهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ.

1. (2022) Амр ибн Шұғайыб әкесінен, ол атасынан мынадай хабар жеткізді: «Пайғамбарымызға (с.а.с.) жанында қызы бар бір әйел кісі келді. Қыздың қолында қалың екі алтын білезік бар еді. Алла елшісі (с.а.с.) «Бұлардың зекетін бердің бе?» – деп сұрады. Әйел: «Жоқ», – деп жауап қайтарды. Сонда Пайғамбар (с.а.с.): «Қиямет күні Алла Тағаланың бұл екеуін саған лаулаған от білезік қылып беруіне разымысың?» – деп сұрады. Мұны естіген жаңағы әйел дереу екі білезікті қыздың қолынан шығарып, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) алдына қойды да, «Бұлар Алла мен Оның елшісінікі», – деді»22.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадисте есімі аталмаған бұл әйел кісі Әсмә бинт Йәзид болатын.

2. Хаттаби «Алла елшісінің (с.а.с.) әйелге «Қиямет күні Алла Тағаланың бұл екеуін саған лаулаған от білезік қылып беруіне разымысың?» деген сөздері «Бұлар тозақ отында қыздырылған күні олармен маңдайлары, сауырлары және арқалары мөрленеді. Оларға «Бұлар жинақтап сақтағандарың. Олай болса сақтағандарыңның дәмін татыңдар», – делінеді»23 деген аяттың тәпсірі болып есептеледі», – дейді.

3. Хадисті келтірген имам Тирмизи «Бұл мәселеде Алла елшісінен (с.а.с.) жеткен ешбір сахих риуаят жоқ дегенімен, хадис зерттеуші басқа ғалымдар бұл хадистің басқа да жолдармен келгендігін айтып, бұл хадистің сахих екендігі жөнінде бірауыздан келіскен.

٢ عَنْ عَطَاءٍ قَالَ: «بَلَغَنِي أَنَّ أُمَّ سَلَمَةَ . قَالَتْ: كُنْتُ أَلْبَسُ أَوْضَاحًا مِنْ ذَهَبٍ. فَقٌلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ أكَنْزٌ هُوَ ؟ فَقَالَ مَا بَلَغَ أَنْ تُؤَدَّي زَكَاتُهُ فَزُكِّيَ فَلَيْسَ بِكَنْزٍ«.

2. (2023) Ата (р.а.) былай дейді: «Маған Үммі Сәләмәның былай дегені жеткізілді: «Мен алтын әшекейлер тағатын едім. Бір күні «Уа, Расулалла, бұл нәрселер Құранда тыйым салынған кәнз бе (қазына)?» – деп сұрадым. Ол кісі маған былай жауап берді: «Зекеті берілетіндей мөлшерге жеткен заттың зекеті берілсе, кәнз (қазына) саналмайды»24.

١٥ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمِّدٍ أَنَّ عَائشَةَ  كَانَتْ تَلِي بَنَاتَ أَخِيهَا مُحَمِّدٍ يَتَامَى فِي حِجْرِهَا وَ لَهُنَّ الْحُلِيُّ فَلَا تُزَكِّيهِ. عَنِ نَافِعٍ أَنَّ ابْنَ عُمَرَ  كَانَ يُحَلِّي بَنَاتَهُ وَ جَوَارِيَهُ الذَّهَبَ ثُمَّ لَا يُخْرِجُ مِنْ حُلْيِهِنَّ الزَّكَاةَ». أَخْرَجَهُ الثَّلَاثَةُ مَالِكٌ.

3. (2024) Қасым ибн Мұхаммед былай дейді: «Әзірет Айша (р.а.) бауыры Мұхаммедтің жетім қыздарын бауырына басып, қамқорлығына алды. Қыздардың өз мүліктерінің ішінде әшекейлері де бар болатын. Әзірет Айша бұл әшекейлер үшін зекет бермейтін»25.

4. (2025) Нафиғ ибн Омардан (р.а.) мынаны жеткізеді: «Ибн Омар қыздары мен күңдеріне алтын әшекейлер таққызатын. Алайда бұл әшекейлерден зекет бермейтін»26.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыдағы төрт хадис әйелдердің әсемдік үшін қолданатын алтын және күміс әшекейлерінен зекет беріліп-берілмейтіндігіне қатысты келген. Көрініп тұрғанындай алғашқы екі хадис әшекей үшін қолданылып жүрген болса да алтын мен күмістен зекет беру міндет екендігін білдіреді. Соңғы екі риуаят бойынша, егер әшекей мақсатында қолданылатын болса, алтын мен күмістен зекет берудің қажеті жоқ.

2. Ғалымдар бұл мәселеде әртүрлі көзқарас білдірген. Ибн Абдулбәрр үш имамның (Шафиғи, Ахмад, Мәлик) және Мәдиналықтардың көпшілігінің әшекейлерден зекет парыз еместігіне үкім бергенін, ал Әбу Ханифа бастаған бір топ ғалымдардың бұлардан да зекет берудің міндет екенін айтқанын жеткізеді. Зекеттің парыз екенін қолдаушылар әзірет Айша мен ибн Омардан келген риуаяттарды былай жорамалдайды: «Әзірет Айша мен ибн Омар зекет бермеді. Себебі балалар мен жетімдердің малынан зекет беру парыз емес. Ал ибн Омардың күңдерінің әшекейінен де зекет бермегенін былай жориды: «Ибн Омар (р.а.) «Құл мүлік иелене алады, алайда оған зекет парыз емес», – деген көзқараста еді».

Әбу Ханифаның бұл пәтуасымен келіспейтіндер оған мынадай жауап қайтарады: «Жасалған жорамал ақиқатқа сай келмейді. Себебі ибн Омар өз қыздарының әшекейлерінен де зекет берген жоқ. Ал олар жетім де, күң де емес еді. Сонымен қатар, ибн Омар (р.а.) бір қызбен мың динар мәһірге некелесіп, оның төрт жүз динарын қызға әшекей қылып тағады және бұл әшекейлерден де зекет бермейді».

«Әшекей үшін зекет берілмейді» деген көзқарасты ұстанған Имам Мәлик былай дейді: «Бір адамда өңделмеген алтын немесе әшекей ретінде тағылып кейіннен қолданылмай кеткен алтын не күмістен жасалған әсемдік бұйымдар болса, олардан әр жыл сайын зекет беруі тиіс. Алайда бұлардың салмағы жиырма динардан немесе екі жүз дирхамнан аз болса зекет парыз емес. Әшекей бұйымдарды әсемдік ретінде қолданудан басқа мақсатта пайдаланатын болса, мұнан зекет беруі қажет. Өңделмеген алтын және металл күйіндегі әшекейді иесі ретке келтіріп әшекей ретінде тағу мақсатымен өзінде сақтаса, бұлар адамның қолданып жүрген әшекей бұйымдары саналып, олардан зекет беру міндет болмайды».

2. Алтын мен күмістен болмаған басқа да әшекей заттардан зекет берілмейтіндігі турасында ғалымдар бірауыздан келіскен. Інжу, маржан, гауһар т.с.с.

Алайда ғалымдар інжу, маржан секілді бағалы тастар теңізден шығарылған кездегі зекеті жайында түрлі пікірлер айтқан. Көпшілік ғалымдар бұл екі қымбат тастар теңізден шығарылған кезде зекет керек еместігін айтады. Алла елшісі «риказ» деген атауға ие жерден шығарылған бағалы тастардың бестен бірі мемлекетке беріледі дегенімен, теңізден шығарылатындар жайында еш нәрсе айтпаған.

Әбу Юсуф теңізден шығарылғандардан да бестен бірі алынатындығына үкім берген.

---

Жеміс-жидек және көкеністердің зекеті туралы жалпы түсіндірме

Жер өнімдерінен алынатын салық жер учаскілерінің құзыретіне байланысты болады. Барлық Ислам жерінде бірдей атпен бірдей салық алынбайды. Бұл жағдайда салық төлеушілер алдымен пайдаланған жердің түрін білуі керек. Осы тұрғыдан алғанда, Ислам шариғатында жер негізгі төрт түрге бөлінеді және олардың салығы да төрт түрлі атаумен аталады. Зекет, садақа, алым-салық (хараж).

1. Аради-ұшыр (жер салығы): Бұл жаулап алынып, өз еркімен мұсылман болған тұрғындарға немесе мәжбүрлі түрде алынып Ислам жауынгерлеріне мүлік ретінде берілген жерлер. Араб түбегі осы топқа жатады. Бұл топырақтардың өнімдерінен оннан бір немесе жиырмадан бір нисап мөлшерінде ұшыр зекет алынғандықтан бұларды жер салығы (арази-ұшыр) деп атаған.

2. Аради-харажиә (жердің алым-салығы): Бұл бейбіт жолмен яки шайқасып жаулап алынып, бұрынғы мұсылман емес иелеріне немесе мұсылман еместерге берілген жер. Бұл жер түрінен өндірілген өнімге сәйкес немесе тиісті мөлшерде алым-салым (хараж) деген атаумен салық алынады. Бұл зекет емес.

3. Сырф аради-мәмлукә (тек мемлекеттік жер салығы): Бұл мемлекетке тиесілі жер бәйтул малға (мемлекет қазынасына) қарасты болғанымен, кейіннен ақысы төленгені үшін кейбір адамдарға сатылған жерлер. Бұлардың өнімдері иелері мұсылман болса, зекет ретінде есептеледі. Алайда үйлердің ауласындағы мүліктер, бақшалар осы үйлерге тиесілі болғандықтан, олардың өнімдерінен және ағаштарының жемістерінен ұшыр т.б. алынбайды.

4. Аради-мәмләкәт (мемлекеттік жер салығы): Бұл заманында мұсылмандар тарапынан жаулап алынып ешкімнің иелігіне өтпеген, жалпы мұсылмандар иелігіндегі тұрақты жерлер. Бұлар мемлекет атынан үкіметке тиесілі болып, бір отбасының пайдалануына беріледі.

١٦ عَنْ جَابِرٍ  قَالَ:»قَالَ رَسُولُ اللّهِ : فِيمَا سَقَتِ الْأَنْهَارُ وَالْغَيْمُ الْعُشُورُ. وَفِيمَا سُقِىَ بِالسَّانِيَةِ نِصْفُ الْعُشْرِ«. أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِيُّ. «السَّانِيَةُ» هُوَ النَّاضِحُ يُسْتَقَى عَلَيْهِ مِنَ الْإِبِلِ وَالْبَقَرِ.

1. (2026) Әзірет Жәбир (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Өзен және жаңбыр суымен суарылатын нәрселерден (зекет ретінде) ұшыр (оннан бір бөлігі) алынады. Жануарлармен суарылған болса, ұшырдың жартысы (жиырмадан бір) зекет алынады»27.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Ұшыр сөзі араб тілінен аударғанда «оннан бір» дегенді білдіреді. Бұл көбінесе көкөніс және жеміс сияқты, бір жыл ішінде жиналған егістік өнімдерінен алынатын зекеттің атауы.

2. Суарылғаны үшін шығын шықпаған, яғни, дария, өзен, жаңбыр суы сияқты ешбір төлем мен күш жұмсамай алынған сумен суарылған өнімнен оннан бір мөлшерде зекет берілетіні, сондай-ақ, ақша төлеп яки жануарларды қолдану арқылы суарылған егін, бау-бақшалардан алынған өнімдерден жиырмадан бір мөлшерде зекет алынатынын осы хадис баян етеді. Имам Нәуәуи бұл мәселеге байланысты ғалымдар бірауызды екенін айтқан. Ибн Қудама: «Бұл мәселеде келіспеушілікті білмеймін» дейді. Кейбір ғалымдар «Бұл жағдайда мүмкіндігінше суарылу мөлшерлеріне қарай зекет нисаптары есептеледі» деген.

3. Егіс даласынан жиналған әр өнімнен зекет алына ма? Бұған байланысты ғалымд