Сүрелердің түсу себептері

«Фурқан» сүресі

١ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  فِى قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ. قَالَ: الظَّالِمُ عُقْبَةُ بْنُ أَبِى مُعَيْطٍ. وَيَعْنِى بِالْخَلِيلِ أُمَيَّةَ بْنِ خَلَفٍ، وَقِيلَ أُبَيٌّ، وَذَلِكَ أَنَّ عُقْبَةَ صَنَعَ طَعَامًا فَدَعَا أَشْرَافَ قُرَيْشٍ وَكَانَ فِيهِمْ رَسُولُ اللَّهِ  فَامْتَنَعَ أَنْ يَطْعَمَ أَوْ يَشْهَدَ عُقْبَةُ شَهَادَةَ التَّوْحِيدِ فَفَعَلَ فَأَتَاهُ أُمَيَّةُ بْنُ خَلَفٍ أَوْ أُبَىٌّ، وَكَانَ خَلِيلَهُ، وَقَالَ أَصَبَأْتَ؟ قَالَ: لَا؛ وَلَكِنِ اسْتَحْيَيْتُ أَنْ يَخْرُجَ مِنْ مَنْزِلِى أَوْ يَطْعَمَ مِنْ طَعَامِى. قَالَ: فَقَالَ مَا كُنْتُ أَرْضَى حَتَّى تَأْتِيَهُ فَتَبْصُقَ فِى وَجْهِهِ. فَفَعَلَ عُقْبَةُ، فَقُتِلَ يَوْمَ بَدْرٍ صَبْرًا كَافِرًا». أَخْرَجَهُ رَزِينُ. «الصَّبْرُ» حَبْسُ الْقَتِيلِ عَلَى السِّلَاحِ.

1. (724) ибн Аббас (р.а.) «Сол күні залым: «Әттең, дүниеде әлгі пайғамбармен бірге бір жолға түскенімде ғой!» «Қап, әттеген-ай, өзіме де обал жоқ! Пәленшені дос тұтпай-ақ қойсамшы!» «Маған жеткен тағылым-насихатқа толы Кітаптан мені алыстатып, адастырған сол», – деп аһ ұрып, бармағын шайнайды. Шүбәсіз, шайтан адамды (азғырып, күнәға белшесінен батырады да) қысылтаяң күн туғанда, (өлмесең өрем қап деп) тастап кете барады. Сол күні Алла Елшісі де: «Уа, Раббым! Расында, қауымым бұл Құранды мүлдем тәрк қылды», – деп айтты»1 деген аят жайлы былай түсіндірді: «Аятта аты аталған залым – Уқба ибн Әбу Муайт. Аты аталған дос (халил) – Умәйя ибн Халаф. Достың Убәй болғандығы да айтылған.

(Аяттың түсу себебі солармен байланысты). Мәселе былай болған: Уқба бір ас дайындап Құрайыштың атқамінерлерін шақырады. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) да олардың арасында еді. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Уқба тәухид сөзiн айтпайынша, астан алмайтынын» айтты. Уқба оның өтінішін орындайды. Сол кезде оның досы Умәйя ибн Халаф немесе Убәй оған келіп: «Саби болдың ба?» – деді. Уқба: «Жоқ, алайда үйімнен тамақ жемей кетуінен ұялдым», – деп жауап берді. Убәй: «Олай болса, барып оның бетіне түкірмесең, мен де саған риза болмаймын!» – деді. Уқба осы талабын оң қабылдап, оның айтқанын істеді. Соның жазасы ретінде Бәдір күні қолға түсіріліп, асылды.

Негізінде, бұл риуаяттың қайнар көзі көрсетілмеген. Алайда осы риуаятты Табари «Тәпсірінде» (18, 6) ибн Аббастың риуаяты ретінде көрсеткен. Сондай-ақ әл-Уахиди «Әсбәбун-нузулда» (191-б.), Суюти «әд-Дуррул-мансурда» (5, 68) жазған.

Түсіндірме:

1. Осы аят – Құран кәрімдегі жаман жолдастан сақтандыруға қатысты түскен аяттардың бірі. Фәни дүниеде біршама достар үшін, достықтар үшін аянбай тер төгесің, дегенмен о дүниеде сол істерің өкінішке ұрындыруы мүмкін. Аятта Алланың ризалығы қарастырылмаған достықтардың о дүниеде өкініш әкелетініне назар аудартуда. Ибн Аббас (р.а.) осы аяттың түсу себебін түсіндірген кезде, мәселеге қатысы жекелеген тұлғалардың атын атап, есте қалатындай, ұмытылмайтындай етіп түсіндірген.

2. Қайталап өтейік, бір аяттың жеке тұлғаға қатысты түсуі ол аяттың үкімінің қияметкe дейін жалпыға ортақ болуына кедергі емес. Себебі Құран барша мүмингe, барлық кезеңге қатыстырып айтады. Ғалымдар: «Түсу себебінің жалқы болуы үкімінің жалпы болуына кедергі келтірмейді», – деген.

Умәйя ибн Халафтың «Саби болдың ба?» деген сөзі – «Мұсылман болдың ба?» дегені. Өйткені мүшріктер о баста ардақты Пайғамбарға (с.а.с.) саби деп айтатын. Ибн әл-Әсирдің «ән-Ниһаясында» айтуы бойынша, «Жаһилият арабтары бір діннен шығып басқа дінге өткендерге саби дейтін». Мұсылмандар да Құрайыштың дінінен шығып, Ислам дініне өтіп жатқан еді. Бұл сөз «шығу» деген етістікті білдіретін «сабаә» түбірінен тараған. Жұлдыз туған жерінен шыққан кезде صَبَأَ النُّجُومُ (жұлдыз шықты, туды) делінетін. «Саби» сөзі – мұсылмандарға қатысты жиі қолданылған сөздің біреуі, көпше түрі – «субат». Мұсылмандарғa осы түбірден тараған «масбу» сөзін де қолданған.

٢ وَعَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ  قَالَ: «سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهُِ : أَىُّ الذَّنْبِ أَعْظَمُ؟ قَالَ: أَنْ تَجْعَلَ لِلَّهِ نِدًّا وَهُوَ خَلَقَكَ، قَالَ قُلْتُ: ثُمَّ أَىٌّ؟ قَالَ أَنْ تَقْتُلَ وَلَدَكَ مَخَافَةَ أَنْ يَطْعَمَ مَعَكَ، قَالَ قُلْتُ ثُمَّ أَىٌّ؟ قَالَ أَنْ تُزَانِى حَلِيلَةَ جَارِكَ، قَالَ فَنَزَلَ تَصْدِيقًا لِذَلِكَ: وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ

2. (725) Ибн Мәсғуд (р.а.) былай дейді: «Алла Елшісінен (с.а.с.):

– Күнәнің ең ауыры қайсысы? – деп сұрадым. Ол:

– Өзіңді жаратқан Аллаға ортақ қосуың! – деп жауап берді.

– Сосын қайсысы? – дедім.

– Асыңа ортақ болады деген қорқынышпен балаңды өлтіруің! – деді. Мен қайтадан:

– Содан кейін ше? – дедім.

– Көршіңнің әйелімен зина жасауың! – деді.

Расулалланың (с.а.с.) осы сөздерін қуаттап: «Олар Алламен қатар, басқаны да құдай тұтып жалбарынбайды. Алланың Өзі ардақтаған әрі (жөн-жосықсыз) өлтірілуін харам қылған тірі жанды нақақтан-нақақ өлтірмейді, зина жасамайды. Кімде-кім осы айтылғандардың бірін істесе, ауыр жазаға ұшырайды»2 – деген аят түсті»3.

---

«Шұғара» сүресі

١ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «لَمَّا نَزَلَتْ: وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْاَقْرَبِينَ صَعِدَ  عَلَى الصَّفَا. فَجَعَلَ يُنَادِى يَا بَنِى فَهْرٍ يَا بَنِى عَدِىٍّ لِبُطُونِ قُرَيْشٍ حَتَّى اجْتَمَعُوا. فَقَالَ: أَرَأَيْتُكُمْ لَوْ أَخْبَرْتُكُمْ أَنَّ خَيْلًا بِالْوَادِى تُرِيدُ أَنْ تُغِيرَ عَلَيْكُمْ أَكُنْتُمْ مُصَدِّقىَّ؟ قَالُوا نَعَمْ: مَا جَرَّبْنَا عَلَيْكَ إِلَّا صِدْقًا. قَالَ: فَإِنِّى نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَىْ عَذَابٍ شَدِيدٍ. قَالَ أَبُو لَهَبٍ: تَبًّا لَكَ يَا مُحَمَّدُ؟ أَلِهَذَا جَمَعْتَنَا! فَنَزَلَتْ: تَبَّتْ يَدَا أَبِى لَهَبٍ وَتَبَّ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَالتِّرْمِذِىُّ.وَفِى رِوَايَةٍ: وَقَدْ تَبَّ

1. (726) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Алдымен ең жақын туыстарыңа ескерт»4 деген аят түскен кезде, Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Сафа төбесіне шығып, былай деп дауыстады: «Уа, Фаһрұлдары! Уа, Адиұлдары!» Бұлар Құрайыш тайпасына жататын рулар еді. Бәрі жиналған кезде, оларғa былай деді: «Мен сендерге «Мына таудың артында атты әскер бар, сендерге шабуылдамақшы» десем, маған иланасыңдар ма?» Олар бірауыздан: «Иә, сенеміз, осы күнге дейін өтірік айтқаныңа куә болмадық, әрқашан шындықты айттың», – деп жауап берді. «Олай болса, тыңдаңдар! Мен сендерді күтіп тұрған өте ауыр азаптан сақтандырушымын», – деді. Әбу Ләһаб атылып шығып: «Ей, Мұхаммед! Ей, құрып кеткір! Бізді осыған бола шақырдың ба?!» – деді. Соған байланысты: «Әбу Ләһабтың екі қолы бірдей құрысын, онсыз да құрыды...» деп басталатын «Әбу Ләһаб» сүресі түсті»5.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Ислам діні – бірте-бірте уахи етілген дін. Құран кәрімнің 23 жылда түсіп болуы – осының бірден-бір мысалы. Алдымен иманға қатысты мәселелер келген, содан кейін бір-бірінің артынан парыздар, үкімдер түскен. Ішімдіктің харам етілу мысалында айтылғандай, бір мәселеге қатысты негіздер бір сәтте түспеген, уақыт өте келе біртіндеп тамамдалған.

Ислам дінінің негізі болып табылатын осы заңдылық адамдарға да қатысты. Жоғарыдағы аятта айтылғандай, ардақты Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) алдымен өз руластарын Исламға шақыруға бұйырылған. Осы аят сондай-ақ дінді ашықтан-ашық жаюдың бастамасы болды. Біршама риуаяттарда, Алла Елшісіне (с.а.с.) осы оқиғадан үш жыл бұрын алғашқы уахи келіп, пайғамбарлығын жария еткен. Алайда дінді насихаттау әмірі келмеген еді. Осы аят дінді насихаттауды бұйырды, алайда «ең жақын туыстарыңнан баста» деді.

Кейінірек келген «шаһарлардың анасы – Мекке халқын және соның айналасындағы ел-жұртты ескертуің үшін»6 деген аят дінді таратудың аясының кеңейгенін екенін білдірді.

Пайғамбарлықтың бүкіл адамзатты қамтитыны кейінірек, әсіресе, һижреттен кейін анық білінді.

2. Ғалымдар риуаяттарды негізге ала отырып, пайғамбардың «ең жақын туыстары» Хашимұлдары мен Мутталибұлдары екенін айтты. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осы жолғы үгітінен оң жауап ала алмағаннан кейін қаншама рет арнайы дастархан жайып, оларды қонаққа шақырған. Міне, сонда шақырылғандар да осы рулардың өкілдері еді.

3. Расулалланың (с.а.с.) өзінің пайғамбарлығының ақиқат екенін көрсету үшін қолданған алғашқы дәлелі – олардың арасында өткізген алдыңғы өмірі, сол өміріндегі турашылдығы, шыншылдығы және ең кәміл мінез құлқы еді. Бұл мәселеде ешкім оған күмәнданбаған.

4. Әбу Ләһабтың Алла Елшісіне (с.а.с.) қарсы шығуы, көріп отырғанымыздай, дінді алғаш насихаттай бастағанда-ақ басталған және өмірінің соңына дейін жалғасқан. Асылында, Әбу Ләһаб Расулаллаға (с.а.с.) бөтен емес еді, керісінше, оның көкесі еді, яғни Әбу Ләһаб – оның әкесінің туған бауыры еді. Әбу Ләһабтың шын аты – Абдулузза ибн Абдулмутталиб. Лақап аты – Әбу Утәйба. Жүзі нарттай қызарып тұратындықтан оған Әбу Ләһаб лақабы берілген.

Алла Елшісіне (с.а.с.) ең көп осы кісі зәбір көрсетіп, жапа шектірген. Қажылық уақытында Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) дінді насихаттау үшін әрбір шатырға кіріп шыққан кезде, Әбу Ләһаб іле-шала оның артынан кіріп: «Оған сенбеңдер! Ол өтірікші! Сенетін нәрсе болса біз-ақ сенер едік, өйткені біз оны сендерден де жақсы танимыз» деген сөздермен оның уағыз-насихатын жоққа шығаруға тырысатын.

٢ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  فِى قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ. قَالَ: اسْتَثْنَى اللَّهُ تَعَالَى مِنْهُمْ الَّذِىنَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالْحاتِ الْآيَة». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

2. (727) Ибн Аббас (р.а.) «Ал шайырларға келсек, олардың соңынан тек тура жолдан тайып, бетімен кеткен азғындар ғана ереді»7 деген аят жайлы мыналарды айтты: «Тек иман келтіріп, сол иман негізінде игі істер істейтін, Алланы көп еске алып, Оған көп құлшылық ететін және қиянат-зұлымдық көргенде, есесін жібермейтін ақындар (яғни, дін дұшпандары өзіне, дініне, пайғамбарға немесе діндес бауырларына тіл тигізгенде, қарап қалмайтын от ауызды, орақ тілді, жүрегінің түгі бар ақындар)...»8 оларға жатпайды»9.

ТҮСІНДІРМЕ:

Ибн Аббас (р.а.) түсіндірген аят ақындарды айыптайды. Одан кейін келген аяттар осы айыптаудың (жамандаудың) себебін түсіндіреді: «Олардың сезімге беріліп, (бірде жақсылықты жырласа, бірде жамандықты жырлап, бірде мақтау, бірде даттау жаудырып) сай-салада бет-бетімен лағып жүргенін көрмеймісің. Сондай-ақ олар өздері істемейтін істерді сөз қылады»10. Ибн Әбу Шәйба мен Абд ибн Хумайдтың айтуы бойынша, «шайырларға келсек, олардың соңынан тек тура жолдан тайып, бетімен кеткен азғындар ғана ереді» деген аят түскен кезде, Расулалланың (с.а.с.) ақындарынан Абдулла ибн Рауаха, Кәғб ибн Мәлик және Хассан ибн Сәбит жылап келіп: «Уа, Алла Елшісі, Алла тағала мына аятты түсірді. Раббымыз біздің ақын екендігімізді біледі ғой. Ендеше, біз құрыдық!» – дейді. Осыған байланысты жоғарыда айтылғандай, оларды бөлек қарастырған аят түсті. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) оларды шақырып алып, жаңадан түскен аятты оқып береді.

Тағы да ибн Аббастан жеткен басқа риуаяттарда ақындарды айыптайтын аяттың Расулалланы (с.а.с.) келемеждеп өлең шығарған кәпір ақындарға қатысты түскенін, «Оларғa азғындар ғана ереді» сөздері осы кәпір ақындардың меңзелгенін білдіреді. «Иман келтіріп, сол иман негізінде игі істер істейтіндер...» деген сөздерімен Хассан ибн Сәбит, Абдулла ибн Рауаха, Кәғб ибн Мәликтің меңзелгенін, өйткені олардың Расулалланы (с.а.с.) және сахабаларды кәпір ақындардың мазаққа толы өлеңдерінен қорғағанын білдіреді.

Пайғамбар және өлең

Жоғарыда айтылған аяттарға қарасақ, Құран өлеңдi жоққа да шығармайды, оны құптамайды да. Әуелі айыптаса да, кейінірек қандай болатынына байланысты шарттар қойған. Расулалланың (с.а.с.) өлеңге қатысты ұстанымы да осындай. Исламды жақтайтын ақындарды қолдап, ақындыққа құлшындырған. Исламға қарсы шыққан ақындармен аянбай күрескен, яғни кәпір ақындарға мұсылман ақындар қарсы шыққан. Жоғарыда аты аталған үш ақын – солардың ең атақтылары. Қажет кезінде оларды шақырып алып: «Құрайышты өлеңге қосып мазақ етіңдер, себебі мазаққа қалу оларға садақ оғынан ауыр тиеді» дейтін. Хассан ибн Сәбит (р.а.) ардақты Пайғамбардың (с.а.с.) бас ақыны болатын және Құрайышқа қарсы жазған өлеңдері өте өткір һәм әсерлі еді.

Алла Елшісі оны шақырған сайын оған: «Уа, Хассан, Алла Елшісі атынан оларғa жауап бер!» дейтін және اللَّهُمَّ اَيِّدْهُ بِرُوحِ القُدُسِ «Уа, Раббым, оны Рухул-қудуспен демей гөр!» деп дұға тілейтін. Риуаяттарда Хассанды былай қолдағаны да жазылған: «Сен Алла мен Оның Елшісі үшін сөйлеген сайын, Рухул-қудус сені демеп жатыр». Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзіне келіп: «Сізге мәлім, Құранда ақындарды айыптаған аяттар келді», – деп қайғырған ақын Кәғб ибн Мәликкe:

إِنَّ الْمُؤْمِنَ يُجَاهِدُ بِسَيْفِهِ وَلِسَانِهِ وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَكَانَ مَا تَرْمُونَهُم ْبِهِ نَضْحَ النَّبْلِ

«Мүмін қылышымен де, тілімен де жиһад жасайды. Жанымды құдірет қолында ұстаған Аллаға ант етейін, тілмен айтқандарың да оқ секілді жаралайды» деп, ақындықты ақиқат жолда жалғастыру керектігін бұйырған.

Алла Елшісінің (с.а.с.) Тәмимдіктердің айтысайық деген ұсынысын қабыл алып, ақындар мен шешендердің алдында жарыстырғаны да бар.

Өлең жайлы хадистер:

• Кейбір сөздер сиқырлап тастайды.

• Өлең де сөзге жатады. Жақсысы жақсы сөз секілді сүйкімді, жаманы да жаман сөз секілді жағымсызсыз.

• Кейбір өлеңдер даналықтың нақ өзі.

• Ақындар айтқан ең тура сөз – Ләбидтің мына сөзі اَلَا كُلُّ شىْءٍ مَا خَلَا اللَّهُ بَاطِلٌ «Біліп қойыңдар, Алладан басқаның бәрі жалған».

---

«Нәміл» сүресі

١ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : تَخْرُجُ الدَّابَّةُ وَمَعَهَا عَصَى مُوسَى وَخَاتَمُ سُلَيْمَانَ فَتَجْلُوا وَجْهَ الْمُؤْمِنِ بِالْعَصَى وَتَخْطِمُ أَنْفَ الْكَافِرِ بِالْخَاتَمِ حَتَّى أَنَّ أَهْلَ الْخِوَانِ لَيَجْتَمِعُونَ فَيَقُولُ هَذَا يَا مُؤْمِنُ، وَيَقُولُ هَذَا يَا كَافِرُ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِىُّ.

1. (728) Әбу Һурайра (р.а.) былай деді: «Даббатул-ард өзімен бірге әзірет Мұсаның асасы және әзірет Сүлейманның мөрі болған күйінде шығады. Асамен мүминдердің жүзін жарқыратса, мөрді кәпірлердің мұрнына басады. Сөйтіп, дастархан басына жиналғанда, біреуі екіншісіне (жүзінің жарқырағанына қарап) «Уа, мүмін!» дейді, екіншісі болса (алдындағы адамның мұрнындағы мөрге қарап): «Уа, кәпір!» дейді. (Яғни мүмин де, кәпір де бет-жүзіне қарап танылатын болады)11.

ТҮСІНДІРМЕ:

Тирмизи бұл хадистi "Даббатул-ард" туралы айтылған وَاِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً «Берілген сөз (уәде етілген азап) іске асуға шақ қалғанда, оларға жерден бір мақұлық шығарамыз. Сөйтіп, әлгі мақұлық адамдарға тіл қатып, (өз бойларындағы, жалпы болмыстағы һәм Кітаптағы айқын дәлелдерімізге,) аяттарымызға лайықты түрде иланбағандықтарын айтады»12 осы аятты тәпсірлеу мақсатында жазған. Бұл жерде хадистерде қиямет-қайымның белгілерінің бірі ретінде аталған Даббатул-ард айтылған. Аятта жазылған إِذَا وَقَعَ عَلَيْهِمُ القَوْلُ «Берілген сөз іске асуға шақ қалғанда» сөздеріне қатысты «оларғa берілген азап іске асатын кезде», «Алла оларғa ашуланған кезде», «оларғa дәлел, белгі керек болған кезде» деген секілді түрлі жорамалдар жасалған. Қай жорамал болмасын, олардың әмр бил-мағруф нәһи анил-мункәрді, яғни жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюды тәрк етудің салдарынан туындағаны айтылған.

Сондай-ақ аяттағы «қаул» сөзі – қиямет күнінің уақыты, оның болуы – қиямет күнінің болуы, ендеше, оның мағынасы қиямет-қайымның жақындауы және белгілерінің шығуы» делінген.

Даббатул-ардтың қандай екендігі даулы мәселе. Оны сипаттап жеткізген түрлі көзқарастар бар. «Дабба» сөзі «жер басып жүретін жаратылыс» деген мағыналарды білдіреді. Барлық хайуандарға қатысты қолданыла береді.

---

«Қасас» сүресі

١ عَنْ سَعِيدٍ بْنِ جُبَيْرٍ قَالَ: «سَأَلْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ  أَىُّ الْأَجَلَيْنِ قَضَى مُوسَى؟ فَقَالَ: قَضى أَكْثَرَهُمَا وَأَطْيَبَهُمَا، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ : إِذَا قَالَ فَعَلَ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِىُّ.

1. (729) Сағид ибн Жубәйр былай дейді: ибн Аббастан (р.а.): «Әзірет Мұса екі мерзімнен қайсысын өтеді?» – деп сұрадым. Ол маған былай жауап берді: «Oл көп әрі ең жақсы болғанын өтеді (тамамдады). Алланың елшісі (а.с.) айтқанын орындайды»13.

ТҮСІНДІРМЕ:

Осы риуаяттың Бұхаридегі нұсқасында былай: бұл сұрақты хиралық бір яһуди Саид ибн Жубәйр қояды, ол жауап бере алмайды. Меккеге барып ибн Аббастан (р.а.) сұрайды. Бұл жерде сұралған «екі мерзім» мына аятта ишарат етілген мерзім: «Содан әкелері Мұсаға: «Сені мына екі қызымның біреуіне қосқым келеді. Соның қарымы ретінде қолымда сегіз жыл жұмыс істейсің. Егер он жылға толтырамын десең, оның (бізге жасаған) жақсылығың болады. Саған ауыртпалық артқым келмейді. Алла қаласа, менің ешкімге қиянаты жоқ ізгі жан екенімді әлі-ақ көресің», – деді. Мұса оған: «(Мақұл!) Екеуіміздің арамыздағы келісім осы (болсын). Аталған екі мерзімнің қайсыбірін өтесем де, маған одан артық талап қойылмаса (әрі кінә тағылмаса) керек. Байласқан сөзімізге бір Алла куә әрі кепіл!» – деді»14

Ибн Аббастың жауабы өзінің жеке пікірі, яғни мауқуф хадис секілді. Алайда айтқан мәселесі ижтиһадқa, жеке ой-пікірге қатысты мәселе емес. Бұл жағдайда екі ықтимал бар:

1. Алла Елшісінен (с.а.с.) естіген сөзі.

2. Әһл-кітаптан естіген бір риуаятқа сүйенген.

Осыған қатысты ғалымдар былай деген: ибн Аббастың осындай және осыған ұқсас сөздерi үкім жағынан марфуғқа жатады, яғни Алла Елшісінің (с.а.с.) аузынан естіген болу ықтималы басым. Өйткені ибн Аббас (р.а.) Әһл-кітаптың риуаяттарына сенбеген, исраилиятқа жол бермеген, оған сүйенбеген. Басқа кісілерді осы мәселеде ескерткен. Осыған қатысты сенімді риуаяттар Бұхари мен басқа кітаптарда бар.

Сонымен бірге бұл жауаптың марфуғ, яғни Алла елшісінің аузынан шыққанын растайтын риуаят Табаранидің «Муғжамул-аусатында» кездеседі. Ол жерде бұл мәселені Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Жәбірейілден (а.с.) сұрап, жауабын алған. Осы риуаятта «ең көп» сөзінің орнына «ең толық болғанын, он жылды (тамамдады)» делінген.

«Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) айтты ма жасайтын» сөздеріндегі «расул» сөзімен қандай да бір пайғамбар мақсат етілмеген, жалпылама айтылған, яғни оны былай түсінген жөн: «Алланың қандай да бір елшісі сөз берді ме жасайтын, «сөзінде тұра ма, тұрмай ма» деп күмән келтіруге болмайды».

Басқа да кейбір риуаяттарда айтылған қосымшаларға қарағанда, Саид ибн Жубәйр осы жауапты сұрақ сұраған яһудиге жеткізген кезде, ол: «Досыңыз шынымен ғалым екен», – деген.

٢ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ  فِى قَوْلِهِ تَعَالَى: «إِنَّكَ لَا تَهْدِى مَنْ أَحْبَبْتَ. قَالَ: نَزَلَتْ فِى رَسُولِ اللَّهِ  حَيْثُ يُرَاوِدُ عَمَّهُ أَبَا طَالِبٍ عَلَى الْاِسْلَامِ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَالتِّرْمِذِىُّ.

1. (730) Әбу Һурайра (р.а.) «(Уа, Мұхаммед!) Сен көңіліңе жаққан әр адамды тура жолға сала алмайсың, Алла ғана қалаған пендесін тура жолға салады»15 аятына қатысты мынаны айтқан: «Осы аят Расулалланың (с.а.с.) көкесі Әбу Талибтен Исламды қабылдауын қайта-қайта сұрауына байланысты түскен»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

Осы аяттың ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.с.) көкесіне қатысты түскендігін тәпсіршілер бір ауыздан растаған.

Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көкесі Әбу Талибтi қатты жақсы көретін. Себебі: Әбу Талиб Алла Елшісін (с.а.с.) сонау атасы Абдулмутталиб қайтыс болған күннен бастап қамқорына алған еді, яғни сегіз жасында жетім болып қалғанда көкесінің қамқорлығында болады. Көкесін жанындай жақсы көруіне оның осы қамқорлығы жеткілікті себеп болған. Алайда оның ең үлкен қамқорлығы өзіне пайғамбарлық келгеннен кейін басталды. Әбу Талиб Құрайыштың алдыңғы қатарлы абыройлы тұлғаларының бірі болатын, сондықтан Меккеде барлығы оған құрмет көрсететін. Оның аңызға айналған асқақ абыройына сый-құрмет ретінде мүшріктер Алла Елшісінің (с.а.с.) пайғамбарлық әрекеттерін жақтырмаса да артық сөз айтпайтын. Қатты ашуланған сәттерінде Әбу Талибкe барып, шағымданатын.

Мүшріктер қорғаушысы жоқ алғашқы мұсылмандарды әбден азаптап, оларға зорлық-зомбылық көрсетіп жатқанда, Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Әбу Талибтің қорғауымен бұл кезеңді жеңіл өткізді.

Меккелік мүшріктер Алла Елшісін (с.а.с.) өздеріне бергенгe дейін жалғастырмақ болып бойкот шешімін қабылдаған. Міне, сол шешімге Әбу Талибтің бойсұнбай қарсы тұруы нағыз мәрттіктің мысалы еді һәм Расулалланың (с.а.с.) шынайы сүйіспеншілігінің бір себепкері болды. Басқа ешбір нәрсе болмаса да осы ісінің өзі жақсы көруіне жеткілікті болар еді. Үш жылға созылған, сауда-саттық, үйлену, сөйлесу, алыс-беріс секілді түрлі қарым-қатынастарға тыйым салған осы бойкот Алла елшісінің жақындарына орасан зор қиындықтар туғызды. Мысалы, басқа түскен жоқшылықтың қинағаны сонша – адамдар жолдан тауып алған терінің қиындыларын қайнатып жейтін жағдайға жеткен еді.

Міне, Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзіне қамқор болған осы көкесі мұсылман болса ғой деп тіледі. Алайда ол Исламғa бет бұрмады. Демек, оның қамқорлығы діни тұрғыдан емес туыстық жақындықтан туындаған еді.

Өмірінің соңғы сәттерінде сырқаттанып, төсек тартып жатып қалды. Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) оның қасынан шықпай, оңтайлы сәттерді қалт жібермей: «Көкетайым, «лә иләһә иллаллаһ» деші, мен саған қиямет күні куәгер болайын» деп, қайта-қайта өтінумен болды. Алайда Әбу Талибтың жанындағы Әбу Жәһил мен Абдулла ибн Әбу Умәйя: «Уа, Әбу Талиб, Абдулмутталибтің дінінен шыққың келе ме?» – деп, сөзге араласып, оның намысына тиіп отырды.

Әбу Талиб: «Құрайыштықтар мені айыптап: «Әбу Талиб бұған қорыққаннан келісті», – демесе, сенің қалауыңды орындар едім», – деді. Алайда иман келтірмеді, өйткені ақтық демінде оның Абдулмутталибтің дінінде екенін айтып жан тапсырғаны жайлы сахих риуаяттар бар.

Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) оның осы әрекетіне қатты қайғырып, былай деген: «Біліп қой, уаллаһи, тыйым салынғанға дейін сенің құтылуың үшін Алладан сен үшін кешірім сұрауды тоқтатпаймын».

Расулалланың (с.а.с.) осы сөзіне байланысты Алла Тағала: «Сен көңіліңе жаққан әр адамды тура жолға сала алмайсың, Алла ғана қалаған пендесін тура жолға салады» деген аятты түсірді.

Басқа риуаятта Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көкесіне былай деген: «Көкетайым! Шындығында, менен ең көп алашағы бар адам сенсің. Мен ең көп сенен жақсылық көрдім. Сенің мендегі ақың әкемдікінен де көп. Олай болса, бір-ақ сөз айтшы, қиямет күнінде сол сөзің үшін саған шапағатшы ететін болайын».

٣ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  فِى قَوْلِهِ تَعَالَى: «لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ. قَالَ إِلَى مَكَّةَ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِىُّ.

1. (731) Ибн Аббас (р.а.): «(Уа, Мұхаммед!) Саған Құранды (оқуды, басшылыққа алуды һәм адамзатқа жеткізуді) парыз қылған Алла сені қайтар жеріңе, сөзсіз, (айқын жеңіспен) қайтарады...»17 деген аятта айтылған «қайтар жердің» Мекке екенін айтады»18.

ТҮСІНДІРМЕ:

Осы аят һижрет кезінде түскен. Ибн Кәсирдің айтуынша, Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Меккені тастап шығып, Меккеге төрт шақырымдық қашықтықта орналасқан әл-Жухфа деген жерге келгенде, өзінің туған жері – Меккеден айырылғанына қимастық сезімінің әсерінде қалып, көңіл-күйі түседі. Әлемдердің Жаратушысы Өзінің сүйікті құлын (с.а.с.) жұбату үшін осы аятты түсіреді. Аятта Расулалланың (с.а.с.) Меккеге қайтадан оралатыны сүйіншіленген.

Айта кетейік, Абдулла ибн Сәбә атты яһуди «қайтар жер» жайлы Мысыр халқының арасына жаңсақ хабар таратып жүріп, осы аятты да қате жеткізген: «Аятта ардақты Пайғамбардың (с.а.с.) қайтадан жіберілетіндігі айтылғанына қарағанда ол қайта оралуға әзірет Исадан да лайықты», – деген. Осыған сенгендер болған, тіпті Мысырда Алла Елшісінің (с.а.с.) қайтадан жер бетіне түсетіндігі жайлы пікір жайылады.

Міне, ибн Аббас (р.а.) осындағы «қайтар жер» деп Мекке ашылғаннан кейін қайтадан кері қайтатынын айтқан. Яғни, Алла тағала ардақты Пайғамбарына Меккеден шыққан күні-ақ көп ұзамай қайтадан Меккеге кері қайтатынын хабар беріп, қимастықтан туындаған қайғы-мұңын жеңілдетеді.

Ибн Аббас аятқа қатысты басқа да жорамалдарды риуаят еткен. Мысалы, Табаридің басқа нұсқасында «қайтар жер» ретінде Мекке емес «жаннат» айтылады.

Басқа риуаятта «өлім», басқа біреуінде «қиямет күні сені қайта тірілтеді» деген жорамалдар айтылады.

Хасан Басри, Зуһри, Әбу Сағид аяттағы «қайтар жердің» «қиямет күні» және «ақирет» екенін айтқан.

---

«Анкәбут» сүресі

١ عَنْ أُمِّ هَانِئٍ  قَالَتْ: «سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ  عَنِ الْمُنْكَرِ الَّذِى كَانُوا يَأْتُونَهُ فِى نَادِيهِمْ فَقَالَ: كَانُوا يَحْبِقُونَ فِيهِ وَالْخَذْفُ وَالسُّخْرِيَةُ بِمَنْ مَرَّ بِهِمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِىُّ.ً»الْحبَقُ» الضُرَاطُ. «وَالْخَذْفُ» بِالْمُعْجَمَةِ: رَمْيُ الْحَصَاةِ مِنْ طَرَفِ الْأُصْبُعَيْنِ.

1. (732) Үммі Һани (р.а.) былай дейді: «Сендер (өздеріңе иләһи жолдау келіп, қатаң ескерту жасалғаннан кейін де әйелдерді былай қалдырып), нәпсіқұмарлықпен еркектерге баруды, жол торып қарақшылық жасауды һәм өзара бас қосқан жиындарыңда ашықтан-ашық арсыздыққа баруды жалғастыра бермексіңдер ме?» – деді»19 деген аятта айтылған «жиындарындағы арсыздықтар» нелер?» – деп Расулалладан (с.а.с.) сұрадым. Маған былай жауап берді: «Олар ол жерде басқаларға естіртіп жел шығарып, өткен-кеткенге тас т.б. лақтырып, мазақтап көңіл көтеретін».

ТҮСІНДІРМЕ:

Жоғарыдағы аят Лут қауымы жайлы. Тақырыпты түсіну үшін алдыңғы аяттың аудармасына да қарау керек. Ол аяттың аудармасы: «Лутты да (өз еліне пайғамбар етіп) жібердік. Ол қауымына: «Шүбәсіз, сендер жер әлемде өздеріңнен бұрын жан баласы істемеген арсыздықты істеудесіңдер»20. Одан кейінгі аят олардың жасаған арсыздықтарынан бірнеше мысал береді. Үммі Һани (р.а.) Лут қауымының «жиындарында» жасаған арсыздықтар не екенін сұрауда. Аудармаға қараған кезде оның ашық айтылмағанын аңғаруға болады.

Аяттағы «мункәр» сөзімен берілген арсыздықтар жайлы ғалымдар түрлі болжамдар айтқан:

– «Адамдарғa тас лақтырып, бейшараларды қорқытатын».

– «Жиындарында көпшіліктің көзінше еркектер бір-бірімен жыныстық қатынасқа түсетін».

– «Кептерлермен ойнайтын».

– «Қораздарды, өгіздерді төбелестіретін».

– «Бір-біріне түкіретін, құмар ойнайтын».

– «Сағыз шайнау, саусаққа қына жағу, киім шешу, ысқыру олардың үйреншікті әдеттері еді».

Осы аталған «мункәр» (ұнамсыз) істердің бәрін де жасауларына ешқандай кедергі жоқ. Үммі Һаниден (р.а.) жеткен риуаят осы болжамдардың бірнешеуін айқындап кеткен.

Осы аятта Құран кәрімнің мұғжизалығына қатысты ерекше мысалды көріп отырмыз. Лут қауымы жиындарда ұнамсыз істер жасайтын деп ишарат жасап, бүге-шігесіне тоқталмаған. Ғалымдар «ұнамсыз істердің» ішінде «сағыз шайнау» секілді үлкен кісінің беделін түсіретін ең қарапайым істен бастап, сoл қауымның басты сипаты болған гомосексуализмге дейінгі ең ұнамсыздарынан кейбіреулерін айтып өткен. Ойға оралатын басқа ұнамсыз істерді де айтып өту аяттың мазмұнына сай келеді.

٢ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  فِى قَوْلِهِ تَعَالَى: «وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ. قَاَلَ: ذِكْرُ الْعَبْدِ اللَّهَ تَعَالَى بِلِسَانِهِ كَبِيرٌ. وَذِكْرُهُ لَهُ وَخَوْفُهُ مِنْهُ إِذَا أَشْفى عَلَى ذَنْبٍ فَتَرَكَهُ مِنْ خَوْفِهِ أَكْبَرُ مِنْ ذِكْرِهِ بِلِسَانِهِ مِنْ غَيْرِ نَزْعٍ عَنِ الذَّنْبِ». أَخْرَجَهُ رَزِينُ

2. (733) Ибн Аббас (р.а.): «Алланы үнемі (жүрекпен, тілмен һәм іс жүзінде) еске алу болса, құлшылықтың ең үлкені, ең зоры»21 деген аят жайлы былай деді: «Пенденің Алла тағаланы тілімен зікір етуі – ұлы ғибадат. Қандай да бір күнәға жақындағанда Алладан қорқып Оны есіне алып, күнәлі істі тәрк етуі, күнәлі іспен арпалыспаған сәтте тілімен зікір етуінен зор».

---

«Рум» сүресі

١ عَنْ أَبِى سَعِيدٍ  قَالَ: «لَمَّا كَانَ يَوْمُ بَدْرٍ ظَهَرَتِ الرُّومُ عَلَى فَارِسَ فَأَعْجَبَ ذَلِكَ الْمُؤْمِنِينَ فَنَزَلَتْ: الم غُلِبَتِ الرُّومُ إِلَى قَوْلِهِ يَفْرَحَ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ. قَالَ فَفَرِحَ الْمُؤْمِنُونَ: بِظُهُورِ الرُّومِ عَلَى فَارِسَ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِىُّ. وَقَالَ: هَكَذَا قَرَأَ نَصْرُ ابْنُ عَلِىِّ: غَلَبَتْ.

1. (734) Әбу Сағид (р.а.) былай дейді: «Бәдір күні римдіктер ирандықтырды жеңді. Бұл жеңіске мүминдер де қуанды. Осыған байланысты: «Әлиф, Ләм, Мим. Румдықтар жеңіліс тапты. (Арабстанға) ең таяу жерде (жеңіліс тапты). Алайда олар осы жеңілістен кейін жеңіске жетеді. Бірнеше жылда (яғни, ары кетсе тоғыз-он жылда жеңіске жетеді). Әр істің һәм оқиғаның алдында да, соңында да бар билік бір Аллаға тән. Сөйтіп, (Румдықтар жеңіс туын көтерген) күні мүміндер қуанышқа бөленеді»22 деген аят түсті».

ТҮСІНДІРМЕ:

Осы аяттар Меккеде түскен еді. Жоғарыдағы риуаят Бәдір күні түскен секілді берілген. Сол себепті риуаяттағы «түсті» сөзі хадисті түсіндірушілер тарапынан «оқылды» деп түсіндірілген, яғни Бәдір соғысы тұсында римдіктердің ирандықтарды жеңгені жайлы хабар жетеді. Мүміндер бұл жағдайға қуанып, жоғарыда берілген аяттарды оқиды.

Тәпсіршілердің айтуы бойынша, бұл сүре мұсылмандар сонау Меккеде болған кезде, пайғамбарлықтың бесінші жылы (613 ж.) басталып, 616 жылы Византияның жеңілісімен аяқталған Иран-Византия соғысына тоқталады. Сол дәуірдің екі ұлы империясы Византия мен Иран арасында өткен осы шайқасқа меккелік мүшріктер де ерекше алаңдаған, нәтижесінде, әһл-кітап саналған византиялықтар жеңіліске ұшырағанда, мүшріктер қуанып, мұсылмандар мұңайған еді. Мүшріктер: «Сендер мен христиандар әһл-кітапсыңдар, біз бен ирандықтар үммиміз (әһл-кітап емеспіз). Біздің бауырларымыз сендердің бауырларыңды жермен-жексен етті, біз де сендерді құртамыз» деп, келемеждеген еді.

Міне, осы келеке-келемежге байланысты осы аяттар түсіп, мұсылмандарғa жұбаныш әкелді.

Риуаят бойынша, әзірет Әбу Бәкір келеке еткендерге барып, бірнеше жыл ішінде византиялықтар ирандықтарды жеңетінін айтады. Сол күнгі шарттар бойынша бұл мүмкін емес еді. Византиялықтар Сирия, Анадолы және Мысырдан айырылып, жерлерін ирандықтар басып алған еді. Мүшріктердің көсемі Убай ибн Халаф әзірет Әбу Бәкірмен бәстеседі. Бірнеше жыл ішінде византиялықтар жеңетін болса, әзірет Әбу Бәкіргe он түйе беретін болады, ал жеңілетін болса, он түйе алатын болып бәстеседі. Болған жағдайды ардақты Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) естіген кезде, әзірет Әбу Бәкіргe түйе санын арттыруға әрі жеңіс күнінің уақытын созуға кеңес береді. Осылайша түйе саны 100-гe, болжалды жеңіс күні 9 жылға шығарылады. Өйткені аяттағы «фи бидғи синин» сөзіндегі «бидғи» сөзi 3-тен 9-ғa дейінгі аралықты білдіреді.

Аятта айтылғандай, 616 жылы таза жеңіліс тапқан византиялықтар 622 жылы қарсы шабуылға көшіп, 623 жылы жеңе бастайды, ақыр соңында, 625 жылы толық жеңіске жетеді. Осылайша византиялықтар жеңілістен кейінгі жеті жылдан кейін, соғыстың екінші жылында жеңіске жетеді, олар жеңген тұста мұсылмандар да Бәдірде жеңіске қол жеткізеді.

Хадисті түсіндірушілер византиялықтардың ирандықтарды жеңген уақытының Бәдір күніне тұспа-тұс келуін назарға алып, Меккеде бірнеше жыл бұрын түскен аяттың бір мұғжиза ретінде мұсылмандардың жеңісінен де хабар бергенін айтқан, яғни аяттағы «сол күні мүміндер Алланың жәрдемімен қуанышқа бөленеді» сүйіншісін «Сол күні мүміндер Бәдірде Алланың жәрдемдеміне қуанатын болады» деп топшылаған. Сонымен бірге, «Алла византиялықтарға көмектесіп, мүміндер де кең тыныс алатын болады» деген мағына да шығады.

---

«Лұқман» сүресі

١ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  قَالَ: «مَفَاتِيحُ الْغَيْبِ خَمْسٌ. ثُمَّ قَرَأَ: أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ إِلَى آخِرِهَا». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِىُّ.

1. (735) Ибн Омар (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Ғайыптың кілті бесеу», – деді де: «Расында, қиямет-қайымның қай сағатта орнайтындығы жайлы нақты мәлімет бір Алланың құзырында. Жаңбырды да (қалаған уақытында, қалаған жеріне) бір Өзі жаудырады. Құрсақтарда жатқандардың да (барлық қасиеттері мен ерекшеліктері) бір Өзіне ғана мәлім. Бірде-бір жан ертеңгі күні не табатынын нақты білмейді. Сондай-ақ ешбір жан қай жерде өлетінін де нақты білмейді. Анығында, бәрін лайықты түрде білетін, барлық нәрседен толық хабардар болатын бір Алла ғана»23, – деген аятты оқыды»24.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис, Қуртубидің айтуы бойынша, мүміндерге аятта айтылған бес мәселені білуге құмартуына тыйым салады. Ибн Мәсғудтың (р.а.) бір риуаятында бұл мәселелердi ардақты Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) да білмейтіндігі анық айтылған:

أُوتِىَ نَبِيُّكُمْ  كلَّ شَيْءٍ سِوَى هَذِهِ الْخَمْسِ

«Осы бес мәселеден басқа бүкіл ілім пайғамбарымызға берілген». Ибн Хажар: «Жұлдыз жорамалымен айналысушы болсын, болмасын, әркімнің ғайып жайлы «ойлауына» болады, алайда «білемін» деуі дұрыс емес» дейді.

Ибн Абдулбәррдің айтуынша, ғайыптан хабар аламын деп ақы алудың немесе ондай адамға ақы берудің харам екенін ғалымдар бір ауыздан айтқан.

Осы бес нәрседен басқа мәселелерге ғайып делінбейтіндігі, кейбіреулер үшін ғайып болса да, басқа біреулері үшін ғайыпқа жатпайтындығы айтылған. Басқа аятта: «Ол ғайыпты (яғни, сезім мүшелерімен сезіп-білу мүмкін болмаған тылсым әлемді) білуші һәм бір Өзі ғана білетін ғайыптың сырын ешкімге ашпайды». Тек Өзі разы болып, таңдаған елшісіне ғана ашады. Өйткені Алла (Өзінің шексіз ілімінен, ғайыптан келетін сырға титтей де жалған араласпау үшін) елшісінің алды-артына сақшы (періштелер) қояды»25 делінген. Осы аятта ғайыпты пайғамбарлар біле алатындығы айтылған. Өйткені Құран кәрімде әзірет Исаның: «...Һәм үйлеріңде не ішіп-жеп отырғандарыңды және не жиып жүргендеріңді өздеріңе түгелдей айтып беремін»26 деп, әзірет Юсуф та: «Юсуф ол екеуіне: «(Осыдан қарап тұрыңдар, қазір екеуіңе тамақ келеді.) Сендерге ішіп-жеулерің үшін қай кезде болмасын, қандай да бір тағам келер болса, оның қандай тағам екенін келмей тұрып дөп басып айтып бере аламын. Бұл – Раббымның маған арнайы түрде үйреткен ілімдерінің бірі»27 деп, ғайыпты біле алатындықтарын айтқан. Ғалымдар осы аяттарда айтылған ғайыпты білудің жоғарыда «Жын» сүресіндегі аятта берілген «таңдаған елшісі» категориясына жататынын айтады.

Кейбір әулиелер де ғайыпты біршама біле алады. Пайғамбар болмаса да олардың ғайыпты қалай біле алатындықтары тартысты мәселе, себебі «Жын» сүресінде إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ

«Тек Өзі разы болып, таңдаған елшісіне ғана ашады» деген шектеуге тек пайғамбар ғана жатады, басқасы емес делінген. Осыған байланысты Мұғтазила ағымы әулиелердің кереметін жоққа шығарған.

Бұл пікірге қосылмайтын Әһл-сүннет ғалымдары әулиелердің Алланың рұқсатымен ғайыпты біле алатынын қабылдайды. Олардың айтуынша, әулиенің ғайыпты білу қасиеті өздерінен емес, бұл олармен байланыстырылмайды, Пайғамбармен байланыстырылады. «Өйткені әулиелер тек Пайғамбарды сүю арқылы һәм тек сол ісімен ғана керемет көрсете алады. «Уәлиулла» (Алланың әулиесі, досы) – Алла тағаланы және Оның сипаттарын барынша жақсы танитын, Оған үздіксіз құлшылық жасайтын, күнәлар мен дүниелік ләззаттардан қашатын, сонымен бірге өзінің пайғамбарының жолында бүкіл нәрсесін пида ететін адам. Оның кереметінде пайғамбарлыққа дәмелену деген атымен жоқ, керісінше, пайғамбардың мұғжизасын растау бар, дәлелдеу бар».

«Бес ғайып» мәселесі

Аятта бес нәрсені тек Алланың білетіндігі, оларды пайғамбарлар да, басқа адамдар да білмейтіндігі айтылған. Бұл бес нәрсе мыналар:

1. Қиямет-қайымның қашан орнайтыны;

2. Жаңбырдың жаууы (қашан, қайда, қаншалықты жауатыны);

3. Ана құрсағындағы нәрестенің жағдайы;

4. Ертеңгі табыс;

5. Ажал.

Осы бес нәрсенің екеуіне қатысты Құран кәрімнің сөзіне қарама-қайшы ой-пікірлер айтылып жүр, сол екі мәселе: жаңбырдың жаууы мен ана құрсағындағы нәресте. Яғни: «Барометр немесе кейбір тәжірибелер арқылы жаңбырдың жауатынын алдын-ала білуге болады» немесе «Ана құрсағындағы нәрестенің қыз не ұл екенін алдын-ала білуге болады» дейтіндер бар.

Осы мәселені түсіндіргенді жөн көрдік:

1. Жаңбырға қатысты алдын-ала айтылғандар болжам ғана. Ал ғылымға нақты мәліметтер жатады, болжам мен жорамалдар ғылымға жатпайды. Осыған байланысты барометрмен және жасанды жер серіктерінен алынған фотолармен жасалған ауа райы болжамдары қазіргі уақытта да ғылыми тұрғыдан толық нақтыланған жоқ. Бұл болжамдар Құран кәрімнің жаңбырдың ғайыпқа жатады деген үкімін жоя алмайды.

Сондай-ақ мынаны да ескерген жөн: Жаңбырдың жауатындығына қатысты болжамдар жаңбырды көрсететін белгілерге қарап анықталады. Олай болса, жаңбырдың белгілерінің пайда болуы – жаңбырды «ғайып»-тан шығарды деген сөз. Бұл жағдайдағы ғайып тура мағынасында емес, ауыспалы мағынасында, яғни кейбіреулеріне ғайып болса, басқа біреулеріне белгілі. Өйткені белгілері көрінген. Бұл белгілерді анықтап, талқылайтын мамандар жаңбырдың жауатынын болжап айта алады. Бұл жағдайға ғайыпты білу десек, сол секілді көптеген нәрсе «ғайыпты білу» деп сипатталып, Құран кәрімнің бұл мәселе жайлы айтқандарынан тыс қалады. Мысалы, белгілі бір заңдылықтар бойынша болатын құбылыстар бар, сол заңдылықты білетін адам үшін ол белгілі нәрсе, ал білмейтіндерге беймәлім нәрсе, Ай мен Күннің тұтылуы секілді, күндіз бен түннің ұзарып-қысқаруы секілді. Ешкім Айдың қашан тұтылатынын айтқан адамға қарап оны «ғайыпты біледі» деп айта алмайды.

Олай болса, аят жаңбырдың белгілі бір заңдылыққа тәуелді екенін, сол заңдылыққа көптеген құбылмалы шарттардың, ықпал етуші себептердің қатысатынын айтуда. Олай болса, осы шарттардың қыр-сырының барлығы анықталып, нақты болжамдарға қол жеткізілсе де, аяттың үкімі өзгермейді. Өйткені олар «жаңбырды ғайып болудан шығаратын» материалдық белгілерге негізделген.

2. Ана құрсағындағы нәрестеге келсек, аят «Ана құрсағындағы нәрестенің ұл не қыз болатынын тек Алла біледі» деп тұрған жоқ. Ежелден бері адамдар ең көп осыны білгісі келгендіктен, аятты да осы мағынада түсінген. Аят: «Құрсақтарда жатқандардың да (барлық қасиеттері мен ерекшеліктері) бір Өзіне ғана мәлім» дейді.

Құрсақтағы нәрестенің беймәлім жақтары сондай көп, ұл-қыз болу мәселесі солардың тек біреуі ғана. Алайда нәрестенің ана құрсағында жаратылуын түсіндіретін хадистер төртінші айдан бастап Алла тағаланың әмірімен періштенің жазатындары тек ұл-қыз болу мәселесі емес, «ризығы», «ажалы», «дені сау немесе мүгедек болатыны», «бақытсыз немесе бақытты болатыны», «ұл немесе қыз болатыны», «қандай істер жасайтыны», «қандай мұра қалдыратыны», «мінез құлқы», «егіз немесе біреу болатыны», «кемтар немесе кемел болатыны», «басына келетін кесел-кесапаттар» т.б. жазылады. Олай болса, жатырдағы ұрықтың тәні мен жанына қатысты барлық жағдайын біледі.

Енді дене-бітімі белгілі бола бастағаннан кейін адамдардың оны білуі, жоғарыда жаңбыр мәселесіне қатысты түсіндіріп өткеніміздей, Құранның үкімін жоймайды. Егер Құран нәрестенің «ұл не қыз болатынын» айтқанда, бұл мәселе бойынша ой-пікір білдіргендердің сөзі дұрыс шығатын еді. Құранның сөзінде жатырдағы нәрестенің тәндік, рухани – барша жағдайлары қамтылған. Бұларды адам баласы ешқашан біле алмайды.

---