МӘУҒИЗАЛАР БӨЛІМІ

١ وَعَن أبي إدْرىسِ الْخَوَْنِى عَنْ أبي ذَرٍّ  قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  فِيمَا يَرْوِى عَنْ ربِّهِ عَزَّ وَجَلَّ أنَّهُ قَالَ: يَا عِبَادِي إنِّي حَرَّمْتُ الظُّلْمَ عَلى نَفْسِي، وَجَعلْتُهُ بَيْنَكُمْ مُحَرَّمًا، فََ تَظَالَمُوا. يَا عِبَادِي كُلُّكُمْ ضَالٌّ إِلَّا مَنْ هَدَيْتُهُ فَاسْتَهْدُونِي أهْدِكُمْ. يَا عِبَادِى كُلُّكُمْ جَائِعٌ اَِّ مَنْ أطْعَمْتُهُ، فَاسْتَطْعِمُونِي أطْعِمُكُمْ. يَا عِبَادِي كُلُّكُمْ عَارٍ إِلَّا مَنْ كَسَوْتُهُ، فَاسْتَكْسُونِي أكَسِكُمْ. يَا عِبَادِي إِنَّكُمْ تُخْطِئُونَ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ، وَأنَا أغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا فَاسْتَغْفِرُونِى أغْفِرْ لَكُمْ. يَا عِبَادِى، إِنَّكُمْ لَنْ تَبْلُغُوا ضُرِّي فَتَضُرُّونِي. وَلَنْ تَبْلُغُوا نَفْعِي فَتَنْفَعُونِي. يَا عِبَادِي، لَوْ أنَّ أوَّلَكُمْ وَآخِرَكُمْ وَإنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ كَانُوا عَلى أتَقِى قَلْبِ رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْكُمْ مَازَادَ ذلِكَ فِي مُلْكِي شَيْئًا. يَا عِبَادِي لَوْ أنَّ أوَّلَكُمْ وَآخِرَكُمْ وَإنْسَكُمْ وِجِنَّكُمْ كَانُوا عَلى أفْجَرِ قَلْبِ رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْكُمْ مَا نَقَصَ ذلِكَ مِنْ مُلْكِي شَيْئًا. يَا عِبَادِي، لَوْ أنَّ أوَّلَكُمْ وَآخِرَكُمْ وإنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ قَامُوا فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ وَسَألُونِى، فَأعْطَيْتُ كُلَّ إنْسَانٍ مَسْألَتَهُ، مَا نَقَصَ ذلِكَ مِمَّا عِنْدِي إِلَّا كَمَا يَنْقُصُ الْمِخْيَطُ إذَا أُدْخِلَ فِي الْبَحْرِ. يَا عِبَادِي، إِنَّمَا هِيَ أعْمَالُكُمْ أُحْصِيهَا لَكُمْ، ثُمَّ أُوَفِّيكُمْ إيَّاهَا. فَمَنْ وَجَدَ خَيْرًا فَلْيَحْمَدَ اللّهَ وَمَنْ وَجَدَ غَيْرَ ذلِكَ فََ يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ[. أَخْرَجَهُ مسلم والترمذي.«الصَّعيدُ» وجه الأرض، وقيل التراب وحده.و»الخيطُ» بكسر الميم ا“برة.

1. (5363) Әбу Идрис Әл-Хаулани Әбу Зерден алып былай дейді: «Расулалланың (с.а.с.) құдіретті Раббысынан жеткізуі бойынша Раббы Тағала былай дейді: «Ей, құлдарым! Мен өзіме зұлымдықты харам еттім, оны сендердің араларыңда да харам еттім. Олай болса бір-біріңе зұлымдық жасамаңдар.

Ей, құлдарым! Туралық бергендерімнен басқаларың тура жолдан тайғансыңдар. Олай болса менен тура жолды сұраңдар, сендерге тура жолды берейін!

Ей, құлдарым! Менің берген азықтарым болмаса, бәрің ашсыңдар. Олай болса менен азық сұраңдар, сендерге оны берейін!

Ей, құлдарым! Менің берген киімдерім болмаса, бәрің жалаңашсыңдар. Олай болса менен киінуді сұраңдар, сендерді киіндірейін!

Ей, құлдарым! Сендер күні-түні қателік жасайсыңдар. Ал мен барлық күнәларды кешіремін. Олай болса менен кешірім тілеңдер, сендерді кешірейін.

Ей, құлдарым! Маған зарар келтіретіндей деңгейге жете алмайсыңдар, маған зарар бере алмайсыңдар. Маған пайда тигізу мәртебесіне де жете алмайсыңдар, маған пайда келтіре алмайсыңдар.

Ей, құлдарым! Егер сендерден бұрынғылар, кейінгілер, адам болғандары, жын болғандары – барлығы да сендерден ең тақуа болған адамның жүрегіндей пейілде болсаңдар, бұл менің иелігімдегі ешқандай нәрсені бір түйір де арттырмайды.

Ей, құлдарым! Сендерден бұрынғыларың және кейінгілерің, адамдары, жындары сендерден ең жаман адамның жүрегіндей пейілде болсаңдар, бұл менің иелігімдегі нәрсені бір түйір де кемітпейді.

Ей, құлдарым! Егер сендерден бұрынғыларың және кейінгілерің, адамдар мен жындар барлығы бір жазыққа жиналып менен талап етсеңдер, мен әр адамға қалағанын берсем, бұл теңізге тасталған иненің суды қаншалықты азайтатыны секілді менің құзырымдағыны еш азайта алмайды.

Ей, құлдарым! Бұлар сендердің амалдарың, оларды сендерді үшін тіздім. Сосын олардың қайтарымын сендерге беремін. Олай болса сендерден біреу бір қайыр көрсе, Аллаға шүкіршілік етсін. Кімде-кім қайыр емес, басқа нәрсе тапса, өзінен басқа ешкімді айыптамасын (басына келгенді өзінен көрсін)»1.

ТҮСІНДІРМЕ

1. Расулалла (с.а.с.) бұл хадистерінде Алла Тағаланың жәрдемімен кейбір ислами сырларды баяндайды. Осындай әлімсақтағы Хақ Тағаладан, сөзі Расулалладан (с.а.с.) болған хадистер құдси хадистер деп аталған. Дұрыстығы жағынан бұл хадистің басқалардан айырмашылығы жоқ. Олар да сәнадтарына қарай бағаланады. Сахих, хасан, әлсіз, және мәудуғ болуы мүмкін. Үкім тұрғысынан да басқа хадистерден ерекшеленбейді. Құдси хадистерде «Раббым бұйырады» деген тәсілмен әңгіменің арқауы болған мәселенің басқа хадистерде де айтылғаны назарға алынатын болса, екі хадис түрінің арасында тәсіл айырмашылығынан басқа нәрсенің жоқ екені байқалады: Құдси хадис тартымды, адам назарын ерекше аудартарлықтай баяндау тәсіліне ие.

2. Бұл хадис маңызды мәселелерді қамтитындықтан Ислам тәсілінің маңызды бір бөлігі болып қалыптасқан. Исламды темірқазық ретінде көрсететін маңызды риуаяттардың бірі. Әбу Идрис Әл-Хауланидің мұны риуаят еткен кезде құрмет ретінде, тағзым ретінде тізе бүккені, Ахмет Ибн Ханбал марқұмның «Шам халқының бұдан асқан қадірлі хадистері жоқ» дегені риуаят етіледі.

3. Хадисте Алла Тағаланың зұлымдықты өзіне харам еткені туралы айтылады. Ғалымдар Алланың зұлымдыққа жол беруін ақылға сыймайтын нәрсе деп қабылдап, бұл мүмкін емес нәрсе дейді. Қалай мүмкін болмасын, барлық ғаламның иелігі Аллаға тән. Өз иелігін қалағанынша басқарады. Серігінің иелігінен алып, зұлымдық жасап толықтыратындай Алла Тағаланың бір кемшілігі, серігі жоқ. Алла өзі зұлымдық жасамайтыны секілді адамдардың да зұлымдықтан сақтануын бұйырады. Зұлымдық – Алланың ең ұнатпайтын нәрселерінің бірі. Бұл кейбір хадистерде жазасы дереу берілетін амал ретінде сипатталған. Мүмінге, кәпірге немесе пасыққа жасалған барлық зұлымдық – харам.

4. Хадисте айтылған «Барлығың адасудасыңдар» деген сөз «Барлық бала Ислам табиғатымен туылады» деген хадиске қайшы болып көрінгенмен бұл хадисте пайғамбар келместен бұрынғы жағдайдың айтылған болуы немесе «адамдар өздерінің жаратылыстарындағы құмарлық, рахатқа құштарлық секілді әлсіздіктерімен қалдырылып, өзіндік, адамдық ойлау шеңбері халінде қалдырылса адасар еді» деген мағына меңзелген болуы мүмкін екені көрсетіліп, арада ешбір қайшылықтың болмайтыны көрсетілген.

5. Теңізге батырылған иненің суды азайтуы Алла Тағаланың байлығын көрсетуге мысал болады. Қабылдануы қиын ақиқаттардың осындай мысалдармен берілуі – аят пен хадисте жиі қолданылатын әдіс. Теңіз – ең үлкен нәрсе, ал ине – ең кіші нәрсе. Расында, инені батырғанмен теңіздің суы еш азаймайды. Бұл Хақ Тағаланың байлығының шексіздігін көрсетуде керемет мысал болады.

6. Хадистің соңғы бөлімі ерекше мәнге ие ислами көзқарасты көрсетеді. Мұның мәнісі – әрбір қайырлы істі Алладан деп біліп, барлық кесір-кесапаттардың салдары өзінен екенін біліп, тәубе жасау. Осы өлшемді дұрыс түсініп, талап етілген деңгейде өмірінде қолдана алмаған адамдар дініміз тарапынан бірқатар үлкен қауіптерге ұшырауы мүмкін. Жақсылықты өзінен білген адам құрып, тәкаппарлыққа салынады, жамандықты өзінен деп білмеген адам өзін түзетуге әрекет жасаудың орнына тағдырды сынау, қоғамдық, физикалық шарттарды айыптау секілді әрекеттерге жол беріп, басын тауға да, тасқа да соғуы мүмкін. Бұл екеуінен де Алла сақтасын.

٢ وَعَن أُبَىِّ بن كعبٍ  قَالَ: ]كَانَ رَسُولُ اللَّهِ  إذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللّيْلِ قَامَ فَقَالَ: يَا أيُّهَا النّاسُ اذْكُرُوا اللّهَ، اذْكُرُوا اللّهَ. جَاءَتِ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ. جَاءَ الْمَوْتُ بِمَا فيهِ. قَالَ أُبَىُّ، قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ، إنِّى أُكْثِرُ الصََّةَ عَلَيْكَ، فَكَمْ أجْعَلُ لَكَ مِنْ صََتي؟ قَالَ: مَا شِئْتَ؛ قُلْتُ الرُّبُعَ؟ قَالَ: مَا شِئْتَ، وإنْ زِدْتَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكَ؛ قُلْتُ: النِّصْفَ؟ قَالَ مَا شِئْتَ، وَإنْ زِدْتَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكَ؛ قُلْتُ: الثُّلُثَيْنِ؟ قَالَ: مَاشِئْتَ، وَإنْ زِدْتَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكَ؛ قُلْتُ: أجْعَلُ لَكَ صَتِي كُلَّهَا؟ قَالَ: إذًا تُكَفّى هَمُّكَ وَيُغْفَرَ ذَنْبُكَ[. أَخْرَجَهُ الترمذي».الرَّاجِفَةُ» النفخة الأولى التي يموت بها الخئق.و»الرَّادِفَةُ» النفخة الثانية التي يحيون بها يوم القيامة.

2. (5364) Убай Ибн Кәғб (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) түннің үштен екі бөлігі өткенде тұрып: «Ей, адамдар! Алланы зікір етіңдер! Алланы зікір етіңдер! «Сілкуші» міндетті түрде келеді, «артынан еруші» де оның артынан келеді. Өлім қиындықтарымен келеді (олай болса ақыретке дайындалыңдар!)» – дейді.

Убай сөзін жалғастырып былай дейді: «Уа, Расулалла дедім, мен саған көп салауат оқығым келеді. (Дұғамда) қаншалықты салауат пен сәлем айтайын?» дедім. «Қалағаныңша» – деді. «Төрттен бірі жете ме?» – дедім. «Қалағаныңша. Егер арттырсаң ол сен үшін қайырлырақ», – деді. «Үштен екісіне не дейсіз?» – дедім. «Қалағаныңша. Егер арттырсаң ол сен үшін жақсы», – деді. «(Өзіме дұға жасайтын уақыттың) барлығын сізге салауат пен сәлем айтуға арнайын ба?» – дедім. «Бұл жағдайда (дүниелік және ақыреттік) қалауларың қабыл болады, күнәң кешіріледі» деді2.

ТҮСІНДІРМЕ

1. Хадисте «сілкуші» деп аударылған сөз – «ражифа». Түсіндірушілер бұл арқылы нәфха ула деп аталатын Исрафилдің (а.с.) алғаш рет сурды үрлеуінің меңзелгенін айтады. Осы үрлеу арқылы барлық тіршілік иелері өледі. «Артынан еруші» деп аударылған «радифа» сөзі нәфха сания деп аталатын екінші үрлеу деп түсіндірілген. Бұл арқылы қиямет күні тірілу орын алады. Бұл ұғымдар Назиғат сүресінің 6-7-аяттарында айтылған «Ол күні жер орасан қатты сілкінеді. Оның артынан тағы бір сілкініс болады» деген аяттарға ишара жасалады. Тәпсіршілер бұл жерде бірінші және екінші үрлеудің меңзелгенін айтқан.

2. «Өлім өз қиындықтарымен келеді» деген сөз – жан тапсыру сәтінде қабірде болатын және одан кейінгі кезеңдерде адам басына келетін жағдайлар.

3. Хадисте Расулаллаға (с.а.с.) көп салауат айтудың ізгілігі туралы айтылған. Хадис дұға жасау кезінде адамның өзіне тілек тілегенге дейін Расулаллаға (с.а.с.) салауат оқуы оның дүниелік және ақыреттік мақсаттарына жетуінде өте әсерлі, өте пайдалы әрекет болатынын көрсетеді.

Ислам ғалымдары Құран мен сүннетке сүйеніп салауаттың Алла дәргейінде ең қабыл болатын дұға екенін қабылдаған. «Олай болса, мұсылман дүниелік және ақыреттік қажеттілігін сұрамастан бұрын салауатты жиі оқуы керек, сосын тілегін айтуы қажет. Тілек тілеп болғаннан кейін тағы да салауат айту абзал». Қабыл болған екі дұғаның арасында айтылған тілектің қабыл болуға жақын болатынын көрсетеді. Дұғаның әдебіне қатысты мынаны да айту керек, салауат үшін де, басқа тілектеріміз үшін де алдымен кешірім тілеу арқылы рухани тазаруымыз, осы тазалықтан кейін салауат оқуға өтуіміз ұсынылған.

٣ وَعَن عُقْبَةُ بن عامرٍ  قَالَ: ]خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ  يَوْمًا فَصَلّى عَلى أهْلِ أُحُدٍ صََتَهُ عَلى الْمَيِّتِ، ثُمَّ انْصَرَفَ الى الْمِنْبَرِ فقَالَ: إنِّي فَرَطٌ لَكُمْ، وَأنَا شَهِيدٌ عَلَيْكُمْ، وَإنِّى وَاللَّهِ أَنْظُرُ الى حَوْضِي الأنَ، وإنِّي أُعْطِيتُ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِ الأرْضِ، واِنِّي واللَّهِ مَا أخَافُ عَلَيْكُمْ أَنْ تُشْرِكُوا بَعْدِي، وَلَكِنْ أخَافُ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنَافَسُوا فِيهَا[. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ».الفرط» السابق فِي السير الى الماء، والمراد أني لكم سابق فإذا قدمتم عليّ وجدتمونِي انتظركم».المنافسة» المغالبة على تحصيل الشئ وانفراد به.

3. (5365) Уқба ибн Амир (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) бір күні шығып Ухуд шейіттеріне жаназаларда оқитын намазды оқып, сосын мінберге шықты: «Мен сендерден бұрын (хауыздың басына) барамын және мен сендерге куәгерлік жасаймын. Қазір мен, уаллаһи, хауызымды көріп тұрмын. Маған жердің қазыналарының кілттері берілді. Уаллаһи, мен енді сендердің менен кейін ширкке түсулеріңнен қорықпаймын. Бірақ мен сендердің дүние-мүлікте бәсекеге, тартысқа түсетіндеріңнен қорқамын»3.

ТҮСІНДІРМЕ

1. Кейбір риуаяттарда Расулалланың бұл намазды Ухуд шейіттеріне Ухуд соғысынан шамамен сегіз жылдан кейін оқығаны айтылады. Риуаят шейіттердің артынан намаз оқылатынына дәлел болып қабылданған. Тахауи айтады: «Расулалланың шейіттер үшін намаз оқуының үш мағынасы болуы мүмкін:

• Бұл хадис оларға намаз оқуды тәрк етуді нәсх еткен болуы мүмкін.

• Шәйіттер үшін намаздың осы айтылған мерзімнен кейін оқылуы сүннет.

• Намаз шәйіттер үшін басқа адамдарға қарағанда – жаиз. Себебі басқалар үшін – парыз. Қысқасы, осы ықтималдардың қайсысы негізгісі болса да Расулалланың Ухуд шейіттеріне оқыған осы намазы арқылы шейіттерге намаз бекітілген». Тахауи айтады: «Бұл жағдайда қазіргі кездегі қарсы шығушылардың сөзі көбінесе шейіттерді жерлеуден бұрынғы намаз турасында. Жерлегеннен кейін намаз тұрақталды, жерлеуден бұрын оқылуы дұрысырақ». Ибн Хажар Тахауидің болжамын дұрыс санамай мынадай мәселені ортаға тастайды: «Шейітке намаз оқылмайды» дейтіндер сүйенетін ықтималдар да бар:

• Расулалланың оқыған намазы оның табиғи ерекшелігінен болмасын?

• Риуаятта айтылған «салат» (намаз) сөзі дұға мағынасына келмей ме? (Себебі «салат» сөзі намаз әрі дұға мағынасында қолданылатын сөз).

Сондай-ақ, бұл риуаят жалпылама қағидадан гөрі белгілі бір оқиғаны көрсетіп тұр. Олай болса оны жалпыландырып, «Шейітке намаз оқылмайды» деп нақты қағиданы жоятын пікірге қайдан келді? Хәуәуи де осы көзқарасты қолдап: «Бұл жердегі «салат» сөзінің мақсаты – дұға. Оның «өлгендерге жасалатындай түрде» деуінің мағынасы «Расулалланың шейіттерге өлгендерге жасауға әдеттенген дұғалары секілді еді» деген сөз», – дейді.

2. Хадисте айтылған «хауыз» – кәусар. Хауыз сенімі – мұсылмандардың ақыретке сенімінің белгісі. Расулалла (с.а.с.) хауызға қатысты көптеген сөздер айтқан. Бірқатар ғалымдар кейбір хадистерді негізге алып, «ақыретте кәусары болу – пайғамбарлардан тек біздің пайғамбарымызға тән артықшылық» деген. Алайда басқа кейбір хадистер бойынша әр пайғамбардың жұмақта бір хауызы болады, үмбетімен сол жерде кездеседі. Пайғамбарлар сол жерде жиналған үмбеттерінің көптігімен мақтанады. Алайда кейбір үмбеттер көп болса, кейбіреулері аз болады, кейбірі бір топ, кейбірі бірнеше адам, ендібірі екі, бір адамдық үмбетке ие болады, тіпті бірде-бір үмбеті жоқ пайғамбар да болады. Расулалла (с.а.с.) сөзін «Қиямет күні үмбеті ең көп болатын пайғамбар мен боламын» деп аяқтайды.

Хауызға қатысты хадистер елуден астам сахаба тарапынан риуаят етілген. Риуаяттардың арасындағы айырмашылық кейбір ғалымдарды: «Расулалланың хауызы екеу, оның бірі мәуқыф деген есеп беру үшін адамдар жиналатын алаңда, екіншісі жұмақта. Бірінің жанына сырат көпірінен өтпестен бұрын жиналады, ал екіншісіне сыраттан кейін жиналады. Бұл – жұмақтағы хауыз кәусар» деп жорамал жасаған.

3. Кейбір ғалымдар аталмыш хадисті Расулалланың мұғжизаларының бірі деп бағалаған.

٤ وَعَن أبي كبشة الأنمارى قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : ثَلَاثَةٌ أقْسِمُ عَلَيْهِنَّ وَأُحَدّثَكُمْ حَدِيثًا فَاحْفَظُوهُ! مَا نَقَصَ مَالٌ مِنْ صَدَقَةٍ، وََ ظُلِمَ عَبْدٌ مَظْلَمَةً فَصَبَرَ عَلَيْهَا إِلَّا زَادَهُ اللَّهُ بِهَا عِزّا، وََ فَتَحَ عَبْدٌ بَاب مَسْئَلَةٍ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِ بَابَ فَقْرٍ[. أَخْرَجَهُ الترمذي.

4. (5366) Әбу Кәбша Әл-Әнмари (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Үш нәрсе бар, (олардың дұрыстығына сендерге) ант беремін. Сонымен қатар бір хадис айтамын, бұларды жақсылап біліп алыңдар: Адамның мал-мүлкі садақа бергеннен азайып қалмайды. Бір құлға орынсыз зұлымдық жасалып, ол сабырлылық танытса, Алла оның қадірін (дүние мен ақыретте) арттырады. Бір құл тіленудің есігін ашты ма, сонымен бірге Алла да ол бейшараға кедейліктің есігін ашады»4.

٥ وزاد فِي رواية: ]وَمَا تَوَاضَعَ عَبْدٌ للّهِ إِلَّا رَفَعَهُ اللَّهُ ، وَأُحَدِّثُكُمْ حَدِيثًا فَاحْفَظُوهُ؛ إِنَّمَا الدُّنْيَا لأرْبَعَةِ نَفَرٍ: عَبْد رَزَقَهُ اللَّهُ مًَا وَعِلْمًا فَهُوَ يَتَّقِي فِي مَالِهِ رَبِّهِ، وَيَصِلُ بِهِ رَحِمَهُ، وَيَعْلَمُ أنَّ للّهِ فيهِ حَقًّا، فهذَا بأفْضَل الْمَنَازِلِ؛ وَعَبْدٍ رَزَقَهُ اللَّهُ عِلْمًا وَلَمْ يَرْزُقْهُ مًَا فَهُوَ صَادِقُ النِّيَّةِ، يَقُولُ لَوْ أنَّ لِى مًَا لَعَمِلْتُ عَمَلَ فَُنٍ، فَهُوَ بِنِيَّتِهِ، فأجْرُهُمَا سَوَاءٌ، وَعَبْدٍ رَزَقَهُ اللَّهُ مًَا وَلَمْ يَرْزُقُهُ عِلْمًا فَهُوَ يَخْبِطُ فِي مَالِهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ، لَا يَتَّقِي فيهِ رَبَّهُ، وََ يَصِلُ فيهِ رَحِمَهُ، وََ يَعْلَمْ للّهِ فيهِ حَقًّا فهذاَ بِأخْبَثِ الْمَنَازِلِ، وَعَبْدٍ لَمْ يَرْزُقْهُ اللَّهُ مًَا وََ عِلْمًا؛ فَهُوَ يَقُولُ: لَوْ أنّ لِى مًَا لَعَمِلْتُ فيهِ بِعَمَلِ فَُنٍ فَهُوَ بِنِيَّتِهِ وَوِزْرُهُمَا سَوَاءٌ[«.الخَبطُ» فعل الشئ على غير نظام وكذلك فِي القول.

5. (5367) Бір риуаятта былай айтылады: «Бір құл Алла ризалығы үшін кішіпейіл болып, төмендесе, Алла оны міндетті түрде жоғары көтереді. Сендерге бір хадис айтамын, оны жақсылап біліп алыңдар: «Дүние төрт түрлі адам үшін:

• Бір құл бар, Алла оған мал-мүлік пен ғылым берген, құл мал-мүлкі үшін Алладан қорқады, (малы мен ғылымын қолданып) туыстық байланысын үзбейді, малы мен ғылымында Алланың ақысы бар екенін біледі, міне осы – ең ізгі мақам.

• Бір құл бар, Алла оған білім берген, мал-мүлік бермеген, алайда ниеті жақсы, «Малым болса оны пәленше секілді (қайырлы іске) жұмсар едім», – дейді. Міне, бұл адам ниетіндегіні жасаған секілді сауап алады.

• Бір құл бар, Алла оған мал берген, бірақ білім бермеген. Малын наданша жұмсайды. Ол үшін Раббысынан қорықпайды. (сараңдығы, надандығына байланысты малымен туысқандарына көмектеспейді, мал-мүлкінде Алланың да ақысы бар екенін еш ойламайды. Міне, бұл адам ең төменгі мәртебеде.

• Бір құл бар, Алла оған мал-мүлік те, білім де бермеген, ол: «Егер мал-мүлкім болса пәленшенің жасағандарын мен де жасар едім», – дейді. Ол да ниетіне қарай әрекет көреді. Ниет еткен адамы секілді обалға қалады»5.

ТҮСІНДІРМЕ

Хадис бір адамның надан да, кедей де болса ниеті арқылы ғалым және бай адамдардың сауабы немесе күнәсын ала алатынын көрсетеді. Бір сахих хадисте «Мүміннің ниеті амалынан қайырлы» делінген. Бұл жерде қол жеткізу қиын болған, жауапкершілігі көп болған білім, мал-мүлік секілді нығметтерден ада болған мүмінге ғалым мен байдың ақыреттік табысына қиындықсыз қол жеткізудің жолы көрсетіледі. Ол – жақсы ниет! Мүмін ақылымен әрекет жасап, парыздарын орындағаннан кейін жақсы ойда болып, қайырлы істерге ниет етсе, оны іс жүзінде жасамаса да, сол үглі тұтқан үлкендердің сауабын ортақтасады. Бұл жерде үлгі алынатын адамдардың да мүмкіндігінше үлкен болғаны ұсынылады.

Әрине, керісінше жағдай да орын алуы мүмкін. Адам кедей және надан болып «Ақшам болып пәленше секілді өмір сүрсем» деп дүниелік өмірге ғана мән беріп, дінмен шаруасы жоқ адасқан танымал адамдардың өмірін армандап солардың өміріне қызығуы мүмкін. Бұл адам олардың жамандықтарына қатысқан болып саналады. Хақ Тағала мүміндерді осындай зияндардан сақтасын.

Сөз соңында мына нәрсені айта кетуіміз керек: Мүміннің қарапайым бір ниетпен ғалым және бай адамдардың (яғни іс жүзінде шамасы жетпейтін істердің) сауабын алуы үшін шамасы келетін қайырлы істерден сырт қалмауы керек. Яғни, парыз болған ғибадаттарын орындауы керек. Шамасы жете тұра парыздарын орындамайтын, харамдардан сақтанбайтын адамның тек ниет ету арқылы осы хадисте уәде етілген үлкен сауаптарға жетуі неғайбыл.

٦ وَعَن أنسٍ  قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ كَانَتِ الأخِرَةُ هَمَّهُ جَعَلَ اللَّهُ غِنَاهُ فِي قَلْبِهِ، وَجَمَعَ عَلَيْهِ شَمْلَهُ وَأتَتْهُ الدُّنْيَا وَهِيَ رَاغِمَةٌ. وَمَنْ كَانَتِ الدُّنْيَا هَمَّهُ جَعَلَ اللَّهُ فَقْرَهُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ، وَفَرَّقَ عَلَيْهِ شَمْلَهُ، وَلَمْ يَأتِهِ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا مَا قُدِّرَ لَهُ. فََ يُمْسِي إِلَّا فَقِيرًا، وََ يُصْبِحُ إِلَّا فَقِيرًا، وَمَا أقْبَلَ عَبْدٌ عَلى اللَّهِ بِقَلْبِهِ إِلَّا جَعَلَ اللَّهُ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ تَنْقَادُ إلَيْهِ بِالْوُدِّ وَالرَّحْمَةِ، وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ خَيْرٍ إلَيْهِ أسْرَعَ[. أَخْرَجَهُ الترمذي.

6. (5368) Әзірет Әнас (р.а.) айтады: «Расулалла былай деді: «Кімнің қалауы ақырет болса, Алла оның жүрегіне байлығынан салады және істерін реттейді, енді дүние оған бос нәрсе болып көріне бастайды. Кімнің мақсаты дүние болса, Алла екі көзінің арасына (дүниенің) кедейлігін қояды, істерін талан-тараж етеді. Нәтижеде қолына өзіне бұйырғаннан артық дүние тимейді»6.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл хадисте Расулалла (с.а.с.) дүниені басты мақсат етіп қойған адамның дүниелік нәрселерінің талан-тараж болғанын, ештеңеге қарамастан бұйырғанынан басқа ештеңеге қол жеткізе алмағанын түсіндіреді. Негізгі мақсаты ақырет болған адамдарға дүниеге қалай қарау керектігін де көрсетеді: дүниелік нәрселерге құмартпау, қанағатшыл болу, әртүрлі істерге басы бүтін салынып кетпеу. Істердің көптігі адамның ақылын, ой-санасын сол нәрселермен толтырады. Дүниені көздеген адамды құмарлық баурап алады. Құмарлық оның ойына келген әрбір істің соңына салып қояды. Сөйтіп әуреге салынып ақыретке дайындық былай тұрсын, осы өмірді де тыныш сүре алмайды.

Хадисте айтылған дүниені негізгі мақсат етіп алғандардың екі көзінің арасына кедейліктің қойылуы ойлануды қажет ететін психологиялық қағида болып табылады.

Хадис расында осы екі түрлі адамның рухани халдері мен дүниелік өмірлерін суреттеумен қатар тақуаларға да қалай әрекет жасауы керектігі мәселесінде жол көрсетеді.

٧ وَعَن ابي هريرة  قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : يَقُولُ اللَّهُ تَعالى: يَا ابْنَ آدَمَ، تَفَرَّغْ لِعِبَادَتِي أمْلأْ صَدْرَكَ غِنىً وَأسُدَّ فَقْرَكَ. وإنْ لَا تَفْعَلْ مَلأْتُ يَدَيْكَ شُغًْ وَلَمْ أسُدَّ فَقْرَكَ[. أَخْرَجَهُ الترمذي.

7. (5369) Әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) айтады: «Алла Тағала былай деді: «Ей, адам баласы! Өзіңді ғибадатыма арна, көңіліңді байлыққа толтырайын, кедейлігіңді жабайын. Бұлай жасамасаң, қолыңды әуреге толтырамын, кедейлігіңді де жаппаймын»7.

ТҮСІНДІРМЕ

Бұл құдси хадис ықыласпен ғибадатқа берілген адамдарға Алла Тағаланың көңілдің байлығын беретінін хабарлайды. Кейбір хадистерде нағыз байлық көңілдің байлығы деп көрсетілген. «Нағыз байлық дүниенің көптігі емес, керісінше, байлық – жүректің байлығы, көңілдің тоқтығы». Жүрек байлығына жете алмаған адамдардың екі жазық дала толы алтыны болса да үшінші даланы сұрататындай ашкөздікте болатыны да хадистерде айтылған ақиқаттардың бірі. Аталмыш хадис адам баласын осы табиғи әлсіздіктің қатерлерінен құтқаратын шараны көрсетіп береді: өмірін нағыз құлшылық мағынасына қарай реттеп, жүйелеу... Бұл жүйе – ең алдымен ниеттің ісі. Адам ниеті арқылы әрбір әрекетінің Алла жолында, Алланың ризалығына сай болуын ойлауы керек. Сонда саудалық өмірі де, диқаншылығы да, ғылымдық өмірі де ғибадатқа айналады. Мұндай ықыласы болмаса ғибадатының өзі риякерлікке айналуы мүмкін, Алла сақтасын.

٨ وعنه  قَالَ: ]قُلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ! مَالَنَا إذَا كُنَّا عِنْدَكَ رَقَتْ قُلُوبُنَا وَزَهِدْنَا فِي الدُّنْيَا، وَكَانَتِ الأخِرَةُ كَأنَّهَا رَأْيُ عَيْنٍ، وَإذَا خَرَجْنَا مِنْ عِنْدِك فَعَافَسْنَا أهْلِينَا وَشَمَمْنَا أوَْدَنَا أَنْكَرْنَا أَنْفُسَنَا. فَقَالَ عَلَيْهِ السََّمُ: لَوْ تَدُومُونَ عَلى حَالِكُمْ عِنْدِي لَزَارَتْكُمُ الْمََئِكَةُ فِي بُيُوتِكُمْ، وَلَصَافَحَتْكُمْ فِي طُرقِكُمْ، وَلَوْ لَمْ تَذْنِبُوا لَذَهَبَ اللَّهُ بِكُمْ وَلجَاءَ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ يُذْنِبُونَ وَيَسْتَغْفِرُونَ فَيَغْفِرُ لَهُمْ[. أَخْرَجَهُ الترمذي.

8. (5370) Әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулаллаға: «Уа, Расулалла, сенің жаныңда жүрген кезде жүрегіміз руханиятта елжіреп жұмсарады, дүниеге деген құмарлығымыз басылып, ақыретті көргендей боламыз. Сенің қасыңнан кетіп отбасымызға барып балаларымызды иіскегеннен кейін бұл жағдайымызға қайшы әрекет жасаймыз, мұның себебі неде?» Расулалла (с.а.с.) былай деп жауап береді: «Егер сендер менен кеткеннен кейін де сол күйлеріңде қалсаңдар, періштелер сендердің үйлеріңе барар еді, жолда сендермен амандасар еді. Егер сендер еш күнә жасамасаңдар, Алла сендерді жаппай жоқ етіп, күнә жасап кешірім тілейтін жаңа жаратылысты жаратып, соларды кешірер еді»8.

ТҮСІНДІРМЕ

1. Бұл хадис адам табиғатының әрдайым бір жағдайда, бір деңгейді сақтап тұратын діни қалыпта болмайтынын көрсетеді. Расулалла (с.а.с.) кейбір сыртқы шарттар арқылы толыққанды діни халге кіре алатынын, сол шарттардың өзгеруімен бұл жағдайдың жойылатынын және оның қалыпты нәрсе деп қабылдануы керектігін, адам ретінде бір діни деңгейде өмір сүрудің мүмкін болмайтынын, тіпті мұндай нәрсені талап етпеудің дұрыс болатынын айтады. Сонымен қатар Мүслимде келген бір риуаятта Ханзала Ибнур Рабиғтің Расулалланың (с.а.с.) қасынан кеткеннен кейін діни толқынысының әлсіреуін мұнафықтану (екіжүзділік) деп бағаландырып, осыны айтып Расулаллаға шағымданғанын көреміз. Расулалла (с.а.с.) оған «Егер сендер әрдайым менің қасымда болғандағыдай жүретін болсаңдар және зікір халінде болсаңдар, періштелер сендермен төсектеріңде, жолдарда қол алысып амандасар еді» деп сырттағы өзгеру халінің мұнафықтық емес екенін, оның табиғи нәрсе екенін айтып, Ханзала мен қасындағыларды жұбатады.

2. Хадисте айтылған екінші пікір – күнә жасаудың адамның табиғатынан келетін бір ақиқат екендігі. Мүмін үшін күнә жасаудан гөрі тәубе жасамау – маңызды жағдай. Адамдар ешқандай күнә жасамайтын жағдайға жетсе, жаратылу хикметтерінің шегінен шыққандай жағдай орын алады. Алайда бұған қарап күнә жасауға рұқсат деген ой тумауы керек. Алла Тағала Раззақ есімі арқылы ризыққа мұқтаждарды жаратқаны секілді Тәууаб және Ғафур есімдері арқылы тәубе жасайтын, кешірім тілейтін жаратылыстар жаратады. Осы есімдердің көрініс беруі үшін тәубе, кешірім шарттары және себептері болады. Сондай-ақ адамның өзін күнәсіз деп санап, Аллаға тәкаппарлық танытып, наздануы – үлкен қауіп. Күнә істеп тәубе, кешірім және дұғамен Аллаға сиынып, бет бұруы – жақсы нәрсе, құлдық әдепке сай нәрсе.

٩ وَعَن شَدّادِ بن أوْسٍ  قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : اَلْكَيِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ، وَالْعَاجِزُ مَنْ أتْبَعَ نَفْسَهُ هَوَاهَا وَتَمنَّى عَلى اللَّهِ[. أَخْرَجَهُ الترمذي».دَانَ نَفْسَهُ» أى حَاسبَها.

9. (5371) Шәддәд ибн Әус (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Ақылды адам – нәпсісін есепке тартып, өлімнен кейінгі өмір үшін жұмыс істейтін адам. Әлсіз адам – нәпсісін тәкаппарлыққа салып, сосын Алладан тілек тілейтін адам»9.

ТҮСІНДІРМЕ

Ақылды деп аударылған «кәййис» сөзі «істерін жақсы жасайтын, «істерін мұнтаздай, салиқалы жүргізетін», «қайырлы іске жетуде ең дұрыс шешімді қабылдайтын» деген мағыналарға келеді. Бұл жағдайда нәпсіні есепке тарту – осы сипаттарға сай келетін әрекет. Ибн Араби айтады: «Үлкендеріміз айтқандары мен істегендерін бір дәптерге жазып, құптан намазынан кейін өздерінен есеп алатын. Дәптерге қарап өздерінің айтқан сөздері мен жасаған істерінің барлығына көз жүгіртіп шығатын. Тәубе керек болған жерлерде тәубе жасап, кешірім тілеу керек жерде кешірім тілейтін, шүкіршілік керек жерде шүкіршілік жасайтын. Олар осылай есептен кейін ғана ұйықтауға жататын».

Әлсіздің Алладан тілегі – бос қиялдар ғана. Яғни, нәпсісіне еріп күнә істеуін жалғастырып, тәубе жасамастан Алланың өзін кешіретіні, жұмаққа жіберетіні турасындағы тілегі мен үміті.

١٠ وَعَن أَبِي هُرَيْرَة  قَالَ: ]قالَ رَسُولُ اللَّهِ : بَادِرُوا بِالأعْمَالِ سَبْعًا؛ هَلْ تَنْتَظُرونَ إِلَّا فَقْرًا مُنْسِيًا، أوْ غَنىً مُطْغِيًا، أوْ مَرَضًا مُفْسِدًا، أوْ هَرمًَا مُفْنِدًا، أوْ مَوْتًا مُجْهِزًا، أوِ الدَّجَّالَ، فَشَرُّ غَائِبٌ يُنْتَظَرُ، أوِ السَّاعَةُ أدْهَى وَأمَرُّ[. أَخْرَجَهُ الترمذي والنسائي. يقَالَ «أفند الشيخ» إذا خرج بالكم عن سنن الصحة.و»الموت المجهز» السريع.

10. (5372) Әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Жеті нәрседен бұрын амалда асығыңдар:

• Ұмыттырушы кедейлікті күтіп жүрсіңдер ме?

• Асып тасып аздыратын байлықты күтіп жүрсіңдер ме?

• Өздеріңді құртып жіберетін ауруды күтіп жүрсіңдер ме?

• Алжастыратын қарттықты күтіп жүрсіңдер ме?

• Кездейсоқ өлімді күтіп жүрсіңдер ме?

• Дажжалды күтіп жүрсіңдер ме? Бұл – күтілген ғайыптық жамандық.

• Әлде қияметті күтіп жүрсіңдер ме? Ал қиямет бәрінен жаман, бәрінен де ащы»10.

ТҮСІНДІРМЕ

Расулалла (с.а.с.) діндегі немқұрайлылығына байланысты мүмінді айыптау арқылы олардың қайырлы амалдар жасауында кешікпеуі керектігін түсіндіреді. Хадисте айтылған жеті жағдайдың біразы – кенеттен келуі мүмкін жағдайлар. Олардың бірі келсе, қайыр жасауға мүмкіндік қалмайды. Олай болса осы қиын жағдайлар келіп қалмай тұрғанда қолдарыңдағы мүмкіндікті жақсылық жасауға жұмсаңдар деген сөз.

١١ وَعَن حُذَيْفَةَ  قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : اَلْخَمْرُ جِمَاعُ ا“ثْمِ، وَالنّسَاءُ حَبَائِلُ الشَّيْطَانِ، وَحُبُّ الدُّنْيَا رَأسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ[. أَخْرَجَهُ رزين».جماع ا“ثم» أى مجمعة ومظنته.و»الحبائل» الشراك التي يصطاد بها.

11. (5373) Әзірет Хузайфа (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Ішімдік – барлық күнәнің бастауы. Әйел – шайтанның жіптері, дүниеқұмарлық – барлық қателіктің басы».

١٢ وَعَن ابن عمر  قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللّه : يَا مَعْشَرَ النّسَاءِ تَصَدَّقْنَ، وَأكْثِرْنَ مِنْ الاسْتِغْفَارِ فَإنِّي رَأيْتُكُنَّ أكْثَرَ أهْلِ الْنَّارِ. فَقَالَتِ امْرَأةٌ مِنْهُنَّ جَزْلَةٌ: وَمَا لَنَا أكْثَرُ أهْلِ النَّارِ؟ قَالَ: تُكْثِرْنَ اللَّعْنَ وَتَكْفُرْنَ الْعَشِيرَ. مَا رَأيْتُ مِنْ نَاقِصَاتِ عَقْلٍ وَدِينٍ أغْلَبَ لِذِي لُبٍّ مِنْكُن. قَالَتْ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، وَمَا نُقْصَانُ العَقْلِ وَالدِّينِ. قَالَ: أمَا نُقْصَانُ الْعَقْلِ: فَشَهَادَةُ الْمَرأتَيْنِ تَعْدِلُ شَهَادَةَ رَجُلٍ، فهذَا نُقْصَانُ الْعَقْلِ، وَتَمْكُثُ الْلَّيَالِى مَا تُصَلِّى، وَتُفْطِرْنَ فِي رَمَضَانَ، فَهَذَا نُقْصَانُ الدِّينِ[. أَخْرَجَهُ مسلم».العَشِيرُ» المعاشر، والمراد به هنا الزوج.و»كُفْرُهنَّ إياه» جحدهن إحسانه إليهن.

12. (5374) Ибн Омар (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) (бір айт намазында әйелдер жаққа өтіп): «Ей, әйелдер жамағаты! (Алла жолында) садақа беріңдер, көп кешірім тілеңдер. Себебі мен әйелдердің тозақта басым көпшілікті құрайтынын көрдім» – деді. Тыңдаған әйелдердің ішінен батылдау бірі: «Неге тозақтықтардың көпшілігін әйелдер құрайды?» – деп сұрады. Расулалла (с.а.с.): «Ауыздарыңнан жаман сөз шығады және күйеулеріңнің жақсылығын білмейсіңдер. Ақылы мен діні кем болғандардың ішінде ақылды еркектерді жеңген сендерден басқа ешкімді көрмедім», – деді. Әлгі әйел қайтадан: «Уа, Расулалла! Ақылы мен діні кем деген не?» – деп сұрағанда, Расулалла (с.а.с.) былай түсіндірді: «Ақылы кем деген сөз екі әйелдің куәгерлігінің бір еркектің куәгерлігіне тең болуын көрсетеді. Ал дінінің кем болуы олардың (хайыз күндері) бірнеше күн намаз оқымауларын, рамазан айында ораза тұтпайтындарын көрсетеді»11.

ТҮСІНДІРМЕ

1. Ардақты Пайғамбар (с.а.с.) бұл хадистерінде әйелдердің рухани тұрғыдан ең көп зарарға ұшырататын табиғи әлсіздіктеріне назар аударады. Ең көп деу себебіміз тозақтағы көптіктерінің себебі осы әлсіздіктеріне байланысты. Ол әлсіздік жаман сөзді тез, көп айтуы, күйеулерінің жақсылығының қадірін білмеуі, еркектердің ақылын адастыратын болуы. Еркектерді күнәға салғаны үшін оларға жауапкершілік артылады.

2. Хадис алғаш қарағанда әйелдерге әрдайым барлық жерде немқұрайлылық танытушы сипатта болып көрінуі мүмкін. Алайда негізінде бұлай айту хадистегі мағынаны түсінбегендік болады. Расулалла (с.а.с.) әйелдерде табиғи түрде бар болған, алайда өздері байқамайтын әлсіздіктерін көрсетіп, саналы түрде сол әлсіздіктерін қолға алмаған жағдайда олардың ұшырайтын зарарларының үлкендігіне назар аударады. Ол былай: Әйелдер ана болу секілді мейірім мен сезімді қажет ететін міндет үшін жаратылғандықтан бірқатар сезімдік нәрселерде еркектерден жоғары тұрады. Осы сезімталдықтың өзімен бірге жүретін жанама әлсіздіктері бар. Бұл әлсіздіктерде олар саналы әрекет жасай алмайды, ерік-жігермен бағындыра алмайды, сол қалпында қалдырылса, олардың оны зарарға ұшырататын көріністері болады. Расулалла (с.а.с.) тозақтағы олардың көптігінің осы табиғи әлсіздіктен туындайтынын көрсеткен.

Осы айтылған табиғи әлсіздік аятпен күн тәртібіне келтірілген: Олардың куәгерлігі бірқатар мәселеде еркектің куәгерлігінің жартысына тең: «...Еркектерден екі куәгер келтіріңдер. Егер екі еркек болмаса өздерің туралығына сенімді болған бір еркек пен екі әйел жетеді. Әйелдердің бірі ұмытса, екіншісінің еске түсіруі оңай болады»... (Бақара, 282). Ғалымдар аятта айтылған «бірі ұмытса екіншісінің еске түсіруі» деген тіркестің әйелдердің оқиғаны меңгеру тұрғысынан әлсіз болатынына дәлел екенін, Алла Тағаланың осы сөз арқылы олардың әлсіздігіне назар аударғанын айтады. «Мүлк» сүресінде барлық нәрсенің ақиқатын жаратушының білетіні көрсетілген: «Жаратушы білмей ме?»12

Әйелдердің психикалық не ақыл тұрғысынан кемістігі бар деп айту; бұл оларды кемсіту, айыптау немесе қорлау дегенді білдірмейді. Өйткені бұл – туа біткен қасиет. Бұның аталуы – осы осалдықтан туатын бүлікті ескерту және сақ болуға шақыру. Айталық, дәрет алу кезінде ерекше мән бермесе өкшеге су тимей қалуы мүмкін, сол себепті Расулалла (с.а.с.) «Отта жанатын өкшелерге обал-ақ!» деген. Анығында, тек өкшелер ғана емес, дәрет алғанда басқа дене мүшелері үшін де осы жағдай қатысты. Егер олар жақсы жуылмаса дегендей. Сондықтан дәрет кезінде «жақсы жуылу» мәселесін көбіне дұрыс су бармай қалатын өкшелер тілге тиек етілуі арқылы көтеріп, соған назар аудартқан.

Әйелдер өздерінің осал тұстарын білмейтінін: «Тозақтың көбін неге әйелдер толтыруда?» деген сұрақ қоюмен сездірген.

Біз атап өтетін бір нәзіктік – хадисте әйелдер ақыл тұрғысынан кемістігі себепті отпен қорқытылмауда. Отпен қорқыту себебі «нашар сөзді көп айтуы», «күйеулеріне күпірлік етуі», «ерлерді есінен адастырып азғыруы». Дәл соны діни кемшілік үшін де айтуға болады. Бұл да табиғи жағдайдың нәтижесі.

Етеккір кезінде Алла тыйым салғандықтан, олар намаз оқымайды, ораза ұстамайды, сондықтан бұл жағдайдың өзі оларды айыптау не қорлау дегенді білдірмейді. Кемелденген және жетілмеген болу – бұл салыстырмалы жағдай. Мінсіздің қасында «кемелденген» де төмен саналады. Ендеше, етеккір кезінде намаз оқымайтын әйел намаз оқитындарға қарағанда діни тұрғыдан кемшілікті саналады. Осы жерде бір сұрақ туындайды: науқас кісі сау кезінде жасаған нәпілдерінің сауабын (ауру кезінде оны жасай алмаса да) алатыны сияқты, етеккірі келген әйел Алланың бұйрығымен етеккір кезінде орындамаған намазының сауабын оқығандай ала алады ма?

Нәуәуи бұл сұраққа: «Сырттай қарағанда ала алмайды», – деп жауап беріп, сөзін былай жалғайды: «Етеккір көруші мен науқас арасында мынадай айырмашылық бар: науқас кісі денсаулығы барда нәпілдерді жалғастыру ниетімен жасайды, етеккір жағдайы ондай емес».

3. Хадистен анықталған кейбір пайдалы жайттар:

1) Әйелдердің мерекелерде намаз оқитын жерге шыға алады;

2) Имам халыққа садақа бер деп бұйыра алады.

3) Әйелдер намазханада арнайы орында құлшылық ете алады.

4) Имам әйелдерге арнайы уағыз айта алады.

5) Нығметті жоққа шығару харам.

6) Нашар сөзді (лағынет, қарғыс, көріпкелдік, ренжітетін сөз...) көп айту харам. Нәуәуи осы хадискe сүйеніп, көрсоқырлық пен дөрекі сөйлеуді де үлкен күнәлар қатарына жатқызған.

7) Лағынет яғни Алланың рақымынан алыс болуды қалау, белгілі бір кісі жайлы болса оған рұқсат жоқ.

8) Діннен шығармайтын бірқатар күнәлар жайлы «күпір» деген сөзді айтуға рұқсат етіледі. Өйткені ол сөз қорқыту мақсатында айтылады. Бұндай ауыр сөздермен (тағлиз) бетін қайтару хадистерде кейде иманға қайшы сөздермен де беріледі.

9) Насихатта қабылданбаған және айыпталған сипатты жою үшін қатал терминдерді қолдануға болады. Алайда бұл белгілі бір адамға бағытталмауы керек.

10) Садақа азаптың бетін қайтарады, пенделер арасындағы күнәларды өтейді.

11) Әйелдерге осыны телудің оларды кемсіту еместігін жоғарыда айттық. Азап көру ақылдың кемістігіне емес, күпірлік жасау, қарғыс айту, азғырулар сияқты әрекеттерге қатысты.

12) Хадис Расулалланың (с.а.с.) жоғары адамгершілігін, толеранттылығын, мейірімділігін және адамдарға деген жанашырлығын көрсетуде.

١٣ وَعَن علي  أنَّّهُ قَالَ: ]َ خَيْرَ فِي قِرَاءَةٍ لَيْسَ فيهَا تَدَبُّرٌ، وََ عِبَادَة لَيْسَ فيهَا فِقْهٌ؛ اَلْفَقيهُ كُلُّ الْفَقيهِ مَنْ لَمْ يَقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ وَلَمْ يُؤَمِّنْهُمْ مَكْرَهُ وَلَمْ يَدَعِ الْقُرآنَ رَغْبَةً عَنْهُ الى مَاسِوَاهُ[. أَخْرَجَهُ رزين.

13. (5375) әзірет Али (р.а.) былай деген: «Терең ойсыз жасалған қирағатта, жақсылық болмайды. Фиқһсыз ғибадатта (көп) жақсылық болмайды. Фиқһ бойынша ең мықты фақиһ – адамдарды Алланың мейірімінен үмітін үздірмеген, оларды Алланың айласынан алаңсыз етпейтін және адамдарды Құраннан басқа нәрсеге итермелемейтін адам»13.

١٤ وَعَن مالِك أنَّّهُ بَلَغَهُ أنَّ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السََّمُ قَالَ: ]َ تُكْثِرُوا الْكََمَ بِغَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ فَتَقسُو قُلُوبَكُمْ، وَإِنَّ الْقَلْبَ الْقَاسِىَ بَعِيدٌ مِنَ اللَّهِ، وَلكِنْ لَا تَعْلَمُونَ، وََ تَنْظُرُوا فِي ذُنُوبِ النَّاسِ كَأنَّكُمْ أرْبَابٌ، وَانْظُرُوا فِي ذُنُوبِكُمْ كَأنَّكُمْ عَبِيدٌ، فإِنَّمَا النَّاسُ مُبْتَلىً وَمُعَافىً، فَارْحَمُوا أهْلَ الْبََءِ، وَاحْمَدُوا اللّهَ عَلى الْعَافِيَةِ[.

14. (5376) Имам Мәликке жеткені бойынша, әзірет Иса ибн Мәриям (с.а.с.) былай деді: «Алланы зікір етуден тыс көп сөйлемеңдер, жүректерің қатаяды. Өйткені қатты жүрек Алладан алыс, бірақ сендер оны біле алмайсыңдар. Адамдардың күнәсіне қожайын сияқты қарамаңдар, бірақ құл ретінде өз күнәларыңа қараңдар. Өйткені (кейбір) адамдар бәлеге ұшырайды, (кейбіреулері) саулықта болады, қиыншылыққа душар болғандарға мейірім танытыңдар. Өздеріңдегі саулыққа шүкір етіңдер»14.

١٥ وَعَن أنسٍ  قَالَ: ]صَلّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ  يَوْمًا ثُمَّ رَقىَ الْمِنْبَرَ وَأشَارَ بِيَدِهِ قِبَلَ الْقِبْلَةِ، وَقَالَ: أُر ِيتُ الأنَ مُنْذُ صَلَّيْتُ لَكُمُ الصََّةَ الْجَنَّةَ وَالنَّارَ مُمَثَّلَتَيْنِ فِي قُبُلٍ هذا الْجِدَارِ، فَلَمْ أرَ كَالْيَوْمِ فِي الْخَيْرِ وَالشَّرِّ[. أَخْرَجَهُ البخاري.

15. (5377) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) бір күні бізге намаз оқытты. Сосын мінберге шықты, қолымен құбыла жақты нұсқап: «Сендерге намаз оқытқан сәттен бері маған жәннат пен тозақ көрсетілді. Олар мына қабырғаның алдында көрініс берді. Жақсылық пен жамандықта бүгінгідейін еш көрмедім» деді»15.

١٦ وَعَن عبداللّه بن أبي بكرٍ: ]أنَّ أبَا طَلْحَةَ الأنْصَارِىَّ  كَانَ يُصَلِّي فِي حَائِطٍ لَهُ فَطَارَ دُبْسِيُّ، فَطَفِقَ يَتَرَدَّدُ وَيَلْتَمِسُ مَخْرَجًا فََ يَجِدُ. فأعْجَبَ أبَا طَلْحَةَ ذلِكَ فَتَبِعَهُ بَصَرُهُ سَاعَةً، ثُمَّ رَجَعَ الَى صََتِهِ، فَإذَا هُوَ لَا يَدْرِى كَمْ صَلّى. فَقَالَ: لَقَدْ أصَابَنِى فِي مَالِى هذَا فِتْنَةٌ. فَجَاءَ الى رَسُولِ اللَّهِ ، فَذَكَرَ لَهُ الَّذِى أصَابَهُ فِي صََتِهِ، وَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، هُوَ صَدَقَةٌ فَضَعْهُ حَيْثُ شِئْتَ[. أَخْرَجَهُ مالك».الحَائِطُ» البستان.و»الدُّبسىُّ» طائر صغير، وقيل هو ذكر اليمام.

16. (5378) Абдулла ибн Әбу Бәкір айтады: «Әбу Талха әл-Ансари (р.а.) бақшасында намаз оқып тұрды. Осы кезде (дубси деп аталатын көгершінге ұқсас) бір құс ұшты. Ары бері аласұрып, шыққан жерін іздей бастады, бірақ таба алмады. Бұған Әбу Талха таңданды, біршама уақыт құсты байқап қарап тұрды. Сосын намазын жалғастырды. Қанша оқығанын біле алмады. Өз-өзіне: «Мына дүниемнің кесірінен бүлікке тап болдым», – деді. Расулаллаға (с.а.с.) барып намазда орын алған жағдайды, өзі тап болған бүлікті әңгімелеп: «Уа, Расулалла! Бұл (бақшам Алла үшін) садақа, оны қалағаныңа бер!» деді»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

«Муаттада» орын алған осыған ұқсас тағы бір оқиға әзірет Османның халифалығы кезінде орын алады. Мәдинаның Куфф аңғарындағы бір құрма бақшасында Ансардан бір кісі құрмалар піскен жаз мезгілінде көлеңкеде намаз оқып тұрғанда, жемістерге қарайды әрі ерекше сүйсінеді. Намазда қанша рәкат оқығанын есіне түсіре алмаған кезде, «Осы дүнием себепті бүлікке тап болғанымды қарашы» деп, сол күні халифа Османға (р.а.) барып, бақшасын Алла жолына бағыштап бере салады. Әзірет Осман оны елу мыңға (дирхам) сатады.

Бұл мысалдар сахабалардың мәрттігін, намаздың олар үшін қаншалықты маңызды екенін, намаздың жанында дүниені қадірсіз көргендіктерін көрсетуде.

---

MУЗАРАҒА БӨЛІМІ

Музараға фермерлік шаруашылықта жасалған келісімшарт түріне жатады. Бұл бір жағынан өрісті, екінші жағынан жұмысты қолға алып, өнімнен түскен кірісті өзара, ақылдаса отырып ортақ қатынаста бөлісу арқылы құрылған серіктестік. Түскен түсімнен әр тарап өз үлесін алдын-ала жартысы, үштен бірі немесе үштен екі бөлігінде анықталады және осы негізде бөлінеді. Бұл сүннетпен бекітілген, заңды келісім, бұл төменде жазылған хадистерде көрінеді. Музараға келісімі «муақала» деп те аталады.

Музараға келісіміне төрт рукн кіреді; егіс алқабы, тұқым, жұмыс және ауыл шаруашылығында қолданылатын жануар (немесе машина). Осылардан бірін немесе бірнешеуін қатыстыруы бойынша серіктестердің кірістен алатын үлесі әртүрлі болады.

• Мәселен, алқап пен тұқым бір жақтан, жұмысы мен жануар қосу екінші жақтан болуы мүмкін.

• Жер, тұқым және жануар бір жақтан, ал жұмысы екінші жақтан болуы мүмкін.

• Жер бір жақтан, жұмыс, тұқым, жануар екінші жақтан болуы мүмкін.

Осы үш түрлі жасалған келісім дұрыс.

Музараға келісімінің дұрыстығы үшін сегіз шарт қажет.

1) Келісімшарт жасайтындар сауатты болуы керек. Ақыл толыстырған болуы керек. Бала балиғатқа толмаған болса да, ата -анасынан рұқсат алған бала бұл келісімшартты жасай алады.

2) Ауыл шаруашылығына қолайлы уақыт шектеуі көрсетілуі қажет. Бір жыл, екі жыл дегендей.

3) Тұқымды қай жақ беретінін көрсету міндетті.

4) Не отырғызылатыны анықталуы керек.

5) Келісім жасаушылардың өнімнен үлесі қандай болмасын, жартысы, үштен бірі т.с.с. ішінара көрсетілуі керек. Егер ол осылай анықталмаса немесе өнімнен басқа нәрсе берілетін болып нақтыланса, оған рұқсат етілмейді.

6) Жер ауыл шаруашылығына жарамды болуы керек.

7) Өңделетін жер оны өңдейтін адамға берілуі керек.

8) Келісімге келушілерге өнім ортақ болуы тиіс.

Музарағаның рұқсаты

١ عن ابن عُمر  قَالَ: ]أعْطى رَسُولُ اللَّهِ  خَيْبَر بِشَطْرِ مَا يَخْرُجُ مِنْهَا مِنْ ثَمَرٍ أوْ زَرْعٍ فكَانَ يُعْطِي أزوَاجَهُ كُلَّ سَنَةٍ مِائَةَ وَسْقٍ ثَمَانِينَ وَسْقًا مِنْ تَمْرٍ وَعِشْرِينَ وَسْقًا مِنْ شَعِيرٍ. فَلَمَّا وَلِىَ عُمَرُ  قَسَمَ خَيْبَرَ وَخَيّرَ أزْوَاجَ النَّبِىِّ  أَنْ يُقْطِعَ لَهُنَّ الأرْضَ وَالْمَاءَ، أوْ يَضْمَنَ لَهُنَّ الأوْسَاقَ فِي كُلِّ عَامٍ، فَاخْتَلَفْنَ. فَمِنْهُنَّ مَنْ اِخْتَارَتِ الأرْضَ وَالْمَاءَ، وَمِنْهُنَّ مَنِ اخْتَارَتِ الأوْسَاقَ وَكَانَتْ عَائِشَةُ وَحَفْصَةُ  مِمَّنِ اخْتَارَ الأرْضَ وَالْمَاءَ[. أَخْرَجَهُ الخمسة.

1. (5379) ибн Омар (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) жеміс-жидек пен алқаптан алынатын барлық өнімнің жартысы есебінде Хайбарды (яһудилерге) берді. Әйелдеріне жыл сайын жүз уасқ беретін. Сексен уасқ кептірілген құрма, жиырма уасқ арпа. Әзірет Омар (р.а.) билікке келген кезде, Хайбарды бөліп, Расулалла (с.а.с.) әйелдеріне олар не жер мен суды қолдану немесе жыл сайын алып келе жатқан уасқтарды өтеу арасында таңдау жасауды ұсынды. Бұл ұсынысты қабылдауда олар әртүрлі шешімдерге келді: кейбіреулер жер мен суды, кейбіреулері уасқтарды дұрыс көрді. Әзірет Айша мен әзірет Хафса (р.анһума) жер мен суды дұрыс көргендерден»17.

٢ وفي روايةٍ لِمسلم: ]أنَّ النّبِيَّ  دَفَعَ الى يَهُودِ خَيْبَرَ نَخْلَ خَيْبَرَ وَأرْضَهَا عَلى أَنْ يَعْمَلُوهَا مِنْ أمْوَالِهِمْ، وَلِرَسُولِ اللَّهِ  شَطْرُ ثَمَرِهَا[.

2. (5380) Мүслимнің бір риуаятында былай делінген: «Расулалла (с.а.с.) Хайбар құрмаларын және алқапты өз мүлкі секілді қолданып, жемісінің жартысын Расулаллаға беру шартымен Хайбарлықтарға қайтарып берді»18.

٣ ولَهُ فِي أخرى: ]لَمَّا فَتَحَ رَسُولُ اللَّهِ  خَيْبَرَ سَألَتِ الْيَهُودُ رَسُولَ اللَّهِ  أَنْ يُقِرُّهُمْ فيهَا عَلى أَنْ يَعْمَلُوهَا عَلى النّصْفِ مِمَّا خَرَجَ مِنَ الثَّمَرِ وَالزَّرْعِ. فقَالَ : نُقِرُّكُمْ عَلى ذلِكَ مَا شِئْنَا. فَكَانَ الثَّمَرُ يُقْسَمُ عَلى السُّهْمَانِ مِنْ نِصْفِ خَيْبَرَ فَيأخُذُ رَسُولُ اللَّهِ  الخُمُسَ[.

3. (5381) Мүслимнің тағы бір риуаятында былай делінген: «Расулалла (с.а.с.) Хайбарды азат еткен кезде, яһудилер Расулаллаға жүгініп, еңбек еткеннен түсетін егін мен жеміс өнімінің жартысын беру шартымен өздерін жерлерінде қалдыруды өтінді. Расулалла (с.а.с.) оларға: «Біз сендерді қалағандарыңша сол жерде қалдыра аламыз» деп, сол жақта қалуына рұқсат етті. Хайбардың жеміс өнімінің жартысы екі бөлікке бөлінді. Расулалла (с.а.с.) осы түсімнен бестен бірін (хумус) алатын»19.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыда келтірілген үш хадис те Хайбар жеріне қатысты.

Хайбар – Мәдина мен Дамаск арасында орналасқан, ауылшаруашылығы мен мол су үшін қолайлы оазис. Мәдинаға тоғыз түнеп баратындай жерде. Расулалла (с.а.с.) кезінде яһудилер осында тұрған. Мәдинада тұрақтай алмаған кейбір яһуди тайпалары осында қоныс аударып, яһудилердің санын арттырды.

Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) Мекке қаласын азат етуге дайындалу үшін, Хұдайбия бейбіт келісімінен кейін, осы бір қарсылық пен қауіптің ұясы болып тұрған мәселені шешуге барды. Мәдинаның іргесінде Исламға қарсы, қаржылық жағынан күшті Хайбар сияқты жұртшылықтың болуы үлкен қауіп тудырды. Саяси бейбіт келісіммен қауіпің бетін бері қаратуға болар еді. Бірақ олардың Хандақ соғысы кезіндегі сатқындықтарын еске алсақ, қысылтаяң кезде мұндай өрескел қателік достыққа селкеу түсіретіні анық еді. Осы себепті қайткенде де бұл қауіпті түбегейлі жою, оны экономикалық тұрғыдан тұралату, қаруын тартып алып, енді қайтып бас көтере алмайтындай ету керек болды. Расулалла (с.а.с.) саяси кемеңгерлігінің арқасында алдымен Хұдайбия бейбіт келісімін түзіп, Меккеліктердің олармен келісуіне жол бермеді.

Атап айтқанда, мұсылмандарға ұнамсыз көрінген, бастапқыда Омардың наразылығына қарамастан, Меккеліктердің талаптары көп ескерілген Худайбия бейбіт келісімін орнатудағы шынайы мақсат Хайбарды алуға қажетті саяси ортаны дайындау болды. Өйткені Меккені азат ету үшін басты нысана осы бір қауіп ошағын түбегейлі жою қажет болды. Ислам әскері Мәдинадан алыстаған жағдайда, бұлардың болуы Мәдинаға үлкен қауіп төндіретін еді. Һижри 7 жылы Хайбар қоршауға алынды және олар бірнеше күн қарсылық көрсеткенімен соңында мұсылмандардың бейбітшілік шарттарын қабылдауға мәжбүр болды. Байлығы мен қару-жарақтары қолдарынан алынды, олар өз жерлерінде ауылшаруашылығы жұмысшылары ретінде қалып, түскен өнімнің жартысын «мұсылмандарға» төлейтін болды. Бұл жерде қалу мерзімі мұсылмандардың қалауына байланысты болды. Расулалла (с.а.с.) мен әзірет Әбу Бәкір (р.а) уақытында сол жақта болды. Әзірет Омар (р.а) арадағы келісімшарттарына сүйене отырып, Хайбар яһудилерiн Хайбардан Тәймаға жер аударды. Ол жер Мәдинадан жеті-сегіз түнеме алыстағы Қудусқа ат үстінде бір күндік арақашықтықтағы ойлы-шұқырлы, таудың үстінде, Йорданияның шығыс жағындағы бір мекен еді. Расулалланың өлім аузында жасаған ең соңғы өсиетінің бірі араб түбегінен яһуди мен христиандарды жер аудару еді. Әзірет Омардың оларды Tәймаға жер аударуы сол хадисте, Aраб түбегі ретінде белгілі аймақтан гөрі Хижаздың меңзелгені байқалуда. Өйткені Тәйма Араб түбегіне қарағанмен Хижазға қарамайды.

2. Хайбар жерінің құқықтық статусы мен сипаты жайлы Ислам ғалымдары пікірталасқан. Бұл жер бейбіт жолмен алынды ма әлде соғыспен азат етілді ме?

• Соғыс арқылы алынды дегендер болған.

• Бейбітшілік жолымен алынды дегендер болған.

• Тұрғындары бұл жерді тәрк еткендіктен, соғыссыз алынды дегендер болған.

• Кейбір тұсының соғыс, кейбір тұсының бейбітшілік, кейбір бөлігінің тұрғындарының шегінуімен алынғанын айтқандар да болған.

Бұл көзқарастардың әрбірін қуаттайтын риуаяттар бар. Ғұламалар аталған деректерді қабылдауда таласқандықтан түрлі көзқарастардың анықталуы табиғи жағдай болған.

Ислам ғалымдарынан мусақат пен музарағаның заңдылығын айтқандардың ең күшті дәлелдері осы тақырыпта келген риуаяттар. Бұл риуаяттарда Расулалла (с.а.с.) Хайбар халқымен жерден өнетін өнімнің жартысын оларға беру үшін келісім жасалған. Жеміске қатысты бөлісу келісімі «мусақат», егінге қатысты бөлісу келісімі «музараға» делінген.

Имам Шафиғи, Имам Mәлик, Ахмад ибн Ханбал, Ләйс ибн Сағд, Суфиян Сәури секілді фақиһтар, хадис ғұламалары Заһирилер, фақиһтардың көпшілігі мусақаттың рұқсат екеніне үкім айтқан.

Имам Aғзам мен Зуфардың пікірінше, мусақатқа да, музарағаға да рұқсат жоқ. Әбу Ханифа жоғарыдағы хадисте айтылған сөздің келісім емес Расулалланың Хайбар жұртына бір жақсылығы, игілігі екендігін топшылаған. Оның айтуынша, Расулалла (с.а.с.) Хайбарды олжа ретінде қолға түсірген, яһудилерге ештеңе бермеуіне де болар еді.

Ендеше, оларды өнімдерінің жартысын алу шартымен жерлерінде қалдыру жасалған жақсылықты білдіреді. Бұны «хараж муқасама» деп атайды. Хараж таузиф секілді муқасамаға да рұқсат бар.

Хараж муқасама: Ислам үкімдері тарапынан өнімнің үштен бірі, төрттен бірі немесе оннан бірі секілді белгілі бір мөлшері алынып, жерді иелеріне қалдыруды білдіреді. Бұл әдісте жер иелерін қорғауға алу бар. Өйткені салық өндіретін өнімге байланысты. Өнім болмаса, салық та алуға келмейді. Бұл сонымен қатар жизия, яғни өзге дін өкілдерінен салық түрі. Мәселен, Расулалла (с.а.с.) әзірет Әбу Бәкір мен әзірет Омар заманында яһудилерден де жизия алғаны деректерде жетпеген. Ендеше, бұл салық сол уақыттағы жизия, кері жағдайда соған қосып жизия алынуы қажет болар еді делінген. Бұл жағдай Имам Ағзамның жасаған жорамалының дұрыстығын көрсетеді.

Хараж муаззаф: Зыммилердің ауылшаруашылығына ыңғайлы жерден жер басына алынған бір сағ не бір дирхамдық салығы.

Mусақатқа рұқсат дегендер бұның қай ағаштардан алынаты жайлы пікір таласқан:

• Имам Шафиғидің пікірінше, тек құрма мен жүзімнен алынады.

• Имам Mәликтің пікірінше, барлық түрдегі ағаштан алынады.

• Даууди Заһиридің пікірінше, мусақат тек құрмадан алынады.

Ханафилерден Әбу Юсуф, Имам Мұхаммедтен өзге Куфа ғалымдары, мухаддистер, ибн Әбу Ләйла, Имам Ахмад, ибн Шубрума бірқатар ғұлама болса, егіншілік пен мусақаттың бірге болсын, бөлек болсын шұғылдануға болатынын айтқан. Имам Нәуәуи «Ашық әрі таңдаулы сөз осы», – дейді.

3. Заһирилер хадисте өткен «Қалағандарыңша сендерді осында қалдырма аламыз» сөзін негізге алып, мусақат пен егіншілік келісімін белгісіз уақытқа дейін жасауға болатынын айтқанмен, көпшілік ғалымдар мусақаттың жалға алу секілді белгілі бір уақыт үшін дұрыс болатындығын айтқан. Яһудилергe берілген мүмкіндік келісім емес, жақсылыққа жатады.

Mусақат келісімінде жер өңдеушіге тиіс жұмыстар бекітілген.Мәселен, ағаштарды суғару, бұтау, будандастыру, түптерін тазалау, қазу, жемістерін жинау, уақыты келгенде жинау, кептіру секілді жылда жасалатын қызметтер. Дуал тұрғызу, шұңқыр қазу секілді жыл сайын жасалмайтын істер мүлік иесіне тән.

4. Соғыспен алынған жерге қатысты істер талас тудыруда:

• Имам Aғзам мен Куфа ғұламалары бойынша, басшының еркінде. Қажетіне қарай қаласа азат етуші әскерлерге бөліп береді, қаласа, иелеріне қалдырып, солардан хараж (салық) алады.

• Мәликилер: «Бұл жерді билеуші мұсылмандарға бағыштайды. Мәселен, әзірет Омар Ирак жерін уақышқа өткізген» деген.

• Нәуәуи Хайбар яһудилерiмен жасаған келісім, алынған олжа әскерлерге таратылғаннан кейін, солардың келісімімен жасалғанын айтады.

٤ وَعَن ابن عمر  قَالَ: ]كَانَتِ الْمَزَارعُ تُكْرَى عَلى عََهْدِ رَسُولِ اللَّهِ  أنَّ لِرَبِّ الأرْضِ مَا عَلى رَبِيعِ السَّاقي مِنَ الزَّرْعِ وَطَائِفَةٍ مِنَ التِّبْنِ لَا أدْرِي كَمْ هُوَ[. أَخْرَجَهُ النسائي».الرَّبِىع» النهر الصغير.

4. (5382) Ибн Омар (р.а) айтады: «Егін алқаптары Расулалла (с.а.с.) заманында, (егінге тартылған арық жағасындағы) егін қожайынының болуы және қаншалықты болғаны беймәлім мөлшерде сабан берілуі арқылы жалға алынатын»20.

٥ وَعَن مالِك قَالَ: ]بَلَغَنِي أنَّ عَبْدَ الرَّحْمنِ بْنَ عَوْفٍ  تَكَارَى أرْضًا فَلَمْ تَزَلْ فِي يدَيْهِ حَتّى مَاتَ. قَالَ ابْنُهُ: فَمَا كُنْتُ أرَاهَا إِلَّا لَنَا مِنْ طُولِ مَا مَكَثَتْ فِي يَدَيْهِ حَتّى ذَكَرَهَا لَنَا عِنْدَ مَوْتِهِ وَأمَرَنَا بِقَضَاءِ شَىْءٍ كَانَ عَلَيْهِ مِنْ كِرَائِهَا ذَهَبٍ أوْ وَرَقٍ[.

5. (5383) Имам Mәлик айтады: «Маған жеткені бойынша Абдуррахман ибн Ауф (р.а.) бір егістікті жалға алды. Ол қайтыс болғанға дейін бұл жер телімі оның қолында болды. Ұлы айтады: «Мен бұл жердің біздің қолымызда ұзақ уақыт болғандықтан өзіміздің мүлкіміз деп ойлаппын. Әкем хал үстінде жатқанда бұл жер телімінің бізге тиесілі емес екенін әрі жалға алынған уақыт үшін берілетін өтемақының алтын немесе күміспен төлеу керектігімізді айтты»21.

٦ وَعَن قيْسِ بن مسلمٍ عن أبي جَعْفَرَ قَالَ: ]مَا كَانَ بِالْمَدِينَةِ أهْلُ بَيْتِ هِجْرَةٍ إَ يُزَارِعُونَ عَلى الثُّلُثِ والرُّبُعِ. وَزاَرَعَ عَليٌّ وَسَعْدُ بْنِ مَالِكٍ وَابْنُ مَسْعُودٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهم. وَعَنِ القَاسِمِ وَعُرْوَةَ مِثْلُهُ؛ وَزادَ: وَآلُ أبي بَكْرٍ وَآلُ عُمَرَ وَآلُ عُثْمَانَ وَآلُ عَلِيٍّ وَابْنُ سِيرينَ[. أَخْرَجَهُ البخاري فِي ترجمة.

6. (5384) Қайс ибн Мүслим Әбу Жағфардан мынаны жеткізеді: «Мәдинада егіншілікте үштен бір немесе төрттен бір үлесі болмаған мұһажир отбасы жоқ. Али, Сағд ибн Малик, ибн Мәсғуд осы сияқты егіншілік келісіміне отырған. әл-Қасым (Ибн Мұхаммед) және Уруадан да осы сияқты риуаяттар жеткен. Риуаятта мынадай қосымша жазылған: «Әбу Бәкір жанұясы, әзірет Омар жанұясы, әзірет Осман жанұясы, Али жанұясы мен ибн Сириннің де жанұясы»22.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұхаридің бұл мунқатиғ риуаяты сахабалардың да «музараға» әдісімен жер телімін жалға алғандықтарын, ақысы ретінде егіннің өніміне (егістік жерінің жағдайына, жалға алған адамның ұрық, егу, суғару сынды жұмыстарды толықтай өз міндетіне алуына) байланысты үштен бірін, төрттен бірі немесе тең жартысының құнындай төлем жасағанын жазады. Бұхаридің бұларды жазып қалдырудағы мақсаты «Егіншілік» келісімінің рұқсат екенін мәлім ету болған.

Егіншіліктегі тыйымдар

١ عن رافع بن خديج  قَالَ: ]أتَاني ظُهَيْرُ، فقَالَ لي: لَقَدْ نَهى رَسُولُ اللَّهِ  عَنْ أمْرٍ كَانَ بِنَا رَافِقًا. فَقُلْتُ: مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  فَهُوَ حَقٌّ. قَالَ: سَألَنِي كَيْفَ تَصْنَعُونَ بِمَحَاقِلِكُمْ؟ قُلْتُ: نُؤَاجِرُهَا عَلى الرُّبُعِ وَعلى الأوْسُقِ مِنَ التّمْرِ وَالشّعِيرِ. قَالَ: لَا تَفْعَلُوا، أزْرَعُوهَا أوْ أزْرِعُوهَا أوْ أمْسِكُوهَا. قَالَ رَافِعٌ: قُلْتُ سَمْعًا وَطَاَعةً[. أَخْرَجَهُ الخمسة إ الترمذي.

1. (5385) Рафиғ ибн Хадиж (р.а.) айтады: «Жаныма Зуһайыр келді де: «Расулалла (с.а.с.) бізге пайдасы орасан бір нәрсеге тыйым салды», – деді. Мен: «Расулалла (с.а.с.) не айтса да, тек ақиқатты айтады!» – дедім. «Егін алқабын жалға алуды қандай жолмен жасағанымызды сұрады. Мен: «Біз оны төрттен бір және кепкен құрмамен арпадан уасқтармен төлейміз», – дедім. Сонда Алла елшісі (с.а.с.): «Олай жасамаңдар! Егістікке не өздерің егіңдер немесе еккізіңдер я болмаса (ешкімге бермей) иелік етіңдер!» – деді.

«Рафиғ айтады: «Мен: «(Айтқаныңыз болсын!) тыңдау және итағат ету (міндетіміз)» дедім»23.

٢ وعنه  قَالَ: ]كُنَّا أكْثَرَ الأنْصَارِ حَقًْ وَكُنَّا نُكْرِي الأرْضَ عَلى أنَّ لَنَا هذِهِ، وَلَهُمْ هذِهِ، فَرُبَّمَا أخْرََجَتْ هذِهِ وَلَمْ تُخْرِجْ هذِهِ، فَنَهَانَا النَّبِيُّ  عَنْ ذلِك. وَأَمَّا الْوَرِقُ فَلَمْ يَنْهَنَا[. أَخْرَجَهُ الستة».الحَقْلُ» الأرض الطيبة التربة الصالحة للزراعة.و»المَحَاقَلَةُ» المفاعلة من ذلك، وهى المزارعة بالثلث أو الربع أو نحو ذلك، وقيل إكراء الأرض بمقدار من البرّ، وقيل بيع الطعام فِي سنبله، وقيل بيع الزرع قبل إدراكه.

2. (5386) Рафиғ (р.а.) айтады: «Ансардан ең көп алқапқа біз ие едік. Біз мына алқап бізге, ана алқап оларға (егушілерге) деп жалға беретінбіз. Кейде ана алқап егін беретін, мына алқап бермейтін. Расулалла (с.а.с.) бізге бұған тыйым салды. Алайда күміс(ке шағып жалға алуға) келгенде, оған тыйым салмады»24.

ТҮСІНДІРМЕ:

Жоғарыда (№5381) түсіндіргеніміздей, жердің жалға берілуі ғұламалар арасында таласты мәселе. Жоғарыда келтірілген деректер жерді жалға алу ісін Расулалланың тыйғанын білдіруде. Тіпті кейбір риуаяттар тыйым салуға қатысты хадистердің муаххар және сол себепті насих, рұқсатты білдіретін деректердің де мансух екенін білдіреді. Сахихайнда келген мына риуаятта: «Нафиғ былай дейді: «Ибн Омар (р.а.) Расулалла (с.а.с.) заманында алқабын жалға беретін. Әзірет Әбу Бәкір, әзірет Омар, әзірет Осман кезеңдерінде және әзірет Mұғауия кезеңінің басына дейін жалға беруін жалғастырды. Дегенмен әзірет Mуғауияның халифалығының соңына қарай оған Рафиғ ибн Хадиждің бұл мәселеде Расулалланың тыйымы бары туралы риуаят келтірген хабары жетті. Ол Рафиғке жолығуға барды, мен де ілесіп бардым. Мәселені сұрады. Рафиғ: «Расулалла (с.а.с.) алқаптардың жалға берілуіне тыйым салды», – деді. Осыдан соң ибн Омар жалға беруді қойды. Бұл туралы өзінен сұралғанда: «Ибн Хадиж Расулалланың (с.а.с.) бұған тыйым салды деген пікірде» дейтін».

Тирмизидің ибн Аббастан жеткізген риуаятында: «Расулалланың (с.а.с.) музарағаға тыйым салмағаны, дегенмен адамдардың бір-біріне жылы қабақ танытып, сыйласымдылық қатынас жасауға бұйырғанын» айтуда. Тирмизи ибн Хадижтен жеткізген бір риуаятта Расулалланың (с.а.с.): «Қайсыбіреулеріңнің алқаптарың болса, (оның егуін) бауырына берсін не өзі ексін» дегенін келтіреді.

٣ وَعَن جابرٍ  قَالَ: ]كَانَ لِرجَالٍ مِنَّا فُضُولُ أرَضِينَ. فَقَالُوا: نُؤَاجِرُهَا بِالثُّلُثِ أوِ الرُّبُعِ أوِ النِّصْفِ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ كَانَتْ لَهُ أرْضٌ فَليَزْرَعْهَا أوْ لِيَمْنَحْهَا أخَاهُ وََ يُؤجِرُهَا إيّاهُ وََ يُكْرِيهَا[. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ والنسائي.

3. (5387) әзірет Жабир (р.а.) айтады: «Бізден кей кісілердің өз қажетінен артық жерлері бар еді. Oлар: «Біз жеріміздің үштен бірін, төрттен бірін не жартысын жалға берейік», – деді. Сонда Расулалла (с.а.с.): «Кімнің жері бар болса, тіке ексін немесе бір бауырына берсін не төлеміне қарай берсін не жалға берсін», – деді»25.

٤ وَعَن ابن عبّاسٍ  قَالَ: ]خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ  الى أرْضٍ وَهِىَ تَهْتَزُّ زَرْعًا. فقَالَ: لِمَنْ هذِهِ؟ قَالُوا: اِكْتَرَاهَا فَُنٌ. فقَالَ: لَوْ مَنَحَهَا إيَّاهُ كَانَ خَيْرًا مِنْ أَنْ يَأخُذَ عَلَيْهَا أجْرًا مَعْلُومًا[. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ والنسائي.

4. (5388) ибн Аббас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) (бір күні) алқапқа соқты, алқапта егін жайқалып тұрды. «Бұл жер кімдікі?» – деді. Жанындағылар: «Пәлен деген кісі жалға берген», – деді. Расулалла (с.а.с.): «Егер бұл жерді бағыштаған болса, ол өзі үшін бұл жерден белгілі бір ақы алып отыруынан әлдеқайда қайырлы болар еді» деді»26.

٥ وَعَن زيد بن ثابتٍ  قَالَ: ]نَهى رَسُولُ اللَّهِ  عَنِ الْمُخَابَرَةِ؛ قَالَ: وَالْمُخَابَرَةُ أَنْ يَأخُذَ الأرْضَ بنِصْفٍ أوْ ثُلُثٍ أوْ رُبْعٍ[. أَخْرَجَهُ أبو داود.

5. (5389) Зәйд ибн Сәбит (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) мухарабаға тыйым салды. Мухабара ол алқапты жартылай, үштен бір не төрттен біріне қарай алуды білдіреді»27.

٦ وَعَن جابرٍ  قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ لَمْ يَذَرِ الْمُخَابَرَةُ فَلْيُؤْذِنْ بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ[. أَخْرَجَهُ أبو داود».المخابرة» نسبة الى خيبر لأن النبي : أقرّها فِي يد أهلها على النصف من ثمارهم وزرعهم. فقيل خبارهم: أى عاملهم فِي خيبر.

6. (5390) әзірет Жабир (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Mухабараны қоймаған адам Алла және Оның Елшісіне қарсы соғыс жарияласын»28.

ТҮСІНДІРМЕ:

Соңғы хадистерде өткен мухабара Хайбар сөзінен алынған. Ол Хайбар әдісіне қарай жерді жалға алуды білдіреді. Хайбар әдісі дегенде Хайбар яһудилерi мен Расулалла (с.а.с.) арасындағы жерді жалға алу аңғарылуда. Яғни Расулалла (с.а.с.) Хайбар жерін жеміс пен егін өнімдерінің жартысын беріп тұру шартымен Хайбар яһудилерiнің қолына қалдырған. Жоғарыдағы хадис бойынша бұндай түрге жататын жерді жалға беру түріне тыйым салынған. Әуелгі талап кейіннен күшін жойған. Дегенмен бұл мәселе ғұламалар арасында таласты. Aбдулхақ Дахлауидың тақырыпты тұжырымдауы былай: «Mусақат: Иелігіндегі жеміс ағаштарын суғару, күту, баптау арқылы өнімін алу үшін басқа біреуге жарты, үштен бір, төрттен бір секілді белгілі бір үлеске шақтап беруі. Музараға болса, алқапқа егілген егін турасында өнімнің бір мөлшері бойынша жасалған келісім. Мусақат жеміс ағаштарына, ал музараға жерге қатысты жасалады. Екеуінің үкімі бірдей. Әбу Ханифаның ұстанымы бойынша, екі келісім де дұрыс емес. Әбу Ханифаның екі серігі мен өзге имамдар бұған рұқсат еткен.

Кейбір авторлар: «Әбу Ханифадан өзге бұл істерге тыйым салған өзге ғалымдарды білмейміз» – деген. Тек Зуфардың да Әбу Ханифа секілді ойлағаны айтылған.

«әл-Һидаяда»: «Пәтуа имамайнға қарай берілді» делінген. Рұқсат дегендердің дәлелі – Расулалланың Хайбар яһудилерiмен жасаған келісімі. Бұл келісім негізінде егін алқабы, жеміс ағашы болсын өнімінің жартысы Расулаллаға беріледі. Әбу Ханифаның дәлелі – Расулалланың мухабараны (ол музараға анығында) тыйғаны туралы риуаят».

Ғалымдар мухабараны тыйған және өзге тыйым салатын риуаяттарды тахрим емес, танзиһке сүйеп, мейлі мусақат пен қажетінше музарағаға рұқсат барына үкім еткен.

Ғалымдар тыйымға қатысты кейбір риуаяттарды алқап иесінің жерінің белгілі бір бөлігін шарт етуі жағдайына қатыстырған.

---

МАҚТАУ БӨЛІМІ

«Мәдх» сөзі «мақтау, қолпаштау» деген мағынаны білдіреді. Біреуді мақтау, оған кемелдік қасиеттерінің бірін не бірнешеуін таңу арқылы болады. Ислам түсінігінде барлық кемелдік атаулының иесі – Алла тағала. Осы себепті адамдарды бос мақтау оны көрсоқырлыққа, ширкке ұрындыратындай қауіпті жайт. Сондықтан мақтау не мақтану аса ұнамды қасиет саналмаған. Әрбір пенде өз бойындағы түрлі нығметтер мен игілік, кемелдік сияқты сипаттардың барлығын Алла Тағаладан деп білуі тиіс. Осы тұрғыдан жақсылық, нығмет атаулыны айтуға рұқсат етіледі, өйткені ол шүкір етудің бір түріне жатады. «Раббыңның нығметін айт!»29 деген мағынадағы аят бір жағы нығметті еске алуды, айтуды бұйыруда. Бұл мақтану емес, қайта нығмет иесіне құрмет. Кейде пенде баласы «нығметтің иесі өзі» екен деп, жаңылысуы мүмкін. Жақсылықтың иесі Алла екенін айту осындай қателіктің алдын-алады.

Расулалла (с.а.с.) өзгені мақтауды да аса ұнатпаған, аса бір зәрулік болмаса, кісіні көпе-көрінеу бетіне мақтауға тыйым салған. «Mақтаушылардың жүзіне топырақ шашыңдар» деген.

Сөз соңында мынаны да айта кетейік: Ғалымдар мақтауға тыйым салу мәселесін кісі бойында жоқ қасиеттерді айтып мақтау екенін білдірген, тіпті кейде мақтаудың кісіні жақсылықта алға басуына ынталандыратындықтан, басқалар да соған еліктейтіндіктен оның ұнамды екені де айтылған.

١ عن مُطرِفِ بن عبداللّه عن أبيه  قَالَ: ]اِنْطَلَقْتُ فِي وَفْدِ بَنِي عَامِرٍ الى رَسُولِ اللَّهِ ، فَقُلْنَا: أَنْتَ سَيِّدُنَا. فَقَالَ: الْسَّيِّدُ اللَّهُ. قُلْنَا: وَأفْضَلُنَا فَضًْ، وَأعْظَمُنَا طَوًْ. فَقَالَ: قُولُوا بِقَوْلِكُمْ، أوْ بَعْضِ قَوْلِكُمْ، وََ يَسْتَجْرِيَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ[. أَخْرَجَهُ أبو داود.ومعنى الحديث تكلموا بما يحضركم من القول و تسجعوا كأنما تنطقون على لسان شيطان.وفي قوله: «أو بَعْضِ قَوْلِكُمْ» حذف واختصر، ومعناه دعوا بعض قولكم واتركوه وأراد بذلك اقتصاد فِي المقال.

1. (5391) Mутарриф ибн Абдулла әкесінен (р.а.) жеткізуде: «Бәни Амир тобымен Расулалланың (с.а.с.) жанына барған едік. «Сен біздің мырзамызсың!» – деп айттық. Ол: «Сәйид – Алла!» – деді. Біз: «Арамыздағы ең жақсы қасиеттері ең молы сізсіз, мәрттікте де оқ бойы басқаларымыздан озық тұрсыз», – дедік. Бізге: «Айтқандарыңның бәрі осы не осыған жақын сөз болсын. Шайтан сендерді (әсіре мақтаулармен) желдіртпесін!» деді»30.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадис «сәйид» (мырза) сөзін шынайы мағынада адамдарға телуге тыйым салуда. Адамдарды шын мәнінде басқарушы – Алла тағала. Дегенмен ғалымдар бұл сөзді кейде жекелеген кісілерге қолдануға болатындығын айтқан. Мәселен, Расулалла «Мен адам баласының мырзасымын. Бұны айтуым мақтаныш емес» – деген. Яғни: «Мен бұны мақтаныш үшін емес, Алланың маған берген нығметін еске алу үшін тілге тиек етемін» – дегісі келген. Мәселен, Бұхариден жеткен бір риуаятта әзірет Омар «Әбу Бәкір біздің мырзамыз» – деп, Біләлді меңзеп: «Мырзамызға азаттық әперді» – деп сөздерін аяқтаған.

2. Taул «достарға – жақсылық, дұшпандарға – ұлылық» деген мағынаға келеді, мәрттік деп аудардық.

3. «Айтқандарыңның барлығы осы болсын» деп аударған сөз тіркесінің түбірі түрлі мағыналарды қамтитындай кең. Осы себепті түсіндірмешілер «Екі сөзбен шектеліңдер, әсірелікке жол бермеңдер», «Кішіпейілділікте әсірелік үшін, айтқандарыңның бірін айтыңдар», «Бұл жерге қандай мақсатпен келген болсаңдар, соны айтыңдар, сендерге қатысы жоқ, мақсатыңыз болмаған нәрсені тәрк етіңдер» деген мағыналарда түсінген.

4. Хадис мақтауды, әсіре мадақтауды шайтанның өз жолында желдіртуі не жүгіртуі ретінде бейнелеуде. يَسْتَجْرِيَنَّكُمْ сөзінің батылдық түбірінен келу ықтималдылығына сай мағынаның: «Шайтан жөн емес сөзді айтуда сендерге дем беріп батылдыққа салмасын» дегенге келуі мүмкін екеніне назар аудартқан.

«ән-Ниһаяда» хадистің «Шайтан сендерге жеңсік бермей, сендерді елші не уәкіл етпесін» деген мағынаға келетінін білдірген. «Өйткені олар Расулалланы мақтаған. Расулалла (с.а.с.) бұл қылықтарын жақтырмай бұндай әрекетке осылай тыйым салған». Mирқатта хадистің: «Ойларыңа келген сөздермен сөйлеңдер, шайтанның өкілдері не елшілері секілді жасандылыққа бармаңдар, соның сөзін айтпаңдар» дегісі келгеніне назар аударған.

٢ وَعَن ابن عبّاسٍ  قَالَ: ]سَمِعْتُ عُمَرَ  يقُولُ: سَمِعْتُ النّبِىَّ  يَقُولُ: لَا تُطْرُونِى كَمَا أطْرَتِ النَّصَارَى ابْنَ مَرْيَمَ، فَإِنَّمَا أنَا عَبْدٌ. فَقُولُوا: عَبْدُاللَّهِ وَرَسُولُهُ[. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ».الاطْرَاءُ» مجاوزة الحد فِي المدح والكذب فيه.

2. (5392) әзірет ибн Аббас (р.а.) айтады: «Әзірет Омардың (р.а.) былай дегенін естідім: «Расулалланы (с.а.с.) естідім, былай деді: «Христиандардың Мәриямұлы Исаны әсіре мақтағанындай мені де әсіре мақтамаңдар. Анығы сол, мен тек құлмын. Мен үшін «Алланың құлы әрі елшісі» деңдер»31.

ТҮСІНДІРМЕ:

Расулалла (с.а.с.) өзін мақтағанда үмбетінің әсірелікке бармауын талап еткен. Христиандар әзірет Исаға құдайлық сипат таңып, Алланың ұлы деген, үш негізден тұратын бір құдайдың бір негізі әзірет Иса екенін айтқан. Ендеше, мұсылмандардан осындай қателікке ұрынбау талап етілуде. Ардақты Пайғамбар құл екенін пайғамбарлық міндетінен бұрын атаған. Тіпті Исламды жаңа үйренгендердің куәлік сөзін айтқанда, қателікпен осы жердегі кезектен жаңылысып «куәлік етемін, сен Алланың елшісі әрі құлысың» дегендерге: «Мен алдымен құл, сосын елшімін» деп түзеткен.

٣ وَعَن أبي بكرة  قَالَ: ]أثْنَى رَجُلٌ عَلى رَجُلٍ عِنْدَ النّبِىِّ  فقَالَ: وَيْحَكَ قَطَعْتَ عُنُقَ صَاحِبِكَ، قَالَ لَهُ ثََثًا. ثُمَّ قَالَ: مَنْ كَانَ مَادِحًا أخَاهُ لَا مَحَالَةَ، فَلْيَقُلْ أحْسِبُ فَُنًا، وَاللَّهُ حَسِيبُهُ، وََ اُزَكِّي عَلى اللَّهِ أحَدًا، أحْسِبُ فُنًا كذَا وكَذَا، إنْ كَانَ يَعْلَمُ ذلِكَ مِنْهُ[. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وأبو داود.قوله: «قطعت عنق صاحبك» أي أهلكته بالاطراءِ والمدح والتعظيم عند نفسه فإنه يعجب بذلك فيهلك كأنك قد قطعت عنقه.

3. (5393) әзірет Әбу Бәкір (р.а.) айтады: «Бір кісі Расулалланың (с.а.с.) жанында басқа біреуді мақтады. Расулалла: «Саған обал болды! Жолдасыңның мойнын үздің ғой» – деп, осы сөзін үш рет қайталады. Сосын мына түсіндірмені жасады: «Әлдекім бауырын қайткенде де мақтау керек болса ең болмаса: «Пәленшені солай деп ойлаймын, оған Алла жеткілікті.32 Мен Алланың алдында ешкімді ақтамаймын, (өйткені Алла баршаны менен жақсы біледі). Одан (бұндай артықшылық) көрсе, пәлен осындай осындай» десін»33 деді.

٤ وَعَن أَبِي هُرَيْرَة  قَالَ: ]أمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ  أَنْ نَحْثُوَ فِي أفْوَاهِ الْمَدَّاحِىنَ التُّرَابَ[. أَخْرَجَهُ الترمذي».المدّاحون» هم الذين اتخذوا مدح الناس عادة يستأكلون به الممدوح. فأما من مدح على الأمر الحسن والفعل المحمود ترغيبًا له فِي أمثاله وتحريضًا للناس على اقتداء به فِي أشباهه فليس بمدّاح.والمراد «بالتُّرابِ» عينه، أو يكون مؤوّ بمعنى الخيبة والحرمان.

4. (5394 әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) мақтаушылардың аузына топырақ шашуды бұйырды»34.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Соңғы екі хадис адамдарды бетіне мақтауға тыйым салуда. Алғашқы хадисте, Расулалла (с.а.с.) мақтауды «бауырын бауыздау» сөзімен түйіндеген. Түсіндірмешілер бұны: «Мақталған кісі осыған желпініп, көкіректенеді. Бұл – оның түбіне жететін жағдай. Расулалла кісінің рухани «желкесін үзу» (бір хадисте «қабырғасын қайыстыру») түрінде де айтқан» деп түсіндірген. Ибн Баттал ужбқа (жасаған амалына мақтану пікіріне) берілген адамның мақтауға семіріп, өзінде жоққа сеніп, жақсы сипатын арттырмай керісінше босаңсып, құлдырауға ұшырайтынын айтқан. Әзірет Омар «мақтау ол бауыздау» деген.

2. Осы тұрғыда келген Бұхари хадисінде «Расулалла біреудің басқаны мақтағанын және «мақтауда әсірелікке барғанын» естіді. Осы кезде: «Оны құрттыңдар немесе арқасына пышақ сұқтыңдар» деді» дегенін көрудеміз. №5392 хадисте де байқалғандай, бұл хадисте де «итра» сөзі келген, ол «біреуді оның бойында жоқ қасиеттермен әсіре мақтау» деген мағынаны білдіретін сөз. Түсіндірмешілер сөздің осы мағынасын екшей отырып, мұндай орынсыз қошеметті әсіре мақтауға, мақтауды соза түсуге жатқызған. Осы себепті қажет кезде кісіні әсірелемей, шектен шықпай бетіне мақтауға рұқсат бар деп үкім еткен. Осы пікірде болған Бұхари соған қатысты хадиске мынадай бөлім тақырыбын қойған: «Мақтауды соза түсудің мәкруһ екендігіне және (біреуді мақтауда тек өз білгенін айтуы керектігі туралы тақырып). Түсіндірмешілер Расулалланың кісі жайлы, бетіне қысқаша ғана мақтап, ол туралы жақсы сөз айтқан кісіні айыптамағанын мысалдарымен келтіреді. Хаттаба біреуді ынталандыру әрі басқалар содан үлгі алсын деген мақсатта мақтауға болатынын, ол мақтаудың хадисте тыйым салынған мақтауға жатпайтынын білдірген.

3. Соңғы хадисте өткен «мақтаушының аузына топырақ шашудан» не көзделгеніне келсек, бұл жердегі ұнамсыз мақтаушылар жоғарыда да тілге тиек етілгендей, адамдарды жөнсіз нәрселермен бетіне мақтағандар. Бойында жоқ қасиеттерді айтып, басқаларды әсіре мақтағандар. Ғалымдар кісі бойында бар қасиетпен адамды мақтаудың бұл тыйымға жатпайтынын айтқан.

Toпырақ шашу түрліше жорамалдарға себеп болған. «Бұл сол қылықты сөгу», «оның қатты мақтауына ыңғай бермеңдер, әсіре мақтауы үшін жақтырмаңдар, оған сый-құрмет көрсетпеңдер, осылардан құр алақан қалсын» деген сөз. «Аузынан шыққан сөздердің, осы қылығының нашар екенін, ұнамсыз екенін білдіру». Мақталған адам үшін де бұл жерде ескерту бар: мақтау сөзге есірмеу, желікпеу, желпінбеу, өлсе, қабірге көмілетінін еске алу». Кейбірі топырақ шашуды «мақтаушыға қалағанын беру» деп түсінген. Тиби: «Toпырақ шашу деген сөзбен мақтаушыны өзіңнен алыстату, ұстататынын соның қолына ұстату арқылы тілден келетін бәлекеттен қорғану, өзінің ар, абыройын сақтау меңзелген де болуы мүмкін» деген.

4. Тыйым салынған және тыйым салынбаған мақтаудың айырмашылығы:

Ибн Хажар түсіндірмелерін былай жалғайды: «Ғалымдар рұқсат етілген әсірелік пен рұқсат етілмеген әсіре мақтаудың арасындағы айырмашылықты келтіреді: «Рұқсат етілген әсіре мақтау шарт немесе ұқсастықпен бірге жүреді. Тыйым салынған жерде мұндай шектеу жоқ. Бұл мәселе кінәсіз адамнан шыққан мақтауларда ізделмейді. Өйткені олар туралы шектеудің қажеті жоқ. Кейбір сахабалар туралы Расулалладан алынған сипаттамалар сияқты. Бұл ешқандай талапты қажет етпейді. Ибн Омар туралы «Абдулла қандай жақсы құл» дегеніндей.

Ғазали «Ихияда» былай дейді: «Мақтаушы жайлы мақтаудың келтіретін зияны мынада: Мақтаушы кейде өтірік айтады, кейде ол мақтаған адамды мақтап рияшылдық жасайды. Әсіресе, мақтаған адамы пасық не озбыр біреу болса. Әзірет Әнәс жеткізген хадисте «Егер пасық адам мақталса, Рабб тағала ашуланады» делінеді. Мақтаушы кейде өзі тексеріп көз жеткізбеген нәрсені айтады. Осы себепті Расулалла «... деп ойлаймын» десін дейді». Мына мысал соны түсіндіреді. Бір кісі «пәленше уарағ, тақуа қатарынан», – дейді. Ал анығында ол: «Мен оның намаз оқып жатқанын, қажылық жасағанын немесе құрбандыққа мал шалғанын көрдім», – десе, дұрысы осы. Өйткені ол мұны көзімен көрген болуы мүмкін. Бірақ мақталған адам кемшілікке ұрынуы мүмкін. Өйткені мақтауды көтере алды ма, көкіректеніп кетпеді ме, мақтау сөзбен әйгіленген өзінің қасиетіне сүйеніп, жұмысқа селқостанып қалмады ма, оған сенімділік жоқ. Өйткені іс-әрекетінде тұрақты болатындар, әдетте, өздерін жеткіліксіз санайтындар. Егер мақтауда бұндай зияндылық болмаса, онда мақтауда тұрған ештеңе жоқ, тіпті кейде ол ұнамды да болуы мүмкін. Ибн Уайна былай дейді: «Өзін жақсы білетін адамға мақтау зиян тигізбейді». Алдыңғы буын сәлафтан кейбіреулері: «Егер адамды бетіне мақтаса, ол былай дұға етуі керек: «Уа, Алла, жұрт білген нәрселерде мені кешір, айтқандары үшін мені айыптама! Мені олар ойлағаннан да жақсы ете гөр!»

---

ӘЗІЛ, ҚАЛЖЫҢДАСУ БӨЛІМІ

Ислам діні шектен шықпай, өлшеммен, орнымен қалжыңдасуға рұқсат еткен. Ислами әдебін сақтай отырып, қалжыңдасу адамды тынықтырады, әрі адамдар арасында махаббат пен сүйіспеншілікті арттыруға септігін тигізеді. Әзіл айтпау байсалдылық ретінде көрінгенмен, әрбір нәрсенің шегінен асуы астамдық ретінде құпталмайды. Яғни әсіре байсалдылық та құпталмайды. Азға қарағанда әзілдің көптігі де нашар жағдайларға әкелуі мүмкін.

Қысқасы, біздің дініміз әзілге рұқсат береді. Бірақ өлшемімен болуына баса назар аударады. Хадис кітаптарымыздың көбінде бұл тақырып қамтылған. Кейбірінде бұл «Китабул-мизах» деп аталатын бөлек бөлім. Кейбіреулерде бұл «Бабул-мизах» деп аталатын бөлімнің екінші атауы. Көріп отырғанымыздай, Тәйсирул-усул (және оның түпнұсқасы әл-Жамиғул-Усул) жеке бөлім жасауды дұрыс көрген.

Расулалла (с.а.с.) өмірінде әзілдер кездеседі. Тіпті әзірет Әнәс былай дейді: «Расулалла – балалармен әзілдесетіндердің ең алда тұрғаны». Өзімен араласқан әйел, еркектерге айтқан әзілдерінің көптеген мысалдарын хадис кітаптарынан кездестіруге болады.

Расулалла әзіл-қалжың туралы әдеп жайлы да ескерткен. Мысалы, қалжыңға өтірік араластыруға болмайды. Әзіл арқылы ешкімді қорлауға болмайды. Біреуді отпен не қарумен қорқыту арқылы қалжыңдауға болмайды. Әзіл айтуға рұқсат етілгенімен, шектен шықпау керек, әсіресе адамдарды күлдіруді әдетке айналдырмаған дұрыс т.б.

• «Мен әзілдеймін, бірақ тек шындықты айтамын».

• «Мұсылманның бауырын қорқытуы дұрыс емес».

• «Бауырыңмен ұрыспа, оны (мазақтап) әзілдеспе».

• «Басқаларды күлдіру үшін өтірік айтатын адамға обал-ақ».

• «Құл әзілдеп болса да өтірік айтуды, өзінікі дұрыс болса да дауды тоқтатпайынша, жақсы мүмин бола алмайды».

• «Әзілдеп болса да өтірік айтпайтындарға жәннаттағы бір сарайға кепілдік беремін».

Расулалланың сахабаларының арасында әзілдерімен танымал болғандар бар. Әбу Һурайра, Нуайман, Абдулла ибн Хузафа, Зәйд ибн Сәбит, Бурайда әл-Әсләми, тіпті әзірет Омардың да әзілдері кездеседі. Біз мұны көбінде Расулалланың жан-жақтылығымен байланыстырамыз. Адам табиғатында әзілдесу сипаты бар болғандықтан Расулалла бұған кедергі келтірмеді, тек кейбір шектеулер ғана қойды. Тіпті әзілдерімен әйгілі Нуайман (р.а.) Расулалламен де қалжыңдасатын. Айтуынша, Мәдинаға жақсы бір зат келе қалса, оны қарызға алады. Расулаллаға ол затты «сыйлыққа» беретін. Бірақ төлеу уақыты келгенде, Расулаллаға барып, «сыйлығының» қарызын сұрайтын. Расулалла: «Оны маған сыйлағаның қайда?» дегенде, ол: «Бұл жақсы затты сізге лайық көрдім. Өзімде ақша болмағандықтан осылай жасадым», – дейді. Расулалла әрқашан Нуайманды күлімсіреп қарсы алып, оған ешқашан ашуланбаған. Онымен кездескенде де, күлкісін тыя алмайтын. Нуайман бір сапарда досы Суайбитке ашуланып, оны «құл деп» сатып жібергені бар. Бұл оның әйгілі әзілдерінің бірі.

١ عن أَبِي هُرَيْرَة  قَالَ: ]قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنَّكَ لَتُدَاعِبُنَا. قَالَ: إنّي لَا أقُولُ إِلَّا حَقًّا[. أَخْرَجَهُ الترمذي.

1. (5395) әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «(Сахабалардан бірқатары): «Уа, Расулалла! Бізге әзіл айтасыз ғой» дегенде, «Анығы сол, (әзілдесем де) мен тек ақиқатты айтамын» деді»35.

ТҮСІНДІРМЕ:

Түсіндірмешілер Расулаллаға сахабалардың: «Сіз бізге әзіл айтасыз ғой» деген сөзін Расулалланың (с.а.с.) «Бауырыңмен таласпа, әзілдеспе, оған орындай алмайтын уәде берме» деген сөзіне қатысты айтқанын айтады. Себебі бұл хадисте әзілге тыйым салынған.

Расулалла (с.а.с.) Алла тағала тарапынан сөзі, іс-әрекеті тұрғысында қателіктен сақтанғанына сүйеніп, әзілдесу кезінде де тек шындықты айтатынын білдірген. Ендеше, Расулалланың тыйым салуы әзіл кезінде адамдардың осы өтірікке, қателікке ұрыну ықтималына байланысты. Өйткені адаспауға берілген кепілдіктері жоқ.

٢ وَعَن أنسٍ  قَالَ: ]جَاءَ رَجُلٌ الى النّبِىِّ  فقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ اِحْمِلْنِي عَلى بَعِيرٍ. فقَالَ: إنِّى حَامِلُكَ عَلى وَلَدِ النَّاقَةِ. فقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أصْنَعُ بِوَلَدِ النَّاقَةِ. فقَالَ: النَّبِيُّ  وَهَلْ تَلِدُ اِبِلَ إِلَّا النُّوقُ[. أَخْرَجَهُ أبو داود والترمذي وهذا لفظه.

2. (5396) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Бір кісі Расулаллаға (с.а.с.) келіп: «Уа, Расулалла! Мені бір түйеге мінгізсеңіз!» – деді. Расулалла (с.а.с.): «Мен сені түйенің баласына мінгізейін» – деді. Әлгі кісі: «Уа, Расулалла, мен түйенің баласын қайтемін (оған қайтіп мінемін) дегенде, Расулалла (с.а.с.): «Түйені түйеден басқа мақұлық туады дейсің бе?!» деді»36.

ТҮСІНДІРМЕ:

Түйеге мінгізуді сұраған кісіге Расулалла (с.а.с.): «Оданда сені бір түйенің ботасына мінгізейін» – деп, әлгі адамды таңғалдырып, көңіл-күйін байқайды. Әлгі адам түсінбей қапалақтағанда іле-шала әр түйе бір түйенің баласы емес пе? деп, сөз соңын әзілге айналдырады.

Хадис адамға бір сөз естігенде, жақсы ойланып, тереңдігін, мазмұнын қамтымастан дереу қабылдамау керектігін, қарсылық танытуға асықпауын көрсетуде.

٣ وعنه : ]أنَّ النّبِىَّ  قَالَ لَهُ: يَا ذَا الأُذُنَيْنِ، يَعْنِي بِهِ أنَّهُ يُمَازِحُهُ[. أَخْرَجَهُ أبو داود والترمذي.

3. (5397) Әнәс (р.а.) Расулалланың (с.а.с.) өзіне: «Әй, Зулузунайн (қос құлақты)» деп үн қататынын, осы сөзімен әзілдегенін білдіретінін риуаят еткен»37.

٤ وَعَنْ أُسَيْدِ بْنِ حُضَيْرٍ: ]أَنَّ رَجًُ مِنَ اْلأنْصَارِ كَانَ فِيهِ مِزاحٌ! فَبَيْنَمَا هُوَ يُحَدِّثُ اْلقَوْمَ وَيُضْحِكُهُمْ إِذْ طَعَنَهُ النَّبِىُّ  فِى خَاصِرَتِهِ بِعُودٍ كَانَ فِى يَدِهِ. فَقالَ: أَصْبِرنِى يَارَسُولَ اللَّهِ. قَالَ: اصْطَبِرْ. فقَالَ: إِنَّ عَلَيْكَ قمِيصًا وَلَيْسَ عَلى قَمِيصٌ فَرَفَعَ النَّبِيُّ  قَمِيصَهُ فَاحْتَضَنَهُ وَجَعَلَ يُقَبِّلُ كَشْحَهُ، وَقالَ: إِنَّمَا أرَدْتُ هذَا يَا رَسُولَ اللَّهِ[. أَخْرَجَهُ أبو داود».أصبرني» أى أقدني ومكّني من نفسك لأقتصّ منك.و»الكشح» ما فوق شدّ الازار من جانب البطن وهما كشحان.

4. (5398) Усайд ибн Худайр (р.а.) айтады: «Ансардан әзілқой бір кісі бар еді. (Бір күні) әңгіме айтып жанындағыларды күлдіріп тұрған кезінде Расулалла (с.а.с.) қолындағы шыбықпен (әзілдеп) әлгінің қарнынан түртті. Ол дереу: «Уа, Расулалла (ауырттыңыз). Рұқсат етіңіз, мен де дәл солай сізге істейін», – деді. Расулалла (с.а.с.): «Ал, жаса онда» – деді. Әлгі кісі: «Сіз көйлек киген екенсіз, менде киім жоқ еді (қысас толық болу үшін сіз көйлегіңізді шешуіңіз керек)» – деді. Әлгінің талабымен Расулалла көйлегін шешті. Әлгі кісі Расулалланы құшақтап бауырынан сүйіп сүйіп: «Осыны қалап едім, уа, Расулалла!» деді»38.

٥ وَعَن عبدُاللَّهِ بنِ السَّائِبِ بْنِ يَزِيدِ بْنِ السَّائِبٍ عَنِ أبيهِ عَنْ جِدِّهِ  قَالَ: ]قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا يَأخُذَنَّ أحَدُكُمْ عَصَا أخِيهِ َعِبًا وََ جَادًّا وَمَنْ أخَذَ عَصَا أخِيهِ فَلْيَرُدَّهَا إَليْهِ[. أَخْرَجَهُ أبو داود والترمذي.

5. (5399) Абдулла ибн Сабит ибн Язид әкесі жолымен атасы (Язид ибн Саибтен) (р.а.) жеткізуде: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Сендерден ешкім әзілдеп не байыппен болсын бауырының таяғын алмасын, кім бауырының таяғын алған болса, дереу оны қайтарсын»39.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Кейінгі хадис осы хадистің басқа нұсқасына ұқсайды немесе Расулалланың бұл хадистi айтуына, әзіл себепті сахабалар арасындағы қорыққан бір оқиға себеп болған.

2. Хаттаби бір нәрсенің әзіл жолымен не байыпты түрде алынуын былай түсіндіреді: Қайтару ниетімен алса, ол әзілдеп алғаны. Қайтармау ниетімен алса, оны шын мәнінде алғаны.

Хадистің бір нұсқасында «әзіл байыпты түрде» делінген. Бұны Хаттаби «бастапқыда әзіл ниетімен алып, кейіннен қайтармауға ұйғарым жасау» деп түсіндірген.

3. Бұл алыстарға тыйым салыну себебіне келсек, бермеу ниетімен әдейі алу ұрлыққа жатады, ондайға тыйым салынатыны белгілі. Әзілдеп алуға тыйым салынуына келсек: Мұнда бір пайда болмағаны секілді көбіне затты алу да ашу тудырады, әрі әуреге салады. Ал анығында, мүминнің басқаға қиындық тудыруына рұқсат жоқ. Ендеше, өзгелерге қиындық тудыратын іс-әрекеттерден қашқан дұрыс.

٦ وَعَن ابن أبي لَيْلى قَالَ: ]حَدَّثَنَا أصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ  أنَّهُمْ كَانُوا يَسِيرُونَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ، فَنَامَ رَجُلٌ مِنْهُمْ، فَانْطَلَقَ بَعْضُهُمْ الى حَبْلٍ كَانَ مَعَهُ فأخَذَهُ، فَفَزِعَ. فقَالَ : لَا يَحِلُّ لِمُسْلِمٍ أَنْ يُرَوِّعَ مُسْلِمًا[. أَخْرَجَهُ أبو داود.

6. (5400) ибн Әбу Ләйла айтады: «Расулалланың (с.а.с.) сахабаларының (Алла оларға разы болсын) бізге айтуынша, олар бір сапарда еді. (Түнеген бір кезінде) араларынан бірі ұйықтап жатқанда, серігі барып жібін алады. Оянғанда жібін таба алмай (жоғалтып алдым ба деп) уайымдайды. (Жағдайды білген) Расулалла (с.а.с.): «Бір мұсылманның басқа бір мұсылманды қорқытуына болмайды» деді»40.

---

ӨЛІМ БӨЛІМІ

Өлім – адам өміріндегі ең маңызды оқиғалардың бірі. Құлдық пен сынақ үшін жаратылған адам баласының жалған дүниедегі сынақ мерзімінің аяқталуы. Өлімнен таяныш табады. Адам баласы дүние тіршілігінде істеген істерінің қайтарымын көре бастайды. Өлім ақиқатты көру үшін сынақ ұйқысынан шынайы оянуды білдіреді.

Өлім кездейсоқ оқиға не жоқ болып кетуді білдірмейді. Аяттар оның да тура бір өмір секілді жаратылыс, иләһи ерік пен тағдыр арқылы орын алатын құбылыс екені аңдатады41.

Өлім сырттай ұнамсыз көрінсе де, жақындарының көңілін жабырқатып, көзіне жас алдырса да, ол осы тіршіліктің жалғасуы үшін керекті. Осы шағын әлемнен мәңгілік әлемге анағұрлым көбірек өнім баруы үшін де өлім керек. Ол алмасу шындығы ретінде мейірім, рақымды рәміздейді. Орташа алғанда елу-алпыс жылдық ғұмыр мәңгілік иләһи бақытқа қол жеткізуге жеткілікті мерзім. Ол табыс әкеліп, адам сынағын тапсырғаннан кейін ары қарай өмір сүрудің де мәні қалмайды. Жаңа келгендерге жол ашу үшін бұрынғылардың өлуі қажетті.

Расулалла (с.а.с.) өлім туралы терең ойлап, жиі еске алуға шақырады. Ғибрат алғанды, дүниеге деген құмарлықтар басылуын қалаған.

Расулалланың Қайтыс болуы

Науқастануы және өмірден озуы

١ عن عائشة  قالت: ]كَانَ النَّبِيُّ : يَقُولُ فِي مَرَضِهِ الّذِى مَاتَ فيهِ: يَا عَائشةُ، مَا أزَالُ أجِدُ ألَمَ الطَّعَامِ الّذِي أكَلْتُ بِخَيْبَرَ، وهذَا أوَانُ وَجَدْتُ انْقِطَاعَ أبْهَرِيَّ مِنْ ذلِكَ السُّمِّ[. أَخْرَجَهُ الترمذي.

1. (5401) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) өзін ажалға итермелеген сырқатқа шалдыққанда былай деді: «Уа, Айша! Мен Хайбарда жеген (улы) астың ауыртуын үнемі сезетінмін. Міне, енді жүрек тамырымның кесілгенін сезінген сәттерім туды»42.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис – Бұхаридің муаллақтарының бірі, басқа дереккөздерде тізбегімен бірге келген. Хадис Расулалланың (с.а.с.) ажал аузында, Хайбарды азат ету кезінде жеген улы еттің әсерін көрсетуде. Тіпті бұл жағдайды назарда ұстаған кейбір ғалымдар Пайғамбардың шейіт болғанын да айтады.

Хадисте өткен әрі жүрек тамыры деп аударған «әбһар» – жүрекке байланған негізгі тамыр. Ибн әл-Әсир бұған қатысты түрлі жорамалдар келтіреді. Әбһар – бастан шығып аяққа дейін созылған негізгі тамыр. Шараин деп аталған қосымша тамырлар соған барып қосылады. Бұның бастағы бөлігін нәғма деп атайды, өңештегі атауы уәрид (күре тамыр). Бұның кеудедегі аты – әбһар. Сыртқа қараған жағы уәтин, жүрек осы бөлігіне жалғанған. Құйымшақтағы ұшы нәса, сандағы жалғасы сафин деп аталады. Бұл тамырдың үзілуі өлгенді білдіреді. Aраб тілінде өлім үшін қолданылатын «инқитағу әбһар» сөздікте «өті жарылды» деп берілген. Дегенмен «өті жарылды» деген сөз «қатты қорықты» деген мағынада қолданылады.

Расулаллаға Хайбарда яһудилер улы қой етін жегізген, осыған қатысты кең мәлімет бұдан бұрын өткендіктен, бұл жерде қайталап жатпаймыз.

٢ وعنها  قالت: ]لَمَّا ثَقُلَ النَّبِيُّ  وَاشْتَدَّ بِهِ وَجَعُهُ اسْتَأذَنَ أزْوَاجَهُ أَنْ يُمَرَّضَ فِي بَيْتِي فَأذِنَّ لَهُ، فَخَرَجَ بَيْنَ رَجُلَيْنِ أحَدُهُمَا الْعَبَّاسُ بْنِ عَبْدِالْمُطَّلِبِ وَرَجُلٌ آخَرُ تَخُلُّ رِجَْهُ فِي الأرْضِ. فَلَمَّا دَخَلَ بَيْتِي وَاشْتَدَّ وَجَعُهُ. قَالَ: أهْرِيقُوا عَليِّ مِنْ سَبْعِ قِرَبٍ لَمْ تُحْلَلْ أوْكِيَتُهُنَّ لَعَلِّي أعْهَدُ الى النَّاسِ، فَأجْلَسْنَاهُ فِي مِخْضَبٍ لحَفْصَةَ. ثُمَّ طَفِقْنَا نَصُبُّ عَلَيْهِ الْمَاءَ مِنْ تِلْكَ الْقِرَبِ، حَتّى طَفِقَ يُشِيرُ إلَيْنَا أَنْ قَدْ فَعَلْتُنَّ. ثُمَّ خَرَجَ الى النَّاسِ فَصَلّى بِهِمْ وَخَطَبَهُمْ[. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ.

2. (5402) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) ауруы асқынып, ауруы күшейгенде, ол басқа әйелдерінен менің бөлмемде емделуге рұқсат сұрады. Олар оған рұқсат берді. Екі кісінің сүйемелдеуімен шықты. Олардың бірі оның ағасы Аббас ибн Абдулмутталиб пен екінші тағы бір кісі болды. Аяғымен жер сүзіп келе жатты. Бөлмеме кіргенде оның қиналысы күшейе түсті.

«Аузы байланып әлі ашылмай тұрған жеті тостақ ыдыстан үстіме су құйыңдар, мүмкін (сауығып) адамдарға өсиет айтармын» – деді. Әзірет Хафсаның шылапшынына отырғыздық. Содан кейін тостақтармен су құя бастадық. (Біраз уақыттан кейін) бізге «осы құйғандарың жеткілікті» деп белгі бергенге дейін құйдық. Содан кейін (жақсарып) көпшіліктің алдына шығып, намаз оқытты және сөз сөйледі».

٣ ولَهما فِي روايةٍ عُبَيْدُ اللَّهِ بن عبداللَّهِ قَالَ: ]دَخَلْتُ عَلى عَائِشةَ  . فَقُلْتُ لَهَا: أَ تُحَدِّثِينِى عَنْ مَرَضِ رَسُولِ اللَّهِ ؟ قَالَتْ: بَلى ثَقُلَ النَّبِيُّ ، فقَالَ: أصَلّى النَّاسُ؟ قُلْنَا: َ، هُمْ يَنْتَظُرونَكَ يَا رَسولَ اللَّهِ. قَالَ: ضَعُوا لي مَاءً فِي الْمِخْضَبِ. قَالَتْ: فَفَعَلْنَا، فَاغْتَسَلَ، ثُمَّ ذهََبَ لِيَنُوءَ فَأُغْمِيَ عَلَيْهِ. ثُمَّ أفَاقَ. فقَالَ: أصَلِّى الْنَّاسُ؟ قُلْنَا: َ، هُمْ يَنْتَظُرونَكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ: ضَعُوا لِى مَاءً فِي الْمِخْضَبِ قَالَتْ: فَفَعَلْنَا فَاغْتَسَلَ ثُمَّ ذَهَبَ لِيَنُوءَ فَأُغْمِىَ عََلَيْهِ، ثُمَّ أفَاقَ فَقَالَ: أصَلّى الْنَّاسُ؟ قُلْنَا: َ، هُمْ يَنْتَظُروُنَكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ ضَعُوا لِى مَاءً فِي الْمِخْضَبِ، فَاغْتَسَلَ ثُمَّ ذَهَبَ لِيَنُوءَ فأُغْمِىَ عَلَيْهِ، ثُمَّ أفَاقَ. فقَال: أصَلّى النَّاسُ؟ قُلْنَا: لَا هُمْ يَنْتَظُرونَكَ يَا رَسولَ اللَّهِ قَالَتْ: والنَّاسُ عُكُوفٌ فِي الْمَسْجِدِ يَنْتَظُرونَ رَسُولَ اللَّهِ  لِصََةِ الْعِشَاءِ الأخِرَةِ. قَالَتْ: فَأرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ  الَى أبِي بَكْرٍ أَنْ يُصَلِّيَ بِالنَّاسِ، فَأتَاهُ الرَّسُولُ فقَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ  يَأمُرُكَ أَنْ تُصَلِّيَ بِالنَّاسِ. فقَالَ أبُو بَكْرٍ، وَكانَ رَجًُ رَقِيقًا: يَا عُمَرُ صَلِّ بِالنَّاسِ. قَالَتْ: فقَالَ عُمَرُ: أَنْتَ أحَقُّ بِذلِكَ. قَالَتْ: فَصَلَّى بِهِمْ أبُو بَكْرٍ تِلْكَ الأيَام. ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ  وَجدَ مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً، فَخَرَجَ بَيْنَ رَجُلَيْنِ أحَدُهُمَا الْعَبَّاسُ لِصََةِ الظُّهْرِ، وَأبُو بَكْرٍ يُصَلِّي بِالنَّاسِ. فَلَمَّا رَآهُ أبُو بَكْرٍ ذَهَبَ لِيَتَأخَّرَ. فَأوْمَأ إلَيْهِ النَّبِىُّ  أَنْ لَا يَتَأخَّرَ؛ وَقَالَ لَهُمَا: أجْلِسَانِى الى جَنْبِهِ، فأجْلَسَاهُ الى جَنْبِ أبِى بَكْرٍ، فَكَانَ أبُو بَكْرٍ يُصَلِّى وَهُوَ يَأتَمَّ بِصََةِ النّبِيِّ ، والنَّاسُ يَأتَمُّونَ بِصََةِ أبِى بَكْرٍ وَالنَّبِيُّ  قَاعِدٌ. قَالَ عُبَيْدُ اللَّهِ: دَخَلْتُ عَلَى عَبْدِاللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ فَقُلْتُ: أَ أعْرِضُ عَلَيْكَ مَا حَدَّثَتْنِي عَائِشَةُ عَنْ مَرَضِ رَسُولِ اللّه ؟ قَالَ: هَاتِ! فَعَرَضْتُ حَدِيثَهَا عَليْهِ؛ فَمَا أَنْكَرَ مِنْهُ شَيْئًا، غَيْرَ أنَّهُ قَالَ: أسَمَّتْ لَكَ الرَّجُلَ الّذِى كَانَ مَعَ الْعَبَّاسِ؟ قُلْتُ: َ. قَالَ: هُوَ عَلِيُّ [.

2. (5403) Сахихайнда Убәйдулла ибн Абдулладан келген риуаятта Убәйдулла былай дейді: «Әзірет Айшаның (р.а.) жанына барып, «Расулалланың (с.а.с.) ауруы туралы айтсаң?» – дедім. Маған айта бастады: «Әрине, Расулалланың (с.а.с.) хәлі ауырлағанда: «Жұрт намазын оқыды ма?» – деп сұрады. Біз: «Жоқ! Уа, Расулалла, олар сені күтуде» дедік. «Бір кең ыдысқа мен үшін су құйыңдаршы» – деді. «Біз дереу айтқанын орындадық, ол кісі жуынды. Содан кейін орнынан тұруға тырысты, бірақ есінен танып қалды. Есін жиғанда тағы да: «Жамағат намаз оқыды ма?» – деп сұрады. «Жоқ, сізді күтіп отыр», – дедік. Тағы да: «Мен үшін кең ыдысқа су құйыңдаршы», – деді. «Біз айтқанын дереу істедік, ол кісі жуынды. Артынша тағы да есінен танып қалды. Есін жиғанда: «Жұрт намаз оқыды ма?» – деп сұрады. «Жоқ, сізді күтуде», – дедік. Расулалла (с.а.с.): «Мен үшін су дайындаңдар», – деп жуынды. Содан кейін орнынан тұруға тырысты, бірақ қайтадан есінен танып қалды. Кейін есін жиғанда: «Жұрт намазын оқыды ма?» – деп сұрады. «Жоқ, сізді күтуде» дедік. «Бұл кезде жамағат мешітке жиналып, Расулалланы (с.а.с.) құптан намазы үшін күткен еді».

Әзірет Айша былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) Әбу Бәкірге кісі жіберіп, жамағатқа намаз оқытуын тапсырды. Жіберген кісісі оған келіп: «Расулалла (с.а.с.) саған жамағатқа намаз оқытуды тапсырды», – деді. Әбу Бәкір (р.а.) өте сезімтал жан еді: «Уа, Омар, көпшілікке намазды сен оқыт», – деді. Әзірет Омар: «Өзің бұған көбірек құқылысың», – деді. «Сол күндері намазды Әбу Бәкір (р.а.) оқытты. Кейіннен Расулалла (с.а.с.) өзін жеңілдеу сезіне бастады. Түскі намазға екі кісінің сүйемелдеуімен шықты, бірі Аббас еді. Сол уақытта жамағатқа намазды Әбу Бәкір оқытып жатқан. Расулалланың келгенін көргенде, Әбу Бәкір кейін шегінгісі келді. Расулалла (с.а.с.) «шегінбеуге» ишара жасады. Өзін әкелгендерге: «Мені жанына отырғызыңдар», – деді. Олар әзірет Әбу Бәкірдің жанына отырғызды. Әзірет Әбу Бәкір Расулаллаға (с.а.с.) ұйып, намаз оқыды. Көпшілік Әбу Бәкірдің намазына қарап, намаз оқыды. Расулалла (с.а.с.) отырған күйде болды».

Убәйдулла былай дейді: «Абдулла ибн Аббастың (р.а.) жанына бардым да: «Әзірет Айшаның (р.а.) Расулалланың науқасы жайлы айтқанын айтып берейін бе?» – дедім. Маған: «Ал онда, айт» – деді. Мен естігенімді айтып бердім. Айтқандарымның ешбір тұсына қарсылық білдірмеді. Тек: «(Расулалланы мешітке) Аббаспен бірге сүйемелдеп апарған екінші кісінің атын айтты ма?» – деп сұрады. Мен: «Жоқ, айтпады» дегенімде: «Oл Али (р.а.) еді» деді».

٤ وزاد البُخارى فِي روايةٍ: ]كَانَ رَسُولُ اللَّهِ  يَسْألُ فِي مَرَضِهِ يَقُولُ: أيْنَ أنَا غَدًا؟ أيْنَ أنَا غَدًا؟ يُرِيدُ يَوْمَ عَائِشَةَ. فَأذِنَ لَهُ أزْوَاجُهُ أَنْ يَكُونَ حَيْثُ شَاءَ. قَالَتْ: فَمَاتَ فِي بَيْتِي وفي يَومِي الّذِي كَانَ يَدُورُ عَليّ فيهِ. ثُمَّ قَبَضَهُ اللَّهُ ، وإِنَّ رَأسَهُ لَبَيْنَ سَحْرِي وَنَحْرِي، وَخَالَطَ رِيقُهُ رِيقِي. دَخَلَ عَبْدُالرَّحْمنِ بْنُ أبِى بَكْرٍ ، وَمَعَهُ سِواكٌ يَسْتَنُّ بِهِ فَنَظَرَ إلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ  فَقُلْتُ: أعْطِنِي هذَا السِّواكَ فأعْطَانِيهِ، فَقَضَمْتُهُ ثُمَّ مَضَغْتُهُ، فأعْطَيْتُهُ رَسُولَ اللّه  فاسْتَنَّ بِهِ وَهُوَ مُسْتَنِدٌ الى صَدْرِي[«.السَّحْرُ» الرئة، وأرادت أنه مات عندها فِي حضنها.و»الْفَصْمُ» بالفاء والصاد المهملة: الكسر من غير إبانة، وبالقاف والضاد والمعجمة: الكسر مع الابانة.

4. (5404) Бір риуаятта Бұхари мына қосымшаны да қосты: «Расулалла (с.а.с.) науқасы кезінде: «Мен ертең қайдамын? Мен ертең қайдамын?» – деп сұрап, әзірет Айшаның жанында болатын күнін білгісі келді. Жұбайлары қалаған жерінде болуына рұқсат етті».

Әзірет Айша былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) менің бөлмемде және қалыпты маған келуі тиіс күнде қайтыс болды. Одан бөлек, Азиз әрі Жәлил болған Алла ол кісінің рухын алған кезде, мүбәрак басы кеудем мен тамағымның арасына сүйенген күйде еді. Түкірігі түкірігіме араласты. Расулалла (с.а.с.) науқастанып жатқан кезінде бауырым Абдуррахман ибн Әбу Бәкір (р.а.) ішке кірді, қолында бір мисуак бар еді, тістерін мисуактап жатты. Расулалла (с.а.с.) әлгі мисуакқа қарады. «Мисуагыңды маған бер» – дедім. Oл берді. Тістеріммен басын кеміріп аштым та, ұшын жұмсартып Расулаллаға (с.а.с.) бердім. Расулалла басын кеудеме сүйеген қалыпта онымен тістерін мисуактады»43.

٥ وعنها  قالت: ]كَانَ النَّبِىُّ  يَقُولُ وَهُوَ صَحِيحٌ لَنْ يُقْبَضَ نَبىٌّ حَتّى يَرَى مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ، ثُمَّ يُحَيَّا أوْ يُخَيَّرُ. فَلَمَّا نُزِلَ بِهِ، وَرَأيْتُهُ عَلى فَخِذِي غُشِيَ عَلَيْهِ، ثُمَّ أفَاقَ فَأشْخَصَ بَصَرَهُ الى سَقْفِ الْبَيْتِ، ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ فِي الرَّفيقِ الأعْلى. قُلْتُ: إذَنْ لَا يَخْتَارُنَا، وَعَرفْتُ أنَّهُ الْحَدِيثَ الّذِي كَانَ يُحَدِّثُنَا بِهِ وَهُوَ صَحِيحٌ، فَكَانَتْ تِلْكَ آخِرَ كَلِمَةٍ تَكَلَّمَ بِهَا: اللَّهُمَّ فِي الرَّفِيقِ الأعْلَى[. أَخْرَجَهُ الثثة والترمذي».الرَّفِيقُ الأعْلى» هم النبيون الذين يسكنون أع العليين.

5. (5405) Әзірет Айша (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) денсаулығы бар кезде былай деген еді: «Ешбір пайғамбар жәннаттағы дәрежесін көрмейінше жан тапсырмайды. Осыдан кейін өмірін жалғастыра ма әлде о дүниеге кеткісі келе ме, таңдау өзіне қалады».

Расулалла (с.а.с.) науқастанған кезде (басын) тіземнің үстіне қойды, талып қалғандай күйде еді. Бір уақытта есін жиды. Көзін бөлменің төбесіне қадап: «Уа, Алла, Рафиқ Ағланы (қалаймын)» – деді. Осы сөзді естігенде, мен (өз-өзіме): «Демек, (дәрежесі көрсетілді) әрі бізбен болуды қаламауда», – дедім. Бұның сау кезінде бізге айтқан мына хадис екенін түсіндім: [«Ешбір пайғамбар жәннаттағы дәрежесін көрмей жан тапсырмайды. Сосын оған ары қарай өмір сүру не келесі өмірге өту арасында таңдау беріледі».]

Расулалланың (с.а.с.) айтқан соңғы сөзі: «Уа, Алла, Рафиқ-Ағлада» сөзі болды». (Рафиқ Aғла: жәннаттың ең жоғарғы дәрежесіндегі пайғамбарлар жамағаты)44.

٦ وَعَن ابن عبّاسٍ  قَالَ: ]لَمَّا حُضِرَ النَّبِيُّ  وفي الْبَيْتِ رِجَالٌ، فيهِمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ . قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : هَلُمُّوا أكْتُبْ لَكُمْ كِتَابًا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ. قَالَ عُمَرُ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ  قَدْ غَلَبَهُ الْوَجَعُ، وَعِنْدَكُمُ الْقَرآنُ، حَسْبُكُمْ كِتَابُ اللَّهِ. فَاخْتَلَفَ أهْلُ الْبَيْتِ. فَمِنْهُمْ مَنْ يِقُولُ: قَرِّبُوا يَكْتُبُ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ ، وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ مَا قَالَ عُمَرُ. فَلَمَّا أكْثَرُوا اللَّغط وَا“خْتَِفَ. قَالَ : قُومُوا عَنِّى وََ يَنْبَغِي عِنْدي التَّنَازُعُ، فَخَرَجَ ابْنَ عَبَّاسٍ  وَهُوَ يَقُولُ: إِنَّ الرَّزِيَّةَ كُلَّ الرَّزِيَّةِ مَا حَالَ بَيْنَ رَسُولِ اللَّهِ  وَبَيْنَ كِتَابِهِ[. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ».الرَّزِيَّةُ» المصيبة.

6. (5406) ибн Аббас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) ажал алдында жатқанда (мухтазар) үйде бірқатар ер кісілер бар еді. Біреуі Омар ибн әл-Хаттаб (р.а.) еді. Расулалла (с.а.с.): «Келіңдер, сендерге бір нәрсе (өсиет) жазайын, бұдан кейін адасуға ұрынбау үшін», – деді. Әзірет Омар: «Расулалланың (с.а.с.) жан қиналысы артса керек. Қолдарыңда Құран бар, Алланың кітабы сендерге жеткілікті» – деді. Сол жердегілер өзара таласып кетті. Кейбірі: «Жақындаңдар, Расулалла (с.а.с.) сендерге өсиет жазсын» десе, енді бірі әзірет Омардың (р.а.) сөзін қайталап жатты.

Шу мен талас артқанын көргенде Расулалла (с.а.с.): «Қане, жанымнан кетіңдер, қасымда сөз таластырып тұруға болмайды» – деді. Осы кезде ибн Аббас (р.а.): «Ең үлкен ауыртпалық – Расулалла (с.а.с.) мен оның өсиетінің арасына килігіп, кедергі жасау» деп сөйлеп шықты»45.

٧ وَعَن أنس  قَالَ: ]لَمَّا حُضِرَ النَّبِىُّ  جَعَلَ يَتَغَشَّاهُ الْكَرْبُ. فقَالَتْ فَاطِمَةُ  : وَاكَرْبَ أبَاهُ. فَقَالَ لَهَا: لَيْسَ عَلى أبيكِ كَرْبٌ بعْدَ الْيَوْمِ. فَلَمَّا مَاتَ قَالَتْ: يَا أبَتَاهُ، أجَابَ رَبَّا دَعَاهُ. يَا أبَتَاهُ، مَنْ جَنَّةُ الْفِرْدَوْسِ مَأوَاهُ يَا أبَتَاهُ، إلى جِبْرِيلَ نَنْعَاهُ. فَلَمَّا دُفِنَ، قَالَتْ: يَا أنَسُ كَيْفَ طَابَتْ أَنْفُسُكُمْ أَنْ تَحْثُوا عَلى رَسُولِ اللَّهِ  التّرَابَ[. أَخْرَجَهُ البخاري والنسائي.

7. (5407) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) ажал аузында (мухтазар) жатқан кезде, жиі-жиі жан қысымы артты. Қызы әзірет Фатима (р.а.) өте бір аяп: «Әкешім қатты қиналды-ау» – деді. Расулалла (с.а.с.): «Бүгіннен кейін әкең қиналмайтын болады» деп (оны жұбатқысы келді). Әкесі қайтыс болғанда әзірет Фатима: «Әй, әкешім-ай, Раббым, дұғасын қабыл алды! Әй, әкешім-ай, баратын жері Фирдаус жәннаты! Әй, әкешім-ай, қайтқанын Жәбірейілге хабар бердік», – деп қайғырды. Расулалланың қабірге жерлегенде де: «Әй, Әнәс! Расулалланың (с.а.с.) үстіне топырақ тастауға қалай дәтің барды?!» – деп, қайғысының зор екенін білдірді»46.

٨ وعنه  قَالَ: ]مَرَّ الْعَبَّاسُ  بِمَجْلِسٍ فيهِ قَوْمٌ مِنَ الأنْصَارِ يَبْكُونَ حِينَ اشْتَدَّ بِرَسُولِ اللَّهِ  وَجَعُهُ. فَقَالَ: مَا يُبْكِيكُمْ؟ قَالُوا: ذَكَرْنَا مَجْلِسَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ . فَدَخَلَ الْعَبَّاسُ  على رَسُولِ اللَّهِ  فَأخْبَرَهُ فَعَصَبَ رَسُولُ اللَّهِ  رَأسَهُ بِعِصَابَهِ دَسْمَاءَ، أوْ قَالَ بِحَاشِيَةِ بُرْدٍ وَخَرَجَ فَصَعِدَ الْمِنْبَرَ، وَخَطَبَ النّاسَ، وَأثْنَى عَلى الأنْصَارِ خَيْرًا، وَأوْصَى بِهِمْ. فقَالَ: إِنَّ اللّهَ خَيّرَ عَبْدًا بَيْنَ الدُّنْيَا وَبَيْنَ مَا عِنْدَهُ فَاخْتَارَ مَا عِنْدَهُ[. أَخْرَجَهُ الترمذي».الدسمة» لون بين الغبرة والسواد.

8. (5408) Әзірет Әнәс (р.а.) айтады: қосымша былай деді: «(Расулалла (с.а.с.) көкесі) әзірет Аббас (р.а.) бір топ кісіге жолықты. Арасында Ансар тобы бар екен. Олар Расулалланың жан қиналысы күшейгеніне жылап жатты. Олардан: «Неге жылайсыңдар?» – деп сұрады. Олар: «Біз Расулалламен (с.а.с.) бірге жүрген кездерімізді еске алдық», – деді. Осыдан кейін Аббас (р.а.) Расулаллаға (с.а.с.) кіріп, (Ансардың жылап тұрғанын) айтты. Расулалла (с.а.с.) дереу боз түсті бір сәлдесін (немесе бір шапанның шетін) басына орап бөлмесінен шығып, мінберге көтерілді. Көпшілік алдында сөз сөйледі. Ансар туралы жақсы сөздер айтты, оларға жақсы қарауды өсиет етті. Бұған қоса, ол: «Алла бір құлына дүние мен оның жанындағыны таңдауды бұйырды, ол жанындағысын таңдады», – деді. Осы кезде әзірет Әбу Бәкір жылай бастады: «Уа, Расулалла! Сіз үшін аналарымыз бен әкелеріміз құрбан болсын!» – деді. Біз: «Мына қарт кісіге не болды, Расулалла: «Алла бір құлына дүние мен оның жанындағыны таңдауды бұйырды, ол Алланың жанындағыны таңдады», – деген сөзге жылап отыр» дедік. Сөйтсек, бұл жерде таңдау еркі Расулаллаға берілген екен. Мұны арамыздан ең жақсы білген кісі – Әбу Бәкір (р.а.) еді»47.

ТҮСІНДІРМЕ:

Жоғарыдағы сегіз хадис бізге Расулалланың (с.а.с.) науқастанғанын және қайтыс болғанын білдіруде. Расулалланың (с.а.с.) дүниемен қоштасу аралығындағы дайындығы мен қоштасуын қамтитын осы соңғы кезді, яғни науқастануынан қайтыс болғанына дейінгі уақыт мерзімі кітабымызда қамтылмаған еді. Сондықтан хадистерде кездеспейтін кейбір мәліметтерді қоса отырып, біртұтас күйінде түсіндірмекпіз:

Пайғамбарымыз (с.а.с.) Мәдинаға һижреттің он бірінші жылы сафар айының он сегізі күні сәрсенбіден он тоғызынына бейсенбіге қараған түні Мәдинаның сыртына шығып, Бақи қабірлерін зиярат етті. Қабір тұрғындарына сәлем берді. Оларға Алладан кешірім тіледі. Сөздерін: «Иншалла, жақында біз де сендердің араларыңда боламыз» – деп, тамамдады да, ол жерден қайтты. Тура бір тірілермен қоштасқаны секілді өлген кісілермен де қоштасты. Тіке жұбайларынан Mаймунаның (р.а.) жанына барды.

Үйге келген кезде, жүріс тұрысынан өзгеріс сезінді. Бұл сырқатының алғашқы белгісі еді. Ардақты Пайғамбар (с.а.с.) өзін ажалға апаратын сырқатқа шалдыққан еді. Ендігі жерде жиі-жиі қызуы көтеріле бастады.

Сырқаты басталған алғашқы кезде жан досы болған әзірет Әбу Бәкір (р.а.): «Уа, Расулалла, рұқсат етсеңіз, сауыққанға дейін сізге қызмет етейін», – деді. Бұл өтінішке Расулалла: «Уа, Әбу Бәкір, бұл күндерде Әһл-бәйтім маған қызмет етсе, жан қиналыстары артар, Алла тағала саған сауабын берсін», – деп жауап қатты да қабылдамады.

Ол аурудың алғашқы бес күнін әдеттегідей әйелдерімен кезектесіп өткізді. Дүйсенбіде ауруы асқынып, күшейгенде, әзірет Айшаның (р.а.) жанында болуға өзге әйелдерінен рұқсат сұрады. Егер ол бұл рұқсатты ашық сұраса, олардың көңіліне келетін болғандықтан, астарлап қана арасында: «Ертең мен қайда қаламын, кіммен боламын?» – деп сұрап тұрды. Пайғамбарымыздың қалауын олар түсінді. «Қалаған жеріңізде болыңыз» – деп, бәрі әзірет Айшаның бөлмесінде болуына рұқсат берді.

Қызудың әсерінен қатты әлсіреп, дәрмені қалмаған еді. Әзірет Али мен әзірет Аббастың (р.а.) екі қолтығынан демеп Айшаның (р.а.) бөлмесіне жеткізді. Ақтық демі таусылғанша сонда болды. Осы уақыттарда денсаулығы дұрысталып, әлі келген кездері мешітке барып, жамағатқа намаз оқытты. Қайтыс болуына үш күн қалғанға дейін әр уақытта мешітке барып намаз оқытты. Оның соңғы оқыған намазы бейсенбінің ақшам намазы болды. Осы уақыт ішінде қатты ауырғандықтан басына орамал байлап, намаз оқытты. Намазда «Мурсалат» сүресін оқыды.

Намаздан кейін ол Айшаның бөлмесіне қайта келді. Әл-дәрмені таусылып бара жатты. Жамағатқа имамдық атқара алмайтындай хәлге жетті. Құптан намазының уақыты келгенде, Біләл Хабаши (р.а.) әдеттегідей Расулалланың (с.а.с.) бөлмесінің алдына келіп: «Уа, Расулалла, намаз уақыты!» – деп дауыстады.

Расулалла (с.а.с.) құптан намазының уақыты кіргенін түсінді. «Жамағат намаз оқыды ма?» – деп сұрады. Жанындағылар: «Жоқ, сізді күтуде», – деді. Бұны естігенде: «Жуынсам жеңілдермін, шылапшынға су дайындаңдаршы», – деді. Су дайындалғанда, отырып жуынды.

Мешітке барғысы келіп түрегелгенде, төсекке құлап, есінен танып қалды. Есін жиғанда тағы да: «Жамағат намаз оқыды ма?» – деп сұрады. Тағы да: «Уа, Расулалла, жоқ, олар сізді күтуде» деп жауап берді.

Расулалла (с.а.с.) тағы да су дайындатып, тағы бір қайтара салқын сумен жуынды. Бірақ қайтадан мешітке бару үшін орнынан тұрғанда, есінен танып құлады. Есін жиған соң, «Жамағат намаз оқыды ма?» – деп, тағы сұрады. Жанындағылар жамағаттың әлі намаз оқымағанын, күтіп отырғанын айтты. Оларға қайтадан су дайындауды тапсырды. Отырып, тағы бір рет суық сумен жуынды. Мешітке бару үшін орнынан тұрғанда, қайтадан есінен танып құлады.

Төртінші рет есін жиғанда да осы жағдай дәл қайталанды. Сонда Расулалла (с.а.с.): «Әбу Бәкірге айтыңдар, жамағатқа намаз оқытсын», – деп тапсырды. Әзірет Айша әкесінің жүрегі жұмсақ, сезімтал кісі екенін білгендіктен, оның Расулалланың орнына өтіп намаз оқыта алмайтынын шамалап, бұл бұйрықтың орындалмағанын қалады. «Уа, Расулалла! Әбу Бәкір жұмсақ жүректі кісі, Құран oқығанда жылайды. Осы себепті сіздің орныңызға өтіп намаз оқыта алмас», – деді. (Кейбір риуаяттарда әзірет Айшаның бұл сөзді әзірет Хафсаға айтқызғаны айтылады). Расулалла (с.а.с.) бұл қарсылықты елемеді: «Әбу Бәкірге айтыңдар, жамағатқа намаз оқытсын», – деді. Олар да дәл осыны қайталады. Расулалла (с.а.с.): «Сендер әзірет Юсуфтың әйел серіктері секілдісіңдер» – деп, сәл реніш білдіргеннен кейін: «Қане, Әбу Бәкірге айтыңдар, жамағатқа намаз оқытсын», – деп, бұйырды.

Расулалла осы әрекетімен болашақта билік, басқалардан артықшылық секілді мәселелерде мұсылмандарға ақиқат шындықтың қай жақта екенін сездіргісі келген еді. Сау кезінде әзірет Әбу Бәкірді намаз секілді ең маңызды діни міндеттемеде мұсылмандарғa имам еткен. Одан бөлек, артында намаз да оқымақ еді. Сөйтіп Әһл-сүннет уәл-жамағаттың әр мәселеде сүннетке сүйенетін көзқарастарында халифалық мәселесінде де әзірет Әбу Бәкірдің анағұрлым лайық екендігіне сүннеттен дәлел қалдырған.

Сонымен жанындағылар Расулалланың (с.а.с.) сұрауымен әзірет Әбу Бәкірге барып имам болуын пайғамбардың бұйырғанын жеткізді. Oл сол күні жұма түні, түнгі намаздан бастап, дүйсенбі таң намазына дейін жамағатқа он жеті уақыттық намаз оқытты. Бұл намаздарды Расулалланың (с.а.с.) өкілі ретінде оқытты.

Расулалла (с.а.с.) әзірет Әбу Бәкір өкіл болып намаз оқытқан күндердің бірінде түскі уақытта (риуаяттарда бұның қайтыс боларынан бес күн бұрынғы түскі не екінді48 екенін білдіреді) бойын сәл жеңіл сезінді. Соған қарап: «Әй, Айша, жеті құдықтан жеті тостаққа су толтырыңдар, аузын байлаған күйі шешпей әкелсін. Соларды үстіме құйыңдар, мүмкін сырқатым аздап жеңілдеп халыққа уағыз, насихат айтармын», – деді. Айтқанындай, барып су әкелді. Хафсаның (р.а.) бір шылапшынның ішіне отырғызып, үстіне су құя бастады. Біраз су құйғаннан кейін қолымен ишара жасап «жеткілікті» деді.

Осылай жуынып біраз сергіген соң әзірет Али мен Фазыл ибн Аббастың (р.а.) қолтығынан демеуімен аяқтары жер сызған әлсіз күйде мешітке кірді. Бұл кезде әзірет Әбу Бәкір (р.а.) намаз оқытуды бастап кеткен еді. Расулалланың келгенін сезгенде, Пайғамбар орнынан ысырылып, имамдық дәрежесін өзіне бергісі келді. Дегенмен Расулалла (с.а.с.) орнынан тапжылмауды ишара жасап, әзірет Әбу Бәкірдің сол жағына өзін отырғызуды бұйырды. Отырған орнынан имамдық міндетін атқарды. Әзірет Әбу Бәкірдің оқып жатқан сүресін тоқтаған жерінен жалғастырып оқыды. Сөйтіп әзірет Әбу Бәкір пайғамбарға, жамағат болса әзірет Әбу Бәкірге ұйып намаз оқыды. Әзірет Әбу Бәкірдің бұл намаздағы рөлі тәкбірлерді жамағатқа естіруден тұрды.

Намаз аяқталғанда Расулалла (с.а.с.) мінбердің төменгі баспалдағына отырды. Жамағат та мүмкіндігінше оған жақынырақ келіп тізе бүкті. Аллаға мақтау айтқаннан кейін сахабаларымен бақұлдасты. Сосын мынаны айтты: «Әй, адамдар! Кімнің арқасынан ұрған болсам, міне, арқам, келіп мені ұрсын. Кімнің менен алашағы болса, келіп алсын!»

Жамағаттан біреу тұрып: «Уа, Расулалла! Бір күні сіздің бұйрығыңызбен біреуге үш дирхам садақа беріп едім», – деді. Расулалла (с.а.с.) дереу оны төледі де сөзін жалғады: «Алла тағала құлына дүние тіршілігі, нығметі мен ақырет өмірі арасында таңдау еркін берді. Алланың құлы ақырет өмірі мен нығметтерін таңдады», – деді.

Бұл сөздің төркінін тез түсінген әзірет Әбу Бәкір (р.а.) көңілі босап, жылады. Расулалла (с.а.с.): «Әй, Әбу Бәкір, жылама! Достығына және дүниесін аямау жағынан ең борыштар болған адамым Әбу Бәкір. Үмбетімнен қандай да бірін бұл дүниеде дос тұтуым қажет болса, ол Әбу Бәкір болар еді. Дегенмен Ислам бауырластығы (рабыта) бәрімізді жақын етті. (Бірге туғаннан да артық етті). Әбу Бәкірдің мешітке қарайтын есігі ашық қалсын, өзге есіктер жабылсын!» – деді.

Расулалла (с.а.с.) қайтыс боларынан төрт күн бұрынғы сәрсенбі күні кейбір маңызды сахабалар жанында болған кезінде, өзінен кейін орын алатын таластардың алдын алу үшін әрі олардан сақтану мақсатында бір нәрсе (өсиет) жазғысы келді: «Маған жазу жазатындай нәрсе әкеліңдер. Сендерге бір кітап (өсиетнама) жазайын, менен кейін жолдан жаңылып, адасуға ұрынбау үшін», – деді. Сол жердегілердің кейбірі, баста әзірет Омар «Расулалланың сырқаты артса керек, бізде Құран бар. Бізге Алланың кітабы жеткілікті», – деп, бұндай өсиетнама жазуына қажеттілік сезінбеді. Бұл сөзді естігенде сол жердегілер таласқа түсті. Бірқатары: «Жазу заттарын әкелейік, өсиетін жазсын» десе, енді біреулері «Ол қажет емес, бізге Құран жеткілікті» деп пікірталасқа түсті. Дабыра, шу көбейіп кеткенде, Расулалла: «Қане, тұрыңдар, Алла елшісінің жанында сахабалардың таласқа түсуі жөн емес. Мені оңаша қалдырыңдар. Менің қазіргі мурақаба (өз-өзін бақылау) хәлім мен Аллаға қайту дайындығым сендер мені шұғылдандыратын істен қайырлы», – деп, өсиет жаздырудан бас тартты. Осыдан кейін ауызша мына үш нәрсені өсиет етті:

1) Aраб түбегінен мұсылман еместерден ешкімді қалдырмасын;

2) Қауым, тайпалар жіберген елшілерге жақсы қатынас жасалсын, сыйлықтар беру елеусіз болып қалмасын;

3) Рауи ибн Аббас үшіншісін естен шығарып алғанын айтты. Дегенмен кейбір риуаяттарда «намаздарды уақытында оқуды» айтуы Расулалланың ең соңғы сөзі екенін айтады.

Расулалланың сырқаты кейде жеңілдеп, кейде ауырлап жатты.

Сенбі күні Жәбірейіл (а.с.) келіп, жағдайын сұрады. Дүйсенбі күні қайта келіп жағдайын сұрады, пайғамбарлығын жариялаған Әсуадул-Ансидың өлген хабарын жеткізді. Кейіннен келген хабарлар бұның дұрыстығын растады.

Сирияға жіберу үшін Расулалланың Усама (р.а.) қолбасшылығында дайындаған әскері науқасының артуы себепті сенбі және жексенбі күні жолға шықпады. Усама келіп, ардақты Пайғамбарды зиярат етіп тұрды.

Жексенбі күні науқасы тіптен күшейгенде жұбайлары әзірет Аббаспен (р.а.) жолығып, Затулжәнб дәрісін бергілері келді. Расулалла (с.а.с.) одан бас тартты. «Затулжәнб ішіңіз, пайдалы» десе де, көнбеді. Дегенмен естен танған бір кезінде дәріні аузына салды. Есін жиғанда өзіне дәрі ішкізгендерін сезді. «Мен Зәтулжәнб емеспін. Менің емім басқа, ол дәріден өздерің де ішесіңдер» – деп, сол жердегілерге жаза ретінде дәріден ішкізді. Расулалланың сырқаты қызу (хумма) болғандықтан, суық суға жуынса, ыстығы басылып, жаны сәл сергитін.

Өзі қайтыс болған дүйсенбі күні біршама сауықты. Таңертең терезенің пердесін ашып, мешітке қарады. Жамағат қаз-қатар сап құрап, таң намазын оқып жатты. Бұл көрініске қуанды әрі күлімсіреді. Сәл сергігенде бойын батылдық билеп, мешітке барғысы келді. Мешітке өтті. Әзірет Әбу Бәкір (р.а.) Расулалланың келгенін сезіп, имамдық орыннан ығысқысы келді. Дегенмен Расулалла ишара жасап, сол орында тұра беруін қалады. Әзірет Әбу Бәкірдің артында тұрып таңғы намазын оқыды. Бұл жолы отырып оқыды, бірақ бұл жолы имам Әбу Бәкір еді.

Намаз оқыған соң, әзірет Айшаның бөлмесіне қайтты, пердені түсіргісі келді, алайда дәрмені жетпеді, жанындағылар түсірді.

Расулалланың (с.а.с.) өздерімен бірге екеніне көз жеткізген жамағат та ол кісінің сауыққанына қуанды. Тіпті әзірет Әбу Бәкір рұқсат алып, Мәдина маңындағы Сулхтағы үйіне барған еді. Дегенмен бұл жеңілдеу қайтыс болар алдында әркімдерде кездесетін бойжазу болатын. Түстен кейін сырқаты артты, естен танған кездері жиіледі. Әзірет Фатима әкесінің жан қиналысына шыдамай: «Түу, әкешімнің қиналғанын қарашы?! Уа, Раббысының шақыруын қабыл алған әкешім, уа, дәрежесі Фирдаус жәннаты болған әкешім, уа, Жәбірейілге өлгенін хабар берген әкешім» – деп, күңіреніп, жылай бастады. Расулалла (с.а.с.): «Қызым, әкең осы күннен кейін еш қиналмайтын болады» – деп, оны жұбатты.

Осы кезде әзірет Айшаның бауыры Абдуррахман қолына бір мисуак ұстаған күйі ішке кірді. Әзірет Айшаның кеудесіне басын сүйеп отырған Расулалла мисуакқа мұқият қарап қалды. Бұны байқаған әзірет Айша мисуакты әзірет Абдуррахманнан алып, ұшын тісімен шашақтап, жұмсартып, Расулалланың қолына берді. Пайғамбарымыз мисуакпен тістерін ысқылады.

Осы кезде әзірет Усама кірді. Оны көрген Расулалла (с.а.с.) «Енді Алланың берекесімен жолға шық!» – деді. Дереу кетіп, Мәдина сыртындағы әскеріне жүруге бұйрық бергені сол еді, Расулалланың қайтыс болған хабары жетті. Ол жүруге берген бұйрығын тоқтатты.

Расулалла дүйсенбі күні түстен кейін қатты ауырды: әрең тыныс алып, кейде демігіп жатты. Жақсарған бір кезінде құлдарға жақсы қарауды, намазға салғырт болмауды ескертті.

Қасындағы су құйылған тостағанға әлсін-әлсін қолын салып, жүзін сулап отырды. «Лә иләһа иллаллаһ» деп, дұға есебінде аяттар оқумен болды. Мына аятты оқыған еді. (Mағынасы: «Кімдер Алла және Оның Елшісіне бағынса, oлар Алланың өздеріне нығмет берген пайғамбарлар, сыддықтар, шейіттер мен салих, ізгі кісілермен бірге, бұлар қандай жақсы серіктер»49.

Oқыған бір дұғасы мынау еді: «Лә иләһа иллаллаһ, Лә иләһа иллаллаһ, Лә иләһа иллаллаһ. Өлімнің де өз қиындықтары, адам жанын күйзелтетін, соққылары бар. Уа, Раббым, өлім есеңгіреткен кездерде маған жәрдем бер. Уа, Раббым, мені кешір, уа, Раббым, мені кешір!»

Расулалланың мүбәрак жүзі кейде сарғайып, кейде қызарумен болды. Соңында тынысы тартылып, қимылы ауырлады. Қолдарын жоғары көтеріп үш рет мүбәрак саусағымен көкті көрсетіп: «Рафиқ ағлаға (ең ұлық Досқа), Рафиқ Ағлаға жеткіз» – деді. Бұл соңғы сөзі еді. Қолдары сұлқ түсіп, қимылсыз қалды. Көзі ашық қалпы төбеге қарап қалды. Мүбәрак рухы өзі қалағандай Рафиқ ағлаға, Рахымды Раббымен қауышты. Аллаһумма салли уә сәллим уә бәрик ала сәйидинә Мухаммадин уә ала Әли сәйидинә Мухаммадин би-aдади сауаби умматиһи уә би-aдади зәрратил каинат (Үмбетінің санындай әрі ғаламдағы атом санындай Пайғамбарымызға салауат айтып, сәлем жолдаймыз!).

Барлық пәнилер секілді Расулалла да (с.а.с.) өмірден өтті. Дегенмен артта Исламды әлемнің шартарабына жеткізетін көркем жамағат қалдырды. Олар сахабалар еді. Құран мен сүннет жолында ештеңе аямайтын, сүннеттің бір ғана сөзі, тіпті әрібі үшін бір айлық машаққатты сапарлардан тартынбайтын, бір ғана хадистегі күмәнін кетіру үшін Мәдинадан Мысырға баратын сахабаларды артта қалдырды. Алаңдамауына да болады: Раббысының дін жеткізу ісін толығымен орындады, есебін бере алатын.

Раббымыз бізді оның шапағатынан мақұрым етпесін, шариғатынан ажыратпасын, сүннетiнен мақұрым етпесін. Әумин.

Расулалланы жуындыру және кебіндеу

١ عن عائشة  قالت: ]لَمَّا أرَادُوا غُسْلَ رَسُولِ اللَّهِ  قَالُوا: وَاللَّهِ لَا نَدْرِي أنُجَرِّدُ رَسُولَ اللَّهِ  مِنْ ثِيَابِهِ كَمَا نُجَرِّدُ مَوْتَانَا؟ أوْ نُغَسِّلُهُ وَعَليْهِ ثِيَابُهُ؟ فَلَمَّا اخْتَلَفُوا ألْقَى اللَّهُ عَلَيْهِمُ النَّوْمَ، حَتّى مَا مِنْهُمْ رَجُلٌ إِلَّا وَذَقْنُهُ فِي صَدْرِهِ، فَكَلَّمَهُمْ مُكَلِّمٌ مِنْ نَاحِيَةِ الْبَيْتِ، لَا يَدْرُونَ مَنْ هُوَ: اغْسِلُوا رَسولَ اللَّهِ  وَعَلَيْهِ ثِيَابُهُ. فَقَامُوا فَغَسَلُوهُ وَعَلَيْهِ قَمِيصُهُ، يَصُبُّونَ الْمَاءَ فَوْقَ الْقَمِيصِ، وَيُدْلُكُونَهُ بِالْقَمِيصِ دُونَ أيْدِيهِمْ، وَكَانَتْ عَائِشةُ تَقُولُ: لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أمْرِى مَا اسْتَدْبَرْتُ، مَا غَسَلَ رَسُولَ اللَّهِ  إِلَّا نِسَاؤُهُ[. أَخْرَجَهُ أبو داود.

1. (5409) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Расулалланың (с.а.с.) мәйітін жуатын кезде: «Аллаға ант етейін, өлген кісілерді шешіндіргендей Расулалланың да киімдерін шешеміз бе әлде киімін шешпестен жуамыз ба, білмейміз», – деді. Осындай талас туғанда Алланың қалауымен бәрін сол мезет ұйқы басты. Тіпті олардың әрбірінің аузы кеуделерінде еді. Үй жағынан кім екені белгісіз біреу: «Расулалланы (с.а.с.) киімін шешпестен жуындырыңдар!» – деп, дауыстады. Осыдан соң тұрып киімінің үстінен жуды. Су киімінің үстінен құйылды. Расулалланың денесін жалаң қолмен емес киімімен жуды».

Әзірет Айша сөзін жалғап былай деді: «Егер бұрын жасаған істі енді жасасам, Расулалланы (с.а.с.) әйелдерінен басқалар жумас еді»50.

٢ وَعَن ابن عبّاسٍ  قَالَ: ]كُفِّنَ رَسُولُ اللَّهِ  فِي ثَلَاثَةِ أثْوَابٍ نَجْرَانِيَّةٍ، اَلْحُلَّةُ ثَوْبَانِ وَقَمِيصُهُ الّذِى مَاتَ فيهِ[.زاد فِي رواية عن عامر الشعبى: «وَغَسَّلَهُ عَلِيٌّ وَالْفَضْلُ وَأُسَامَةُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهم وَهُمْ أدْخَلُوهُ قَبْرَهُ» أَخْرَجَهُ أبو داود».نَجْرَانِيَّةُ» منسوبة الى نجران، موضع باليمن معروف كان فيه نصارى نجران.

2. (5410) Ибн Аббас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) үш нәжрандық матамен оралып кебінделді: екі бөліктен тұратын бір мата, және қайтыс болған кезінде үстінде болған көйлегі».

Амириш-Шағбиден жеткен бір риуаятта ибн Аббас мына қосымшаны айтқан: «Расулалланы әзірет Али, Фазыл мен Усама (р.а.) жуды және қабіріне қойғандар да осы кісілер»51.

٣ وَعَن مالكٍ قَالَ: ]بَلَغَنِي أنَّ رَسُولَ اللَّهِ  تُوُفِّىَ يَوْمَ الاثْنَيْنِ وَدُفِنَ يَوْمَ الثَُثَاءِ، وَصَلّى عََلَيْهِ النَّاسُ أفْرَادًا لَا يَؤُمُّهُمْ أحَدٌ. فقَالَ نَاسٌ يُدْفَنُ عِنْدَ الْمِنْبَرِ. وَقالَ آخَرُونَ: بِالْبَقِيعِ. فَجَاءَ أبُو بَكْرٍ فقَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ: مَا دُفِنَ نَبِيُّ إِلَّا مَكَانَهُ الّذِي تُوُفِّيَ فيهِ، فَحُفِرَ لَهُ فيهِ. فََلَمَّا أرَادُو غُسْلَهُ أرَادُوا نَزْع قَمِيصِهِ فَسَمِعُوا صَوْتًا يَقُولُ: لَا تَنْزِعُوا الْقَمِيصَ، فَغُسِّلَ وَهُوَ عَلَيْهِ[.

3. (5411) Имам Mәлик айтады: «Маған жетуінше, Расулалла (с.а.с.) дүйсенбі күні қайтыс болды және сейсенбі күні жерленген. Халық жаназа намазын (жамағатпен емес) жеке-жеке барып оқыды, ешкім имамдық жасамады.

Бірқатары: «Mінберінің жанына жерленсін», – деді. Кейбірі: «Бақи мазарлығына жерленсін», – деді. (Бұл таласқа) әзірет Әбу Бәкір келді де: «Расулалланың (с.а.с.) «Әр пайғамбар қайтыс болған жеріне жерленеді» дегенін естігенмін», – деді. Осыдан кейін сол жерден дереу қабір қазылды.

Расулланы (с.а.с.) жуындыру қажет болғанда киімін шешуді қалады. Осы кезде: «Көйлегін шешпеңдер!» деген дауыс естілді. Осыдан кейін киімін шешпестен жуындырды»52.

٤ وَعَن ابن عبّاسٍ  قَالَ: ] جُعِلَ تَحْتَ رَسُولِ اللَّهِ  فِي قَبْرِهِ قَطِيفَةٌ حَمْرَاءُ[. أَخْرَجَهُ النسائي والترمذي.

4. (5412) ибн Аббас (р.а.) айтады: «Қабірінде Расулалланың (с.а.с.) aстына қызыл барқыт қойылды»53.

٥ وَعَن محمد بن عليّ بن الحُسيْنِ قَالَ: ]الّذِي ألْحَدَ قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ  أبُو طَلْحَةَ، وَالّذِي ألْقَى الْقَطِيفَةَ تَحْتَهُ شُقْرانُ مَوَْهُ [. أَخْرَجَهُ الترمذي.

5. (5413) Мұхаммед ибн Али ибн әл-Хусейн айтады: «Расулалланың (с.а.с.) қабіріне лахид54 жасаған кісі Әбу Талха. Расулалланың (с.а.с.) астына барқытты қойған кісі (Расулалланың) азат еткені Шукран (р.а.) еді»55.

٦ وَعَن القاسم بن محمّد قَالَ: ]دَخَلْتُ عَلى عَائِشةَ  بَيْتَهَا؛ فَقُلْتُ: يَاأُمَّهْ؛ اَكْشِفِي لِي عَنْ قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ  وَصَاحِبَيْهِ. فَكَشَفَتْ لِي عَنْ ثَلَاثَةِ قُبُورٍ: لَا مُشْرِفَةٍ وََ َطِئَةٍ، مَبْطُوحَةٍ بِبَطْحَاءِ الْعَرْصَةِ الْحَمْرَاءِ[. أَخْرَجَهُ أبو داود.