Күншілдікке қатысты бөлім

Дінімізде күншілдікке қатысты «хасад», қызығуға қатысты «ғибта» термині қолданылған. Хасад (күндеу) пен ғибта (қызығу) – бір-біріне ұқсас, бірақ өзара қарама-қайшы ұғымдар. Мысалы, кішіпейілдік пен ынжықтық (өзін төмен көру), өзін сыйлата білу мен тәкаппарлық, ысырап пен жомарттық, үнемшілдік пен сараңдық секілді. Бұлар бір қарағанда ұқсас ұғымдар секілді көрінгенімен, шын мәнінде, бір-біріне қарама-қайшы ұғымдар. Бірі – жағымды, екіншісі – жағымсыз.

Анықтамасы:

Рағибтың анықтамасы бойынша, хасад – Құдайдың өзгеге берген нығметін басқа біреудің жоғалса екен деп тілеуі. Кейбір ғалымдар хасадқа «өзгедегі нығметке өзім ие болсам деген ынтықтық» деп анықтама айтқан. Хасад осы екі мағынаны да қамтиды.

Күншілдіктің ішкі мәні

Күншілдік – адамның табиғатында, болмысында бар нәрсе. Адам баласында өзгелерден жоғары болуға құмбыл мінез бар. Негізінде, бұл адамға аса қажет сезім деуге болады, тіпті адамның алға жылжып ілгерілеуіне түрткі болатын бірден-бір фактор деп те жатады. Адамның бұл табиғи қалауы кемшілік емес, белгілі бір мақсатпен берілген сезім болса керек-ті. Бірақ мұны ақыл мен ерік-жігер арқылы бақылап, тепе-тең ұстау қажет. Шегін, шамасын біліп, тізгінді тең ұстау арқылы өзгелерден үстем болу сезімін «ғибта» деп атаймыз. Бұл өзгелерде бар нығметтің өзінде де болса екен деген тілеуді білдіреді. «Ғибтада «өзгенің нығметі жоғалса екен, ол адам сол нығметтен мақұрым қалса екен» деген сезім жоқ. Ал хасад болса, өзінде жоқ нығметті өзгеден көрген кезде, ол адамның сол нығметтен мақұрым қалып, өзінің деңгейіне түссе екен деген жаман ой.

Міне, өзгенің нығметтен мақұрым қалуын, өзінің үстем болуын немесе кем дегенде тең болуын тілеу (хасад ету) мен өзгелер секілді нығметке ие болу арқылы оған жетуді немесе одан үстем болса екен деудің арасында үлкен айырмашылық бар. Ғибта – мүміннің, хасад – мұнафықтың сипаты.

Елмалылы хасад жайлы мынадай маңызды түсіндірме жасаған: «Хасадтағы негізгі мағына, бір адамдағы нығметтің, артықшылықтың, кемелдіктің ол адамнан жоғалуын қалау, аталмыш нығметтің өзіне келуін қаласа да, қаламаса да, өзгелерде болуын көреалмау. Өйткені мұндай адамға «Әлгі кісідегі нығмет өзінде тұрсын, дәл сол секілді нығметті саған да берейік» десе де разы болмайды. Ондай кісі өзгеде нығмет болғанын қаламайды, өзіне ештеме берілмесе де өзгедегі нығметтің жоғалғанына қуанады. Егер оның өзгенің бойынан байқап, қызғанып отырған нығметі көркем мінез, парасат секілді тартып алуға келмейтін нығмет болса, онда қызғанып отырған адам аталмыш қасиеттерге ие бола алмағандықтан, әлгі адамның көзін жоюды ғана ойлайды. Демек, қызғанышқа шалдыққан адам өзінің жақсы болуын емес, өзгенің жаман болуын көбірек көксейді. Хасад – өзгелердің қандай да бір нығметке иелік етпесе екен деу. Ал қызғаныш сөзі кейде хасад мағынасында қолданылса, кейде позитивті мағына да береді. Мысалы, ер адам әйелін немесе қарындастарын арам пиғылды өзге еркектерден қызғанса, сондай-ақ әйел де күйеуін өзгелерден қызғанса, бұл хасадқа жатпайды, тіпті мұндай қызғаныш адамға ауадай қажет. Себебі қызғаныш сезімі мүлде болмаса, арадағы сүйіспеншілік те арта қоймайды. Орынмен қолданылған қызғаныш адамға тек пайда әкеледі.

Күншілдіктің зияны

Күншілдік ең алдымен өзгені күндеген қызғаншақ адамға зиян. Өзгелердің бойындағы нығметті көргенде оның мазасы қашады. Алайда ең қауіптісі – күншіл адамның күншілдігін ішінде сақтаумен шектелмей, әрекетке көшуі. Сондықтан «Фәлақ» сүресінде «Күншілдің күншілдік жасаған сәтіндегі зиянынан (сақта деп) Аллаға сиынамын деп айт» делінген. Яғни, күншіл адам күншілдігін жүзеге асыруға ниеттеніп, әрекетке көшкен кезде өте кесірлі әрі зиянды пендеге айналады. Өйткені мұндай арам нәпсінің көздемейтін жамандығы, жасамайтын айласы, арамдығы болмайды. «Фәлақ» сүресінде адамның ішіндегі күншілдігі сыртқа шықпайынша зияны жоқ екендігі астарлы баяндалған.

Күншілдіктен арылу шаралары

Мүмін адам ішінде әлдекімге күншілдік сезімі оянғанда, сол сезіммен іштей күресіп, жеңуге тырысады. Қызғанышты емдеу жайлы ғалымдар мынадай ұсыныс айтады: «Күндеген пенде күншілдіктің ақырын, нәтижесін ойласын. Мынаны жақсы түсінсін – ол қызығып күндеп жатқан адамның бойындағы дүниелік көркемдік пен күш-қуат, мәртебе мен байлық өткінші. Олардың пайдасы аз, машақаты көп, ал ақыреттік нығметтер – мәңгілік. Ақырет істерінде күншілдік болмайды. Егер ақыреттік істер үшін де күншілдік жасап, қызғанса, ондай адам рияқор (мақтаншақ) болғаны, ол ақыреттік дәулетін дүниеде құртқысы келеді немесе күндеген адамын рияқор (мақтаншақ) деп ойлайды, оған жазықсыз жапа шектіреді, зұлымдық жасайды. Сондай-ақ оған келген апат, бәлелерге қуанып, нығметтерге қиналып, тағдыр мен Құдайдың рақымына, оның жасаған жақсылықтарына ренжиді, тіпті тағдырды сынап, Аллаға қарсылық көрсетеді. Тағдырды сынаған адам басына қиындық келсе, өзін-өзі жеп бітіреді, Аллаға қарсылық көрсеткен адам мейірімнен құр қалады.

Рұқсат етілген қызғаныш:

Ислам ғұламалары кейбір адамдарға қарсы қызғаныш сезімін қолданудың рұқсат екенін айтқан. Олар – кәпірлер мен Құдай берген нығметті Құдай жолына қарсы, күнәлі істерге қолданатын пасықтар. Бұлардың нығметтен мақұрым қалуын тілеу – күнә емес.

١ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا حَسَدَ إِلَّا فِي اثنَتَيْنِ رَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ الْحِكْمَةَ فَهُوَ يَقْضِي بِهَا وَيُعَلِّمُهَا، وَرَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا فَسَلَّطَهُ عَلَى هَلَكَتِهِ فِي الْحَقِّ. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ .

1. (1662) Ибн Мәсғуд (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Мына екі адамнан басқа ешбір адамға ғибта етуге (қызығуға) болмайды, олар: Алланың бойына дарытқан даналығымен үкім беріп (адамдар арасында туындаған дау-жанжалға даналықпен оң шешім айтып) әрі өзгелерге де даналық тәлімін үйретуші адам және Алланың өзіне берген байлығын ақиқат жолында түгесілгенше жұмсаған атымтай жомарт адам»1.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадисті дұрыс түсіну үшін ең әуелі арабшадағы «хасад» және «ғибта» сөздерінің мағынасын ажыратып алған жөн. Араб тіліндегі «хасад» сөзі «күншілдік», «қызғану», «көре алмау», «іштарлық таныту» деген мағыналарды білдіреді. Қызғаныштың бұл түрі адам үшін қатерлі. Себебі мұндай қызғаныш дерті бар адам өзгелерге берілген нығметтің одан кетуін, тек өзінде ғана болуын тілейді. Мұндай қызғаныш дертіне шалдыққан адам өзгедегі нығметке қол жеткізу үшін және оны одан айыру үшін қылмысқа баруы да ғажап емес. Шариғатымыз қызғаныштың мұндай түрін құптамайды және оған үзілді-кесілді тыйым салады.

Ал «ғибта» сөзі «қызығу», «жаман ойсыз қызғану» деген мағынаға саяды. Қызғаныштың бұл түрі өзгелерге берілген нығметтің одан кетуін тілемей қызғуды һәм қызғануды білдіреді. Яғни, адам басқаға берілген нығметке қызыққанда «Шіркін, маған да дәл осындай нығмет берілсе ғой» деп армандайды және ол нығметтің әлгі адамнан кетуін тілемейді. Ал «хасад» болса керісінше дәл сондай нығметтің өзіне де берілгенін қалаумен қатар, ол нығметтің әлгі адамнан кетуін де тілейді.

«Ғибта», яғни, қызығу һәм жаман ойсыз қызғану – шариғатта құп көрілген амалға жатады. Себебі қызғаныштың бұл түрі адамды өзара жарысуға жетелейді. Дінде бұған «мунафаса» делінеді. «Мунафаса» сөзі «өзара жарысу» деген мағынаны білдіреді. Жақсылық һәм құлшылық мәселесінде «мунафаса», яғни, өзара жарысу шариғатымызда мақтауға тұрарлық амал. Құранда Алла тағала: وَفِي ذَلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ «...Адамдар өзара жарысатын болса, осынау мәңгілік жаннат мекен үшін жарыссын!»2 – деп баяндайды. Жақсылықта өзара жарысу рұқсат етілген болса, күнә істеуде жарысуға шариғатымыз тыйым салады.

2. Аталмыш хадистегі «хасад», яғни «қызғаныш» сөзі арабшадағы «ғибта» мағынасында айтылған. Хадисте айтылған екі нығметтің бірі – хикмет болса, екіншісі мал-мүлік және екеуі де Алла жолында сарп етілуде. Бұл жерде бұл екі нығметтің дұрыс жолда қолданылған жағдайда мақтауға һәм қызығуға лайық болатынын аңғарамыз. Нәпсі мен жамандық жолында қолданылатын мал-мүлік пен ілім адамға ауыр жауапкершілік жүктететіндіктен, Алла елшісі (с.а.с.) оған қызығуды құптамаған.

3. Алла елшісінің қызығуды аталмыш екі нығметпен шектеуіндегі хикмет – Алла тағалаға бойсұну тәнмен және дүние-мүлкіпен жүзеге асатынын көрсету. Хадисте тәнмен бойсұну ретінде даналық және сол даналықты өзгеге үйрету мәселесі мысал ретінде баян етілген. Абдулла ибн Омардан жеткен хадисте: «Алла тағала Құран ілімін нәсіп етіп, оны күндіз-түні оқитын һәм ондағы үкімдермен амал ететін ғалым» деп келеді. Ғұламалар осы хадиске берген түсіндірмеде: «Құранды намазда тұрғанда және намаздың сыртында оқитын және онымен амал ететін, оны басқаға үйретіп, Құранмен үкім шығаратын адам», – деп түсіндірген.

4. Хадистің басқа сахабалар тарапынан риуаят етілген нұсқаларында басқаша қосымшалар бар. Бұл қосымшаларға қарасақ, Пайғамбарымыз осы хадисін айтқан кезде, араларынан бір адам: «Шіркін, маған да пәленшеге берілген мал-мүлік беріліп, ол секілді мен де жақсы амалдар жасағанымда ғой», – деп армандайды. Сонда Пайғамбарымыз, өзіне берілген нығметті пайдаланып, Алла жолында жақсы амал жасаған адаммен, өзіне ондай нығмет берілмесе де Алла жолында дәл сондай жақсы амал жасауды шын жүрегімен қалаған адамның алар сауабы бірдей болатынын айтып, былай деген: عَبْدٌ رَزَقَهُ اللَّهُ عِلْمًا وَلَمْ يَرْزُقْهُ مَالًا فَهُوَ صَادِقُ النّيَّةِ يَقُولُ لَوْ أَنَّ لِي مَالًا لَعَمَلْتُ مِثْلَ مَا يَعْمَلُ فُلَانٌ فَأَجْرُهُمَا سَوَاء «Кімге Алла тағала білім нәсіп етіп, бірақ мал-дүниені нәсіп етпесе, әлгі адам шынайы ниетімен: «Маған да мал-дүние нәсіп болғанда, бәленше секілді мен де ол дүниені Алла жолында жұмсар едім», – деп тілейтін болса, екеуі де сауап тұрғысынан тең болады», – деген.

Сондай-ақ басқа бір хадисте: اَلطَّاعِمُ الشَّاكِرُ كَالصَّائِمِ الصَّابِرِ «Тамақты шүкір етіп жейтін адам сауап тұрғысынан ораза ұстағанда сабыр ететін адам секілді», – деген.

٢ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: »سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ: لَا حَسَدَ إِلَّا عَلَى اثْنَتَيْنِ: رَجُل آتَاهُ اللَّهُ القُرآنَ، فَهُوَ يَقُومُ بِهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَآنَاءَ النَّهَارِ، وَرَجُل أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَى مَالًا فَهُوَ يُنْفِقُهُ آنَاءَ اللَّيْلِ وَآنَاءَ النَّهَارِ« أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَالتِّرْمِذِيُّ

2. (1663) Ибн Омардан (р.а.) жеткен хадисте: «Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Екі түрлі адамға ғана қызғанышпен қызыға қарауға болады: Алла тағала Құран ілімін нәсіп еткен соң, оны күндіз-түні оқып, үкімдерін бұлжытпай орындаған ғалымға және Алланың берген байлығын күн-түн демей игі жолға жұмсаған жомартқа», – деп айтты» – делінген.3

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадисте Алланың берген дүниесін күндіз-түні Алла жолында жұмсайтын адам мен Алла тағала Құран ілімін нәсіп етіп, оны күндіз-түні оқып, үкімдеріне сай амал ететін ғалымның артықшылығы баян етілген.

Хасад пен ғибта сөзінің мағынасына жоғарыда тоқталып өткендіктен бұл жерде оған тоқталмаймыз. Бірақ бұл жерде «хасад» сөзінің қолданылуына байланысты Ибн Хажардың мына бір жорамалын айтуды жөн көрдік: «Хасад» сөзі екі ерекшелікті үйренуге ынталандыру үшін қолданылған. Бұл жерде былай деп тұрғандай: «Бұл екі ерекшелікке харам жолмен қол жеткізілсе һәм ол істің негізінде жақсылық болса, мұндай жағдайда әлгі харам жолмен қол жеткізілген ісі қалайша сауапты болмақ?» Бұл ынталандыру жамандық арқылы емес «Қайырлы істерде бір-бірлеріңмен жарысыңдар...»4 деген аятың мағынасына сай келеді. Өйткені жарысу дегеніміз белгілі бір мақсатқа жету жолында өзгелерден озу дегенді білдіреді.

2. Құран әмірлерінің орындалуы – алдыңғы хадистің түсіндірмесінде айтылғандай – Құранмен амал ету. Яғни, оқу арқылы, оны іске асыру арқылы орындалды.

٣ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِيَّاكُمْ وَالْحَسَدَ، فإنَّهُ يَأْكُلُ الْحَسَنَاتِ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ، أَوْ قَالَ الْعُشْبَ« أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ .

3. (1664) Әзірет Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Қызғаныштан сақ болыңдар. Өйткені oл оттың отынды (немесе құрғақ отынды) өртеп тауысатыны секілді, жақсылық атаулыны жалмап бітіреді»5.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Ибн Мәжа Әнәстан (р.а.) мынадай хадис келтірген: «Оттың отынды өртеп тауысатыны секілді хасад (қызғаныш) жақсылықтарды жеп тауысады. Ал садақа, судың отты сөндіргені секілді қателіктерді сөндіреді».

2. Қызғаныштан сақтану дегеніміз – өзгенің мал-мүлкі, атақ-мансабы секілді бірқатар дүниелік нәрсесі үшін көреалмаушылық жасамау. Ақыреттік мәселелерде басқа кісінің алып жатқан сауабына қызығуға (ғибта) болады, ал дүниелік мәселелерде қызғануға, күндеуге (хасад) болмайды. Өйткені қызғаныш пен күншілдік (хасад) кісіні ғайбаттауға, қастық қылуға итермелеп, зұлымдық жасатады. Ғайбат та өз алдына зұлымдық, себебі ғайбат адамның жақсылықтарын жояды. Ғайбатталушы адамның нығметі мен сауабының артуына, ғайбаттаушының кесір мен зиянға ұшырауына себеп болады. Мұндай адамдардың жағдайы Құранда: «...Дүниеде де, ақыретте де бар жақсылықтан қағылып, оңбай зиян шегеді»6 деп баяндалады.

٤ وَعَنْ الزُّبَيْرِ رضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّه : دَبَّ إلَيْكُمْ دَاءُ الْاُمَمِ قَبْلَكُمُ: الْحَسَدُ وَالْبَغْضَاءُ، وَهِيَ الْحَالِقَةُ أَمَّا إِنِّي لَا أَقُولُ تَحْلِقُ الشَّعْرَ، وَلكِنْ تَحْلِقُ الدِّينَ، وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَا تَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى تُؤْمِنُوا، وَلَا تُؤْمِنُوا حَتَّى تَحَابُّوا، أَلَا أَدُّلُّكُمْ عَلَى مَا تَحَابُّونَ بِهِ؟ أَفْشُوا السَّلَامَ بَيْنَكُمْ« أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ .

4. (1665) Зубәйір (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Сендерге бұрынғы үмбеттердің дерті жұқты. Ол – күншілдік (хасад) және дұшпандық. Бұл екеуінің (жақсылықты) жоятыны бар. Біліп қойыңдар, «жояды» дегенде «шашты жояды» деп тұрғам жоқ. Ол діннің түбірін жоқ етеді. Жаным уысында болған Аллаға ант етемін, сендер иман етпейінше, жаннатқа кіре алмайсыңдар. Ал бір-бірлеріңді жақсы көрмейінше, шынайы иман ете алмайсыңдар. Бір-бірлеріңді жақсы көруге ықпал ететін нәрседен хабар берейін бе? Өзара сәлемді таратыңдар»7.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Алла елшісі (с.а.с.) бұл хадисте алдыңғы үмбеттердің жойылуына себеп болған үлкен дерт жайлы айтқан. Бұл дерт – күншілдік пен жеккөрушілік. Хадиске түсіндірме жазған кейбір ғалымдар мұны бұрынғы үмбеттердің әдеті деп түсінген.

2. Бұл жердегі иман Аллаға және пайғамбарлардың әкелгендеріне иман етуді білдіреді. Жаннатқа апаратын нағыз иман, міне, осы. Болмаса, тек Аллаға иман ету немесе Алла елшісінің (с.а.с.) жеткізгендерінің кейбіріне иман етіп, кейбірін қабылдамау немесе күмәнмен қарау адамды жаннатқа жеткізбейді.

3. Сәлемдесу – өзара сүйіспеншіліктің, жақсы көрудің маңызды себептерінің бірі. Өйткені сәлемдесу жүректегі ренішті жояды әрі бір-біріне деген сүйіспеншілік сезімін оятады. Сәлемге қатысты кең түсіндірме №3376 – №3390 хадистерде беріледі.

---

Ашкөздікке қатысты бөлім

١ عَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : يَهْرَمُ ابْنُ آدَمَ وَيَشِبُّ فِيهِ اثْنَتَانِ: الْحِرْصُ عَلَى الْمَالِ، وَالْحِرْصُ عَلَى الْعُمُرِ« أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَالتِّرْمِذِيُّ .

1. (1666) Әзірет Әнәс (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Адам баласы қартайған сайын, онда екі нәрсе жасарады: Дүние-мүлікке деген ашкөздік және өмірге деген ашкөздік»8.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадис әртүрлі нұсқамен келген. Бұхаридегі бір нұсқасында: «Адам баласы ержеткенде, онымен бірге екі нәрсе өсіп жетіледі: дүние-мүлікке деген сүйіспеншілік пен ұзақ өмір сүруге деген сүйіспеншілік», – деп келеді. Басқа бір нұсқасында: «Кәрі адамның жүрегінде екі нәрсе жас күйінде қалады: дүниеге деген сүйіспеншілік және ұзақ өмір сүруге деген сүйіспеншілік», – деп келген. Бәйһақи келтірген бір нұсқасында: «Адам баласы қартайып, қуаты кеміп, тәні қартайса да, жүрегі жас қалпында қалады», – деп баяндалады.

2. Бұл жердегі «қарттың жүрегі жас қалпында қалады» деген сөз – метафора. Қарт адам өмірді және мал-мүлікті жастар секілді, тіпті одан да артық жақсы көреді дегенді білдіреді. Адам ажалының жақындағанын сезген сайын дүние-мүлік пен өмірге деген сүйіспеншілігі арта түседі. Мысалы, ұйқының өзі таңға жақын тәтті бола түседі. Демек, әр нәрсенің соңы жақындаған сайын, қадірі мен ләззаты артады. Міне, сол секілді адамның ажалы жақындаған сайын өмір мен дүние-мүліктің қадірі арта түседі. Хадистегі «жастық» сөзі «ашкөздіктің кемелдігі» деген мағынада метафоралық тәсілмен айтылған.

٢ وَعَنْ كَعْبٍ بْنِ مَالِكٍ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَا ذِئْبَانِ جَائِعَانِ أُرْسِلَا فِي غَنَمٍ بِأَفْسَدَ لَهَا مِنْ حِرْصِ الْمرْءِ عَلَى الْمَالِ وَالشّرَفِ لِدِينِهِ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ وَصَحَّحَهُ. وَمَعْنَاهُ: أَنَّ حِرْصَ الْمرْءِ عَلَى الْمَالِ وَالشَّرَفِ وَحُبَّهُمَا مُفْسِدٌ لِدِينِهِ كَمَا يُفْسِدُ الذِّئْبَانِ الْجَائِعَانِ الْغَنَمَ إِذَا أُرْسِلَا فِيهَا وَلَمْ يُمْنَعَا مِنْهَا .

2. (1667) Кәғб ибн Мәлик (р.а.) былай дейді: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Бір қора малға шапқан екі аш қасқырдың сол қоралы малға тигізген кесірі, адамның дүние-мүлік пен атақ-мансап ашкөздігімен дініне тигізген кесірінен артық емес (яғни, адамның дүние-мүлік пен атақ-мансапқа деген ашкөздікпен дініне тигізген зияны, екі аш қасқырдың бір отар қойға тигізген зиянынан да көп)»9.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадисте адамның атақ-мансапқа, дүние-мүлікке деген ашкөздігі себепті дінге үлкен кесірін тигізіп, зиян келтіретіні айтылған, сондай-ақ, ешбір қорғансыз, қорғаусыз бір отар қойға шапқан екі аш қасқырдың ол малға тигізетін зиянымен салыстырылған. Бұл жердегі түпкі мағынаны түсіну үшін қасқырлардың табиғатын білу керек. Қорғансыз, қорғаусыз бір отар малға шапқан аш қасқыр, бір қойды ұстап жеп қарнын тойғызбайды, отар малдың барлығын жарып кетеді.

Кейбір ғалымдарымыз бүгінгі таңда кейбір дін дұшпандарының мұсылмандардағы дүние-мүлікке деген ашкөздігін пайдаланып мүміндерге үлкен қатерлер туғызатынын атап көрсетіп, былай дейді: «Ризық белгіленген әрі үздіксіз беріліп жатыр, оны беріп жатқан – Алла тағала. Ол – аса рахымды әрі өте жомарт. Оның рақымын айыптап, жомарттығын төмен санап, жеткіліксіз деп есептегендей, арам жолмен абырой-беделін аяқ асты ету, ар-ожданын кірлету, қадір-қасиетін кетіру, пара беріп, берекесіз харам дүние-мүлікті қабыл ету неткен ақымақтық?! Иә, әдетте, дүниеге құныққан пенделер, сондай-ақ, адасушылар дүние-мүліктерін арзан нәрсе үшін бермейді, өте қымбатқа бағалайды. Бір жылдық тіршілікке жететін дүние-мүліктің ақысына кейде мәңгілік өмірді айырбастай салатыны бар. Осылайша ондай адам ашкөздікпен Алланың қаһарына душар болады және дүниеге құныққан адамдардың ризалығын алуға тырысады».

Хадиске түсіндірме жасаушылар дүние-мүліктен туындайтын зиян мен бұзақылықты түсіндіруге тырысқан. Олардың айтуы бойынша дүние-мүлік тәндік қалауды қоздыратын күш, алдымен рұқсат етілген (мүбах) істерге үйретіп, көбінде ләззаттың соңына түсіреді, уақыт өте келе адал табыстан алыстатады. Бірте-бірте күмәнді табыстарға назарын аударады, сөйтіп ол табыс Алланы еске алудан ұзақтатады. Міне, осылайша дүние-мүлік адамдарды рухани тұрғыдан құлдыратады. Сондай-ақ атақ-мансап мәселесі де дүние-мүлік секілді бұзақылыққа жол ашады. Сонымен қатар, атақ-мансап үшін дүние-мүлік жұмсалады, ал мал-мүлік үшін атақ-мансапқа жетуге талпынады. Ақырында, атақ-мансап, дүние-мүліктен де көп қауіпке себеп болады. Кейде адам атақ-мансап үшін екіжүзділікке бет бұрып, жаман істерден тыюға, тосқауыл болуға күші жете тұра немқұрайды қарайды. Сөйтіп, жалған сөйлеуге, пара алуға яки пара беруге, т.б. жаман жолдарға қадам басады.

٣ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَوْ كَانَ لِابْنِ آدَمَ وَادِيَانِ مِنْ مَالٍ لَابْتَغَى إِلَيْهِمَا ثَالِثًا، وَلَا يَمْلَأُ جَوْفَ ابْنِ آدَمَ إِلَّا التُّرَابُ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ تَابَ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ، وَهَذَا لَفْظُهُمَا، وَالتِّرْمِذِيُّ بِمَعْنَاهُ.

3. (1668) Ибн Аббас пен Әнәс ибн Мәликтен (р.а.) жеткен хадисте: «Алла елшісі (с.а.с.): «Егер адам баласының бір алқап мал-мүлкі болса, тағы да дәл сондай бір алқап алтынның екіншісін қалар еді, екіншісіне қолы жетсе, үшіншісін қалайды. Оның құлқынын (көрге кіргенде) топырақ қана тойдырады (яғни, өлгенше тоймайды). Соған қарамастан, Алла тағала (ашкөздік, сараңдық сынды жағымсыз қылықтардан арылып) тәубеге келген құлының тәубесін қабыл алады», – деп айтты», – делінген.10

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадис әртүрлі жолдармен риуаят етілген. Кейбірінде «дүние-мүлік» деген сөздің орнына алтын, күміс, құрма секілді заттар аталған. Осылайша топырақ толтыра алатын ағзалар ретінде нәпсі, көз, ауыз, қарын секілді ағзалардың аты аталған. Хадисте аталған ағзалар астарлы мағынада келген. Ол ағзалардың топыраққа толуы деген сөз адамның өлімін меңзейді. Себебі бақилық болған адам топыраққа көмілгенде оның дене мүшесінің бәрі топыраққа толатыны түсінікті. Хадисте адам баласының өлгенше дүниеге тоймайтыны айтылған.

1. Хадисті Тиби былай түсіндіреді: «Хадис «Топырақтан жаратылғанды тек топырақ қана толтырады» дегенді айтқысы келіп тұр. Топырақтың тілге тиек етілуінде мынадай хикмет болуы мүмкін: Адам көз жұмғанға дейін тойымсыздығын қоя алмайды. Ал өлген кезде оның даңқы, атағы жер астына көміледі. Көмілген кезде оның үстіне топырақ түседі, осылайша оның аузы, көзі түгел топыраққа толады, топыраққа толмаған жері қалмайды. Адамның іші аузы арқылы толады. Сондықтан аузы бекітілсе іші де тынышталады.

2. Хадистің соңғы жағындағы «Алла тағала тәубе еткендерді кешіреді» деген сөз адамдағы дүниеге деген құштарлықтың айыпталып жатқанын білдіреді. Оны былай түсіндіруге болады: Алла тағала өзгелерді кешіргеніндей дүниенің соңынан қуамын деп адасқан пенделерін де кешіреді. Сондықтан дүниені есепсіз жиюға деген құштарлығын тәрк еткен адамға «тәубе етті» делінеді. Тәубені тілдік мағынада түсініп, яғни «қайтты» деген мағынада түсініп, «дүниеге құмарлықтан қайтқан адамды Алла кешіреді» деуге болады.

Бұған қоса Тиби былай дейді: «Хадистің мынадай да мағынасы болуы мүмкін: Адам баласы дүние-мүлікті жақсы көруге мәжбүр, яғни жаратылысынан дүниеге құштар. Алла тағала жаратылысын нәпсіден тазартып қойған адамдардан өзгесінің бәрі дүние жинаудан ешқашан тоймайды. Ондай адамдар тым аз. Хадистегі «кешіреді» деген сөз табиғаты әлгіндей адамдардың айыпталатынын, күнәһар екендігін, алайда Алланың жәрдемімен, тақуалықпен оны нәпсінің жамандығынан арашалауға болатынына ишара жасайды. Бұған қатысты мынадай аят бар: وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «Кімде-кім нәпсісінің сараңдығы мен ашкөздігінен сақтана алса, міне солар, мәңгілік азаптан құтылып, мақсат-мұратына жеткен бақытты жандар»11.

Бұл жерде ашкөздіктің нәпсіге қатысты айтылуы бекер емес. Бұл – нәпсінің төл табиғаты. Ал «сақтана алғандар» деген сөз мұндай дерттен айығудың мүмкін екендігін білдіреді.

4. Бұл риуаяттың Бұхариде ибн Аббастан келген нұсқасының соңында ибн Аббас: «Бұл Құран аяты ма әлде хадис па, анығын білмедім», – деген.

«Фадаилул-Қуран» атты еңбекте Әбу Убайда: «Біз Расулалла (с.а.с.) заманында لَوْ كَانَ لِابْنِ آدَمَ وَادِيَانِ مِنْ ذَهَبٍ وَفِضَّةٍ لَابْتَغَى الثَّالِثَ «Егер адам баласының екі алқап алтыны мен күмісі болса, тағы да сондай бір үшінші алқабым болса екен деп тілейтін еді...» деген сөйлемді аят ретінде оқитынбыз», – деген. Сонымен қатар Бұхарида Убай ибн Кәғб: كُنَّا نَرَى هَذَا مِنَ الْقُرْآنِ حَتَّى نَزَلَتْ أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ «Біз мұны «Тәкәсүр» сүресі түскенге дейін Құранның бір аяты деп келгенбіз», – деген. Осы мағынада басқа да риуаяттар бар. Кейбір ғалымдар осы риуаяттарға сүйеніп, біз қарастырып отырған риуаятты оқылуы – мансұқ, алайда үкімі қалған аяттардың бірі деп есептеген. Мұндай жағдайда насых пен мансұқтың арасында қарама-қайшылық болмайды. Сондықтан мансұқ етілген аят деп есептелген аталмыш хадис пен оның оқылуын насых еткен «Тәкәсүр» сүресі арасында мағына һәм үкім тұрғысынан ешқандай қарама-қайшылық жоқ.

Ибн Хажар мұның құдси хадис болуы ықтимал деген пікірді алға тартады. «Оның үкімі қалған, ал тиләуәті мансұқ болған» дейді және оған дәлел ретінде Әбу Убайдтің «Фәдаилул-Құран» атты еңбегінде келген Әбу Мұсаның хадисіндегі мына сөйлемді келтіреді:

قَرَأْتُ سُورَةً نَحْوَ بَرَاءَةٍ فَغِبْتُ أَوْ حَفِظْتُ مِنْهَا: «وَلَوْ أَنَّ لِابْنِ آدَمَ وَادِيَيْنِ مِنْ مَالٍ لَتَمَنَّى وَادِيًا ثَالِثًا» اَلْحَدِيثُ وَمِنْ حَدِيثِ جَابِرٍ: كُنَّا نَقْرَأُ لَوْ أَنَّ لِابْنِ آدَمَ مِلْءَ وَادٍ مَالًا لَأَحَبَّ إِلَيْهِ.

«Мен «Бәраат» («Тәубе») сүресінің ұзындығындай бір сүре оқығаным және оны ұмытқаным есімде. Оның мына бөлігі ғана есімде қалды: «Адам баласының екі алқап толы алтыны болса, үшіншісі де болса екен дейді...» Бұған қоса Жабирден келген бір хадисте: «Біз мынаны (Құран аяты ретінде) оқитынбыз: «Адам баласының бір алқап дүниесі болса, ол тағы сондай болса екен деп аңсайды...»

---

Ар-ұятқа қатысты бөлім

«Ұят» деген сөз араб тілінде «хая» деп қолданылады. Бұл сөздікте «айыпталатын бір әрекеттен қорқу», «шегіну себепті адам бойында туындайтын өзгеріс», «тартыну» дегенді білдіреді. Сондай-ақ қандай да бір себеппен бір нәрсенің тәрк етілуіне де «хая» деп айтылған. Имам Рағиб бұл сөзді «Адамның нәпсісін жаман әрекетті жасаудан тыюы» дей келе мынадай түсіндірме берген: «Ұят – адамға тән сезім. Ол әр қалағанын жасаудан өзін осы ұят деген сезімі арқылы тыя отырып хайуаннан басқа екенін көрсетеді. Бойында ар-намыс пен жақсылық құмар сезімі оянады».

«Ұят – нәпсінің жағымсыз әрекетті жасап қою қорқынышымен өзін ұстай білуі» деп анықтама бергендер де болған. Бұл жерде айтылған жағымсыз әрекет дін құптамайтын, ақылға теріс, әдет-ғұрыпқа сай келмейтін жағымсыз істер екені анық. Дін құптамайтын жағымсыз істі жасағанға – пасық, ақылға теріс жамандықты жасағанға – жынды, әдет-ғұрыптық мәкруһты жасағанға – ақымақ деп айтылады.

Кейбір ғалымдар ұят сақтау харам істерде – уәжіп, мәкруһ істерде – мәндуп, мубах істерде – әдет-ғұрыптық түсінік ретінде қаралады деген. Шариғатта жаман, жиіркенішті істерден сақтануға, қашуға және басқаның құқығын бұзуға тосқауыл болатын мінезді «ұят» деп айтады. Расулалла (с.а.с.) «Ұяттың барлығында да жақсылық бар», – деген. Сондай-ақ Расулалла (с.а.с.) ұятты болудың Ислам дініндегі маңыздылығын көрсету үшін, ұяттың «иманның бір бөлшегі» екенін айтқан. Ұялу атты жақсы мінездің адамзат тарихындағы ерекшелігін былай жеткізген: أَنَّ مِمَّا َأدْرَكَ النَّاسُ مِنْ كَلَامِ النُّبُوَّةِ الْأُولَى: إِذَا لَمْ تَسْتَحِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ «Адамзаттың ең алғашқы пайғамбарлықтан үйренген насихаты мынау: «Егер ұятың жоқ болса, қалағаныңды жаса!» Ғалымдар «Адамдағы ұят сезімі табиғи жаратылыстан ба, жоқ әлде кейіннен пайда бола ма?» деген мәселеге қатысты ибн Хажар: «Ұят – иманның бір бөлшегі» деген хадиске сілтеме жасай отырып былай дейді: «Егер «Ұят адам табиғатынан бар десе, ол қалайша иманның бір бөлшегі болады?» десең, жауабы былай: «Ұят, кейде табиғи жаратылыстан туындайды, кейде кейіннен қалау арқылы үйреніледі. Алайда шариғаттың талабына сай қолданылуы үшін үйренуге, мағлұматқа және ниетке мұқтаждығы бар. Осылайша ұяттың ниет пен қажыр-қайрат арқылы қолданылуы, Алланың әмірлеріне, сауапты істерге жөнелтуші және күнәлі істерден тыюшы болуы, оны иманның бір бөлшегі болдырады. Еш уақытта: «Ұят бар, шындықты айтуға немесе қайырлы іс жасауға кедергі болады» деп айтылмайды. Өйткені мұндай ұят түсінігі шариғатқа жатпайды».

Қуртуби: «Адамның кейіннен үйренген ұяты – иманның бір бөлшегі болған ұят. Адамнан күтілетін ұят та осы. Егер кімде табиғатынан ұят болса, ол кейіннен үйренген ұятқа жәрдемші болады. Сондай-ақ кейіннен үйренген ұят адам табиғатына сіңу арқылы табиғатына айналып кетуі де мүмкін. Расулалла (с.а.с.) бұл ұят түрінің екеуін де бойына жинаған: Табиғи ұятына қатысты «Ар-намысы пәк қыздан да қатты ұялатын» десе, үйренілген ұятына қатысты «Шың басында еді», – деген».

Әдет-ғұрыптық тұрғыда ұят саналатын кейбір ұятты мәселелер жайлы сұрақ сұрауды немесе түсіндірмесін беруді дініміз ұят санамайды. Алла елшісі (с.а.с.) қажет болған кезде ондай мәселелерге жауап бергенде мына аятты оқитын: «Алла ақиқатты ашып айтудан тартынбайды»12.

Сахабалар да Расулалладан (с.а.с.) үйренген бұл әдіс бойынша қажет болғанда Алла елшісінен (с.а.с.) кейде бір-бірлерінен ұятты мәселелер жайлы сұраудан тартынбайтын әрі жоғарыдағы аятты оқу арқылы білуі қажет болып тұрған мәселелерді сұрайтын. Олардың бұл әрекетін ешкім айыптамаған һәм мәселенің мән-жайы жабулы күйде қалмай анақ-қанығы ашылатын.

Нәуәуи былай дейді: «Ақиқатты үйрену мәселесінде ұялу – дін талап еткен ұяттың түріне жатпайды. Өйткені ұяттың барлығында жақсылық бар, ұят жақсылықтан басқа еш нәрсе әкелмейді. Дінге қатысы бар, бірақ адамдар арасында ұятты мәселелердің қатарына кіріп кеткен нәрселерді сұрамау – жамандық саналады».

«Аллаға деген әдеп қалай болу керек?» деген сауалға ғалымдарымыз былай жауап береді: «Алла тағала құдіретінің кемелдігін көрсетіп, жек көрінішті, жағымсыз істерді жасырады. Өзіне ғибадат ететін құлдарын басқа жаратылыстарға көркем көрсеткісі келеді. Құлдарының жағымсыз кейіпте көрінуі Жәмил, Музәйин, Латиф және Хаким секілді есімдеріне қайшылық әрі әдепсіздік саналады.

Міне, пайғамбарлық әдепке сай болу – Алла тағаланың көркем есімдерінің сәулесін өз бойынан көрсетуге тырысу.

Мына мәселені де ескерген жөн: Мәселен, дәрігер кісі ауырып келген кісінің әдетте қарауға болмайтын ағзасын көруіне тура келеді. Мұндай жағдайға әдепсіздік деп айтылмайды. Керісінше, медицинадағы зәрулік деп айтылады. Бірақ әлгі дәрігер харам нәрселерге басқа уақыттарда еркек ретінде қарайтын болса, әдепсіздік саналады. Міне, сүннеттегі әдептердің тәртіптері осылай болмақ».

١ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ رضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : اسْتَحْيُوا مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَيَاءِ. قُلْنَا إِنَّا نَسْتَحْيِى مِنَ اللَّهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ. قَالَ: لَيْسَ ذَلِكَ ولكِنَّ الِاسْتِحْيَاءَ مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَيَاءِ أَنْ تَحْفَظَ الرَّأْسَ وَمَا وَعَى، وَالْبَطْنَ وَمَا حَوَى وَتَذْكُرَ الْمَوْتَ وَالْبِلَى، وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ تَرَكَ زِينَةَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا، وَآثَرَ الْآخِرَةَ عَلَى الْأُولَى، فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدِ اسْتَحْيَى مِنَ اللَّهِ حَقَّ الْحَيَاءِ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ. وَالْمُرَادُ «بِمَا وَعَى الرَّأْسُ» اَلسَّمْعُ وَالْبَصَرُ وَاللِّسَانُ. «وَبِمَا حَوى الْبَطْنُ» الْمَأْكُولُ وَالْمَشْرُوبُ. وَالْمُرَادُ: اَلْحَثُّ عَلَى طَلَبِ الْحَلَالِ مِنَ الرِّزْقِ، وَاسْتِعْمَالُ هَذِهِ الْجَوَارِحِ فِي مَرْضَاةِ اللَّهِ تَعَالَى .

1. (1669) Ибн Мәсғуд (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.): «Алладан шынайы ұялыңдар!» – деді. Біз: «Уа, Расулалла, әлхамду лилла, біз Алладан ұяламыз», – дедік. Бірақ ол былай деді: «Айтқым келгені бұл (сендер түсінгендей) емес». Алладан шынайы ұялу – бас пен оның алып жүргендерін, қарын мен оның қамтығандарын қорғауың, өлімді және топырақта шіруді еске алу. Кім ақыретті қаласа, дүние тірлігінің сән-салтанатын, қызығын тәрк етуі керек, бұл өмірдің орнына ақыретті таңдауы керек. Кім бұл айтылғандарды орындаса, Алладан шынайы ұялған болады»13.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадисте Расулалла (с.а.с.): «Алладан шынайы ұялу» дегенде басқа нәрсені айтқан. Бұл хадисте әдеттегі ұят түсінігінен басқа анықтама айтқан. Бұл анықтама бойынша, адам, естіген, көрген, үйренген және ішіп-жегеніне дейін барлық әрекеттерінің Алланың разылығына сай болуына мұқият болуы керек дегенді ұғамыз. Міне, шынайы ұят – осы. Өйткені баста орналасқан көз, құлақ, тіл секілді ағзалар арқылы есте сақтау, қиялдау, ойлау секілді рухани сезімдер мен қабілеттер меңзелген. Сондай-ақ қарынның қамтығандары деп, асқазан, жүрек, тән, қол және аяқ секілді қарынның іші мен сыртына жалғасқан барлық ағзалар меңзелген. Аталмыш ағзаларға қатысты барлық әрекеттер хадистің аясына кіреді. Ендеше, адам барлық ағзаларын адал жолда қолданбайынша шынайы ұятқа жете алмайды.

Осы хадиске байланысты Бәйдауи: «Алладан шынайы ұялу, сендердің ойлағандарыңдай емес, керісінше, адамның нәпсісін барлық ағзаларымен Алла разы болмайтын әрекет пен сөздерден қорғауы» деген.

Суфиян ибн Уәйна: «Ұят – тақуалықтың ең төменгі мәртебесі. Адам ұялмайынша, Алладан қорықпайды. Тақуа кісілердің тақуалыққа ұяттан басқа кіретін есігі бар ма?» – деген.

Бұл хадиске қатысты Тиби: «Бұл жерде бас әртүрлі жаман мінез-құлықтың қорабы ретінде айтылып, ауыз, көз, құлақ және осыларға байланысты барлық рухани сезімдер меңзелген. Сондықтан бұлардың барлығын жамандықтан қорғау әмір етілген», – деп айтқан.

Мунауи хадисте айтылған «өлімді және топырақта шіруді еске алу» деген сөйлемге қатысты былай деген: «Кім сүйектерінің шіритінін, ағзаларының ыдырайтынын еске алса, дүниедегі жалған ләззаттардың құны қалмайды және ақырет бақытына жетуге қажетті істер маңызды болып көріне бастайды. Осылайша Аллаға шынайы құрметпен әрі сүйіспеншілікпен ғибадат жасайды.

Тиби хадистің соңында келген: «Кім бұл айтылғандарды орындаса, Алладан шынайы ұялған болады» деген сөйлемге қатысты былай дейді: «Кім хадисте айтылған ескертулердің бірін ескерусіз қалдырғанмен ұялу жауапкершілігінен құтыла алмайды». Бұл жерде мына мәселені түсінеміз: Адамның табиғаты, мінез-құлқы және бастан-аяқ ішкі-сыртқы ағзалары, жаратылысы, кемшіліктерін Алла тағала өте жақсы біледі. Олай болса, шынайы ұят – Алладан ұялу. Исламда мәні жоқ пайдасыз істерді тәрк ету сауабы мол істердің қатарына жатады. Демек, хадисте айтылған ескертулерді кімде-кім орындаса, Алла оны шынайы ұятқа жеткізеді. Ұяттың көптеген мәртебелері бар: Ең жоғарғы мәртебесі – Алладан ұялуы. Міне, осы қасиет адамды ақиқатты тануға, өзін өзі бақылай білуге жеткізеді.

«Әл-Мәжмуғада» Әбу Хамидтің былай айтқаны келтірілген: «Әрбір дені сау яки сырқат адамдар осы хадисті естен шығармауы керек. Әсіресе, науқас кісілер көбірек еске алсын!»

٢ وَعَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِي رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ  أشَدَّ حَيَاءً مِنَ العَذْرَاءِ فِي خِدْرِهَا وَكَانَ إِذَا رَأَى شَيْئًا يَكْرَهُهُ عَرَفْنَا ذَلِكَ فِي وَجْهِهِ. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ .

2. (1670) Әбу Сағид әл-Худри (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) шатырдағы ар-намысы бекем қыздан бетер ұялшақ еді. Ұнатпайтын жағымсыз бір әрекет көрсе, біз оны бірден бет-бейнесінен түсінетін едік»14.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадисте Алла елшісінің бойындағы ұятының ерекше екені айтылған. Әдетте, ұяты күшті адамдар туралы сөз етілгенде тұрмысқа шықпаған қыздың ұяты айтылады. Міне, Расулалланың (с.а.с.) ұяты осындай жағдайдағы ар-намысы бекем қыздың ұятымен салыстырылып, одан да ұятты екені айтылған.

Хадис түсіндірмесін жасаған ғалымдар «Расулалладан (с.а.с.) туындайтын мұндай ұят діндегі кейбір ақиқаттарды айтуына кедергі болмайды» деген. Имам Бұхари келтірген бір хадисте зина жасағанын мойындап келген кісіге қатысты Алла елшісі: أَنِكْتَهَا؟ لا تَكْنِى «Сен әйел адаммен жақындастың ба? Бүкпей ашық айт!» – деген.

٣ وَعَنْ زَيْدٍ بْنِ طَلَحَةِ بْنِ رُكَانَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِنَّ لِكُلِّ دِينٍ خُلُقًا، وَخُلُقُ الْإسْلَامِ الْحَيَاءُ» أَخْرَجَهُ مَالِكٌ .

3. (1671) Зәйд ибн Талха ибн Рукана (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Әр діннің өзіне тән әдебі бар. Исламның әдебі – ұят»15.

ТҮСІНДІРМЕ:

Расулалла (с.а.с.) әр діннің ерекшелігі барын айта келіп, Ислам ерекшелігі ұят екенін ескерткен. Демек, Исламның көркем болуы, кемел болуы ұятқа тікелей қатысты деген сөз.

Зурқани «ұят» (хая) сөзінің түбірі «тіршілік», «өмір» (хаят) сөзінен туатынын айта келе: «Жүрек Аллаға деген иманмен тіршілікке кіріссе, онда ұят та арта түседі. Ұялшақ адам ұялған кезде терлеп кетеді, демек, оның тері рухта жанданған ұяттың (хаяның) жалынынан туындайды. Ұят келген кезде рух бірден жалын атып, маңдайдың терлеуіне себеп болады. Өйткені ұяттың егемендігі жүз бен кеудеде көрініс табады. Бұл құбылыс адамдағы Исламның қуаттылығынан туындайды. Өйткені Ислам мойынсұнудан тұрады. Міне, сол себепті ұят Ислам әдебі саналған». Кейбір ғалымдар былай дейді: «Өзге дін өкілдерінде ұяттан басқа бір ерекшеліктер үстем болып тұрады. Мұсылмандарда ұят үстем болып тұрады. Ислам діні барлық діндердің ең абыройлысы болғандықтан, Алла тағала әдептің де ең ұлығы мен ең абыройлысын ерекшелік етіп берген».

٤ وَعَنْ أَنَسٍ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: «قَالَ النَّبِيُّ : مَا كَانَ الْفُحْشُ فِي شَيْءٍ إِلَّا شَانَهُ، وَمَا كَانَ الْحَيَاءُ فِى شَيْءٍ إِلَّا زَانَهُ« أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ .

4. (1672) Әнәс (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Әдепсіздік пен жағымсыз жаман сөз тиген жерін сүйкімсіз етеді. Ал ұят араласқан әр нәрсені көркем етеді»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадис мәтініндегі «фухш» деген сөзді «әдепсіздік» деп аудардық. Шын мәнінде «фухш» деп, күнә мен жамандықтардың ең сорақыларына айтылған. Сөз бен әрекеттің ашық түрде жиіркеніштілері әрдайым «фухш» деп аталған. Зина да күнәлардың ең жиіркеніштісі болғандықтан «фухш» сөзімен білдіріледі. Хадистегі «фухш» сөзімен жиіркенішті әрі дөрекі сөздердің негізделіп айтылғандығы көпшілік тарапынан қабыл етілген. Сондай-ақ «фухш» сөзімен дөрекілік, қатыгездік айтылады дегендер де бар. Себебі осы мағынаны білдіре келген басқа бір хадисте: مَا كَانَ الرِّفْقُ فِي شَيْءٍ إِلَّا زَانَهُ وَلَا نُزِعَ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا شَانَهُ «Бір нәрсеге жұмсақтық араласса, сол істі көркем етеді, ал бір нәрседен жұмсақтық кетсе, әлгі істі сүйкімсіз етеді», – делінген.

Жоғарыдағы хадиске қатысты Тиби былай дейді: «Ұят араласқан әрбір нәрсе көркем» деген сөйлемдегі «нәрсе» деген сөз ерекше сөз. Ұят жансыз нәрселерді көркем яки ұсқынсыз ететін болса, адамға қалай әсер ететінін осыдан-ақ түсінсек болады».

---

Мінез-құлық бөлімі

Мінез-құлыққа қатысты дінімізде «хулқ» (немесе хулуқ) сөзі қолданылған. «Хулқ» – «дін», «мінез-құлық» деген мағыналарды білдіреді. Сондай-ақ «хулқ» сөзімен адамның ішкі жан-дүниесі, нәпсісі және ерекшеліктері де айтылады. Адамның сыртқы көрінісі мен ерекшеліктеріне «халқ» деп айтылғаны секілді, ішкі жан-дүниесіне, нәпсісіне қатысты жақтарына «хулқ» делінсе керек. Нәпсінің жақсы әрі жаман ерекшеліктері бар. Сауап пен жаза (Алланың әмірлерін тыңдамағандарға берілетін жаза), адамның сыртқы ерекшелігіне қатысты емес, ішкі жан-дүниесі, нәпсісіндегі ерекшеліктеріне байланысты беріледі.

Мына хадиске қарасақ, хулқ (мінез-құлық) туғаннан әрі жаратылыстан бар ерекшеліктердің қатарына жатады: إِنَّ اللَّهَ قَسَّمَ بَيْنَكُمْ أَخْلَاقَكُمْ كَمَا قَسَّمَ بَيْنَكُمْ أَرْزَاقَكُمْ «Алла араларыңда ризықтарыңды бөлістіргені секілді, әдептерің мен мінез-құлықтарыңды да бөлістірді». Сондай-ақ Расулалланың (с.а.с.) Абдулқайс тайпасының өкілі Әшажжға (р.а.) айтқан басқа бір сөзінде мінездің адамның табиғатында бар екенін: «Сенде екі ерекшелік бар, Алла оларды жақсы көреді. Олар – жұмсақтық пен ұяттылық (хилм және хая)», – деп білдірген. Сонда Әшажж: «Уа, Расулалла, бұлар менде бұрыннан бері бар ма, (жоқ әлде мұсылман болғаннан кейін) жаңадан пайда болды ма?» – деп сұрайды. Расулалла (с.а.с.): «Бұрыннан бері бар!» – дейді. Сонда Әшажж: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَبلَنِي عَلَى خُلَّتَيْنِ مِمَّا يُحِبُّهُمَا اللَّهُ «Мені, Өзі жақсы көретін екі ерекшелікпен жаратқан Аллаға мақтау-мадақ болсын», – деп Аллаға шүкір айтады.

Бұл жерде Әшажждің бойындағы аталмыш екі ерекшеліктің бұрыннан бері бар-жоғына қатысты сұрауы, оған Расулалланың (с.а.с.) бұрыннан бері бар екендігін айтуы мінездегі кейбір ерекшеліктердің жаратылыстан бар екенін көрсетеді.

Бірақ мінез-құлыққа қатысты кейбір ерекшеліктердің кейіннен пайда болатыны, қалау мен қажыр-қайрат арқылы пайда болатыны да шындық. Сондай-ақ «Мінездің туғаннан бар ма, жоқ әлде кейіннен пайда бола ма?» дегенге қатысты ғалымдар арасында әртүрлі көзқарастар айтылған. Бұл талас тек қана шығыстық ойшылдар арасында емес, батыстық философтар арасында да орын алған. Мінезге қатысты екі түрлі пікірді де құптайтын қиялға және Құран мен хадиске сүйенетін дәлелдер бар. Аристотель, Лок, Руссо, Эрасме сынды философтар мен тәлімгерлер адам рухының әртүрлі ақпаратты, әртүрлі мінезді қабылдауға бейім бос табаққа, егін салуға дайын құнарлы егіс далсына ұқсайтынын айтқан. Гете, Шопенгауэр секілді бірқатар ойшылдар адам мінезінің туғаннан бар екенін, ол мінезді кейіннен берілетін тәрбие өзгертпейтінін айтқан. «Уа, иман келтіргендер! Өздеріңді һәм отбасыларыңды (имандылыққа, адамгершілікке баулу арқылы) отыны адамдар мен тастардан тұратын алапат оттан қорғаңдар!»17

«Нәпсіні (тәкаппарлық пен Аллаға қарсы келу дертінен) арылтқандар (Алланың ауыр азабынан) құтылып, мұратына жетеді. Ал нәпсісін (тәкаппарлық пен күнә батпағына) батырып бүлдіргендер адыра қалады»18 деген аяттармен қатар «Мен мұғалім ретінде жіберілдім», «Жоқ, ол бір үйреніп қалған әдет», «Балаларыңа көңіл бөліп жомарттық танытыңдар, көркем тәрбие беріңдер» деген тәрбиелік мәселелерге назар аударатын көптеген хадистер бар. Құран мен хадистегі бұл дәлелдер адамды бақытқа жеткізетін жақсы ерекшеліктерге тәрбие арқылы қол жеткізуге болатынын көрсетеді. Егер тәрбиелік, ағартушылық мәселелердің мінез-құлыққа ешқандай пайдасы болмаса, пайғамбарлықтың, кітаптардың және насихат айтудың қандай мәні бар?!

Бұл мәселені екі қырынан да қарастырған Ислам ғұламалары, жаратылыстан бар, туа біткен жақсы ерекшеліктердің адамның қалауы, қажыр-қайраты арқылы тұрақты, үйреншікті дағдыға айналатынына, ал жаман мінез-құлықтардың тізгінделетіндігін айтқан. Бұл тақырыпқа қатысты әзірет Омар (р.а.): «Адамда он (туа біткен) мінез бар, бұлардың тоғызы жақсы, ал біреуі жаман. Ол (еркіне қалса) басқаларын да бұзады...» – деген.

Ибнул-Араби: «...Көркем мінез-құлыққа ие болған адамдар өте аз. Ал жаман мінез-құлықпен жетілген адамдар өте көп. Өйткені адамның табиғатында үстем келген нәрсе – жамандық. Сондықтан адам, ой-пікірін, таңдау қабілетін, ұят сезімін табиғат ағысына қалдырса, қорғану қабілетін қолданбаса, адамның хайуани мінездері жетілуі бек мүмкін. Адам баласы ой-пікір және ажырата білу, таңдау сипаттары арқылы хайуандардан ерекшеленеді. Ал бұларды қолданбаса, жаман мінез-құлық қалыптасып, ұяты азаяды, тіпті жоқ болады». Осы пікірді құптаған Мәуәрди ақыл және т.б. сезімдерге сенім артпай, әрдайым нәпсіні тәрбиелеу, әдеп үйрету мәселесімен айналысу керектігін сөз ете келе: «Әдеп тек тәжірибе арқылы келеді!»

١ عَنْ مُعَاذٍ بْنِ جَبَلٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : يَا مُعَاذُ، أَحْسِنْ خُلُقَكَ لِلنَّاسِ« أَخْرَجَهُ مَالِكٌ .

1. (1673) Муғаз ибн Жәбәл (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) маған: «Уа, Муғаз, адамдарға көркем мінезді бол!» – дейтін»19.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Муғаз жоғарыдағы хадистегі насихатты Расулалла (с.а.с.) өзін Иеменге жіберген кезде айтқан соңғы өсиеті екенін жеткізген. Хадистің Тирмизиде келген нұсқасында былай айтылады: «Уа, Расулалла, маған пайдалы нәрсе үйретіңіз!» – дедім, ол кісі маған: «Қайда болсаң да Алладан қорық, жамандық жасасаң, артынша жақсылық жаса, сонда жамандықтың тамырын қиясың. Адамдарға көркем мінезді бол», – деді».

2. Әзірет Муғазды Расулалла (с.а.с.) Иеменге дінді жеткізуші, ағартушы, мұғалім ретінде жіберген. Бұл жауапкершілікті оған берген кезде Расулалланың (с.а.с.) әзірет Муғазғa айтқан басқа сөздері мен насихаттары да бар. Алайда халыққа жақсы қарым-қатынаста болуға қатысты насихаты ең соңғы сөзі болған.

3. Хадисті түсіндірушілер «Адамдарға көркем мінезді болу» деген сөз жанына келгендер мен өзімен бірге болатын жора-жолдастарына жылы жүз таныту, жұмсақ қарым-қатынас жасау, мейірімділік көрсету, үйрету, тәлім-тәрбие кезінде сабыр сақтау және әр адамға сүйіспеншілікпен қарау деп түсінген. Хадисте жамандықты жоқ ету шарасы ретінде «жақсылықпен қарым-қатынас жасау» керектігі айтылған.

٢ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : أَكْمَلُ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا، وَخِيَارُكُمْ خِيَارُكُمْ لِأَهْلِهِ».

2. (1674) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Мүміндер арасында иман тұрғысынан ең кемелі – мінез-құлық тұрғысынан ең көркем болғаны. Сендердің ең қайырлыларың – отбасына қайырлы болғандарың»20.

٣ وَعَنْ أَبِي الدَّرْدَاءِ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  مَا مِنْ شَيءٍ أَثْقَلُ فِي مِيزَانِ الْمؤمِنِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ خُلُقٍ حَسَنٍ، وَأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَيُبْغِضُ الْفَاحِشَ الْبَذِيءَ». أَخْرَجَهُما أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ. وَفِي رِوَايَةِ التِّرْمِذِيِّ: وَإنَّ صَاحِبَ حُسْنِ الْخُلُقِ لَيَبْلُغُ بِهِ دَرَجَةَ صَاحبِ الصَّوْمِ وَالصَّلَاةِ« . «الْبَذَاءَةُ»: اَلْفُحْشُ فِي النُّطْقِ .

3. (1675) Әбуд-Дәрда (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Қиямет күні мүміннің таразысында көркем ахлақтан ауыр басатын нәрсе болмайды. Алла тағала арсыз істер жасайтындар мен жағымсыз сөздер айтатындарды жек көреді»21. Тирмизидің бір риуаятында: «Көркем мінезді кісі сол мінезінің арқасында көп намаз оқып, көп ораза ұстағанның дәрежесіне көтеріледі».

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл екі хадис көркем мінездің діндегі маңыздылығын айтқан. Мүміннің ең құнды байлығы саналған иманның кемелденуі көркем мінез-құлық арқылы болмақ. Ендеше, мәңгілік бақытқа жетудің жалғыз себебі болған иманға қол жеткізгісі келетіндер мінез-құлыққа мән беруі керек.

2. Осы екі хадиске қарасақ, дін – адамдар арасындағы қарым-қатынастарымызға аса көңіл бөледі. Иманның негіздерін тілмен айту – шынайы мүмін болуға жеткіліксіз. Адамдармен жақсы қарым-қатынас жасау үшін мінезді дұрыстау, әдепті көркемдеу шарт.

3. Жақсы қарым-қатынас мәселесіне ең жақын адамымызға дейін мұқият қарауымыз керек. Біздің ең жақынымыз – отбасымыз. Өйткені олардың мойынымызда ақысы көп, себебі уақытымыздың басым бөлігі солардың қасында өтеді. Кездескен жерде жылы жүз танытып, қателіктеріне сабырлылық көрсетіп, жақсы сөз, жылы қарым-қатынас жасалғанда бұлар бойымызда ажырамас әдетімізге айналады. Осылайша басқа адамдармен де жақсы қарым-қатынас жасауға болады. Әрдайым отбасымен жағымсыз қарым-қатынас жасайтындардың басқалармен де қарым-қатынасы жақсы болмайды. Оның бойындағы жаман дағды бірден әрекетке көшеді. Қарым-қатынасы жақсы болса да шынайы әрі тұрақты болмайды. Міне, осындай жағдайлар байқалған сайын, отбасымен жақсы қарым-қатынас құрудың маңыздылығы түсінікті болады. Осы жерде Расулалланың (с.а.с.): «Сендердің ең қайырлыларың отбасына қайырлы болғандарың» деген сөзінің маңызды екенін аңғарамыз.

4. Сондай-ақ, қиямет күні көркем мінез таразыда ауыр басатын амалдардың қатарына жатады. Көркем мінез мүміннің иманын кемелдендіреді. Кемел иман адамның әр амалына әсер етіп, жүріс-тұрысына бағыт-бағдар береді. Мұндай адам әр ісін Алланың разылығы үшін және сүннетке сай жасауға тырысады. Амалдар ниетке байланысты құндылыққа ие болатындықтан, қайырлы бір істі «адамгершілік үшін» немесе «ұжданның әмірі» ретінде жасау мен «Алланың разылығы» үшін жасау арасында ақырет таразысында үлкен айырмашылық болады. Бұл үш себеп бойынша әрекет жасаған адам мүмін болса, үшеуі үшін де сауап алады, сауабы ақыретте таразыға тартылады. Бірақ «Алла разылығы» үшін жасалғанның сауабы басқаларынан ауыр тартады. Амалдарымыздың бағалануында негізге алынатын илаһи өлшем мына бір аятта айтылған:

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ أحَدِهِمْ مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَبًا وَلَوِ افْتَدَى بِهِ

«Шүбәсіз, (өмірінің соңына дейін) күпірлікте қасарысып, сол күйі кәпір болып өлгендердің әрқайсысы азаптан құтылу үшін жер беті толы алтын берсе де, олардың ешбірінен (ондай төлем) қабыл болмайды. Міне, соларға жан төзгісіз азап бар һәм оларға қол ұшын беретін медеткер де болмайды»22.

٤ وَعَنْ جَابِرٍ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِنَّ مِنْ أَحَبِّكُمْ إِلَيَّ وَأَقْربِكُمْ مِنِّي مَجْلِسًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَحَاسِنُكُمْ أَخْلَاقًا وَأَنَّ أَبْغَضَكُمْ إِلَيَّ وَأَبْعَدَكُمْ مِنِّي مَجْلِسًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ الثَّرْثَارُونَ وَالْمُتَشَدِّقُونَ وَالْمُتَفَيْهِقُونَ. قَالَوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ، مَا الْمُتَفَيْهِقُونَ؟ قَالَ: الْمُتَكَبِّرُونَ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ .

4. (1676) Жәбир (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.): «Қиямет күні сендердің маған ең сүйіктілерің әрі ең жақын болатындарың – мінезі ең көркем болғандарың. Ал қиямет күні маған ең жағымсыздарың әрі менен ең алыс болатындарың – көп сөзділерің, шешенсіп сөйлейтіндерің және шектен шығушылар», – деп айтты. Сонда адамдар: «Шектен шығушылар деген кімдер, уа, Расулалла?» – деп сұрады. Расулалла (с.а.с.): «Тәкаппар адамдар!» – деп жауап берді»23.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Расулалла (с.а.с.) көптеген уағыз-насихаттарында мүміндерді тіліне ие болуға шақырған. Мұны Расулалланың (с.а.с.) «Кім екі жағы мен екі аяғының арасындағыға ие болатынына кепіл болса, мен жаннатқа кіретініне кепіл боламын», «Аллаға және ақырет күніне иман келтірсе, жақсы сөз сөйлесін немесе үндемесін!» – деген сияқты бірқатар хадистерінен көруге болады.

Расулалла (с.а.с.) бұл ескертулерінде ешбір артық сөзге орын бермеген. Өйткені бұл мәселе қасиетті Құранның аяттарымен бекітілген. Қиямет күні әр адам әрбір әрекеті мен әрбір сөзінен сұраққа тартылады. Ол күні адамның дүниеде аузынан шыққан әр сөзі басқасына өзіне куәгерлік жасайды. Жоғарыдағы хадисте көп сөйлейтіндерге ескерту бар. «Әс-сәрсәрун» – «көп сөзділер», «әл-мутәшәддиқун» – «шешенсіп сөйлейтіндер», «әл-мутәфәйһиқун» – «шектен шығушылар» деп аударылған сөздің хадистегі мәтініне қарасақ, бұлардың барлығы қажетсіз, орынсыз, пайдасыз құр сылдыр сөйлейтіндерге, өсек қуғандарға қатысты айтылған.

Көп сөйлейтін, көп сөйлеуді дағдыға айналдырған адам, әрдайым жақсы сөз, қайырлы сөз айтады деу қиын. Ендеше, оның сөзіне ғайбат, өсек, өтірік, дөрекілік және ұятты сөздер, құр әңгімелер араласады деген сөз. Міне, осылардың бәрі қиямет күні таразының күнә тарапынан орын алады. Сол себепті хадисте көп сөйлеуге ашық түрде тыйым салынған.

Қысқаша айтқанда, бұл хадистерде, көркем мінез-құлық дегенде алдымен тілге ие болу керектігіне назар аударылған.

2. Кейбір ғалымдар хадис мәтініндегі аталмыш сөздер арасындағы айырмашылықтарға тоқталып, қандай сөйлеу түрлеріне тыйым салынғанына назар аударған. Олардың айтуынша, хадис мәтініндегі «әс-сәрсәрун» сөзімен орынсыз, артық сөйлейтіндер меңзелсе, «әл-мутәшәддиқун» сөзімен шешенсіп сөйлетін, шешендігімен өзін өзгелерден ерекшелеп көрсеткісі келетін, тіпті өзгелерді келемеждеп, мазақ ететіндер меңзелген. «Әл-мутәшәддиқун» сөзіндегі «шидқ» сөзі, «ұрт» дегенді білдіреді, ал «мутәшәддиқ» ұртын толтырып мақтанып сөйлеу, көрсету үшін сөйлеу дегенді білдіреді. Сондай-ақ «әл-мутәфәйһиқун» қалыпты жағдайдан ауызын үлкен ашып сөйлеу, ауызын толтырып сөйлеу дегенді білдіреді. «Әл-мутәшәддиқ» пен «әл-мутәфәйһиқун» сөзі өте жақын, ұқсас мағыналы сөздер. Міне, бұл әрекеттер тәкаппарланып, өзгені төмен көруден туындайды. Ендеше, бұл хадис орынсыз көп сөйлеу болсын, өзгелерден ерекшеленіп сөйлеу болсын, қайсысын меңзесе де, жалпы сөйлеу мәселесіне назар аударған. Бұл мінез-құлықта мүміннің ең алдымен көңіл бөлетін мәселелердің бірі екенін баяндаған.

٥ وَعَنِ النَّوَّاسِ بْنِ سَمْعَانَ  قَالَ: »سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ  عَنِ الْبِرِّ وَالْإِثْمِ، فَقَالَ: الْبِرُّ حُسْنُ الْخُلُقِ، وَالْإِثْمُ: مَا حَاكَ فِي صَدْرِكَ وَكَرِهْتَ أَنْ يَطَّلِعَ عَلَيْهِ النَّاسُ» أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَالتِّرْمِذِيُّ. »حَاكَ»: أَيْ تَرَدَّدَ فِي الصَّدْرِ .

5. (1677) Нәууас ибн Сәмған (р.а.) былай дейді: «Расулалладан (с.а.с.) ізгілік (бирр) және күнә жайлы сұрадым. Маған былай жауап берді: «Ізгілік (бирр) – көркем мінез. Күнә – жаныңды мазалайтын әрі басқалардың білуінен қорқатын нәрсең»24.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. «Ізгілік» деп аударылған хадис мәтініндегі «бирр» – Құран кәрімнің көптеген аятында орын алған термин. Құранда: «Бирр (Шынайы ізгілік) – жүздеріңді шығысқа немесе батысқа қаратуда емес. Бирр (Шынайы ізгілік) – Аллаға, ақырет күніне, періштелерге, иләһи Кітапқа және пайғамбарларға сену, сондай-ақ (адал жолмен тапқан) мал-мүлкінен – оны қанша жерден жақсы көрсе де – (Алла разылығы үшін) жақын туыстарына, жетімдерге, міскіндерге, елінен жырақта жүрген яки жолда қалған ғаріп жолаушыға, тарыққаннан (қарыз немесе қайыр-садақа) сұрағандарға және азаттыққа қауышқысы келген құлдар мен тұтқындарға беру, намазды кемеліне жеткізіп, үзбей әрі уақытылы оқу, зекетті толық беру, уәделескенде уәдеде тұру, сондай-ақ таршылық көргенде, дертке шалдыққанда әрі соғыс жағдайында (шариғат жүктеген міндеттерді мейлінше толық орындауға тырысып) сабырлы һәм табанды болу...»25 – деп айтылған.

«Жақсы көрген мал-дүниелеріңнен Алла жолында жұмсамайынша, ізгілік пен кемелдікке (биррге) қол жеткізе алмайсыңдар...»26

«...(Өздеріңді Аллаға жақындататын иман, садақа, намаз, сабыр сақтау сынды) Ізгі істерде (биррде), сондай-ақ тақуа болу мәселесінде бір-біріңе жәрдемдесіңдер! Ал күнәлі істерде һәм дұшпандық жасап, шектен шығуда біріңе-бірің болыспаңдар...»27

2. Нәуәуи Мүслим жеткізген хадистерге жазған түсіндірмесінде ғұламалардың «бирр» сөзінен мынаны түсінгенін айтады: «Ағайын-туысқа қарайласу, жақсы қарым-қатынас жасау, ізгілік жасау, жақсы өмір сүру, құлшылық жасау. Бұлардың бәрі көркем мінезге жатады». Тиби ізгіліктің (бирр) хадисте түрлі мағыналарда тәпсірі жасалғанын айтады: Ізгілік (бирр) – адам жанын жай таптыратын, жүрек қанағаттанған нәрсе. Ізгілік – иман, адамды Аллаға жақындататын нәрсе. Бұл жерде ізгілік (бирр) – көркем мінез ретінде түсіндірілген. Көркем мінез – қиыншылықтарға төзу, ашуланбау, жылы жүз таныту, жақсы сөз.

3. Күнә – жанды мазалайтын нәрсе. Ғалымдар мұны «Мазасыздық, іштегі тұрақсыздық, күмән, жүректе шәк-шүбәнің туындауы, «Бұл іс күнә ма, дұрыс емес пе?» деген екі ұшты ойлардың мазалауы» деп түсіндірген.

Кейбір ғалымдар мынадай түсіндірме айтқан: «Күнә – жамандығы, ұсқынсыздығы жүрекке әсер ететін, сондай-ақ, жамандығы, жағымсыздығы себепті жария болуын қаламайтын нәрсең». Хадистің соңғы сөйлемі осы анықтаманы құптайды: «...Басқалардың білуінен қорыққан нәрсең».

Адамның жаны табиғатынан-ақ жақсы бір іс жасаса, оны өзгелер көрсе екен деп тұрады. Ал жасағандарының кейбірін басқалардан жасырғысы келсе, оның Аллаға жақындататын жақсы іс болмағаны немесе шариғатта рұқсат етілмеген нәрсе деген сөз. Басқаша айтар болса, бұндай істе қайыр жоқ, бұл ізгілік (бирр) емес, бұл күнә әрі жамандық деген сөз.

---

Қорқу бөлімі

«Қорқу» сөзі дінімізде «хауф» деген сөзбен айтылады. Қорқу – адам бойындағы маңызды сезімдердің бірі. Қорқу сезімі адам өмірінің қорғалуы үшін адамның табиғатына Алла тағала тарапынан орналастырылған. Сондай-ақ қорқу сезімі, хайуандарда да бар, демек, қорқу сезімі – адам мен хайуандарға ортақ сезім. Қорқу сезімі жоқ адам болмайды. Көптеген әрекеттер қорқу арқылы жүзеге асады. Ақиқатын білместен, бұл мәселені өздерінше пайымдаған кейбір позитивтік әрі эволюцияшыл көзқарастар адамдағы дін сезімінің қорқудан туындағанын айтып шектен шыққан. Олардың пікірі бойынша, адам қорыққан нәрселерінен соның жамандығынан құтылу үшін табына бастаған. Шынтуайтында, адам дүниелік әрі фәни нәрселерден қорқуда шектен шығатын болса, адам көңілінде жасырын ширк туындайды, сөйтіп әлгі нәрсеге табынушы болып шыға келеді, сөйтіп өзінше бір дін пайда болуы мүмкін. Адамзат тарихында өткен залымдар, диктаторлар «терроризм» секілді қолдан қорқытудың түрлерін жасап, сол арқылы адамдарды өздерінің айтқанымен жүргізген. Қорқу сезімін әсерлі қару ретінде қолданған.

Ислам діні қорқу арқылы залымдарға тұтқын болудан құтқару үшін әуелі Алладан қорқуды негізге алған, рухтардағы қорқу сезімін тануға шақырған. Алладан ғана қорқу жүрекке орныққанда адамдардан қорқу болмайды. Мұндай адамдардағы дүниелік қорқыныштар шынайы қорқыныш емес, жай ғана сақтық шарасы саналады. Адамдар қанша қорқытса да сенімінен, иманынан, діни ұстанымынан бас тартпауы осының дәлелі. Адамдардың ұжданы мен сенімін басқарғысы келетін идеологиялық режимдердің (басқару) Ислам діні мен Ислам дініндегі «тек Алладан қорқу» атты қағидасына шабуылдауы осыдан туындайды. Өздері әртүрлі құралдар арқылы қорқынышты үстем етуге барын салады. Осы мақсатпен пұттардың ең қорқынышты бейнелері мен суреттерін жаюға тырысқан. Сонымен қатар «Алладан қорқудың қажеті жоқ, Алла кек алушы, қатал емес» деген секілді жаңылдырушы әрі демагогиялық сөздермен «Алладан қорқу» атты Ислам қағидасын мазақ етуді жүйелі түрде жалғастырған. Ислам дінінде Алланы жақсы көру әрі Алладан қорқу негізге алынады. Алла тағала көркем сипаттарымен жақсы көріледі, ал қорқынышты сипаттарымен қорқылады. Біз өмірдің қажеттіліктерін, көптеген нығметтерді бергені үшін Алланы жақсы көреміз, ал құлшылық міндеттеріміздегі кемшіліктеріміз, бойсұнбай қалған кездеріміз, өмірдегі қателіктеріміз үшін Алладан қорқамыз. Алладан қорқуымыз – Құранның әміріне мойынсұну. Өйткені Құранда Алладан қорқу керектігі әмір етілген, сондай-ақ қарсы келгендер, залымдарға қатысты Алланың азабы – тозақ уәде етілген.

Құран аяттарында жақсы көруді жандандыратын «жаннат» сөзі мен қорқуды ұлғайтатын «жаһаннам» сөзі көбіне қатар айтылады. Сондай-ақ жаннатпен сүйіншілейтін аяттар мен жаһаннаммен қорқыта келген аяттар да Құранда қатар айтылады. Қысқаша айтқанда, Алладан қорқу деген сезімнен тыс Ислам туралы ой қозғау мүмкін емес. Жаратылыстан (халқ) қорқу себепті туындайтын тұтқындықты жою жолы ретінде Ислам Алладан қорқу сезімінің қажеттілігіне тоқталған. Расулалла (с.а.с.) хадистерінде «жаратылыстан қорқу» себепті ақиқатты айтудан бас тартқандарды айыптап, қатаң ескертулер айтқан. Мүмін жаралғандардан (халқтан) емес, Жаратқаннан (Халиқтан) қорқу керек.

Расулалла (с.а.с.) залымдарды ауыздықтаудың ең әсерлі себептерінің бірі – адам бойындағы Жаратқаннан қорқу сезімі екенін жақсы білген. Сондықтан ақиқатты айту мәселесінде жаратылғандардан қорықпаған, кісінің қорқынышы Жаратқаннан қорқудан жоғары тұрмауы керектігі жайлы жиі насихат еткен. Алла елшісі (с.а.с.): «Жиһадтардың ең абзалы, ең маңыздысы – залым әміршінің алдында ақиқатты айту». «Сақ болыңдар! Жаралғаннан қорқуларың ақиқатты айтудан тоспасын». «Ешкім өзін төмен санамасын!» – дейді. Сонда: «Уа, Расулалла, адам өзін қалай төмен санайды?» – деп сұрайды қасындағылар. Сонда Расулалла (с.а.с.): «Алла үшін сөз айтуы қажет бір жағдайды көре тұра аузын ашпайды. Алла тағала қиямет күні одан: «Пәленше оқиғаға қатысты ақиқатты атудан сені не тосты?» – деп сұрайды. Сонда әлгі құлы: «Жаралғандардан (халқтан) қорықтым», – дейді. Алла тағала: «Негізінде, менен қорқуың керек еді», – дейді». «Егер үмбетiмнің залым адамға: «Сен залымсың!» деуден қорыққанын көрсең, біліп қой, оның бары да, жоғы да бір».

Ендеше, қорқу сезімі, ақыл-сана, ерік-қалау және иманнан туындаған кейбір қағидалар шеңберінде бақылауда ұсталуы қажетті мәселе. Егер ақыл, иман және ерік-қалау арқылы басқару мен бақылау болмаса, өмірдің (жанның) қорғалуына қатысты қажетті қалқан мен сақтық бола тұра, өмірімізді құрдымға құлататын, бақытымызды улайтын, қиыншылықтарға душар ететін апатқа айналуы мүмкін. Теріс түсінікке бой алдырған кейбір адамдардың дерті де осы қорқу сезімінен туындаса керек. Бұл олардың табиғи сезімдерінде ақыли әрі ерік-қалаулық тұрғыдан басқару мен бақылау жасай алмауынан туындайды. Қорқуға қатысты Расулалладан (с.а.с.) жеткен хадистер бұл мәселеде орта жолды табуымызға жол көрсетеді:

١ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  مَنْ خَافَ أدْلَجَ وَمَنْ أَدْلَجَ بَلَغَ الْمنْزِلَ، أَلَا إِنَّ سِلْعَةَ اللَّهِ غَالِيَةٌ، أَلَا إِنَّ سِلْعَةَ اللَّهِ الجَنَّةُ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ .

1. (1678) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кім қорықса, кешкі қараңғылықта жолға шығады. Кім кешқұрым жолға шықса, көздеген жеріне жетеді. Біліп қойыңдар, Алланың дүниесі қымбат, Алланың дүниесі – жаннат екені еш күмәнсіз!»28

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Расулалла (с.а.с.) бұл жерде дұшпанның таңсәріде шабуылдауына қатысты қорқыныш жайлы айтқан. Өйткені көбінесе шабуылдар таңсәріде болатын.

2. Тиби Расулалланың (с.а.с.) бұл хадисте ақырет жолаушысына қатысты бір мысал келтіргенін айта келе былай дейді: «Өйткені адамның жолынан тосып шабуылдаған шайтан, ал нәпсісі мен құр қиялдары шайтанның жәрдемшісі іспетті. Бұл жолаушы жолаушылық кезінде ояу әрекет етеді және істерінде ықыластан айырылмаса, шайтан мен оның айласынан аман болады. Шайтан жақтастарымен бірге кімнің көңіліне шабуыл жасап, ақырет жолында жүрудің қиын, ақырет жеңісіне ие болудың өте ауыр екенін айтып азғырса, ол адам ешқандай қайрат көрсете алмайды».

3. Хадис мәтініндегі «силғатулла» деген сөзді Алланың дүниесі деп аудардық. Бұл «Алланың саудаға салған дүниесі» дегенді білдіреді. Бұл сөзбен жаннат айтылып тұрғанын Расулалла (с.а.с.) түсіндірген. Жаннаттың саудаға сай дүниесі (силға) ретінде сипатталуы Құран аятына сай келеді. Құранның мына аятында: إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ «Расында, Алла мүміндерден жандары мен дүние-мүліктерін орнына жаннатты беретін болып сатып алды...»29 – деп бұйырған.

4. «Жаннаттың қымбат болуы – құнының жоғары екенін білдіреді. Демек, ол оңай келмейді дегенді білдіреді. Расулалла (с.а.с.) бір сөзінде Алланың рахымы болмаса ешбір адам амалымен жаннатқа кіре алмайтынын, тіпті мұның ішінде өзі де барын айтқан. Міне, Алла тағала жаннатты разы болған құлдарына сыйлайды. Алла тағала Құрандағы бір аятта жаннаттың бағасының мәңгілік өшпейтін салиқалы амалдар екенін баяндаған: وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرُ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرَ أَمَلًا «Мәңгі-бақи өшпейтін һәм әсте зая болмайтын иманға негізделген игі істер (салих амалдар) болса, Раббыңның құзырында сауап тұрғысынан да, оларға үміт арту жағынан да әлдеқайда қайырлы»30.

٢ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: »دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ  عَلَى شَابٍّ وَهُوَ فِي الْمَوْتِ، فَقَالَ: كَيْفَ تَجِدُكَ؟ فَقَالَ: أَرْجُو اللَّهَ تَعَالَى يَارَسُولُ اللَّهِ وَأخَافُ ذُنُوبِي. فَقَالَ : مَا اجْتَمَعَا فِى قَلْبِ عَبْدٍ فِي مِثْلِ هَذَا الْمَوْطِنِ إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ مَا يَرْجُو، وَآمَنَهُ مِمَّا يَخَافُ« أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ .

2. (1679) Әнәс (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) өмірден өтейін деп жатқан бір жас жігіттің жанына кірді. Одан: «Өзіңді қалай сезініп жатырсың?» – деп сұрады. Ол: «Уа, Расулалла, Алладан үмітім бар, бірақ күнәларымнан қорқып жатырмын», – деп жауап берді. Сонда Расулалла (с.а.с.): «Мұндай жағдайда құлдың жүрегінде (қорқыныш пен үміт) біріксе, Алла тағала еш күмәнсіз ол құлының үміт еткенін береді әрі қорыққан нәрсесінен құтқарады», – деп түсіндірді»31.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Расулалла (с.а.с.): «Өзіңді қалай сезініп жатырсың?» деген сөзімен одан: «Дүниеден ақыретке көшіп бара жатқанда көңілің не сезіп жатыр? Жүрегіңде Алланың рахымынан үміт бар ма әлде Алланың қаһарынан қорқыныш бар ма?» деп сұраған. Сонда өлім аузындағы әлгі жас жігіт жоғарыдағыдай жауап берген.

2. Хадистен жас жігіттің өлім аузындағы адам екенін түсінеміз. Ғалымдар дұшпанмен жекпе-жекке шыққанда, қысас кезінде, өлім жазасы секілді жайттарда адам баласының түсінігі осыған сай болуы керек дейді. Мұндай сәттерде адам Алланың мейірімінен үміт етіп, күнәлары себепті қаһарынан қорыққан жағдайда хадисте айтылған сүйіншіге лайықты болады.

3. «Қорыққанынан құтқару» деген сөз құлдың күнәларының кешірілуі деген сөз. Расулалла (с.а.с.) бұл хадистерiмен, өлім келген сәттерде мүмін адамның не істеуі, қандай ойда болуы керектігін үйреткен.

٣ وَعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: »مَا رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ  مُسْتَجْمِعًا قَطَّ ضَاحِكًا حَتَّى أَرَى مِنْهُ لَهَواتِهِ إنّمَا كَانَ يَتَبَسَّمُ« أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا النَّسَائِيَّ. وَزَادَ الْبُخَارِيُّ فِى رِوَايَة: »وَكَانَ إِذَا رَأَى غَيْمًا عُرِفَ فِي وَجْهِهِ . فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، النَّاسُ إِذَا رَأَوُا الْغَيْمَ فَرِحُوا رَجَاءَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُ الْمَطَرُ، وَأَرَاكَ إِذَا رَأَيْتَ غَيمًا عُرِفَ فِي وَجْهِكَ الْكَرَاهَةُ؟ فَقَالَ: يَا عَائِشَةُ، مَا يُؤمِنُنِي أَنْ يَكُونَ فِيهِ عَذَابٌ، قَدْ عُذِّبَ قَوْمٌ بِالرِّيحِ، وَقَدْ رَأَى قَوْمٌ الْعَذَابَ، فَقَالُوا: هَذَا عَارِضٌ مُمْطِرُنَا«

3. (1680) Айша (р.а.) былай деген: «Мен Расулалланың (с.а.с.) азу тістері көрінетіндей қатты күлгенін көрмедім. Oл кісі тек қана күлімсірейтін»32.

Бұхаридің бір риуаятында мынадай қосымша бар: «Расулалла (с.а.с.) түнеріп келе жатқан бұлт көрсе, уайымы жүзінен байқалатын. Мен (бірде): «Уа, Расулалла, халық бір бұлт көрсе жаңбыр келе жатыр деп қуанады, бірақ сіз бір бұлт көрсеңіз көңілсізденгеніңізді жүзіңізден байқаймын, мұның себебі неде?» – деп сұрадым. Сонда ол кісі маған былай деп жауап берді: «Уа, Айша! Бұлтпен бірге азаптың келе жатпағанына кім кепілдік бере алады?! Тарихта бір қауым желмен келген азапқа ұшыраған. Ол қауым ол азапты (алыстан қаптап келе жатқан бұлтты желді) көрген кезде: «Бұл бізге жаңбыр әкеле жатқан бұлт», – деп ойлаған еді».

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жел ескен немесе бұлт көрінген кезде Алла елшісінің (с.а.с.) бойында үрей мен абыржу байқалып, дұға жасағаны жайлы келген әртүрлі риуаяттар бар. Жоғарыдағы риуаяттың Мүслимде келген бір нұсқасында бұл жайлы ауқымдырақ айтылады. Әзірет Айша былай дейді: «Қатты жел соққан кезде Расулалла (с.а.с.): اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْألُكَ خَيْرَهَا وَخَيْرَ مَا فِيهَا وَخَيْرَ مَا أُرْسِلَتْ بِهِ وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا وَشَرِّ مَا فِىهَا وَشَرِّ مَا أُرْسِلتْ بِهِ «Уа, Алла! Сенен мұның қайырын, осы арқылы жіберілгеннің қайырын тілеймін. Сондай-ақ бұның жамандығынан, мұнымен бірге жіберілгеннің жамандығынан саған сиынамын», – дейтін еді. Күн бұлттанған кезде өңі өзгеріп, шатырына кіріп-шығып мазасызданатын еді. Жаңбыр жауған кезде ғана жаны жай табатын. Мен мұны жүзінен байқайтынмын».

2. Жаңбыр арқылы Ад қауымы апатқа ұшырады. Бұл жайлы хадистің басқа нұсқаларында айтылған. Ол қауымның жаңбырды (яғни аспанда бұлт) көрген кезде: «Бұл бұлт – жаңбырдың бұлты, ол бізге жаңбыр әкеле жатыр» деген сөздері Құранда Ад қауымына қатысты оқиғада беріледі.33

3. Хадисті түсіндірген ғалымдар мынадай мәселеге назар аударған: «Хадистің Бұхаридің нұсқасындағы мәтінде: قَدْ عُذِّبَ قَوْمٌ بِالرِّيحِ وَقَدْ رَأَى قَوْمٌ الْعَذَابَ «Қауым сөзі екі рет аталған. Араб тілінің қағидасы бойынша біріншісінде нәкира (белгісіздік), екіншісінде мағрифа (белгілі) ретінде айтылуы керек. Яғни, екіншісінде القوم «әл-қауым» ретінде жазылуы керек еді. Бірақ бұл жерде екеуі де قوم «қауым» деп келген. Олай болса бұл жерде екі бөлек қауым болса керек. Сондай-ақ бұл мәселеге қатысты келген аяттарда, желмен апатқа ұшырағандардың жоғарыдағы сөзді айтқандар екені білдірілген.

Ибн Хажар былай дейді: «Нәжм» сүресінде Алла тағала: «Бұрынғы Ад қауымын жойған да – бір Өзі»34 деп бұйырды. Бұл аятта басқа бір Ад қауымы екені айтылған. Екінші Ад қауымына қатысты оқиғаны Ахмад ибн Ханбал жеткізген. Тирмизи, Нәсәи және ибн Мәжа бұл оқиғаның кейбір жерлерін ғана келтірген. «Aхқаф» сүресінде аталған Ад қауымы – біраз ғасырдан кейінгі Ад қауымы. Олай болса аяттағы أَخَا عَادٍ «Ад туысқаны»35 Һуд (а.с.) пайғамбар емес, басқа пайғамбар».

٤ وَعَنْ أَبِي ذَرٍّ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِنِّي أَرَى مَالَا تَرَوْنَ، وَأَسْمَعُ مَالَا تَسْمَعُونَ، أَطَّتِ السَّمَاءُ وَحَقَّ لَهَا أَنْ تَئِطَّ، مَا فِيهَا مَوْضِعُ أَرْبَعِ أَصَابِعَ إِلَّا وَفِيهِ مَلكٌ وَاضِعٌ جَبْهَتَهُ للّهِ تَعَالَى سَاجِدًا، وَاللَّهِ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ لَضَحِكْتُمْ قَلِيلًا، وَلَبَكَيْتُمْ كَثِيرًا، وَلَمَا تَلَذّذْتُمْ بِالنِّسَاءِ عَلَى الْفُرُشِ، وَلَخَرَجْتُمْ إِلَى الصُّعُدَاتِ تَجْأرُونَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى، لَوَدِدْتُ إِنِّي شَجَرَةٌ تُعْضَدُ« أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ. وَمَعْنَى «أَطَّتِ السَّماءُ»، أَيْ كَثْرَةُ مَا فِيهَا مِنَ الْمَلَائِكَةِ قَدْ أَثْقَلَهَا حَتَّى أَطَّتْ: أَيْ: صَوَّتَتْ وَهَذَا مَثَلٌ، وَ إِيذَانٌ بَكَثْرَةِ الْمَلَائِكَةِ. وَإِنْ لَمْ يَكُنْ ثمَّ أَطِيطٌ وَالْجُؤَارُ: اَلصِّيَاحُ: أَيْ: تَسْتَغِيثُونَ، وَقَوْلُهُ «لَوَدِدْتُ إِنِّي شَجَرَةٌ تُعْضَدُ» مُدَرَّجٌ فِي الْحَدِيثِ مِنْ قَوْلِ أَبِي ذَرٍ .

4. (1681) Әбу Зәрр (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Мен сендердің көрмегендеріңді көремін, естімегендеріңді естимін. Көк шықырлады, шықырлауы да керек. Көкте төрт саусақ сиярлық бос орын жоқ еді, барлық жерде Аллаға сәжде үшін маңдайын қойған періште бар. Аллаға ант етейін, менің білгенімді сендер білгендеріңде аз күліп, көп жылар едіңдер, төсектерде әйелдермен ләззат алмас едіңдер, жолдарға, шөлдерге шығып Аллаға жалбарынар едіңдер». Осы хадистің соңына Әбу Зәрр (р.а.) мынадай қосымша мәлімет келтірген: «Әттеген-ай, қопарылып құлаған бір ағаш болсамшы»36.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. «Көктің шықырлап дыбыс шығаруы» дегенді Тиби «Періштелердің ауырлығы, ауыртпалығы» деп түсіндіреді. Хадисте айтылғандай періштелер өте көп, бұл көптік себепті көк шықырлаған. Шын мәнінде, бұл – періштелердің көптігін білдіру үшін айтылған мысал еді. Бұл жерде нақты шықырлау болмаса да, Алланың ұлылығын білдіру үшін айтылған астарлы сөз деуге болады». Бұл жорамалға Алиул-Қари мынадай қайшы пікір айтып былай дейді: «Расулалланың (с.а.с.) сөзінің ақиқаты тұрғанда қандай қажетті себеппен астарлы мағынаға барамыз?! Бұл жерде ақыли әрі нақли тұрғыдан хадистің айтып тұрғандарының орын алуы әбден мүмкін әрі астарлы мағынаға барудың қажеті жоқ. Өйткені Расулалла (с.а.с.): «Сендердің естімегендеріңді естимін» деп (адамдарға естілмесе де көктің шықырлайтынын) айтқан. Сонымен қатар, көктің сықырлауы оның мадақ, мақтау, ұлықтау кезіндегі дауысы болуы мүмкін. Өйткені аятта: «Жеті қабат аспан мен жер және ондағы күллі жаратылыс атаулы Алланы кемшілік атаулыдан пәктейді әрі ұлықтайды. Оны мадақтамайтын әрі ұлықтамайтын бірде-бір жаратылыс жоқ. Алайда сендер олардың айтқан мадағы мен ұлықтауын түсіне алмайсыңдар...»37 деп көктің Алланың ұлықтауы жайлы хабар берілген».

2. Хадистің соңындағы «ағаш болсамшы» деген қалаудың хадисті жеткізуші Әбу Зәррге (р.а.) тиесілі екенін хадисті түсіндірген ғалымдар айтқан. Хадисте адамның ақыреттік есебінің жеңіл болмайтыны, тым ауыр болатыны айтылған кезде Әбу Зәрр (р.а.) бұл ескертудің ауыртпалығын түсініп, «Қол жеткізу қиын, егер қол жеткізе алмаған жағдайда өте қорқынышты нәтижеге душар болатын сынаққа түскенше, ағаш болғанымда ғой» деп ағаш болуды армандап кеткен. Хадистерге хадис жеткізушілер тарапынан қосылған әртүрлі қосымшаларға «идраж» деп айтылады.

٥ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَوْ يَعْلَمُ الْمُؤْمِنُ مَا عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْعُقُوبَةِ مَا طَمِعَ بِجَنَّتِهِ، وَلَوْ يَعْلَمُ الْكَافِرُ مَا عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الرَّحْمَةِ لَمَا قَنَطَ مِنْ جَنَّتِهِ« أَخْرَجَهُ رَزِينٌ.

5. (1682) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Мүмін Алла алдындағы нәтижесін білгенде, жаннаттан үмітін үзер еді. Егер кәпір Алланың рахымын білгенде, жаннаттан үмітін үзбес еді»38.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис – мүміннің Алланың алдында қандай әдеп сақтауы керектігін ашық айтқан хадистердің бірі. Бұл жерде не толықтай үміт, не толықтай үмітсіздік емес, тең дәрежеде үрей мен үміт арасында болу керектігі айтылған. Ғұламалар толықтай үміт пен толықтай үмітсіздіктің екеуін де үлкен күнәлардың қатарына жатқызған. Мүмін қаншалықты қайырлы амал жасаса да, Алланың азабынан қорқуы керек, сондай-ақ қаншалықты үлкен күнәлі іс жасаса да, Алланың рахымынан үмітін үзбеуі керек.

٦ وَعَنْ أَبِي بُرْدَةَ عَامِرِ بْنِ أَبِي مُوسَى  قَالَ: «قَالَ لِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ : هَلْ تَدْرِي مَا قَالَ أَبِي لِأبِيكَ؟ قُلْتُ: لَا. قَالَ: إنَّ أَبِي قَالَ لِأبِيكَ يَا أبَا مُوسَى هَلْ يَسُرُّكَ أَنَّ إِسْلَامَنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ وَهِجْرَتَنَا مَعَهُ، وَعَمَلَنَا كُلَّهُ مَعَهُ يُرَدُّ لَنَا، وَأَنَّ كُلَّ عَمَلٍ عَمِلْنَاهُ بَعْدَهُ نَجَوْنَا مِنْهُ كَفَافًا رَأْسًا بِرَأْسٍ؟ فَقَالَ أَبُوكَ لِأبِي: لَا وَاللَّهِ، قَدْ جَاهَدْنَا بَعْدَهُ وَصَلَّيْنَا، وَصُمْنَا وَعَمِلْنَا خَيْرًا كَثِيرًا، وَأَسْلَمَ عَلَى أيْدِينَا بَشَرٌ كَثِيرٌ، وَإِنَّا لَنَرْجُو أَجْرَ ذَلِكَ. قَالَ أَبِي: لَكِنِّي أَنَا وَالذِى نَفْسُ عُمَرَ بِيَدِهِ لَوَدِدْتُ أَنَّ ذَلِكَ يُرَدُّ لَنَا، وَأَنَّ كُلَّ شَيْءٍ عَمِلْنَاهُ بَعْدَهُ نَجَوْنَا مِنْهُ كَفَافًا رَأْسًا بِرَأْسٍ، فَقُلْتُ: إِنَّ أَبَاكَ وَاللَّهِ خَيْرٌ مِنْ أَبِي. « أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ .

6. (1683) Әбу Бурда Амир ибн Әбу Мұса (р.а.) былай дейді: «Маған Абдулла ибн Омар (р.а.): «Әкемнің маған не дегенін білесің бе?» – деп сұрады. Мен «Білмеймін», – дедім. Сонда ол: «Менің әкем сенің әкеңнен: «Уа, Әбу Мұса! Расулалламен (с.а.с.) бірге ұстанған Исламымыз, онымен бірге жасалған һижретіміз, онымен бірге жасаған барлық амалдарымыз біз үшін тұрақты әрі үзілмеген амалдар болса, одан кейінгі амалдарымыздың әрбіреуінен жеке-жеке жауап беріп құтылсақ, сен осыған разы емессің бе?» – деп сұрады. Сонда әкең менің әкеме былай жауап берді: «Уаллаһи жоқ! Біз одан (яғни, Расулалладан) кейін жиһад жасадық, намаз оқыдық, ораза ұстадық, көптеген жақсылықтар жасадық. Біз арқылы көптеген адам мұсылман болды. Біз осының бәрінің сауабынан үміт етеміз». Әкем тағы да: «Бірақ мен Омардың: «Жанымды уысында ұстаған Аллаға ант етемін, бұлардың бізде тұрақты қалуын, одан (яғни, Расулалладан) кейін жасағандарымызға жеке-жеке жауап беріп құтылуды қалаймын», – деді. «Сонда мен араласып: «Сенің әкең, уаллаһи, менің әкемнен қайырлы екен» дедім»39.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаят сахабалар арасында үрей пен үміт мәселесінің қалай орын алғанын көрсетеді. Бұл хадистен әзірет Омардың (р.а.) Алла елшісінен (с.а.с.) кейін сауапты, жақсы амалдар жасаумен қатар күнәлі, жаман істер жасаудан қорыққанын, сондай-ақ сауапты, жақсы амалдарының күнәлі, жаман істерін жасыруға жетерлік болса қуанатынын айтқанын түсінеміз.

Осылай ойлаған әзірет Омарды Әбу Бурда ризашылықпен еске алып, әкесі Әбу Мұсадан үстем екенін айтқан. Негізінде, әзірет Омардың үстем екендігі ғұламалар тарапынан қабыл етілген. Бірақ Әбу Бурда бұл жерде жақсы амалдарға сеніп қалмау мәселесінде әзірет Омар ойының үстемдігін айтқан. Әзірет Омардың (р.а.) үрейінің күшті болуы себепті, үміті басым Әбу Мұсадан басым тұрған. Өйткені ғұламалар үрейдің үміттен үстем тұратынын қабыл еткен. Өйткені адам баласы жақсылық жасау ниетімен істеген әр амалында кемшіліктен ада бола алмайды. Сонымен қатар үміттің адам баласын өзін ұнату мен жалқаулыққа түсіру ықтималы бар. Ал үрей болса тәубе ету мен кешірім тілеуге жетелейтіндігіне кепілдік бар.

---

Ғаламның жаратылысы

Жалпы ТҮСІНДІРМЕ:

Тіршіліктің бастауы, әлемнің жаратылуы – сонау ғасырлардан бері жан баласын толғандырған маңызды мәселелердің бірі. Әрбір ақылды кісі өзінің бұл ғаламға қайдан келгенін, қайтіп келгенін, кімнен тарағанын білгісі келіп, сан сауалдарға жауап іздері анық. Адам баласы өзі жайында ой толғатып қана қоймай, аспандағы жарқыраған Күн мен нұрын шашқан Айдың, тіпті жымың қаққан жұлдыздардың да белгілі бір ережеге бағынатынын байқап, осынау ғажайып ғаламның сырын білуге құмартатыны рас.

Құпия әлемнің мәнін ұғынуға тырысқан адам атаулы, әлемнің неден бастау алғанын сұрап қана қоймай, немен аяқталарына да ой жүгіртеді. Шыр етіп дүниеге келсе де, артынша құпия өмірдің заңдылығымен сол дүниемен қош айтысады. Міне, осының бәріне салмақты сұрақ қойып, жауабын табуға тырысады.

Қайдан келдік? Қайда барамыз? Бұл дүниеге не үшін келдік?

Бұл сұрақтарға қатысты философиялық ойлар мен теориялар толассыз айтылған. Матералистер кездейсоқтықтан бастау алып кіршіксіз керемет ғаламға айналғанын айтса, дін өкілдері де Құдайдың жаратқандығын алға тартқан. Ал тылсым күштерге сенетіндер өз пікірлерін білдірген.

Дін «Әлем кездейсоқтан пайда болды» деген ұғымды жоққа шығарып, керемет реттілікпен қозғалған ғаламшарлар, есептелген уақытынан бір минутта кешікпейтін күн, белгілі бір мезетте қараңғылығымен айналаны бүркейтін түн, осының бәрін жасау тек Ұлы Құдірет иесі, Шебер жаратушының қолынан келеді» – деп жар салады. Тіпті есі дұрыс ақыл иелері жер бетіндегі ғажайып реттілікті көріп, ұсақ-түйек болмашы нәрселердің босқа жаратылмағандығын ескеріп, осыншама нақты есеп-қисаппен жұмысын жасаған ғаламның асқан шебер, дана Жаратушының құдіреті деп сенеді.

Құдіреті шексіз Жаратушы «Кун!» (бол) деп бұйырғанында, жаратылыс ағашының «дәнегі» пайда болып, артынша «бәйтерек болып жайқалып», соңында «адам» атты жемісін беретін кемеліне толысқан. Пайғамбарымыз – жаратылыстың жауһары, адамзаттың ең асылы, гауһары. Бізге жеткен аяттардың арқасында адамның жаратылысынан бастап жер мен көктің жаратылысына дейін, тіпті тылсым әлемде өмір сүретін жын мен шайтанның жайынан хабардар боламыз.

١ عَنْ عِمْرَانٍ بْنِ حُصَيْنٍ  قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ  الْمَسْجِدَ فَأتَى نَاسٌ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ، فَقَالَ: اقْبَلُوا الْبُشْرَى يَا بَنِي تَميمٍ، فَقَالُوا: بَشَّرْتَنَا فَأَعْطِنَا مَرَّتَيْنِ، فَتَغَيَّرَ وَجْهُهُ، ثُمَّ دَخَلَ عَلَيْهِ نَاسٌ مِنْ أَهْلِ الْيَمَنِ، فَقَالَ: اقْبَلُوا الْبُشْرَى يَا أَهْلَ الْيَمَنِ إِذْ لَمْ يَقْبَلْهَا بَنُو تَمِيمٍ، قَالَوا: قَبِلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ، ثُمَّ قَالُوا: جِئْنَا لِنَتَفَقَّهَ فِي الدِّينِ، وَلِنَسْأَلَكَ عَنْ أوَّلِ هَذَا الْأَمْرِ مَا كَانَ؟ قَالَ: كَانَ اللَّهُ تَعَالَى، وَلَمْ يَكُنْ شَيْءٌ قَبْلَهُ، وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ، ثُمَّ خَلَقَ السَّمَاواتِ وَالْأَرْضَ، وَكَتَبَ فِي الذِّكْرِ كُلَّ شَيْءٍ. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ وَالتِّرْمِذِيُّ .

1. (1684) Имран ибн Хусейін (р.а.) былай дейді: «Мешітке Расулалланың (с.а.с.) жанына бардым. (Сол уақытта) Бәни Тәмим тайпасынан бір топ адам келді. Алла елшісі оларға: «Сүйінші! Уа, Бәни Тәмим!» деп сөзін бастады. Олар да бірден: «Бізді сүйіншілеген екенсің, ендеше, бәйтул-малдан екі рет сүйіншіңді бер!» деп талап етті. Бұл сөздерді естіген Расулалланың (с.а.с.) жүзі бірден өзгеріп сала берді. Алла елшісінің (с.а.с.) құзырына (Хайбардың жорықтары аяқталған уақыт) Йемен халқынан бір топ (Ашғари) келіп кіреді. Алла расулы оларға: «Уа, Йемен жамағаты! Бәни Тәмим тайпасының қабыл алмаған сүйіншісін, бәлкім, сіздер қабыл аларсыздар!» – деді. Олар: «Қабыл алдық, уа, Расулалла! – деп сөздерін ары қарай жалғастырды: «Біз дінімізді үйренуге әрі жаратылыстың бастауы неден екенін сұрап білуге келдік!» – деді. Осы сөздерді естіген Расулалла (с.а.с.) жаратылыс атаулы мен Арштың қалай жаратылғанын баян етті: «Ешбір нәрсе жаратылмай тұрып тек Алла бар еді. Аршы су үстінде орналасқан болатын. Содан кейін аспан әлемі мен жерді жартты. Сосын «Зікір» деп аталатын тағдыр дәптеріне ақыр заманға дейінгі барлық нәрсені жазды»40.

٢ وَعَنْ أَبِي رَزِينٍ الْعُقَيْلِيِّ  قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ: أَيْنَ كَانَ رَبُّنَا قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ خَلْقَهُ؟ قَالَ: كَانَ فِي عَمَاءٍ، وَمَا تَحْتَهُ هَوَاءٌ، وَمَا فَوْقَهُ هَوَاءٌ، وَخَلَقَ عَرْشَهُ عَلَى الْمَاءِ . قَالَ أَحْمَدُ، قَالَ يَزيدُ: «الْعَمَاءُ»: أَيْ لَيْسَ مَعَهُ شَيْءٌ. « أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ .

2. (1685) Әбу Рәзин әл-Уқайли (р.а.) былай дейді: «Уа, Расулалла, – дедім, – жаратылыс атаулыны бар етпес бұрын Ұлы Раббымыз қайда еді?» Сонда Алла елшісі маған былай жауап берді: «Амада болатын. Астында да ауа жоқ, үстінде де ауа жоқ. Әрі Аршын су үстіне жаратты».

Ахмад ибн Ханбал былай дейді: «Язид мынаны айтты: «Әл-Ама» – «Алладан басқа ешбір нәрсенің жоқтығы» деген сөз»41.

٣ وَعَنْ طَارِقٍ بْنِ شِهَابٍ  قَالَ: «قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ : قَامَ فِينَا رَسُولُ اللَّهِ  مَقَامًا فَأَخْبَرَنَا عَنْ بَدْءِ الْخَلْقِ حَتَّى دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ الْجَنَّةَ، وَأَهْلُ النَّارِ النَّارَ. حَفِظَ ذَلِكَ مَنْ حَفِظَهُ، وَنَسِيَهُ مَنْ نَسِيَهُ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

3. (1686) Тариқ ибн Шиһаб (р.а.) былай дейді: «Омар ибн әл-Хаттаб былай деді: «Бір күні Расулалла (с.а.с.) орнынан түрегеліп, жаратылыстың неден бастау алғанынан бастап (өтіп кеткен және болашақта болатын жайттарды) жаннат жамағатының жаннатқа, тозақтықтардың тозаққа кіретініне дейінгі нәрселерді баян етті. Бір бөлігі бұл айтылғандарды есінде сақтап қалды, бір бөлігі ұмытты»42.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыдағы үш риуаят әлемнің жаратылуы жайын сөз етеді. Бұл хадистерде жаратылыстың неден бастау алғанын қамтитын мәліметтер болғанымен, адам ақылының қорытуы қиынға соғатын тұстары да бар. Біз хадистердегі нақты нәрселерді жіпке тізіп қарайық:

• Ешбір жаратылыс болмай тұрып тек Алла тағала бар болған.

• Алдымен суды, сосын су үстіне Аршты жаратты.

• Содан кейін аспан әлемін, артынша жерді жаратты.

• Күлі болып-бітетін нәрселерді тағдыр кітабына жазды. Қазіргі болып жатқан жайттар осы тағдыр кітабының желісімен жүріп жатыр. Мұнда кездейсоқтық деген атымен жоқ.

• Расулалла (с.а.с.) жаратылыстың бастауы және оның немен аяқталатыны жайында сұраған адамдарға түсіндіруге тырысқан.

Мінеки, сол хадистерден бізге жеткен мәліметтер арқылы әлемнің жаратылысына байланысты ақпараттарға қанық болып, ойды сан-саққа жіберетін құрғақ пайымдар мен бос болжамдарға алданбай дұрыс тұжырым жасай аламыз.

2. Хадистердегі мәні ашылмаған сөздерге тоқталар болсақ:

• әл-Ама «الْعَمَاءُ» сөзінің тілдік мағынасына үңілсек, «бұлт» деген сөзге саяды. Ал бірақ Алла Тағалаға қаратылып айтылғанда сөздің астарында басқа мағына жатқанын байқауға болады. Алтын ғасыр ғалымдары Алла Тағалаға қатысты дәйексіз болжам айтудан тартынып, «сөздің асыл мағынасын білмейміз» деген. Бұл сөз басқа бір риуаятта الْعَمَا деп келген. Егер риуаяттағы осы сөз қолданылса, онда «Тек Өзі ғана, басқа еш нәрсе жоқ» деген мағынаға келеді. Әл-Ама: «Бұл адам ақылы жетпейтін, негізгі мағынасының мәнін ашуға тілі жетпейтін нәрсе» деп те айтқан. Әзһари: «Біз бұған иман етеміз, бірақ «Қалай?» деп сұрақ қойып, қазбаламаймыз», – деген. «Раббымыз қайда еді?» деген сұрақтың қате қойылғанын ескеріп: «Раббымыздың Аршы қайда еді?» деп қойылуы керек деп жеткізген. Егер сұрақ осылай қойылған жағдайда «Амада болған нәрсе» Арш-иләһи екенін түсінеміз. Яғни, «Ама» Алла Тағаланың мекені емес, Алла Тағала жаратқан Арштың мекені болуы керек.

• Aрш – Расулалланың (с.а.с.) бізге айтып кеткен, мағынасы толық ашылмаған сырлы сөздердің бірі. Тілдік мағынасы бойынша ұлықтық пен даңқты көрсететін бірнеше нәрсеге айтылады. Патшалардың отыратын тағын да арш деп атайды. Алла тағаланың алғаш жаратқан асыл, ұлы нәрселеріне де арш деген атау берген. «Аршулла» деп Алла Тағалаға телініп айтылған. Яғни, Ұлы жаратушының құдіретімен жоқтан бар етілген алғашқы махлуқ (жаратылған нәрсе) дегенге саяды.

Кәлам ілімінің ғалымдары мен өткен ғасырлардың ғұламалары Аршты «Ғаламды жан-жағынан қоршаған кеңістік» деп сипаттайды. Алайда бұл мәселені бүге-шүгесіне дейін зерттеген ғалымдар Арштың түсін түстеп, сипаттама беру адам ақылы жетпейтін нәрсе деп түсіндіреді. Тек Аршқа қатысты бізге жеткен (риуаяттарда) түсіндірмелерде, оның адам баласы өмір сүрген ғаламшармен салыстырғанда тым үлкен, алып жаратылыс екені жазылған.

3. Бұл баптың алғашқы хадисінен жаратылысқа қатысты сұрақ қоюдың рұқсат екенін аңғаруға болады. Ал қалған хадистерден ешкім сұрақ қойып, бұл тақырыптан сөз етпесе де осыған қатысты білім берудің орынды екенін түсінеміз.

4. Бірінші хадистен Йемендіктердің діни және рухани мәселелерде тереңдегенін, ал Тәмимдықтардың дүние тіршілігін көбірек уайым еткенін байқаймыз.

Күрсі, арш және орбита

«Күрсі» сөзі Құранда екі жерде берілген. Бірінде иләһи Күрсіні меңзеп айтқан. Ал Арш сөзін көп кездестіруге болады. Тек иләһи Аршқа қатысты жиырма екі жерде айтылған. Мұндағы иләһи сөзінің астарында не жатыр? Осы мәселенің мәнін ашу үшін ғалымдар ізденіп, пікір таластырып, өз ойларын ортаға салған. Әлбетте, біз мұнда сонау тарихтағы талас-тартыстарды талқыламаймыз. Мақсатымыз – қажет болса хадистен немесе аяттан бірнеше мысал келтіріп, осы тақырыпта ізденіп, зерттеу жүргізген ғұламалардың қалдырған еңбектерін назарыңызға ұсыну.

Сөз басында мынаны айта кетейік: Құран кәрім астрономия кітабы емес. Негізгі мақсаты – Раббул-аләмин болған Алла тағаланы таныту, Оған жасалатын құлшылықтың қалай атқарылуын үйрету. Жер-жаһан және оның ішіндегілер не үшін жаратылған, олар неден жаратылған, тіршілік ағынының тірелер тұйығы қай жер, жер бетінде халифалығын жүргізген адамның жаратылу мақсаты не? Міне, осы сияқты мәселелерге қатысты ақпарат береді. Бұл асыл мақсаттарды орындаудың, артынша білім алудың, дамып-өркендеудің кейбір сырларын ашып, жол сілтейді. Осылайша әр ғасырдың адамдарды қасиетті Құран кәрімді көшбасшы етіп, оны оқып, өз заманының дертінің дауасын тауып, көкейіндегі сұрақтарға жауап алып отырған.

Күрсі мен Аршқа қатысты аяттарды да осы шеңбер ішінде қарастыру керек. Құран кәрім Алла Тағаланың жаратылысқа орнатқан иләһи үстемдігін осы сөздерімен түсіндірген. Міне, сондықтан Күрсі мен Арш сөздерінің асыл мағынасын ұғынуға тырысқан жөн. Сол себепті бұл сөздердің мағынасына тереңірек үңілсек, мыналарды байқаймыз:

«Күрсі» сөздікте үстіне отыратын, сүйенетін нәрсеге айтылған. Кейбір тәпсірлерде «Күрсі» орындыққа отырған адамның аяғын жерге тигізбес үшін жасалған ағаш. Қазіргі уақыттарда мұны пластиктен, теріден тағы басқа да нәрселерден жасайды. Иләһи сұлтандықтың ұлылығын түсінуде біз қолданған тілдік мағынадағы Күрсіні елестетуден аулақ болған жөн. Өйткені «Бақара» сүресінің 255-аятында Алла Тағаланың құдіретіне байланысты: «Оның (шексіз билігінің көрінісі болған) Күрсісі күллі аспан ілімі мен жерді толық қамтыған. Күллі аспан әлемі мен жерді қызғыштай қорып, сақтап тұру Ол үшін бұйым емес» деп жазылған.

Тәпсіршілер күрсі сөзін «ілім және құдірет» деп түсіндіреді. «Алланың күрсісі – Оның ілімі мен құдіреті» деп жазады. Аллаға мекен, түр-сипат беретін тілдік мағынадағы сөздерді мейлінше қолданбаған.

Арш деп патшалардың отырған тағын айтады. Бұл да күрсі сияқты иләһи мәртебені бейнелейтін атау. «Юнус» сүресінің 3-аятында «Аршқа истиуа етті (яғни арышқа шексіз билігін жүргізді)». Ал басқа бір аятта «Алып Арштың иесі екенін» жеткізеді. Құран Кәрімде осы екі мағына бірнеше жерде келген.

Күрсі мен Арштың иләһи құдіретінің шексіздігін онымен қоса әрбір жаратылыстың иләһи назар мен қадағалауда болатынын толыққанды түсіну үшін басқа де мәліметтерді назарларыңызға ұсынамыз.

Күрсі қатар орналасқан жеті қат аспанның сыртында. Ал жеті қат аспан әлемін құшағына алған Күрсі Арштың ішінде. Яғни, жеті қат аспан, оның сыртында Күрсі, ал оның сыртында Арш. Осы тақырыпқа қатысты жеткен мәтіндерді кейбір тәпсіршілер былай түсіндіреді: «Жер мен көк Күрсінің ішінде, Күрсі Арштың ішінде».

Алла елшісі (с.а.с.) Күрсінің үлкендігін салыстырмалы түрде былай сипаттаған: «Жеті қат аспан, Күрсінің жанында қалқанның ішіне тасталған жеті тал дирхам іспеттес».

Ал ибн Аббас былай түсіндіреді: «Егер жеті қат аспан мен жеті жер бір-бірімен біріктірілсе, Күрсінің жанында олар шөлге тасталған сақина тәріздес болып қалады».

Егер Күрсінің көлемі осыншама үлкен болса, Күрсіні ішіне алған Арштың көлемі қандай болмақ?

Бұл сұрақ өз заманында Расулаллаға (с.а.с.) қойылған. Оның жауабы былай берілген: «Алла атымен ант етейін, жеті қат аспан мен жеті қат жер Күрсінің жанында шөлге тасталған (темір) жүзіктің көлеміндей-ақ. Ал Күрсі Арштың қасында да дәл осындай дәрежеде»43.

Әлем шар тәріздес пе?

Жоғарыдағы түсіндірмелерге қарасақ, жер-әлемнің домалақ екені көзге елестейді. Осы тақырыпқа қатысты жеткен риуаяттар да баршылық. Өткен ғасыр тәпсіршілері әлемді күмбез сөзін қолдана отырып сипаттаған. Ең ортасында жер әлемі және жұлдыздар орналасқан, бұл – бірінші аспан. Одан кейін қатарынан жеті аспан бір-бірін қоршай орналасқан. Жеті аспанның сыртында Күрсі, ал оның сыртында Арш орналасқан. Бұлар бір-бірінің үстіне тізіліп жаратылмаған, шар сияқты әрқайсысы бір-бірін қамти орналасқан.

Алла тағаланың Аршқа истиуа жасауы күллі жаратылыс атаулыны толық меңгеріп, шексіз үкімін жүргізетінін көрсетеді. Мұнда адам қиялы жетпейтін, елестетуі мүмкін болмаған шексіз Құдірет жатыр. Ол Ұлы Жаратушы Құран кәрімнің аятында «Оған тіпті бұтақтан үзіліп түскен бір тал жапырақтың да жайы мәлім»44 деп, әлемді бүге-шүгесіне дейін ілімімен қамтитынын, құдіретімен қалағанынша үстемдігін жүргізетінін айтқан.

Аллаға мекен беруге бола ма?

Құран Кәрім мен хадистерде Жаратушының ұлылығы мен құдіретін түсіндіруде «истиуа» сөзінің қолданылғанына қарап, тура мағынада түсініп, Аллаға мекен беріп, адамға ұқсату – Ислам түсінігіне қайшы. Жоғарыда айтқанымыздай, Құран аяттарында жазылғандай, Ұлы Жаратушының ешқандай серігі жоқ. Ол еш нәрсеге де ұқсамайды. Айналадағы мақлұқатқа ұқсатып, түрлендіру – адасу. Жаратылған нәрсеге ұқсатып мекен беру де қате ұғым. Тек Алланың Ұлылығын көрсету, түсіндіру барысында аят-хадистер Күрсі мен Арш сөздерін қолданған. Мәтіндерде жазылған түсіндірмелердің көмегімен көптеген иләһи ақиқаттарды ұғына аламыз. Алла тағалаға қатысты айтылған ақпараттардың астарында не жатқанын, көзделген мағынаның не болғанын түсіну үшін тәпсірлер мен түсіндірмелерге үңілу ләзім. Өткен ғасыр ғалымдары да дәл солай жасаған.

Құран кәрім Алла Тағаланы біздерге танытып, «күре тамырымыздан да жақын» екенін айтса, тағы бір аятта: «Сәжде ет, Оған жақында» деп, сәжде еткен уақытта Аллаға жақын болатынымызды жеткізген.

Бірінде «күре тамырларыңнан да жақынмын» десе, енді бірінде «Сәжде еткенде өте жақын боласыңдар» делінген. Бұл қарама-қайшылық иман түсінігімен, аяттың астарын, көзделген мағынаның не екенін білуге, ой жүгіртуге ишарат етеді. Шындығында, Алла Тағала кемшілік атаулыдан пәк, қате-кемшіліктен ада.

٤ وَعَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَى الْعَقْلَ. قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ فأَقْبَلَ، ثُمَّ قَالَ لَه: أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ، فَقَالَ: مَا خَلَقْتُ خَلْقًا أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْكَ، وَ لَا أُرَكِّبُكَ إِلَّا فِي أَحَبِّ الخَلْقِ إلَيَّ». أَخْرَجَهُ رَزِينٌ .

4. (1687) Ибн Мәсғуд (р.а.) былай дейді: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Алла Тағала ақылды жаратқанда оған: «Кел!» деді, ақыл келгенде, «Кері қайт!» деп әмір етті. Ол Оның әмірін бұлжытпай орындады. Осы кезде ақылға былай деп айтты: «Мен сенен басқа өзім үшін сүйікті нәрсе жаратпадым. Сені мақлұқаттың ең ардақтысына орналастырамын»45.

ТҮСІНДІРМЕ:

Рәзиннің қосымша жазбалары деп келген мәліметтің қай дереккөздерден алынғаны көрсетілмеген. Алайда ибн Хажар «Фәтхул-Баридегі» №1684-ші ретте келген Имран ибн Хусейіннің хадисіне түсіндірме жасау барысында алғашқы жаратылған нәрселердің ретін айтып, олардың алғашқысы болып ақылдың тұрғанын баян еткен. Алайда أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلُ «Алла ең бірінші ақылды жаратты» деген риуаятты жеткізе келе хадис тізбегінің сахих еместігін айтқан. Тіпті «Маталибул-Әлияда» Харис ибн Әбу Усаманың «Муснәдынан» ақылға байланысты жеткен отызға жуық хадистің жоғарғы жағына: «Барлығы да жалған, ойдан құрастырылған» деп жазған.

Міне, сол себепті ақылға байланысты жеткен хадистердің дұрыстығын, тізбегінің қатесіздігін саралап, жіті қадағалау керек.

٥ وَعَنْ جَابِرٍ  قَالَ: «قَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ : أُذِنَ لِي أَنْ أُحَدِّثَ عَنْ مَلَكٍ مِنْ مَلَائِكَةِ اللَّهِ تَعَالَى مِنْ حَمَلَةِ الْعَرْش: أَنَّ مَا بَيْنَ شَحْمَةِ أُذُنِهِ إِلَى عَاتِقِهِ مَسِيرَةُ سَبْعِمِائَةِ عَامٍ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ .

5. (1688) Жәбир (р.а.) былай дейді: «Расулалла: (с.а.с.) «Маған Алла Тағаланың Аршын таситын періштелерінің біріне қатысты риуаят етуіме рұқсат берілді» дей келе сөзін былай жалғастырды: «Оның (періштенің) құлақ сырғалығы мен желкесінің арасы жеті жүз жылдық қашықтықты қамтиды»46.

ТҮСІНДІРМЕ:

Расулалланың (с.а.с.) осы хадисінен мынаны түсінеміз:

• Аршты періштелер тасиды. Олар (хәмәлә) «тасушылар» деп аталады.

• Арштың үлкендігін елестету адам баласының ақылына сыймайды. Өйткені сол Аршты таситын періштелердің құлағы мен желкесінің арасы