Сөз басы

Еліміз егемендігін алғалы бері халқымыз асыл дінімен қайта қауышып, санасынан күштеп өшірілген қасиетті құндылықтарымен қайта табысып жатқандығы баршаға мәлім. Осы құндылықтарымыздың басында тұратын қасиетті кітабымыз Құран Кәрімнің «Оқы!» деген әмірмен басталуы тегін болмаса керек. Бұл әмір мұсылман баласының ең сүйікті сипатының білім-ғылымға деген талпыныс болу керектігін білдіреді. Дегенмен «Оқитын кітап көп, қайсынан бастаймыз? Таңдау жасау өте жауапты әрі қиын мәселе емес пе?» деген сұрақтың туары сөзсіз. Мұсылман баласы дінін әліпбиінен бастап жақсы үйреніп, дұрыс түсінуге тырысады. Сол себепті Аллаға деген шынайы құлшылықты, өмірдегі міндеттерімізді үйрететін кітаптарды оқудан бастайтындығымыз белгілі. Осындай кітаптар тізбегінің басында Құран тұратындықтан, Құранды дұрыс түсіну үшін хадистерге жүгінетініміз рас. Хадистерді оқымасақ, олардың мағынасын дұрыс түсінбесек, мұсылманшылығымызды кемелдендіре алмаймыз. Алайда хадис саласы өте ауқымды болғаны соншалық – тіпті осы салада жазылған еңбектерді оқып шығуға бір кісінің ғұмыры жете қоймауы мүмкін. Сол себепті сонау һижри жыл санауының алғашқы күндерінен бастап ғалымдарымыз хадистерді жүйелеуге кірісіп, ең қажетті, ең пайдалы дегендерін бір кітапқа жинақтауға тырысқан. «Кутуб ситта» деген атпен әйгілі болған алты хадис кітабы – осындай қажыр-қайраттан туған еңбек. Яғни, осы алты кітап адам баласының мұсылманшылығын кемелдендіретін, өмірдің барлық саласына қатысты хадистерді жинақтаған. Осы еңбектерді түсіндірмесімен бірге оқыған әрбір мұсылман дінін жақсы үйренетіндігі анық. Себебі «Кутуб ситтадағы» хадистердің ең басты ерекшелігі – хадистердің сахих болуына аса сақтықпен қаралғандығында. Яғни, «хадис» деп келген хабардың шынымен-ақ ардақты Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өз сөзі екендігіне бұлтартпас дәлел табылса ғана кітаптарына енгізген. Осы құндылықтарымыздың бірі һәм бірегейі болған әйгілі алты кітаптың («Кутуб ситта») хадистері мен ондағы түсіндірмелерді төл тілімізде халқымызға ұсынуды бүгінгі қалам ұстап жүрген азаматтардың борышы деп білдік. Әр мұсылманның шаңырағында өз тілімізде жазылған осы хадистер жинағының түсіндірмесі болса һәм үздіксіз әрі жүйелі оқылса, халқымызға пайдамыздың тигені дейміз. Тек бұл ғана емес, елімізде Ислам дінін ғылыми тұрғыда зерттеп, Қазақ ғылымына үлес қосқысы келген ғалымдарға да төл тілімізде пайдалана алатындай, ғылыми дәрежеге лайықты еңбек жазу да көзделді. Бұл туынды ұжым болып атқарылған еңбек болғандықтан, мұнда тек қаламгерлер ғана емес, кітаптың жазылуы мен қатталып баспадан шығуына дейінгі аралықта ат салысқан жанашырлардың маңдай тері мен табан ақысы бар.

Сондай-ақ кітабымыздың бас жағында «Хадис деген не?» «Сүннеттің қандай түрлері бар?» деген сынды сұрақтарға жауап берумен қатар, «Кутуб ситта» авторларының өмірбаяндары мен еңбектері жайлы қысқа-нұсқа мәліметтер келтірдік.

Еңбегіміз елімізге пайдасын тигізіп, руханиятына қызмет етсе екен деген ізгі ниеттеміз.

Хадис деген не?

Ислам дінінің Құран Кәрімнен кейінгі басты қайнар көзі ретінде ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хадистері тұрады. Құран Кәрім – жаратылыс заңдылықтарына байланысты мәселелерді толықтай қамтыған теңдессіз кітап. Ал хадистер болса, Құран Кәрім аяттарының өмірде қалай жүзеге асатынын үйрететін пайғамбардан келген үлгі-өнеге. Негізінен, Құран Кәрім аяттарының біраз бөлігі мағына тұрғысынан толықтай түсіндірілген болса, басым бөлігі жалпылама түрде берілген. Сондықтан Алла Тағала Құран Кәрімде жалпылама түрде берілген аяттардың мағынасын ашып түсіндіру міндетін тікелей Мұхаммед пайғамбарға (с.а.с.) жүктеген. Демек, Алла елшісінің хадистері Құран Кәрімнің ең алғашқы һәм басты тәпсірі деуге болады. Ендеше, хадис – мұсылман баласының аса қажетті қайнар бұлағы, өйткені қасиетті Құран Кәрімдегі әмірлер мен тыйымдардың мәні мен маңызын хадистерден үйренеміз.

Хадис – ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.с.) айтқан сөздеріне, жасаған іс-әрекеттеріне (әфғал) және әртүрлі жағдайларына қатысты мән-жайларды қамтитын ғылым атауы.

Хадис – «айту, түсіндіру» деген мағынаны білдіретін «тахдис» сөзінен туындаған «хабар беру, ақпарат жеткізу» деген етістіктен туатын зат есім. Уақыт өте келе Пайғамбарымызға телінген әрбір сөз, қимыл-әрекет және тақрир (құптау) «хадис» деп аталған. Бұл жайлы Ибн Хажар: «Шариғат бойынша хадис дегеніміз – Пайғамбарымызға қатысты барлық нәрсе»1, – деген.

Кейбір ғұламалар «хадис» сөзінің мәнісін «иләһи шабыттан нәр алған ақиқат» деп түйсінген. Бұл да Құран Кәрім мен сүннеттің арасындағы айырмашылықты нақтылау тұрғысынан өте маңызды. Ибн Мажәнің «Сүнән» атты хадистер жинағындағы Ибн Масғудтан жеткен хадис бұл пікірді нақтылай түседі. Алла елшісі (с.а.с.) онда былай дейді:

إِنَّمَا هُمَا اِثْنَتَانِ: اَلْكَلَامُ وَالْهَدْىُ، فَأَحْسَنُ الْكَلَامِ كَلَامُ اللّٰهِ وَأَحْسَنُ الْهَدْيِ هَدْىُ مُحَمَّدٍ

«Олар өзі екеу: бірі – кәлам (сөз), екіншісі – һидаят (тура жол). Кәламның ең жақсысы – Алланың сөзі, һидаяттың ең жақсысы – әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) жолы»2.

Пайғамбарымыз (с.а.с.) өз сөздерін «хадис» деп атағанды дұрыс көрген. Сөйтіп өз сөзі мен өзгенің сөзін бір-бірінен ажыратып қана қоймай, хадис саласының термині ретінде бұл сөздің қай жерде қолданылуы керектігін де ескерткен.

Пайғамбар сөздері дегеніміз – Пайғамбарымыздың Құран аяттарынан тыс айтқандары. Ал іс-әрекеттеріне пайғамбарлық міндетін атқарған кезеңдегі іс-амалдары жатады. Бұлардың көпшілігіне мойынсұнып, бағынуға міндеттіміз.

Фиқыһ ілімінде осы екінші түрге жататын іс-әрекеттерге көп назар аударылмаса да, хадис ілімінде бұған әрдайым айрықша мән беріліп келген. Хадис ғалымдары Пайғамбарымыздың хал-жағдайына (ахуал) қатысты жайттарды хадис ілімінің аясына кіргізгенімен, фиқыһ ғалымдары кіргізбеген. Фиқыһ ғалымдарының айтуынша, егер Пайғамбарымыздың хал-жағдайына (ахуал) қатысты мәселелер оның өз ықтиярымен жасайтын амалдарына жатса, сүннеттегі «әфғал нәбәуия» деп аталатын Пайғамбарымыздың іс-әрекеттері хадис іліміне онсыз да кіреді. Бірақ Алла елшісінің (с.а.с.) болмыс-бітімі, ғұмырнамасы, ол өмір сүрген уақыт пен мекенге қатысты сияр3 кітаптарында айтылатын және шариғат тұрғысынан үкім шығаруға негіз болмайтын мәселелерге кіретін болса, мұндайды фиқыһ ғалымдары хадис ілімі аясында қарастырмаған әрі шариғат тұрғысынан үкім шығаруға негіз бола алмайды деп білген4. Дегенмен хадисшілердің пікірінше, ардақты Пайғамбарымызға (с.а.с.) қатысты нәрсенің барлығы хадис болғандықтан, хадис ілімінің аясына кіреді5.

Сүннетке келер болсақ, Алла елшісіне қатысты сөз, іс-әрекет және басқа адамдардың жасаған істері мен сөздеріне Пайғамбарымыздың қарсылық білдірмей мақұлдауы «сүннет» деп аталады. Усулул-фиқыһ (фиқыһ әдіснамасы) ғалымдарының көзқарасы бойынша, сүннет – «хадис» ұғымының синонимі.

Сүннет – Алла елшісі мен саңлақ сахабалары өмір сүрген дәуірден бастау алып күні бүгінге дейін Құран Кәріммен қатар көздің қарашығындай қорғалып, қастерленген, әр ғасырда жүздеген ірі ғұлама мойындап, кез келген мәселеде жүгініп отырған, тұп-тұнық иләһи бұлақ, шариғаттағы екінші негіз.

Құран Кәрімнің көптеген аяттарында «Сәйидул-бәшәр»6 деп бағаланған Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннетімен жүру әмір етілген7. Бұған қоса, көптеген сенімді хадистерде де сүннетті басшылыққа алудың игілігі мен шариғаттағы маңызына назар аударылған8. Қайсыбір дәуірлерде өз ақылының тар аясынан шыға алмай, тығырыққа тірелген бірлі-жарым адамдардың сүннетке қарсы пікір білдіргендерін қоспағанда, сүннет – дін мен оны ұстанудың негізгі қайнар көзі ретінде күні бүгінге дейін Құранмен бірге қастерленіп келді. Шындығында, сүннеттің Құранмен біте қайнасқаны сонша – Құранды сүннеттен, сүннетті Құраннан бөліп-жарып қарау мүмкін емес.

Сүннет – Құранның астарлы үкімдерінің мәнін айқындау, қысқаша баяндалған тұстарын жан-жақты ашып беру, «мұтлақ» (жалпы) үкімдерін пысықтап, нақтылай түсу (муқайяд), жалпы үкімдерін саралау (тахсис) қызметі тұрғысынан Құранмен біте қайнасқан деуге болады.

Намаздың рүкіндері, шарттары, дұрыс оқылуы (сиххат) және қате болуы (фәсәд), сүннеттері, әдептері, қажылық, қажылықтың ұмрадан бөлек жеке орындалуы (ифрад), қажылық пен ұмраның біріктіріліп орындалуы (қиран), қажылық пен ұмраны бөлек-бөлек екі ихраммен біріктіру (тәмәттуғ), зекет, нисап мөлшері9, түрлері және қалай орындалатыны Құранда қысқаша ғана баяндалып, сүннетте жан-жақты мәлімет берілген мәселелердің қатарын құрайды. Құран Кәрімде мирасқа қатысты аяттар жалпылама айтылғанымен, пайғамбарлардың мал-мүліктерінің мирас болмайтындығы10 бір-біріне мирас қалдыруға құқылы болған адамдардың бірі екіншісін өлтіргенде мирастан қағылатындығы11 сүннет арқылы нақты бекітілген үкімдер қатарына жатады. Бұдан бөлек, Құран Кәрімде кесімді (мұтлақ) үкімдердің көпшілігі сүннетпен нақтыланып, бекітілген (такйид). Құранда бір сөзбен болса да қозғалмаған кейбір мәселелер сүннет арқылы өз алдына талданған һәм үкімі шығарылған. Мұндай мәселелер аз емес. Мәселен, есек тұқымдастар12 мен жыртқыш жануарлар етінің харам болуын13, әке мен шешенің бауырларынан туғандармен некелесуге тыйым салынуын14 осындай үкімдер қатарына жатқызуға болады.

Осы себепті алғашқы ғасырлардан бастап күні бүгінге дейін сүннет те Құранмен бірге қастерленіп, Құран секілді қорғалып келді. Сүннетке қатысты егжей-тегжейлі талдаулар мен соны зерттеулер жасалып, алдыңғы ұрпақтан кейінгілерге кітап немесе қолжазба күйінде жетіп отырды.

Алла елшісі (с.а.с.) көзі тірісінде сүннетке бағынуды діннен бөліп-жарып қарамады. Айтқан әрбір өсиетінің кейінгі ұрпақтарға жетуін жіті қадағалап, елді осыған ынталандырып отырды. Тіпті шалғай аймақтардан хадис тыңдауға келгендерге сахабаларының кішіпейілдік танытуын талап етіп отырған. Айтқан сөздерінің міндетті түрде мұқият тыңдалып, жатталуын қадағалап, пысықтап отырғаны да белгілі. Тыңдаушылардың жақсы ұғып, жаттап алуы үшін сөздерін бірнеше рет қайталайтын. Өсиеттерін басқалардың мүмкіндігінше жазып алуына кеңес беретін.

Сахабалар да тәлімгерлік міндетімен келген адамзаттың абыройлысы әрі дәуірдің дара тұлғасы Пайғамбарымыздың (с.а.с.) тек дін негіздеріне қатысты сөздері мен іс-әрекеттерін ғана емес, жалпы табиғатына тән жай-күйі мен істерінің өзін аса мұқияттылықпен бақылап, көкейге түйіп отырған. Естігендері мен көргендерін өзара әбден саралап, пысықтап барып жадыларына өшпестей етіп сақтайтын немесе дәптерлеріне жазып алып жүретін. Пайғамбарымызға (с.а.с.) қатысты барлық оқиғаны ең қымбат естелік яки ең қасиетті аманат ретінде қастерлеп, оның бірде-бір сөзінің ұмытылып, зая боп кетуіне жол бермейтін. Сахабалар Пайғамбарымыздың аманатына асқан жауапкершілікпен қарап, осы жауапкершілікке лайықты өмір сүрді.

Олар Пайғамбарымыздың (с.а.с.) әрбір сөзі мен өсиетін күн сайын жаңа құлшыныспен қабылдап, иләһи әмірлерге құштарлық танытып, әрбір естіген астарлы сөздеріне қана сусындап, осынау игілікті қастерлеп, құрметтей білді. Олардың ой-пікірі мен жан дүниесі саф таза болатын. Хақтан түскен әмірлерді ерекше шабытпен әрі шынайылықпен орындайтын. Өзара бастары қосыла қалса, ақиқаттан сыр шертіп, мәңгілік бақыт туралы әңгіме қозғайтын. Олардың дүниетанымдары осыншалықты пәк әрі өте жоғары деңгейде болғандықтан, Пайғамбарымыздан үйреніп, көкейге тоқығандарын ұмытуы немесе сүннетке немқұрайдылық танытуы мүмкін емес еді. Расында да солай болды. Задында, саналы ғұмырын туралықтың туын асқақтатуға арнаған, жалғандыққа жаны қас осынау асқақ рухты абзал жандар сүннеттің ұмытылып кетуіне жол бермеумен қоса, оның ішіне жалған сөз араластырмай тұп-тұнық таза күйінде кейінгілерге аманат ете білді. Мәселен, араларында кез келген біреу жалған сөз айтар болса, жүздеген сахаба сол заматта-ақ наразылық танытып, әлгі желбуаз сөз тұншығып қалатын. Сонымен қатар, сахабалардың сүннетке келгенде қара қылды қақ жаратындай әділ сарашылдығы өзгелерді де сүннет мәселесінде байқап сөйлеп, абайлап басуға мәжбүр қылатын. Сахабалардың мұндай ұстанымы мен турашылдығы сол дәуірде болған бірқатар оқиғаларда көрініс тауып, ел ішіне іріткі тастап, жалған сөз таратпақ болғандардың үнін дер кезінде өшіріп отырған.

Сахабалар хадисті анықтап, жинақтаумен қоса, оны таза сақтай білуді де өздеріне қасиетті борыш деп білді. Осы тұрғыдан мағынасы анық үкімдерге (мухкәмәт) негіздей отырып қалыптастырған бірқатар зерделеу және саралау тәсілдерімен естіп-білгендерінің барлығын сын елегінен өткізе алатын. Жеткізушінің (рауи) сенімділігін тексере алатын. Әрбір риуаятқа куә талап етіп, түрлі өлшемдер негізінде таразылап барып хадисті қабылдайтын.

Осы орайда айта кетерлік бір жайт, ардақты Пайғамбарымыздан (с.а.с.) естігендерін қағазға түсіріп, жазып жүретін сахабалардың да саны аз емес еді. Негізінде, хадистер де Құран Кәрім секілді асқан ұқыптылықпен жинастырылып отырды (Ресми емес түрде жеке адамдардың дәптерлеріне жазылып отырған). Хадистердің анықталып, жинақталуы Омар ибн Абдулазиз кезеңінде басталды деу дұрыс, бірақ жеткіліксіз. Өйткені Омар ибн Абдулазиз дәуірінде мемлекет арнайы заң шығарып, ресми жинақтау ісін (тәдуин) бастаған еді. Яғни, әзірет Әбу Бәкірдің (р.а.) халифалық кезеңінде хафыздардың жадында жатталған немесе түрлі нәрселерге жазылып алынған Құранның аяттары мен сүрелерін жинау сынды хадисті де ресми жинақтау және жазуды бастаған кез болатын.

Шындығында, өз дәуірінде ардақты Пайғамбарымыздан (с.а.с.) жеткен барлық дүние жазылып отырған. Мәселен, солардың қатарында Абдулла ибн Амр ибн Астың «әс-Сахифатус-садиқа», Һәммәм ибн Мүнәббихтің «әс-Сахифатус-сахиха», Зәйд ибн Али ибн Хүсейіннің «Мәжмуға» атты еңбектері аса әйгілі еді. Бұл еңбектер ресми түрде жинақтау ісі басталған кезде, қайнар көз ретінде кейінгі толқын хадис мамандарының кәдесіне жараған.

Сахабалар хадистердің анықталып, жинақталу ісіне қандай мұқияттылықпен қараса, хадис сөздерінің өзгеріске ұшырамай өз қалпында сақталуына да сондай ұқыптылық танытқан. Айша анамыз (р.а.) хадистерді сөзбе-сөз, дәлме-дәл жеткізуге тырысатын. Ал ибн Омар (р.а.) бір әрпінің өзін өзгертпестен жеткізуге аса мән берген. Ибн Масғуд (р.а.) және Әбу Дәрда (р.а.) секілді әйгілі сахабалар хадис риуаят ету барысында бұл жауапкершіліктен іштей қиналатыны соншалық – безгек ұстағандай қалшылдап кететін. Енді бір сахабалар хадис айта бастауы мұң екен, арасына өз сөзім қосылып кете ме деп қауіптеніп, хадис жеткізуден үзілді-кесілді бас тартатын.

Бұл мәселеге табиғин ғалымдарының да сахабалар секілді асқан жауапкершілікпен қарағанын айта кету керек. Олардың қатарына Саид ибн Мүсәйяб, Шағби, Алқама, Сәури сынды ғалымдарды жатқызуға болады. Онсыз да кейінгі дәуірлерде хадис жеткізушілер тізбегі мен мәтінді мұқият тексеріп, қатал сын елегінен өткізу, рижал15 кітаптарының жинақталуы хадис кітаптарына бөтен сөздердің еніп кетуіне мүлде жол бермеді.

Шамасы, адамзат тарихында діни мәтіндерді мұншалықты ұқыптылықпен жинақтап, әрбір сөзді мұқият сын елегінен өткізген мұсылман үмбетінен басқа үмбет жоқ болса керек.

---

Сүннеттің Құран Кәрімді баяндауы

Ардақты Пайғамбарымызға жүктелген ең негізгі міндеттердің бірі һәм бірегейі – Құран Кәрімді бүге-шігесіне дейін баяндап түсіндіру. «Нахл» сүресінің 64-аятында Алла Тағала былай деген: «(Уа, Мұхаммед!) Саған бұл Кітапты (қасиетті Құранды) адамзаттың өзара келісе алмаған (әсіресе, сенім) мәселелеріне қатысты ақиқатты ашып түсіндіруің үшін һәм иман келтіретін қауымға тура жолға бастаушы және рақым болсын деген мақсатта ғана түсірдік». Ардақты Пайғамбарымызға жүктелген «баяндау» ісі «түсіндіру», «жеткізу» деген мағыналарға саяды. Демек, Алла елшісіне бірден екі міндет жүктелгендігін байқауға болады: біріншісі – жеткізу, екіншісі – сол нәрсені түсіндіру. Себебі Құранда «баян» сөзінің «түсіндіру» мағынасында көбірек қолданылғанын байқаймыз. Осындай міндет арқалаған Пайғамбарымыз Алладан келген әмірлердің барлығын жеткізді һәм толықтай әрі нақты түсіндіріп берді. Алла елшісі адамзатқа Құранды жеткізгеннен кейін оны баяндап берген сөздері мен істерін сүннетке жатқызамыз. Кейбір Ислам негіздерін зерттейтін ғалымдар Алла елшісінің Құран Кәрімді баяндау міндетін екіге бөліп қарастырған: біріншісі – Құранның астарлы мағыналы аяттары мен түсінуге қиындау соғатын бұлыңғыр тұстарын түсіндіріп, тәжірибеде қолдана алатындай жағдайға келтіруі; екіншісі – Құранда жоқ белгісіз жаңа үкімді және әдепті үйретуі. Аталмыш екі бөлімге қатысты түсіндірмелер жасалып, көңіл қанағаттанарлықтай мысалдар берілген. Кәлам және фиқыһ саласының ғалымдары Алла елшісінің сөзі һәм ісі арқылы жүзеге асырылатын баяндау тәсіліне намаз, зекет, қажылық сынды діннің негізгі құлшылықтарынан мысал береді. Өзіміз жақсы білетіндей, Құранда намаз оқуға бұйыра келген аяттар бар, алайда намаздың қай уақытта басталып, қай уақытта аяқталатынын, әр намаздың қанша рәкат оқылатынын, ондағы рүкіндердің қалай жүзеге асырылатынын білдірмеген. Сол сияқты, зекетте де осындай мәселе бар. Құранда зекет беруге шақырған аяттар болғанымен, оны кімдер беретінін, қандай мал-мүліктен қанша мөлшерде берілетіні һәм қай уақытта берілу керектігіне қатысты сұрақтарға жауап таба алмайсыз. Қажылық мәселесі де солай. Қажылық жасау керек, бірақ қалай? Өмір бойы қанша рет жасалуы керек? Қанша мәрте тауап жасалады? Арафатта тұратын уақыттардың мөлшерін қалай білеміз? Бұл мәселелер Құранда нақты баяндалмаған. Себебі Алла Тағала діннің екінші қайнар көзі болған пайғамбар сүннетіне қалдырды. Хадистерде білдірілгендей Алла елшісі Жәбірейілден Құранды үйренгендей сүннеттерді де үйренген. Мұны бір сөзінде: «Мен намазды қалай оқитын болсам, сендер де менен көргендей оқыңдар» немесе «Қажылыққа қатысты мәселелердің үлкен-кішісін менен үйреніңдер», – деген болатын. Хадис кітаптары зекетке қатысты бүкіл нәрсені бүге-шігесіне дейін баяндап береді. Алла елшісінен бес уақыт намазды қалай бастап, қалай аяқтайтынын сұраған бір бәдәуиге түсіндіріп жатпай тек қана: «Бізбен бірге намаз оқы», – деген. Бірінші күні әр намазды уақыты кіре сала оқыса, келесі күні намаздарды уақыты шығайын деп қалған кезде оқытады да, әлгі бәдәуиге: «Әрбір намаздардың уақыты осы аралықтарда», – деп сұрағына толықтай жауап береді. Құран Кәрімнің әмірлерін жүзеге асыру үшін сүннетке деген қажеттілікті түсіндіру барысында шариғи жазаларға қатысты берілген мысалдарға көз салсақ болады. Мәселен, аятта: «Еркек не әйел болсын, әрбір ұрының қолы кесілу керек» екені әмір етіледі. Алайда мөлшері мен шарттары айтылмайды. Аяттағы әмірге қарайтын болса, бір ғана жұмыртқа ұрлаған кісінің де қолын кесу керек деп түсінеміз. Алайда Алла елшісі (с.а.с.) бұл жазаға мөлшер қойды. Ұрының қолын кесу үшін ұрланған нәрсенің ең аз дегенде төрттен бір динардың құнына сай келу керек.

Ислам дінін толықтай үйрену үшін сүннетке деген қажеттіліктің маңызды екенін түсіндіру барысында ғалымдарымыз былай деген: «Егер мухаддистер хадистерді жинақтап, кітап халіне келтірмесе, хадис жеткізушілердің кім екенін зерттейтін сәнәд және туруқ (хадистің жету жолдарына) көңіл бөлмегенде, шариғат жойылып, Ислам үкімдері көзден ғайып болар еді. Өйткені шариғат берік сақталған риуаяттардан ортаға шықты һәм ауыздан-ауызға таралған сүннеттен жинақталды...» Ислам ғұламасы Шатиби бұл мәселеге қатысты: «Сүннет Кітапты (Құранды) тәпсірлейді. Кім сүннетті білмей Құранды ғана алса, қатты қателеседі» дей келе, Исламнан бұрынғы қауымдардың осындай әрекеттері арқылы адасуға ұшырағанын атап өтеді16. Бағауи болса, жоғарыдағы хадистерге қатысты былай дейді: «Бұл хадистер Құранға сілтеме жасауға ешқандай қажеттілік жоқ екендігіне дәлел болады. Яғни сүннеттің жеке өзі де растаушы дәлел екені нақтыланған. «Маған Кітап және оның ұқсасы берілді» деген хадис осыны меңзейді» дейді. Қысқасы, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннетінсіз Ислам дінін ұстану мүмкін емес. Расулалланың (с.а.с.) өміріне мұқият үңілмейінше, нағыз мұсылманға тән өмір салтын ұстану қиынға соғары сөзсіз.

Енді хадистің Құран Кәрімнен бөлек өз алдына шариғат негізі болуымен және Құран сынды кейбір нәрселерді адал, кейбіреулерін харам деп, парыз, уәжіп, сүннет, мұстахаб, мүбах, әдеп, мәкруһ, муфсид сияқты өлшемдер қоюымен қатар, Құранда айтылған мәселелерді кеңірек баяндайтын, астарлы мәселелерді ашып түсіндіретін (тәпсірлейтін), жалпылама айтылған мәселелерді жекелеп түсіндіретін және шегі нақты белгіленбеген үкімдердің шегін белгілейтін қызметін мысалдармен нақтылайық.

1. Хадистің Құранды тәпсірлеуі, яғни анықтап түсіндіруі туралы

اَلَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَـئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ

«Иман келтірген һәм сол иманына Аллаға серік қосу сынды ең үлкен зұлымдықты (яғни, кешірілмес күнәні) араластырмағандар бар ғой, міне, солар өздерін қауіпсіздікте сезінуге әлдеқайда лайық. Тура жолда болғандар да солар»17 деген аят түскен соң, мұны естіген сахабалар («әлін білмеу, ақиқаттан аттап кету» дегенге саятын «зұлымдық» сөзінің астарын жақсы білгендіктен) уайымға салынып, Расулалладан: «Қайсымыз зұлымдық жасамадық дейсіз?» – деп сұрағанда, Расулалла (с.а.с.) оларға былай деп жауап берген: «Ол (зұлымдық) сендер ойлағандай зұлымдық емес, ол – әзірет Лұқманның ұлына насихаттағанындай, яғни әзірет Лұқман ұлына былай деген-ді:

لَا تُشْرِكْ بِاللّٰهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ

«Аллаға серік қосушы болма, ширк – зұлымдықтың ең үлкені»18.

Расулалланың осы түсіндірмесінде жоғарыдағы аятта баяндалған зұлымдықтың мағынасы астамшылдық, өзгелерге озбырлық жасау емес, Жаратқанға серік қосу дегенді білдіреді. Егер де Алла расулы (с.а.с.) аятты осылай анықтап түсіндірмегенде, біз аяттағы астарлы мағынаны ешқашан дұрыс ұғына алмас едік.

Айша анамыз бен ибн Масғуд حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ والصَّلَاةِ الْوُسْطَى «Бес уақыт намазға, әсіресе ортаңғы намазға өте мұқият болыңдар (яғни кемеліне жеткізіп, үзбей әрі уақытылы оқыңдар)»19 деген аяттағы ортаңғы намазды «екінті» деп түсіндірген. Тіпті сол дәуірден жеткен мәліметтерде Айша анамыздың арнайы қызметшісінен өзі үшін Құран көшірмесін жасауды өтінгені, осы аятқа келгенде хабардар етуді айтып және сол аятқа келген жерде حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ والصَّلَاةِ الْوُسْطَى ортаңғы намаз деген жердің тұсына وَصَلَاةِ الْعَصْرِ екінті деп анықтама қостырғаны, «Расулалладан осылай деп естіген едім»20 деп айтқаны баяндалады. Аятта айтылған орта намаз туралы әртүрлі тәпсірлер ұшырасқанымен, Айша анамыз бен Ибн Масғуд (р.а.) бұл жерде екінті туралы айтылғанына кәміл сенім білдірген.

2. Хадистің қысқа баяндалған мәселелерді нақтылап түсіндіруі

Хадистің тағы бір қызметі – астарлы мәнде келген мәселелерге түсіндірме жасаумен қатар қысқаша баяндалған жайттарды кеңінен анықтап түсіндіруі.

1. Мысалы, Құран Кәрімде أَقِيمُوا الصَّلَاةَ «Намазды орындаңдар» деген бұйрық бар, алайда намаздың қалай оқылатыны, қай кезде оқылатыны туралы ештеңе айтылмайды. Айталық, кейбір тәпсіршілер وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّـيِّئَاتِ «Күндіздің екі уақытында (бесін, екінті), сондай-ақ түннің күндізге таяу уақыттарында (таң, ақшам, құптан) намаз оқы. Шынында, жақсылықтар жамандықтарды (яғни, кішігірім күнәларды) жояды»21 деген аяттан бес уақытты шамалағанмен, إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا «Шүбәсіз, намаз мүміндерге белгілі уақыттарда (яғни әр намаз өз уақытында өтелсін деп) парыз етілді»22 деген аятта да нақтыланғандай, белгілі уақыттарда мүминдердің дәл қай сағаттарда парыз намаз оқитынын хадис нақтылап берген. Осы тақырыптағы бір хадистен намаз уақытының дәл анықталуы Пайғамбарымыздың Ұлы Құдіретпен және Жәбірейілмен байланысы арқылы жүзеге асқанын аңғарамыз: «Жәбірейіл Қағбаның жанында маған екі рет имамдық жасап, намаз оқытты. Бірінші рет, күн тас төбеге көтерілген шақта бесінді, бар нәрсенің көлеңкесі өз бойымен теңескен сәтте екінтіні, ораза ұстағандар ауыз ашқан сәтте ақшамды, күн шапағы әбден көрінбестей болғанда құптанды және ораза ұстағандарға ішіп-жеу харам саналған сәтте таң намазын оқытты. Ал екінші рет бесін намазын бар нәрсенің көлеңкесі өзінен бір есе ұзарған сәтте, екінтіні көлеңке екі есе ұзарғанда, ақшамды әуелгі уақытта, құптанды түннің үштен біріне жақын қалғанда, айнала жарық болған сәтте таң намазын оқыды. Содан соң маған бұрылып: «Уа, Мұхаммед, сенен бұрынғы нәбилердің уақыттары осындай, намаз уақыты, міне, осы екі уақыттың аралығында»23, – деді.

Расулалла (с.а.с.) намаз уақыттарын осылайша үмбетіне үйретіп қана қоймай, намаздың парыздары, уәжіптері, мұстахабтары, мәкруһтары, муфсидтері, рукуғы, сәждесі, қырағаты, тахияты және сәлем беріп намазды тамамдау керектігін де егжей-тегжейлі түсіндіріп берген. Расында, әу баста қысқа ғана «Намаз оқыңдар» деген әмірдің түсіндірушісі, анықтаушысы – Пайғамбарымыз (с.а.с.) болып отыр. Ол осылайша намазды қалай оқу керектігін жан-жақты талдап түсіндірген соң, бір хадисінде бұл мәселені былайша түйіндеген: صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي «Мен қалай намаз оқысам, сендер де дәл солай оқыңдар»24.

Егер хадисте бекітілген намазға қатысты мәселелер Құран Кәрімде толық баяндалғанда, тек намазға қатысты мәселелердің өзі қазіргіден бірнеше есе көп болар еді. Құран бұл мәселенің талдауын иләһи мақсаттарды дұрыс түсініп, өзгелерге де түсіндіретін ерекше парасат-пайымға ие пайғамбарға жүктеген. Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) болса ғайру мәтлу уахи, яғни Құранның тысында Алла Тағаланың көкейіне қондырған ақиқаттары арқылы мәселелерді нақтылап түсіндіріп берген. Оның өзіне жүктелген бұл орасан зор міндетті абыроймен атқаруында фәтанат деп аталатын, пайғамбарларға ғана тән, ақылы жұрттан асып, ақылға күңгірт тұстарды илхаммен сәулелендірудің маңызы зор екенін айта кеткен жөн.

2. Намаздағы сияқты қажылық рәсімін тәптіштеп түсіндіру де хадистің еншісіне тиген. Құран Кәрімде бұл мәселе бірнеше жерде баяндалғанымен, мұндағы анықтамалар қажылық тәртібінің белгілі бір бөлігін ғана құрайды. Ал қажылықтың қалай атқарылатыны жөніндегі егжей-тегжейлі түсіндірмені хадистен таба аламыз, хадистердегі қажылық тәртібі жайлы мәліметтер Құрандағыдан бірнеше есе көп. Ардақты Пайғамбар (с.а.с.) өмірінде бір рет қана қажылық парызын өтеген. Дереккөздерде Уәдағ немесе Уидағ қажылығы деп аталатын, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сахабаларымен қоштасуы сипатталатын осы қажылық барысында ол көлігінің үстінде, баршаға көрінетіндей биікте тұрып, жиналған қауымға қажылықтың ретін түсіндірген. Барлық істе жетекші, кәміл жолбасшы ретінде қажылық ережелерін тек ауызша айтып қоймай, айтқандарын іс-қимылымен жасап көрсеткен. Сонан соң خُذُوا مَنَاسِكَكُمْ «Қажылық ережелерін үйреніп алыңдар»25 деп, өз сөздері мен іс-әрекеттерінің шариғаттағы орнына назар аударған. Құран Кәрімнің кемшіліксіз түскендігі талассыз. Дегенмен оны адамзатқа жеткізу әрі тылсымға толы терең мәнін түсіндіру әзірет Мұхаммед Мұстафа (с.а.с.) сынды ерекше тұлғаға бұйырғаны да шындық.

3. Хадистің кейбір жалпы үкімдерді жалқыға сәйкестендіруі

Құран Кәрімде мирас мәселесі жалпылама сөз етіледі. Мәселен: يُوصِيكُمُ اللّٰهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ «Балаларыңа мұра қалдырғанда әділдіктен ауытқымауларың үшін Алла Тағала сендерге мынаны бұйырады: ер балаға екі қыз баланың сыбағасындай үлес беріледі»26 делінеді. Жалпы мейлі нәби, мейлі әулие, мейлі саф (ерекше пәк) немесе мұқарраб (Жаратқанға жақын құл) болсын, аяттағы айтылған үкім баршаға ортақ екені белгілі.

Алайда ардақты Пайғамбар (с.а.с.) дүние салғанда, сүйікті қызы Фатима Әбу Бәкірге (р.а.) жолығып, әкесінен қалған мирасты сұрайды. Сонда халифа оған өзі естіген мына хадисті айтқан: إِنَّا مَعْشَرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نُوَرِّثُ، مَا تَرَكْنَاهُ صَدَقَةٌ «Біз, пайғамбарлар қауымы, артымызға ешқандай мирас қалдырмаймыз. Бізден тек садақа ғана қалады»27. Осы хадис арқылы Пайғамбарымыз Құрандағы жалпылама үкімнің жалқыға тән түсіндірмесін жасағанын көреміз.

Дәл осы сияқты اَلْقَاتِلُ لَا يَرِثُ «Кісі қанын мойнына жүктеген адам мирасқор бола алмайды»28 деген хадисте де адам қанын мойнына жүктеген кісінің мирастан үлес ала алмайтынын, мысалы, өз әкесін өлтірген адамның әкесінен, көкесін өлтіргеннің көкесінен, бауырын өлтіргеннің бауырынан ешқандай мирас талап ете алмайтындығын нақтылап, Құрандағы мирасқа қатысты жалпылама үкімнің түсіндірмесін жасайды.

4. Хадистің кейбір үкімдерді нақтылауы

Хадистің тағы бір қызметі – Құран Кәрімдегі кесімді үкімді нақтылауы. Мысалы, Құранда وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللّٰهِ «Мейлі ер, мейлі әйел болсын, ұрлық жасағандарға келсек, өз қолдарымен істеген қылмыстары үшін Алла тарапынан белгіленген һәм өзге адамдарға сабақ болатын жаза ретінде қолдарын шабыңдар»29 делінеді. Бұл – нақты бұйрық. Алайда қандай жағдайда жасалған ұрлық немесе қаншалықты көлемдегі ұрлықтың аталған жаза ауқымына кіретіні ашып көрсетілмеген. Сондай-ақ қолдың қай жерінен кесілетіндігі жайлы да айтылмаған.

Мәселен, Құран Кәрімнің дәрет туралы аятында «қолдарыңды шынтаққа дейін (яғни, шынтақты қоса) жуыңдар»30 деу арқылы қолдың шынтаққа дейінгі бөлігі «қол» болып саналатыны меңзелген. Олай болса, ұрлық жасаған кісінің қолының қай жерден кесілетіндігін белгілеп, Құран Кәрімнің анық үкімін нақтылап беретін де хадис. Расулалла (с.а.с.) өз заманында жазалау үшін алдына әкелінген ұрының қолын шынтақ буынынан кесуге бұйрық беріп, жоғарыдағы үкімді нақтылаған.

Осы сияқты يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ «Уа, иман келтіргендер! Бір-біріңнің мал-дүниелеріңді арам жолмен жемеңдер. Ал өзара келісіп, ризашылықпен жасаған сауда-саттықтың жөні бөлек»31 деп келетін аяттың да хадис арқылы нақтыланғанын көруге болады. «Әлі шикілеу, піспеген жемістерді сатушы болмаңдар»32, – деген Алла елшісі (с.а.с.) аятта айтылған жайттың келесі бір қырын ашып, нақтылап берген.

Басында айтып өткеніміздей, хадис Құранда көрсетілмеген мәселелерде өз алдына үкім белгілейтін шариғат негізі болып табылады. Мәселен, есек тектес жануар етінің харам болатыны, жыртқыш хайуандардың етін жеуге тыйым салынғандығы сынды мәселелер хадис арқылы нақтыланған үкімдердің бірқатары ғана.

Құраннан кейін өз алдына шариғаттың түп негізі саналатын хадис, Құран Кәрім алғаш түсе бастаған сәттен бастап өзіне тиесілі міндетін атқара бастаған және Құранмен біте-қайнасқан деуге болады.

Бір өкініштісі, Исламның алғашқы дәуірінен бастап барша үмбет пен ғұламалар осылай қабылдап келген сүннеттің тұнығын (грек философиясының әсерімен) Наззам сынды кейбір Муғтазила имамдары мен Исламға қарсы бірқатар батыстық ориенталистер лайлауға тырысып бақты. Бұдан да сорақысы – батыстың ықпалымен бір-екі ғасырдан бері бірқатар мұсылман ғалымдары да хадиске күмәнмен қарап, сынауға дейін барғандығы. Қалай десе де Ислам жайлы, сүннет пен Құран туралы өткен дәуірлерде ірі ғұламалар жазып қалдырған кітаптардың кереметтігі сондай – сүннеттің тұнығын лайламақ болғандардың аузына құм құйып, жымысқы пиғылдарының жүзеге асуына жол бермейді.

Сүннеттің дінде үкім қоюы

Сүннет бір жағынан Құран Кәрімді талдап баяндаса, екінші жағынан, Құранда жоқ үкімдер мен аятта келмеген әдептерді де көрсетеді. Сүннет осы қырымен де шариғатта бас тартуға болмайтын негіздердің бірі екенін ұғындырады. Себебі дініміздегі көптеген мәселелердің бастауын сүннеттен табатынымыз анық. Сүннеттің бұл қыры ардақты Пайғамбарымыздың хадисінде былай баян етілген: «Маған Кітаппен бірге соған ұқсасы берілді».

Хаттаби бұл хадисті түсіндірген кезде «Алла елшісіне тиләуат етілетін және оқуға болатын Құран уахиы сынды тиләуат жасалмайтын уахилар да келген», – дей келе: «Ардақты Пайғамбарға өзіне берілген Құран Кәрімді баяндауға һәм Құранда айтылмаған үкімдерді адамзатқа үйретуге рұқсат етілген», – дейді. Себебі Ислам шариғатында сүннеттен келген үкімдердің көптігі соншалық – кейбір ғалымдар: «Кітап сүннетке де белгілі бір орын қалдырған, сүннетте де Кітапқа орын қалдырылған», – дейді. Шынымен-ақ, Құранда жоқ, бірақ хадисте келген көптеген харамдар мен үкімдер баршылық. Апалы-сіңлілі қыздардың бір кісіге некелесуінің харамдығы, есек тұқымдас жануарлар мен жабайы хайуандардың етін жеудің харам болуы, кәпірдің құны үшін мұсылманның өлтірілмейтіндігі, Мәдинаның харам аймағы етілуі сынды көптеген үкімдерді атауға болады. Бұлардың барлығы ардақты Пайғамбарымыздың хадистеріне негізделеді. Кейбір Ислам ғұламалары сүннеттің үкім қоюдағы маңыздылығын Құран Кәріммен тең дәрежеде екендігін айта келіп былай дейді: «Алла елшісінен қандай да бір мәселе нақты жеткен болса, онымен амал жасалады. Сүннетті (амал жасаудан бұрын) Құран аяттарымен салыстырып, дұрыс-бұрыстығын іздеп жатудың жөні жоқ. Себебі сүннет – амал ету үшін жеткілікті һәм бұлтартпас дәлел». Сарахси бұл мәселені «Расулалладан риуаят етілген сахих хадиспен амал жасауды тәрк ету – харам. Бұл харамдық бейне бір хадиске қарама-қайшы амал жасаудың харам етілуі секілді», – дейді.

Сүннеттің түрлері

«Ардақты Пайғамбарымыздың сүннетін былайша бөліп қарастыруға болады:

1. Пайғамбар сөзі (қаули сүннет). Яғни, Пайғамбарымыздың әртүрлі жиындар мен басқосуларда айтқан сөздері. Мәселен, «Әрбір амал ниетке байланысты» деген сөзін алайық. Осы қасиетті сөзді естіген сахаба мұны аманат деп біліп, басқа мұсылмандарға жеткізуге асыққан. Бұл аманат осылайша ұрпақтан ұрпаққа насихатталып, хадистанушыларға дейін жеткен. Хадис жинақтаушылар оны тексере келіп, Алла елшісінің сөзі екендігіне көздері жеткен соң, кітаптарына жазып алған. Бұл сүннетті «хадис» деп атаймыз. Мұндай сүннет риуаят етілгенде «Пайғамбар былай деді», «Алла елшісі былай айтты» деген сөйлемдермен басталады. Бұл «қаули (сөз) сүннет» делінеді.

Құранда кездеспейтін кейбір жайттар турасында Пайғамбарымыз (с.а.с.) айтқан түйінді, маржан сөздер фақиһтер тарапынан фиқыһ кітаптарында көптеген үкімдердің негізі ретінде қабылданған. Мысалы:

а) Пайғамбарымыз لَا وَصِيَّةَ لِوَارِثٍ «Мұрагердің мирас құқы өсиетпен белгіленбейді»33 деген. Яғни артына мұра қалдырғысы келген кісі «мирасымның мынадай бөлігін пәлен деген қорға, қайырымдылық ұйымына аударамын» деп өсиет қалдыруы мүмкін. Алайда өзінің заңды мұрагеріне «мирасымның мынадай бөлігін саған қалдырамын» деп өсиет қалдыра алмайды. (Өйткені кімге қанша мирас берілетіні Құранда көрсетілген).

ә) Сондай-ақ фиқыһ әдістемесінде фиқыһтың негізгі ұстанымдарының бірін құрайтын бір сөзінде Алла елшісі (с.а.с.) былай деген: لَا ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ «Біреуге зиян тигізуге немесе (саған) зияны тигенге зиянмен жауап беруге тыйым салынады»34, яғни ешкімге зиян тигізуге, жамандық жасауға болмайды, сондай-ақ өзгеге зияны тиген адамға да залал келтіретіндей әрекетпен жауап қайыруға тыйым салынады.

б) Алла расулының тағы бір салиқалы сөзінде былай делінеді: فِيمَا سَقَتِ السَّمَاءُ وَالْعُيُونُ الْعُشْرُ، وَمَا سُقِيَ بِالنَّضْحِ نِصْفُ الْعُشْرِ «Жауын-шашын мен ағын сулар арқылы суғарылған егістен оннан бір (үшір), ал жануарлардың күшімен суғарылған егістен жиырмадан бір (үшірдің жартысы) мөлшерде зекет берілуі керек»35.

в) «Теңіз суымен дәрет алуға бола ма?» деген бір сахабасының сауалына Алла расулы (с.а.с.) көптеген пәтуаларға негіз боларлық мынадай сөзімен жауап айтқан: هُوَ الطَّهُورُ مَاؤُهُ الْحِلُّ مَيْتَتُهُ «Оның суы – таза, өлісі – адал»36.

2. Іс-әрекеттері (фиғли сүннет). Пайғамбарымыздың іс-әрекеттері мен орындаған амалдары осыған жатады. Мәселен, дәрет алу, намаз оқу, қажылық жасау секілді сүннеттер. Пайғамбарымыздың істегенін көрген сахабалар өздері де амалға асырып, оны басқаларға үйретіп отырған. Мұндай хабарлар тікелей пайғамбарға тиесілі болмай, сол істі көрген сахабаларға тән болып келеді. Мұндай хабарлар «Пайғамбарымыз (с.а.с.) осылай істеген болатын», «Пайғамбарымыздың осылай істегенін көрдім» деген секілді сөздермен келеді. Осындай іс-қимылдары арқылы жеткен хабарларды хадис ілімінде «Фиғли (іс-әрекет) сүннет» деп атайды. Мысалы, Құранда намаз оқу жөнінде «рукуғ жасаңдар, сәжде жасаңдар...» деген бұйрықтар кездескенімен, намаз уақыттары жалпылама айтылғанымен, нақты қандай уақытта, қанша рет, қалай оқу керектігі, парыздары, уәжіптері, намазды бұзатын жайттар ашық көрсетілмеген. Осындай тұстарда сүннетті алға тартқан Пайғамбарымыз
صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي «Намазды менен көргендеріңдей етіп оқыңдар»37 деп, сүннеттің шариғаттағы орнына назар аудартқан. Міне, осы секілді қажылық реті де намаз секілді Пайғамбарымыздың сүннеті арқылы бекітілген.

3. Құптауы (тақрири сүннет). Пайғамбарымыз кейбір істерді көрген кезде қарсылық білдірмей мақұлдауы. Расулалла (с.а.с.) сахабаларының кейбір әрекеттерін ұнатпаған жағдайда, өзіне тән байыптылықпен оларға ескерту жасайтын. Мысалы, мінберге шығып, ешкімнің атын атап, түсін түстемей-ақ «Жамағатымызға не болған, біреулер былай етіпті?!»38 деп оқиғаны тілге тиек етіп, жалпылама ескертетін. Ол өзінің жеке басына жасалған жамандықтарды кешіргенімен, әділет аяққа тапталған кезде үнсіз қала алмайтын. Айша анамыздың (р.а.) баяндауынша, адам құқы аяқ асты етілгенде, Пайғамбарымыз «арыстандай айбаттанып кететін, әрі сол әділет орнықпайынша байыз таппайтын»39.

Алла елшісінің мақұлдауы сөзбен яки үнсіз қалумен жүзеге асырылады.

а) Сөзбен құптау. Пайғамбарымыз (с.а.с.) Муаз ибн Жәбәлді Иеменге жіберген кезде үкім беретін сәт туа қалса қалай әрекет жасайтынын сұрайды. Сонда Муаз: «Алланың кітабымен үкім шығарамын. Одан таба алмасам, Алла елшісінің сүннетімен, одан да таппасам, өзімнің ижтиһадыммен үкім шығарамын», – дейді. Пайғамбар оның жауабына разы болып, арқасынан қағады да: «Алла елшісі жіберген елші (мұғалім) Расулалланы разы ететіндей жетістікке жеткізген Аллаға мақтаулар болсын»40, – деп ризашылығын білдіреді. Тағы бірде екі сахаба шөлде су таба алмай, намазды тәяммуммен оқиды. Артынша намаз уақыты шықпай жатып су табылады да, олардың біреуі қайтадан дәрет алып, манағы намазын қайта оқиды, екіншісі болса намазын қайта оқуды қажет деп таппайды. Кейіннен олар бұл жайтты Пайғамбарымызға айтқанда, ол: «Су табылғаннан кейін мен намазымды қайтара оқыған жоқпын» деген сахабаға أَصَبْتَ السُّنَّةَ «Сүннетті орындаған екенсің» деп, ал «Су табылған соң дәрет алып, намазымды қайта оқыдым» деген сахабаға لَكَ الْأَجْرُ مَرَّتَيْنِ «Саған екі есе сауап бар»41 деп жауап қатқан.

ә) Үнсіз құптау. Ибн Омардан жеткен хадисте былай делінеді: «Пайғамбарымыз Хандақ соғысынан қайтқан соң: «Бірде-бір кісі Бәни Құрайзаға жеткенше екінті намазын оқымасын!» – деді. Екінті намазының уақыты жолда кіреді. Сөйтіп кейбіреуі: «Намазды діттеген жерге жетпейінше оқымаймыз», – десе, енді біреулері: «Жоқ, оқи береміз, өйткені Пайғамбарымыз бізге мұны айтқысы келмеді, (яғни, тезірек Бәни Құрайзаға баруымыз керек екенін айтқысы келді)», – дейді. Кейінен бұл жағдай Пайғамбарымызға білдіріліген уақытта олардың ешқайсысын кінәлаған жоқ», – деп келеді.42

Тақрири сүннет «Пайғамбарымыз (с.а.с.) ол жағдайды көріп күлімсіреді» деген сынды сөздермен де келеді.

4. Сипаты. Бұл категорияда ардақты Пайғамбарымыздың мінез-құлқы мен кескін-келбеті сипатталады.

а) Мінез-құлқының сипаты. Мәселен, ол жайында риуаяттар былай келеді: «Алла елшісі (с.а.с.) адамдардың ең жомарты еді, ол әсіресе рамазан айында Жәбірейілмен кездескенде ерекше жомарттық танытатын».43

ә) Кесін-келбетінің сипаты. Мысалы: «Алла елшісі адамдар-дың ең келбеттісі және мінез-құлқы ең жақсысы еді, көзге бірден түсе қоятындай өте ұзын да, қысқа бойлы да емес-ті».44

Сахабалар Пайғамбарымыздың мінез-құлқы, сабырлығы, төзімділігі, жұмсақтығы мен батылдығы, шыншылдығы сынды мінез-құлқына қатысты жақтары мен дене бітімін, кескін-келбетін сипаттап берген. Мұндай мағлұматтар риуаяттар жолымен хадистанушылардың дәнекерлігі арқылы күллі үмбетке жетті. Мәселен, Имам Тирмизидің «Шәмәилун-Нәби» атты кітабы – Пайғамбарымыздың мүбәрак келбетін сипаттауға арналған құнды еңбек».45 Хадис ілімінде ардақты Пайғамбарымыздың сүннеті осылайша жіктеліп, сол дәуірден келген риуаяттар осы жүйе бойынша зерттеледі.

---

Хадис риуаят етудегі асқан жауапкершілік

Сахабалар болсын, олардың сұхбатын тыңдау бақытына ие болған табиғиндер болсын немесе оларды көрген тәбә-табиғиндердің қай-қайсысы да естігендерін естіген күйі жүрдім-бардым қабылдай салатын жай адамдар емес еді. Бұлар жүрегі пәк, жаны нәзік болумен қатар, естігендерін елеп-екшейтін, ақыл мен қисын таразысына салатын қырағы, ұқыпты жандар еді. Олар хадисті зерттеп, зерделеп, елеп-екшеп барып қабылдаған. Риуаяттардың дұрыс-бұрыстығын асқан мұқияттылықпен тексеріп барып, кейінгілерге жеткізген. Осы айтылғандарға қатысты көптеген мысалдан тек бірнешеуін ғана баяндап өтпекпіз.

1. Пайғамбарымыздың ескертуі

Алдымен мынаны жақсылап ұғып алуға тиіспіз: Алла елшісі (с.а.с.) бір хадисінде: مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ «Кімде-кім менің атымнан жалған сөйлейтін болса, жаһаннамдағы орнын дайындай берсін» немесе басқа бір риуаятта مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ «Кімде-кім менің атымнан қасақана жалған сөз айтса, жаһаннамдағы орны дайын деп білсін»46 деген.

Шындық пен жалғанның арасы Расулалла (с.а.с.) мен Мусайламатул-кәззабтың немесе жер мен көктің бір-бірінен алыстығындай десек, сол дәуірде ең басты ізгілік шындық болатын. Сонау нұрлы ғасырда ешбір мүмин, әсіресе, сахаба мен табиғин Алла елшісінің (с.а.с.) атынан жалған сөйлеу тұрмақ, әзілдеп өтірік сөз айтпайтын. Мұны әзірет Алидің мына сөздері дәлелдей түседі: «Мен сендерге Расулалладан естігенімді баяндағанда барынша абай болуға тырысамын, өйткені оның атынан жалған араластырып сөйлегенше биіктен құлап күл-паршамның шыққаны артық»47.

Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өзі де бұл тұрғыда «Кімде-кім жалған екенін біле тұра менің атымнан бір сөз риуаят етер болса, ол – өтірікшінің нақ өзі»48 деп ескерткен. Олай болса, шыншылдығымен, адалдығымен танылған, аз ғана уақыт ішінде Ислам дінін айдай әлемге таратып, адамзаттың ізгі тәрбиешілері атанып үлгерген осынау жамағаттан жоғарыдағы хадиске қайшы келетін әрекеттің шығуы мүмкін бе?!

2. Сахабалар мен табиғиндердің ыждағаттылығы

Хадиске қырағылық танытудың қажеттігін терең түйсінген сахабалар бұл іске аса мұқияттылықпен қарайтын, тіпті кейбіреулері хадис риуаят етуден қорқатын. Мәселен, алғашқы мұсылмандардың бірі Абдулла ибн Масғудтың хадис риуаят етудегі ықтияттылығы ерекше болатын. Сахабалар ол туралы «Біз Абдулла ибн Масғудты (р.а.) таныған сәттен бастап Алла расулының әһл-бәйтінің бір мүшесі шығар деп ойлайтынбыз» деген, өйткені Ибн Масғуд Пайғамбардың үйіне емін-еркін кіріп-шығатындай жақын қарым-қатынаста болған. Әзірет Омар да (р.а.) халифалығы тұсында оны Куфаға Исламның өкілі ретінде аттандырып тұрып, Абдулла ибн Масғудтың қаншалықты қадірлі екенін мына сөзімен білдірген: «Уа, Куфалықтар, егер сіздерді өзімнен артық көрмегенде, Абдулла ибн Масғудты арнайы жібермес едім»49.

Осынау саңлақ сахаба Абдулла ибн Масғудтан хадис риуаят етуін өтінгенде, көзі жасаурап, басын төмен иіп قَالَ رَسُولُُ اللّٰهِ «Расуллала былай деді» деп бастайтын. Сәлден кейін қайта өз-өзіне келіп басын көтеріп, терең тыныс алатын. Сосын жейдесінің түймелерін ағытып, кеудесін ашып содан соң ғана хадисті риуаят ететін. (Ең соңында أَوْ دُونَ ذَلِكَ، أَوْ فَوْقَ ذَلِكَ أَوْ قَرِيبًا مِنْ ذَلِكَ، أَوْ شَبِيهًا بِذَلِكَ (Мен жадымнан айтып шықтым, алайда мынаны да қаперге алғайсыздар), Расулалла осы менің айтқаныма өте ұқсас, жақын мағынада сөздер айтты»50 деп ескерту жасауды да ұмытпайтын.

Расулалланың (с.а.с.) хауариі, яғни жақын жәрдемшісі саналатын, қаһарман апасы әзірет Сафияның (р.а.) ұлы, тұңғыш мұсылмандардың бірі, көзі тірісінде жаннаттық екендігі сүйіншіленген он сахабаның арасында аты аталған Зүбәйір ибн Аууам да өте аз хадис риуаят еткен. Бір күні ұлы одан: «Әке, сіз неге хадис риуаят етпейсіз?» – деп сұрағанда, ол: «Аңдаусызда Пайғамбарымыз айтпаған сөз қосып қоямын ба деп қорқамын, себебі Расулалла: «Менің атымнан жалған айтқан адам, жаһаннамдағы орны дайын деп білсін»51, – деген еді» деп жауап қатқан52.

Табаны күректей он жыл бойы Расулаллаға қызмет жасаған Әнәс ибн Мәлік (р.а.) те: «Егер қате жіберем деп қорықпасам, Алла елшісінен мұнан да көп хадис жеткізер едім»53, – деген.

Бес жүз сахабамен жүзбе-жүз танысып, халық арасында «Бес жүз сахабамен кездескен адам» ретінде танылған табиғиннің алдыңғы қатарлы ұстаздарының бірі Имам Әбу Юсуфқа, тіпті Әбу Ханифаға Куфада үлкен ықпал жасаған Абдуррахман ибн Әбу Ләйла: «Жүз жиырма сахабамен таныс болдым. Жүз жиырмасы түгел мешітте бірге отырғанда, олардан бір мәселе жайлы сұрай қалсаң, әуелі бәрі бір-бірінің жүзіне қарасады, ондағылары – Расулалланың (с.а.с.) сөзіне артық бір сөз қосып алам ба деген қауіп: ешқайсысынан жауап болмаған соң, ақырында, біреуі батылданып, әуелі Аллаға сиынып, ибн Масғуд сияқты أَوْ دُونَ ذَلِكَ، أَوْ فَوْقَ ذَلِكَ، أَوْ قَرِيبًا مِنْ ذًَلِكَ، أَوْ شَبِيهًا بِذَلِكَ «Осы мағыналас», «Осыған жақын», «Осыған ұқсас» деп алдын-ала ескертіп барып риуаят жасайтын»54, – деген.

Пайғамбарымызбен сұхбаттас болумен қатар, Әбу Бәкірмен, Омармен (р.а.) етене жақын араласқан Абдулла ибн Әрқам (р.а.) халифалардың тұсында қаржы істерін басқарып, қалтқысыз адал қызмет жасады. Алайда күндердің күнінде Османның (р.а.) қазынаға өткізген өз малынан бір бөлігін алып, жақын туыстарының біріне бергенін көріп, қазынаның кілтін әзірет Османға (р.а.) тапсырады да, «Уа, мүминдердің әміршісі! Халық осы істегеніңді көрсе, сен туралы да, мен туралы да жаман ойлайтын болады. Мені бұл жауапкершіліктен мұнан былай босатсаңыз», – деп, соған дейін атқарып келген ісінен өз еркімен бас тартады. Міне, осынау абзал жаннан Абдуррахман ибн Әбу Ләйла бір хадис риуаят етуін өтінгенде, ол: «Қарағым, қартайдық, ұмыттық қой... Расулалладан хадис риуаят ету – өте ауыр әрі қиын шаруа»55, – деп, қынжыла жауап берген.

а. Сөзбе-сөз жеткізудегі ықтияттылық

Хадисті риуаят етуші, яғни рауи алдымен тілді өте жақсы білуі керек. Кей жағдайларда Расулалланың (с.а.с.) аузынан шыққан сөзді қаз-қалпында болмаса да, мағынасынан ауытқымай жеткізуге рұқсат етілгенімен, сахабалар Расулалланың аузынан шыққан сөзді дәлме-дәл, сөзбе-сөз, бірде-бір сөзін, тіпті бірде-бір әрібін өзгертпестен жеткізуге тырысып баққан. Мысалы, Убайд ибн Умайр бір күні Абдулла ибн Омардың қасында мынадай хадисті риуаят етеді: مَثَلُ الْمُنَافِقِ كَمَثَلِ الشَّاةِ الرَّابِضَةِ بَيْنَ الْغَنَمَيْنِ «Мұнафық екі отардың арасында қалып қойған (қайсысына қосыларын білмей әрі-сәрі күй кешкен) қой сияқты», яғни мұнафық – кәпірлер мен мүминдердің арасында не әрі емес, не бері емес, екі ортадағы екі жаққа да жақпайтын сүйкімсіз жан. Мүминдермен бірге болғаны үшін кәпірлер оны жек көреді, иманды бойына толық сіңіре алмағандықтан, мүминдер арасында да ол өзін жайсыз сезінеді. Мұны естіген ибн Омар (р.а.) дереу ашуланып: «Жо-жоқ, Расулалла (с.а.с.) олай демеген», – деп қарсы дау айтады. Умайр: «Ал қалай деді?» – дегенде, ибн Омар тұрып: «Мен Расулалладан бұл хадисті былай естіген болатынмын», – деп, өзі естігені бойынша, مَثَلُ الْمُنَافِقِ كَمَثَلِ الشَّاةِ الْعَائِرَةِ بَيْنَ الْغَنَمَيْنِ деп айтып шығады56. Сондағы екі сахабаның риуаятындағы айырмашылық тек اَلرَّابِضَةِ мен اَلْعَائِرَةِ (аира мен рабида) деген сөздің айырмашылығында ғана туындады. Осы хадис «Муснәдта» былайша баяндалған:

Убайдуллаһ ибн Умайр:

إِنَّ مَثَلَ الْمُنَافِقِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَالشَّاةِ بَيْنَ الرَّبِيضَيْنِ مِنَ الْغَنَمِ، إِنْ أَتَتْ هَؤُلَاءِ نَطَحَتْهَا، وَإِنْ أَتَتْ هَؤُلَاءِ نَطَحَتْهَا

«Мұнафықтың жай-күйі екі отар арасында қалған қойға ұқсайды: бір отарға қосылмақшы болса, оны сүзіп шығарып тастайды, екіншісіне барса, олар да сүзеді»57, – деп риуаят етеді. Ал Абдулла ибн Омар كَالشَّاةِ بَيْنَ الرَّبِيضَيْنِ – дың орнына كَالشَّاةِ بَيْنَ الْغَنَمَيْنِ болуы керектігін айтады, өйткені ол Пайғамбарымыздан солай естіген еді.

Сахабалардың хадис риуаятындағы мұқияттылығын табиғин де, тәбә-табиғиндер де берік ұстанған. Мысалы, мәшһүр Суфиян ибн Үйәйна мынадай хадис жеткізген: نَهَى رَسُولُ اللّٰهِ عَنِ الدُّبَّاءِ وَالْـمُزَفَّتِ أَنْ يُنْتَبَذَ فِيهِ «Расулалла іші шайырмен сыланып, қауақтан жасалған ыдыстарда (жүзім, құрма секілді) жеміс шырынын құйып, ашытуға тыйым салды». Дәл осы хадис бірде Суфиянның жанында сәл өзгертіліп أَنْ يُنْبَذَ فِيهِ деп айтылады, сондағы айырмашылық – хадисте етістіктің басқа формасының қолданылуы, яғни мағынада ешқандай өзгеріс болмаса да, Суфиян мұны естіп тұрып үнсіз қала алмайды, Расулалладан естігенін сол күйінде оқып береді58.

Міне, сахабалар болсын, табиғин немесе тәбә-табиғин дәуіріндегі мүминдер болсын, хадистерді риуаят еткенде, Пайғамбардың (с.а.с.) аузынан шыққан сәттегідей, еш өзгеріссіз болуына аса мән беретін.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, баз біреулердің «Сахабалар, табиғин және тәбә-табиғин заманындағы мұсылмандар Алла расулынан естігендерін өз сөздерімен жеткізген, сондықтан хадистер шариғат үкімдеріне негіз бола алмайды» деп айтқан жаңсақ пікірлерінің қаншалықты негізсіз екенін осыдан-ақ білуге болады.

Бұхаридің «Китабуд-дағуат» тарауында Бәра ибн Азиб былай дейді: «Расулалла маған «Жатар кезде намазға дәрет алғандай дәрет ал, сосын оң жағыңмен жатып мына дұғаны оқы» деді:

اَللّٰهُمَّ أَسْلَمْتُ نَفْسِي إِلَيْكَ وَفَوَّضْتُ أَمْرِي إِلَيْكَ وَأَلْجَأْتُ ظَهْرِي إِلَيْكَ رَغْبَةً وَ رَهْبَةً إِلَيْكَ لَا مَلْجَأَ وَلَا مَنْجَى مِنْكَ إِلَّا إِلَيْكَ آمَنْتُ بِكِتَابِكَ الَّذِي أَنْزَلْتَ وَبِنَبِيِّكَ الَّذِي أَرْسَلْتَ

Мен осы дұғаны Расулалланың (с.а.с.) құзырында жақсылап жаттап, қайталап шықпақ болдым да, وَبِرَسُولِكَ الَّذِي أَرْسَلْتَ «Уә би расуликәл-ләзи әрсалта» дедім, Пайғамбарымыз وَبِنَبِيِّكَ الَّذِي أَرْسَلْتَ «Уә би нәби-икәл-ләзи әрсалта» деп түзетті»59.

Осы мысалдан байқағанымыз, Пайғамбарымыз (с.а.с.) жоғарыдағы жағдайда бізге беймәлім себептермен «расул» атауынан гөрі «нәби» сөзін қолданудың дұрыстығын ұқтырған.

Иә, адам баласы ұйықтағанда не түс көргенде, нәбиліктің қырық алтыдан біріне сапар шегеді, өйткені ұйқы мен түс көру бір жағынан алғанда, нүбууатқа (пайғамбарлыққа) қатысты, алайда рисалатқа (елшілікке) мұның қатысы жоқ, рисалат (елшілік) – көздің ашықтығы мен көңілдің ояулығын қажет етеді. Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жоғарыда айтылғандай, ыждағаттылығын сахабалар да өз хал-қадарынша сақтап, хадистерді асқан ықтияттылықпен қабылдап, өзгелерге де дәл солай жеткізген.

ә. Өзара талқылау

Сахабалар Расулалладан (с.а.с.) қабылдап алғандарын өзгелерге таратып, жеткізумен ғана шектелмей, үйренген, бойларына сіңірген мәліметтерді өз араларында ортаға салып, пікірлесіп, өз көзқарастарын білдіретін. Өздері пікір білдіргені сияқты, кейіннен шәкірттерінен де сол мәселеге қатысты көзқарас білдіруін талап еткен. Мысалы, сахабалардан Әбу Сағид әл-Худри мен ибн Аббас шәкірттеріне: «Осы хадистерді жаттап алыңдар, ол жайлы ойларыңды ортаға салыңдар. Бір хадисті талқылағанда, басқа бір хадис еске түсуі мүмкін. Сол себепті хадистерді өз араларыңда ұдайы еске түсіріп, жеке көзқарастарыңды білдіруді әдетке айналдырыңдар»60, – дейтін.

Хадистің маңыздылығын жете түсінген әрі хадисте баяндалғандай, періштелер ілім иелерінің жолына қанаттарын төсеп, құрмет қылатынын61 жақсы білетін сахабалар әр хадисті сөзбе-сөз жаттап, оның мағынасын түсіну үшін өз араларында пікір таластырып, содан кейін ғана басқаларға айтатын.

Міне, хадистер осындай ортада адамдардың жадында жатталып, өмірдің мәні мен мағынасына айналып, саф халде бізге дейін жеткен.

3. Сахабалар мен табиғиндердің хадистерді анықтауы (тахқиқ)

Сахабалар хадистерді өзара талдаумен қатар кез келген діни мәселе қозғалғанда, әуелі сол мәселеге қатысты сүннеттің үкімі бар-жоғын толық қарастыратын. Қай-қайсысы да өтірікке жуымайтын шыншыл бола тұра, сүннеттің маңызын, шариғат үкімдерін белгілеудегі маңызы зор екенін білгендіктен, естігендерін бірден қабылдай салмай, әуелі дұрыс-бұрысын нақтылағанды жөн көретін. Яғни олар есте сақтау қабілеті мықты болумен қатар анық-қанығын зерттеуді де өздеріне әдет еткен.

Бірде әлдебір әйел немересінің мирасынан өзіне үлес алмақ ниетпен Әбу Бәкірге (р.а.) жүгінеді. Әбу Бәкір (р.а.): «Құранда немеренің мирасынан саған үлес тиетіні жайлы ешбір аят жоқ, оған қоса, Расулалланың да бұл мәселеге қатысты пәтуасы жоқ деп білемін», – дейді. Мұны естіген Муғира ибн Шуғба (р.а.): «Расулалла (с.а.с.) әжелерге немересінің мирасының алтыдан бірін беруші еді», – дейді. Әбу Бәкір (р.а.) «Бұл мәселеге куә болған, айтқаныңды айғақтап, нақтылайтын басқа адам бар ма?» – деп сұрайды. Сонда Мұхаммед ибн Мәслама: «Мен де Расулалладан дәл осылай естігенмін», – деп, Муғира ибн Шуғбаны қолдайды. Әзірет Әбу Бәкір (р.а.) мәселені нақтылаған соң, әлгі кейуанаға немересінің мирасының алтыдан бір бөлігін бергізеді62.

Әлсіз хадистердің бірінде Расулалланың (с.а.с.) «Діндеріңнің жартысын мына Хумайрадан үйреніңдер»63 деп көрсеткен асқан зерек әрі ақылды, әрбір нәрсенің түп негізін барынша нақтылап зерделеуде алдына жан салмайтын Айша анамыз (р.а.) Алла расулының «Есепке тартылған кісі міндетті түрде азапқа душар болады» дегенін ести сала, «Сіз солай дейсіз, бірақ Құранда кейбіреулерді меңзеп فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا «Сосын есеп береді де, жеңіл тергеуге алынады»64 делінген емес пе?» – деп жоғарыдағы хадисін нақты түсіндіріп беруді өтінеді. Сонда Пайғамбарымыз: «Уа, Айша, сенің айтып отырғаның – арз мәселесі (яғни есеп беру, қолда барды тапсыру дегенді білдіреді). Баршаның есебі Аллаға апарып тапсырылады. Ал менің айтқым келгені – тергеу, есеп алу сәтінде Алла алдында құл істегендерін мойындамай қарсылық білдірсе, сонда Алла оның істегендерін жеке-жеке санамалап шығатын болады, мұндайда әлгі құлдың шаруасы бітті деген сөз»65, – деп жауап береді.

Осы орайда сахабалардың естігендерін міндетті түрде нақтылап, айқындайтындығына қатысты және Құранның 7 түрлі оқылу түрімен (уәжһ) түсірілгендігі туралы көптеген қайнар көздерде баяндалатын бір оқиғаны мысал ретінде бере кетейік.

Бұл оқиғаны жеткізген көптеген хадисшілердің ішіндегі әйгілі Бұхаридің риуаятында әзірет Омар былай дейді: «Бір күні намазда Хишам ибн Хакимнің «Фурқан» сүресін оқып тұрған сәтіне тап келдім. Расулалла (с.а.с.) бұл сүрені маған бөлектеу, басқаша әріптермен, өзгеше мақаммен үйреткен болатын. Намазын бітіріп, сәлем бергенге дейін қасында күтіп отырдым. Сәлем бере салысымен, жағасынан алып: «Бұл сүрені осылай оқуды саған кім үйретті?» – дедім. Ол сүренің оқылуын Расулалладан естігенін айтуы мұң екен, мен оған дес бермей: «Өтірік айтпа, өйткені Расулалла маған бұл сүрені басқаша үйреткен», – деп оны қолынан жетектеген күйі Алла расулына алып келдім. Келе салысымен, «Уа, Расулалла! Мына кісі «Фурқан» сүресін сенің маған үйреткеніңнен басқаша әріптермен оқыды», – дедім. Пайғамбарымыз (с.а.с.) «Қоя бер оны» деді де, Хишамға қарап: «Уа, Хишам, қане, «Фурқан» сүресін оқышы», – деді. Хишам әлгінде оқығанындай, мен естігендей қылып, сүрені аяғына дейін оқып шықты. Оқып болғанда, Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Дұрыс оқыды, сүре осылай түскен», – деді. Сосын маған қарап: «Ал, енді сен оқышы, Омар!» – деді. Мен де әуелде маған өзі үйреткендей етіп, оқып шықтым. Пайғамбарымыз (с.а.с.) бұл жолы да «Иә, осылай түсірілді», – деді де, «Күдіксіз, Құран Кәрім жеті әріптің66 негізінде түсірілді. Сендерге қайсысы оңай тисе, солай оқыңдар», – деп сөзін аяқтады»67.

Бір күні Әбу Мұса әл-Әшғари әзірет Омардың үйіне келеді. Табалдырыққа жақын келіп, есікті үш рет қағады. Іштен «кір» деген дауыс естімеген соң, келген ізімен кері қайтады. Омар (р.а.) шаруасын бітірген соң, «Абдулла ибн Қайстың даусын құлағым шалғандай болды, рұқсат етіңдер, ішке кірсін», – дейді. Қасындағылар оның қайтып кеткенін айтады. Әзірет Омар (р.а.) артынан адам жіберіп, Әбу Мұсаны шақыртып алады да, «Неге күтпедің?» – деп сұрайды. Сонда Әбу Мұса (р.а.) тұрып: «Расулалла бізге: «Бір жерге кірмек болсаңдар, алдымен есікті үш рет қағып рұқсат сұраңдар, егер рұқсат берілмесе, кері қайтыңдар», – деген еді», – дейді. Әзірет Омар: «Мен бұл айтқаныңды естімеппін, бұған куәң бар ма?» – деп сұрайды. Әбу Мұса (р.а.) Пайғамбар мешітіне келіп, мән-жайды сол жерде жиналған сахабаларға баяндайды. Үбәй ибн Кағб: «Мұны нақтылау үшін жасы үлкендерді жіберіп әурелеудің қажеті жоқ, өйткені мұны жастардың өзі де жақсы біледі», – деп куәлікке Әбу Сағид әл-Худриді Омарға (р.а.) жібереді.

Омар (р.а.) мән-жайдың анық-қанығына көз жеткізген соң: «Мен саған кінә артайын деген ниеттен аулақпын. Бар ойым: кез келген біреудің «Расулалла айтқан» деп өтірік қауесет таратуынан қауіптенемін»68, – дейді.

а. Хадисті нақтылау үшін жасалған саяхат (рихләт)

Сахабалар хадистерді нақтылауда әрі риуаят етуде осыншалықты ықтият көрсетіп қана қоймай, керек кезде бір хадис үшін ұзақ жолға арнайы сапарға (рихләт) шығудан да тайсалмаған. Табиғин дәуірінің ең үлкен фақиһы саналатын зәңгі мұсылман Ата ибн Әбу Рабахтың жеткізуінше, бірде Әбу Әйюб әл-Ансари бір хадиске анық көз жеткізе алмай дал болады. Сол сәт есіне Мысырда тұратын Уқба ибн Амир (р.а.) түседі. Себебі бұл хадисті тікелей Расулалладан естіген көзі тірілерден Уқба ибн Амир екеуі ғана қалған еді. Әбу Әйюб әл-Ансари көп кідірместен, Мысырға сапар шегеді. Бір хадис үшін, онда да өзі біле тұра, соның анық-қанығына көз жеткізу мақсатында Мәдинадан Мысырға баруды қиынсынбаған ардақты сахаба алдымен Мәслама ибн Махладтың үйіне соғады. Ол жерден қасына осы өңірді жақсы білетін біреуді ертіп алып Уқбаға барады. Бір қызығы, Әбу Әйюб әл-Ансари досы Уқбаны ойламаған жерден кездестіреді. Екеуі көрісіп, құшақтасып мауқын басқан соң, іздеп келудегі бұйымтайын жеткізіп:

مَنْ سَتَرَ مُؤْمِنًا فيِ الدُّنْيَا عَلَى خِزْيِهِ سَتَرَهُ اللّٰهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ

«Кімде-кім дүниеде бір мұсылманның айыбын жасырар болса, Алла да қиямет күні оның айыбын жасыратын болады»69 деген хадисті Хақ елшінің (с.а.с.) аузынан тікелей естігендерден екеумізден басқа ешкім қалмады, бірақ көңіліме күмән ұялап, хадистің дұрыстығын нақтылағым келді», – дейді. Уқба да хадисті дәлме-дәл қайталаған соң, Әбу Әйюб әл-Ансари: «Менің келгендегі бар шаруам осы еді»70, – деп басқа ешқайда қайырылмастан, келген ізімен кері қайтады.

Сол сияқты Бұхаридің риуаятында, ансардың алдыңғы толқыны Жабир ибн Абдулланың «Абдулла ибн Унайс айтты» деген бір хадистің дұрыс-бұрысына көз жеткізу үшін айшылық алыс жолға шығып, «Пайғамбардың өз аузынан естімеген бір хадисті сенің риуаят еткеніңді естідім. Екеуміздің біреуміз о дүниелік болып кетпей тұрғанда, осы хадистің анық-қанығына көз жеткізейін деп асығыс сені іздеп келдім» дегені бар. Хадисті Абдулла ибн Унайстың өз аузынан естіген соң, көңілі орнына түсіп, Мәдинаға қайта оралған71.

ә. Табиғинның хадис үшін ұзақ жолға аттануы

Хадисті нақтылау мақсатында жасалған бұндай сапарлар сахабалармен ғана шектелмей, кейінгі дәуірлерде де жалғасын тапқан. Саид ибнул-Мусайябтың қажет кезінде бір хадис үшін ұзақ сапарға шыққаны72, Мәсрук ибнул-Әжданың бір әріп үшін сапар шеккені73; Кәсир ибн Қайстың риуаятында айтылғандай Әбуд-Дәрдадан бір ғана хадис алу үшін ілімқұмар бір кісінің Мәдинадан Шамға ат арытып келуі74 т.б. көптеген сапарлар – сөзіміздің нақты дәлелі.

Хадис риуаятындағы сахабалардың қырағылығы, табиғиндерде де жалғасын тапты. Бұл ілім мұрагерлерінің мұқияттылығы сондай – Ағмаштың баяндауынша, олар хадиске бір «уау», бір «алиф» немесе «дал» әріпі артық қосылғаннан гөрі, қара аспанның айналып басына түскенін таңдар еді75. Олар хадис риуаятының Пайғамбарымыздан тұнық бұзылмаған күйінде жетуі, яғни түпнұсқамен бірдей болуы үшін жан беруге әзір тұратын. Керек десеңіз, қарапайым ғана «уау» мен «фә» әріптерінің орны ауысып кетпесін деп қатты алаңдайтын. Бұған алда арнайы тоқталмақпыз.

Сахабалардың қай-қайсысы да шыншыл, қылдай өтірікке қас болғандығына қарамастан, табиғин имамдары бір сахабадан естіген хадисті басқалардан да сұрап-біліп, нақтылауды дағдыға айналдырған. Бұл жайлы табиғинның үлкен имамдарының бірі Әбул-Алия: «Біз (Басрада, Бағдатта, Мауараннахрда немесе Хорасанда) қайда болсақ та, Расулалланың сахабаларынан бір хадис естісек, соны нақтылау үшін сол жаққа барып, (Меккеге, Мәдинаға барып, мәселені түпкі бастауынан зерттеп) өз ауыздарынан еститінбіз (басқа сахабалардан да сұрап әбден нақтылған соң ғана көңіліміз орнына түсетін)»76 деп баяндаған.

Мүслимнің риуаятында Мұхаммед ибн Сирин: «Біз әу баста иснад77 жайлы сұрамайтынбыз, кейін арамызда алауыздық туған соң барлық хадистің түп негізін сұрастыратын болдық»78, – деген. Әу баста хадистің дерек көзі сұралмайтын, яғни Расулалладан бір хадис риуаят етілгенде, оны кім риуаят еткені зерттеліп нақтыланып жатпайтын, өйткені сахабалар бір-бірінің хадис риуаят етудегі мұқияттылығына шәк келтірмейтін. Алайда әзірет Омардың шейіт болуы, Османның (р.а.) дұшпан қолынан қаза табуы және әзірет Али (р.а.) заманындағы алауыздыққа жол ашқан оқиғалар бірінен соң бірі орын алған тұста жалған хадис ойлап шығару секілді бүлікке бастайтын жаман әдет қылаң бере бастады. Әзірет Османға қарсы хадис ойлап шығарушылармен ерегескен кейбір парықсыздар (соны бір қажет ететіндей) Османды жақтайтын хадистер ойлап табудан тартынбаған.

Дәл осы сияқты әзірет Алиді қаралау үшін хадис ойлап шығарғандарға наразылық танытқан жақтастары оны мақтаған хадистерді ойдан шығарды. Міне, осы сияқты алауыздықтарға куә болған әділетті имамдар хадистің қайнар бастауын, түп негізін тәптіштеп сұрап, нақтылауды міндет санаған. Иә, ол дәуірде хадисті нақтылап қадағалау ісіне Шуғба сынды, Шағби және Сәури сияқты Исламның хас тұлғалары шындап кіріскен.

Мүслиммен қатар, табиғиндер арасындағы айтулы имамдардың бірі Мұжаһид ибн Жәбирдің риуаятында да осыған ұқсас тағы бір оқиғаға куә боламыз:

Бушайрул-Адауи атты кісі ибн Аббаспен кездесіп, оған хадис риуаят етеді, алайда ибн Аббас сенімсіздік танытады. Мұны сезген Бушайрул-Адауи: «Неге құлықсызсың? Мен саған хадис риуаят етіп отырған жоқпын ба?» – дейді. Сонда ибн Аббас: «Біз бұрындары «Расулалла былай деген» деп сөз бастаған адамды жан салып тыңдайтынбыз. Соңғы кездері кім көрінген хадис үшін сапарлап, осылай әңгіме айтуды шығарғандықтан, өзіміз анық білген хадистен басқасын қабылдамайтын халге жеттік», – деп жауап берген79.

Андалусиялық ірі ғұлама ибн Абдулбәрр табиғиндердің үлкен имамдарының бірі Амир ибн Шарахил әш-Шағбиден былайша риуаят етеді:

Раби ибн Хусайм «Кімде-кім он рет لَا إِلَهَ إِلَّا اللّٰهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (Лә иләһа иллаллаһ уахдаһу лә шәрикә ләһ, ләһул мулку уә ләһул-хамду йухи уә йумит уә һууә алә кулли шәйин қадир) деп айтса, бір құлды азат еткенмен бірдей сауап алады» деген хадисті риуаят еткен. Шағби салған жерден: «Мұны саған кім айтты?» деп сұрайды. Раби ибн Хусайм: «Абдуррахман ибн Әбу Ләйла» деп жауап береді. Мұны ести сала, Шағби табиғинның үлкен имамдарынан саналатын Абдуррахман ибн Әбу Ләйланы тауып алып, естіген хадисінің дұрыс-бұрыстығын анықтамақ болғанда, Абдуррахман ибн Әбу Ләйла аталған хадисті Әбу Әйюб әл-Ансариден (р.а.) естігенін айтып, дұрыс екендігін нақтылайды80.

4. Ойдан шығарылған хадистерді іріктеу және оны таратушыларды қудалау

Шындығында, сол дәуірде өтірікпен күрес пәрменді түрде жүргізілді. Ибн Шихаб әз-Зұһри, ибн Сирин, Суфиян әс-Сәури, Амир ибн Шарахил әш-Шағби, Ибраһим ибн Язид ән-Нәхаи, Шуғба, Әбу Хилал, Қатада ибн Диама, Хишам әд-Дәстауаи, Мисар ибн Қудам – бәрі-бәрі өтірікке бір кісідей қарсы тұрып, өтірікті шындай қылып жүргендердің соңына түсетін.

Әбу Хилал, Шуғба, Саид ибн Әбу Садақа, Қатада ибн Диамадан риуаят етілген бір хабарда: «Қандай да бір хадистің нақтылығына қатысты «нақты былай деп пе еді, жоқ олай емес пе еді» деп күмән туған жағдайда Хишам әд-Дәстауаиге жүгінетін. Ал Шуғба мен Сәури кез келген мәселеде күмәнданса, Мисар ибн Қудамға жүгінетін»81. Олардың қай-қайсысы да әсіре мәзһаб ұстанушы саналған адамдардың әрбір қадамын аңдып, соңынан бір елі қалмайтын. Қай жерде болса да, өз жанынан қосып сөйлейді-ау дегендерді өкшелеп, қандай да бір хадисті айта қалса, «Мұны кімнен естідің?» деп сол жерде тергеуге алып, ақиқатына жеткенше көңілдері көншімейтін.

а. Жаттау (есте сақтау) міндетін атқарушылар

Хадистер зерделеніп, зерттелу барысында хафыздар барлық ықыластарын хадис жаттауға арнаған. Ислам тарихы теңдессіз есте сақтау қабілетімен танылған хафыздардан кенде емес. Мысалы, Ахмад ибн Ханбал түрлі жолмен жеткен, түрлі риуаяттарға сүйеніп, алуан түрлі мәтіндерді, яғни мағынасы бір болғанымен, сахихы, хасаны, әлсізімен қоса алғанда, барлығы бір миллионға жуық хадисті жатқа білген. Ол ұзын саны қырық мың хадистен тұратын «Муснәд» атты хадистер жинағын өзі жатқа білген үш жүз мың хадистің арасынан таңдап, талғап алып құрастырған. Қырық мың хадис арасында қайталанып келетіндері де бар, әрине. Сондай-ақ бұл кітапқа оның ұлы Абдулланың «Зауаид» деп аталатын еңбегі де кіргізілген.

Саналы ғұмырын хадисті жадында тоқып, оның терең сырын зерттеуге арнаған Яхия ибн Маин «мәудуғ» (ойдан шығарылған) хадистерді де жаттайтын. Ахмад ибн Ханбал одан мұның себебін сұрағанда, ол «Хадис туралы мағлұмат сұрап келгендерге мәудуғтардың қайсысы екенін ажыратып көрсету үшін»82 деп жауап қайтарған.

Жалпы, Ислам тарихында мыңдаған хадисті және оның дұрыс-бұрысын ажырата алатын майталмандар, әрбірін жатқа білген небір мықты хафыздар көптеп саналады. Солардың қатарында Имам Зұһри, Яхия ибн Саид әл-Қаттан, Бұхари, Мүслим, Дарақутни, Хакимнің есімдері аталады.

ә. Әділдік түсінігі

Әділдік – «өтірікке жол бермеу, өтірікшіні қудалау, ақиқатты жақтау» деген мағыналарды білдіреді. Енді осы айтылғандарға мысал келтіре кетейік.

Бір күні әзірет Омар (р.а.) құтба оқып жатып: «Әйелдерге мәһірді83 қырық оққадан (төрт жүз дирхам) артық бермеңдер», – деуі сол екен, әйелдер арасынан біреуі перденің арғы жағынан дауыстап: «Уа, мүминдердің әміршісі, ол не дегенің? Алла Құранда «Оларға қаншалықты көп мал берсеңдер де, ажырасқан кезде ешбірін қайтып алушы болмаңдар»84 деген, ал сіз небары төрт жүз дирхам дейсіз, бұл қалай?!» – дейді.

Әзірет Омар өз қателігін сол жерде мойындап: «Уа, Хаттабұлы! Сенен қателік кетті, бұл кісі дұрысын айтты, қарапайым бір әйел құрлы да дініңді білмейсің»85, – деп өзін-өзі қатты жазғырады.

Мұндай жағдайларда табиғин имамдары да дәл осылай өз қателіктерін мойындаудан бас тартпаған. Мысалы, Зәйд ибн Әбу Унайса, бауырының кей іске ат-үсті қарайтынын білгендіктен бе әлде уайымшылдығынан ба, бір көзқарасқа деген әсіре жақтаушылығынан ба, жоқ әлде мүлде басқа себептен бе, неге екені белгісіз, «Менің бауырымнан хадис алушы болмаңдар»86 деп кесіп айтқан.

Сол сияқты сахабалардың арасынан тұңғыш рет кітап жинағын бастырған Бұхари, Мүслимдермен дәрежелес хадисшілердің имамы саналатын Али ибнул-Мәдиниден: «Әкең қалай?» – деп сұрағанда, «Оны менен емес, басқа біреуден сұрап біліңдер», – деп қашқақтаған. Әкесінің хадиске қатысы туралы қоярда-қоймай сұралғанда, «Хадис – дін деген сөз, ал әкем бұл мәселеде осалдау»87, – деп жауап берген.

Әбу Ханифа мектебінде тәлім алып, Имам Шафиғиға ұстаздық еткен әрі «Бір естігенімді өмір-бақи ұмытпаймын, бір естігенімді екінші рет қайталаған да емеспін» дей тұра, өзінің жаттау қабілетінің нашар екендігін айтып кеңес сұрағанда, Имам Шафиғиға «Күнә атаулыдан аулақ бол, себебі ілім – нұр, Алланың бұл нұры, асылық жасаған кісіге берілмейді» деп жауап берген Уақи ибн Жаррах өз әкесінен хадис риуаят еткенде, оны басқа да риуаяттармен қуаттап барып қана алатын. Мұның мәнісін сұрағандарға: «Әкем – қазына қызметкерлерінің бірі, сондықтан мемлекетті ойлап, кейбір сөздерді жұмсартып айтуы мүмкін»88, – деп жауап қатқан.

б. Иләл кітаптары

Бұл ғұламалар хадисті зерттеу нәтижесінде ондаған иләл89 кітаптарын жазған. Яғни хадистердің келу тізбегі, мәтіндегі жаңсақ пікірлер мен кемшіліктерді тамыршыдай тап басып, елеп-екшеп, сүбелі еңбектер жазды. Әлсіз хадистерді, тәрк етілген хадистерді, хадисшілерді, яки әлсіз – хадис алуға болмайтын рауилерді жеке-жеке анықтап берді. Бұл іспен айналысушылардың мұқияттылығы адам айтса нанғысыз еді. Бірі «Әкем – қазынаның қызметкері» деп хадис риуаят еткенде, оның жеткізген хадисін басқа да риуаяттар арқылы қуаттап барып алуды өзіне міндет санаса, енді біреуі әкесі жайлы сұрағандарға хадис жеткізу мәселесінде әкесінің осалдау екенін айтып, одан хадис алуға тыйым салатын90.

Хадис майталмандарының бірі Абдуррахман ибн Мәһди, хадисті кемшіліктерден арылтумен айналысқан Шуғба, Сәури, ибн Мүбәрак және Имам Мәліктен: «Біз хадистің түп төркінін зерттей келе, «пәленше түгенше жалған хадис ойлап шығарған» деп, кітаптарда олардың атын атап, түсін түстеп жазып жүрміз. Бұларды осылайша жария ету қаншалықты дұрыс?» – деп сұрағанда, хадис ілімінің аты аталған ғұламалары бір ауыздан: «Хадис дегеніміз – дін, сондықтан ол сен айтып отырған мәселеден әлдеқайда маңызды, өйткені Ахмедтік ақиқаттың жасырын кілті сонда», – деп жауап берген91.

Хадис мәселесінде аса қатаңдығымен белгілі болған, жақын достары «Біз бұны кішкентай кезінен бері жақсы білеміз, күнә атаулы оның өңі түгіл түсіне де кіріп шықпаған» деп мақтан еткен Яхия ибн Саид әл-Қаттаннан айналасындағылар: «Сен жұрттың намысына тиер іспен шұғылданып жүрсің, «пәленше хадис ойлап шығарады, түгеншенің айтқандары әлсіз, негізсіз» дейсің. Бір күні Алла Тағала осының бәрін сенен сұрайды деп ойланбайсың ба?» – деп сұрағанда, ол: «Алла құзырында олардың маған дұшпан болғаны, Расулалланың маған дұшпан болғанынан әлдеқайда жақсы»92, – деп қасқая жауап берген.

Хадис осындай асқан ықтияттылықпен нақтыланды. Осыншалықты мұқияттылыққа қарамастан, бірқатар хадистерді ойлап шығарғандар да кездесіп жатты. Дегенмен олар сахаба мен табиғинның сарапшылық таразысында екшелді. Әлдеқалай өтіп кеткендер болса да, сахих хадис жинақтарына келгенде кедергіге ұшырап, тағы да сыртта енбей қалды. Хадистердің дұрыс-бұрысын ажыратуда мынадай әдістер де қолданылған:

5. Мәудуғ – ойдан шығарылған хадистердің сахих хадистерден екшелуі

а. Мойындау

Көбінесе жоқ жерден хадис ойлап шығарғандар қартайған шақтарында, өлім аузында жатқанда немесе бұрыс жолдағы мәзһабтан шығып, әһл-сүннет уәл-жамағатқа қосылғаннан кейін, кезінде білместікпен ойдан шығарған хадистерін өздері мойындаған.

ә. Жалған сөйлейтіндерге жол берілмейтін

Жоғарыда баяндалған тәсілдер арқылы жалған айтушылар бірден анықталып, олардың әрбір сөзі қатаң қадағаланатын. Өмірінде бір рет өтірік айтқан адамнан өмір-бақи хадис алынбайтын. Тіпті біреу есте сақтау қабілеті мықты, сенімді бола тұра, уақыт өте келе оның уайымға жиі берілетіндігі байқалса, ондай адамдардан да хадис алынбаған. Мысалы, Әбу Дәуіттің «Сүнән» атты хадистер жинағында аты жиі аталатын ибн Әбу Ләхия есімді бір рауи бар. Діндарлықта, тақуалықта алдына жан салмайтын бұл рауи жатқа емес, жазып қойған кітабына қарап риуаят ететін болған. Күндердің күнінде ол хадистерді жинақтаған кітаптарын жоғалтып алады да, мұнан былай, хадис риуаяты мәселесінде аты аталмайтын жағдайға жетеді. Сол күннен бастап одан хадис алу керек болса да, алынған хадистер асқан ыждағаттылықпен тексерілетін болған. Мәселен, Имам Бұхари аты аталған рауиден тек басқа хадистермен нақтыланған хадистерді ғана алған.

б. Қолданылған тіл «менмұндалайтын»

Көркем әдебиетте «жазушының тілі» деген мәселе бар. Мысалы, Мольерді отыз рет оқыған, Шекспирді, Толстойды, Дантені бірнеше рет оқыған адам кез келген мәтін арасынан олардың сөздерін ажырата алады, яғни бір жазушының тіліне қаныққан соң, оны басқалардан ажыратпау мүмкін емес. Бір жазушының тіліне қанық болу үшін көп жағдайда оны үздіксіз қайталап оқи берудің де қажеті жоқ. Мәселеге осы тұрғыдан келетін болсақ, жоғарыда аты аталған хадис имамдары бүкіл саналы ғұмырын хадис іліміне арнағандықтан, Алла елшісінің (с.а.с.) сөздеріне әбден қанық, тілдік шұрайын еркін игерген әрі еске сақтаудың майталман хафыздары еді. Олар күні-түні Пайғамбарымыздың (с.а.с.) маржан сөздерін бойға сіңіргендіктен, хадистерді өзге сөздерден дереу ажырататын. Естігендерін бір-екі рет қайталаған соң «бұл хадис» немесе «хадис емес» деп дөп басып айта алатын.

в. Салыстыру тәсілі, Құран және мутауатир (дұрыс екені күмәнсіз) хадистер

Хадистер мухаддистер тарапынан «мутауатир» және «ахад» деп екіге бөлінеді. Бір хадисті жалған айтуы мүмкін емес бір жамағат бірауыздан риуаят еткен болса, бұл хадис «мутауатир хадис» деп аталады. Әһл-сүннет мутауатир хадистерді ақиқатқа көз жеткізудің үш жолының бірі деп санайды. Мұнан басқа, яғни тек бір ғана жолмен риуаят етілген хадистер «ахад хадистер» деп аталады. Кейбір хадистер сахабалар арасында ахад хадис ретінде белгілі болғанмен, кейінірек тәбә-табиғин дәуірінде кеңінен таралғандықтан, «мәшһүр хадистер» деп аталған. Дей тұрғанмен жалпы хадистер мутауатир және ахад деп екіге бөлінген. Ахад хадистер көбінесе Құран мен сүннеттегі үкімдермен салыстырылып, осы қайнар көздерге қайшы келмеген жағдайда, бірауыздан қабылданған. Ал кері жағдайда, ол мәселені ғалымдардың талқылауына рұқсат етілген.

г. Уақыт пен мекеннен тыс жүзеге асатын дәлелдер

Усул-хадисте (хадис әдіснамасында) айтылмаса да, Аллаға кіршіксіз көңілмен иланған раббани жандар арасында уақыт пен мекенді асып, тікелей Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өз аузынан хадис алғандар да болған. Мысалы, Мұхиддин ибн Араби сахих хадис кітаптарына енбеген «Мен жасырын қазына едім, танылғым келіп, болмысты жараттым»93 деген сөзді «Мен Расулалланың тікелей өз аузынан естідім» деген. Сол секілді үлкен имамдардың бірі саналатын Суютидің Пайғамбарымызбен ояу, сергек күйінде бірнеше рет кездескені туралы мәліметтер де бар94.

Имам Бұхари хадис жинағын дайындау барысында жаңа бір хадис естіген сайын дәрет алып, екі рәкат намаз оқып, намаздан соң арнайы дұға жасап, мәселені Пайғамбарымызға (с.а.с.) білдіріп: «Маған осылай жетті, естігенім дұрыс па, уа, Расулалла?» – деп сұрап, өзіне түсінікті белгіні, ишараны сезінгеннен кейін ғана, әр хадисті жинағына енгізіп отырған95.

ғ. Хадисті ұрпақтан ұрпаққа жеткізушілер туралы арнайы еңбектер де жазылған

Рауилерді, сахабаларды, табиғин мен тәбә-табиғиндерді етене жақын таныту мақсатымен олар жайлы егжей-тегжейлі баяндалған бірқатар толымды еңбектер жазылып жарық көрді. Бұл шығармаларда ұлы тұлғалардың туған жері, һижрет еткен аймағы мен уақыты, мекенжайы, қайтыс болған немесе жерленген жерлері, кімдерден дәріс тыңдағаны, кімдермен сұхбаттас болғандығы т.с.с. жан-жақты мәліметтер қамтылған.

Осындай алғашқы еңбектің авторы – ибн Мәдини. Оның «Китабу мағрифатис-сахаба» атты кітабында қай сахаба Меккеден, Мәдинадан қай жерлерге барғандығы, һижреттен соң Тайфта, Мауараннахрда, Басрада, Куфада, Шамда, яғни қай жерде тұрақтап, кімдермен жора-жолдас болғандығы, кімдерге дәріс үйреткендігі т.б. кеңінен баяндалады. Ибн Абдулбәррдің «әл-Истиаб», ибн Хажардың «әл-Исаба фи тамийизис-сахаба», ибн Әсирдің «Усдул-ғаба», ибн Сағдтың «Табақат», ибн Асакирдің «Тарих», Бұхаридің «Тарих» сынды еңбектері сол кезеңнің тарихы мен сахабалардың өмірінен сыр шертетін өшпес мұралардың бастауы мен қайнар көзі болып табылады. Бұл кітаптардың біреуінде үш мың, енді бірінде бес мың, ал кейбірінде он мыңнан астам сахабаның өмірбаяны топтастырылған. Осы кітаптарға, әсіресе Захабидің «әл-Кашиф» атты еңбегіне үңілсек, әрбір сахаба туралы «Пәлен сахаба мынадан-мынадан хадис риуаят еткен, одан мыналар риуаят еткен» деп тайға таңба басқандай, риуаят жалғастығын нақты таба аламыз. Осылайша кімдер кімдерден хадис алған және кімдер кімдермен хадис алып-беруде дәстүрлі сабақтастықты сақтаған деген сауалға толық мәлімет алып, хадистер жайлы тұшымды тұжырымдама жасай аламыз.

д. Хадис кітаптары байыпты түрде елеп-екшелген

Осыншалықты зерттеу, нақтылау шараларына қарамастан, сахих хадистер жинағына енгізілетін тұста да «бәлкім, арасында мәудуғ (ойдан шығарылған жалған) хадис кетіп қалған болар» деген оймен, хадистер қайтадан бастан-аяқ тексерілген. Сөйтіп, шын мәніндегі маржан сөздер жасанды хадистерден ажыратылып бөлек-бөлек хадис кітаптары топтастырылған. Алғашқы болып Мақдиси «Тәзкиратул-кубра» атты кітабында мәудуғ хадистерді жинаған. Мақдиси сынды өзге де хадис ілімінің ұстаздары барынша мұқияттылықпен шынайы маржан сөздерді анықтауға күллі саналы ғұмырын сарп етті. Мысалы, Ибнул-Жәузи өзі де имам бола тұра, өз мәзһабының имамы болғанына қарамастан, Ахмад ибн Ханбалдың қырық мыңнан астам хадистен құралған «Муснәд» атты жинағындағы бірқатар хадистерді мәудуғ, әлсіз немесе мәтрук (тәрк етілген) деп ажыратумен айналысқан. Алайда одан кейін келген ибн Хажар әл-Асқалани болса, Ибнул-Жәузидің «Муснәдтан» әлсіз хадис немесе мәтрук хадис деп шығарып тастаған хадистерін қайтадан тәптіштеп тексеріп, он үш хадистен басқасының сахих негіздерін тауып, дәлелдеген. Ал он үш хадистің негізін сахих бастауға дейін неліктен апара алмағандығына «әл-Қаулул-Мүсәддәд физ-зәбби ған Муснәди Ахмәд» деген еңбегінде арнайы тоқталған96.

Бірқатар хадисшілер бірнеше сахих хадисті мәудуғ деп санақтан шығармақ болғаны үшін Ибнул-Жәузиге «ісіне атүсті қараған» деп айып тағып (мутәсәһил деп) сынаған да97. Ибнул-Жәузидің мәудуғ деп таныған хадистерін Расулалламен рухани әлемде жетпіс реттен аса кездескен Жалалуддин әс-Суюти қайтадан бастан-аяқ қарап шығып «Мен бұл хадистердің арасында мәудуғ хадис көріп тұрған жоқпын, бәлкім, әлсіз болар»98 деген. әс-Суюти сонымен қатар Ибнул-Жәузидің «әл-Мәудуғатул-кубра» атты еңбегін де тексеріп, зерделеп шыққан соң, жасанды інжулер деген мағынадағы «әл-Ләалил-маснуға» кітабын жазып шыққан. Бұл еңбегінде ол Ибнул-Жәузидің мәудуғ деп тапқан хадистерінің шынында да қайсысы мәудуғ, қайсысы мәтрук, сахих екендігін ажыратып көрсеткен.

Бұлардан басқа мустәдрәк кітаптары бар. Мысалы, Бұхари мен Мүслим сынды үлкен хадис ғұламалары сахих хадистерді белгілі бір қағидаларға сәйкес топтамаларына енгізген. Алайда кейбірі сол қағидаларға сәйкес келе тұра, бірқатар хадистер сахих хадистер жинағына енгізілмеген. Міне, осындай хадистерді Хаким сынды бірқатар ғалымдар жинап, топтастырып хадис кітабын шығарған. Бұл хадистер – хадис терминологиясында «мүстәдрәк хадистер» деп аталады. Мүстәдрәк хадис кітаптары арасында ең әйгілісі – Хакимнің «Мүстәдрәк» атты хадистер жинағы. Хакимнің осы хадистер топтамасын кейіннен хадис саласының білгірі Имам Захаби қайта қарап, елеп-екшеп, терең зерттеп, тексерген. Имам Захабидің жаттау қабілетінің қаншалықты екендігін ибн Хажардың ол туралы айтқан «Мен өмір бойы Захабиге таңдай қағумен өттім. Алладан маған да Захабидікі сияқты есте сақтау қабілетін беруін жалынып сұрап, жаттауға септігі тиетін дұғаларды қағазға жазып шайнап жұтып қоятынмын»99 деген сөздерінен байқауға болады.

Уақыт өте келе, халық арасында хадис деген атпен таралған сөздердің де топтамасы кітап болып жинақталған. Сахауи «Мақасидул-Хасана», Ажлуни «Кашфул-Хафа» атты кітаптарында халық арасында кеңінен тараған сөздердің қайсысы хадис, қайсысы хадис еместігін ашып көрсеткен. Мысалы, ілім-білім үйренуге шақырған ондаған хадистермен қатар, ел аузынан түспейтін «Ілім Қытайда болса да үйреніңіздер», «Ең жақсы адам – басқаларға пайдасы тиетін адам» деген сияқты тағылымды сөздерді хадис таразысына тартып, салмақтай қарап, бұл сөздердің хадис деп қабылданатындай салмаққа ие емес екендігі ескертілген100.

Олай болса, осыншалықты жіті қадағалау, терең сұрыптау және риуаят етуге көрсетілген зор жауапкершілікті көре тұра, Исламның екінші маңызды тірегі болып келген сахих хадис топтамалары мен сахих хадис жинақтарына әлі де шүбә келтіріп, тұнығын лайлауға жан-таласқандардың бұл әрекетін қалай түсінген жөн?

---

Мәудуғ хадистер және соңғы кездері мәудуғ хадистер санатына енгізілген кейбір сахих хадистер жайында

Жоғарыда кеңінен баяндағанымыздай, хадистерді саралап, сұрыптау ісіне хадисшілер ғасырлар бойы ерекше күш-жігер жұмсаған. Сол тау тұлғалардың қыруар еңбектерінің нәтижесінде сахих хадистер мен мәудуғ хадистер бір-бірінен анық ажыратылған. Құранда إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ «Шүбәсіз, осынау зікірді (Құранды) Біз түсірдік және оның сақтаушысы да Өзіміз»101 деген аяттың жалпы мағынасында қамтылғандай, Құранмен қатар хадистер де Алла Тағаланың ерекше қорғауында екендігі мәлім. Өкініштісі, соңғы кездері кейбір ориенталистер мен солардың ықпалынан шыға алмаған бейбақтар хадиске сын жаудырып, сахих хадистерге қатысты негізсіз ойларын ортаға салып жүр. Ендеше, мәселеге осы тұрғыдан көз жіберіп, мәудуғ хадистер жайына тоқталып қана қоймай, кейбір сахих хадистерді де түсіндіре кеткенді жөн көріп отырмыз.

1. Мәудуғ хадистер

Мысалы, хадис ретінде риуаят етілген бір сөзде أَبُو حَنِيفَةَ سِرَاجُ أُمَّتِي «Әбу Ханифа – үмбетімнің шырағы»102 делінеді. Шындығында, Әбу Ханифа мұсылман үмбеті үшін шырақ іспетті, керек десеңіз, сахабалардан соң, Исламға қызметте онымен иық теңестірер адам кемде-кем. Алайда жоғарыдағы сөзді Алла расулы өз аузынан айтпаған. Бәлкім, әсіре мәзһабшылдықтан туған сөз болса керек.

Тағы да халық арасында хадис деп айтылатын اِتَّخِذُوا الدِّيكَ الْأَبْيَضَ «Ақ қораз алыңдар»103 деген сөз де ойдан шығарылған. Халқымыздың ақ қоразды киесі бар деп, жақсы көретіні рас. Алайда жоғарыдағыдай хадис жоқ, бұл да, сірә, әтеш сатушылардың ойлап тапқаны болса керек.

Сондай-ақ халық арасында кең таралған اِتَّقِ شَرَّ مَنْ أَحْسَنْتَ إِلَيْهِ «Біреуге жақсылық жасаған болсаң, ол адамның жамандығынан сақтан»104 деген сөз бар. Мұның да хадис еместігі өз алдына, айтылған ойдың біртүрлі қисынсыз екендігі көзге ұрып тұр.

Рас, Ислам – толықтай ақыл мен қисыннан тұратын дін. Алайда Исламның түпкі өзегінде ақыл мен қисынның жатуы бір басқа да, оны ақыл мен қисынға бейімдеу я бұрмалау басқа. Өйткені Ислам – адамнан әлдеқайда биік тұрған ақиқат. Бұл ақиқатты Алла мен Расулы (с.а.с.) белгілеген. Ал адамның міндеті болса, осы ақиқатты табу, ал жеке-жеке әр адамның ақылы ешқашан ақиқатқа бастау болмақ емес. Шындық осылай бола тұра, қазіргі кезде бірқатар ғылыми орталарда бұл мәселе де басқаша талданып, кереғар тұжырымдарға себеп болып қалып жүр. Мысалы, хадис ретінде айтылып жүрген тағы бір сөзде «Менің атымнан бір сөз айтылса, ол туралы өз араларыңда пікірталастырыңдар. Егер ол сөз шындыққа сәйкес келсе, нақтылап, дінге негіз ретінде қолданыңдар. Ол сөзді менің айтқанымда я айтпағанымда тұрған дәнеңе жоқ, мәселе сол сөздің шындыққа сәйкес келуінде» делінеді. Бұл сөз хадис емес, болуы да мүмкін емес. Өйткені айтып өткеніміздей, хақты белгілеп, айқындаушы – Алла мен расулы ғана. Ал былайғы адамдардың өлшемдері мен ойлары Расулалланың сөздеріне негіз бола алмайды. Керісінше, былайғы жұрт өз сөздері мен іс-әрекеттерін Расулалланың (с.а.с.) сүннетіне қарай реттеуі тиіс.

Сол сияқты хадис ретінде ойдан шығарылған тағы бір сөзде وُلِدْتُ فِي زَمَنِ الْمَلِكِ الْعَادِلِ «Мен әділетті басшының тұсында дүниеге келдім»105 делінеді. Бұл парсы тілінде Ануширван деп аталатын билеушіні ұлықтау мақсатында шығарылған. Алла расулы (с.а.с.) басқа біреу арқылы құрметке бөленуге мұқтаж емес, керісінше, ардақты Елшінің дүниеге келуі арқасында сол заман мен сол аймақтың қасиеті артып, мерейі шалқыды. Пайғамбардың заман мен мекеннің құрметін асырып, дүниеге келуі тұсында әділетті патшаның болғандығы Расулалланың (с.а.с.) беделін арттырмайды, керісінше, соңғы ардақты Елшінің өмірге қадам басуының арқасында заман мен мекен айрықша құт берекеге кенелген.

Ақыл мен қисынға қайшы болмаса да, кейбір сөздерді хадис ретінде мінберлерден жиі естіп, кітаптардан жиі оқып жүрміз. Солардың бірі اَلنَّظَافَةُ مِنَ الْإِيمَانِ «Тазалық – иманнан»106 деген сөз. Бұл сөздің мағынасы дұрыс, алайда бұл сөз – Расулалланың сөзі емес. Мағынасы дұрыс деуіміздің себебі, Алла расулы (с.а.с.) бір хадисінде былай деген: اَلطُّهُورُ شَطْرُ الْإِيمَانِ «Тазалық (дене тазалығымен қоса тәубе, кешірім сұрау, дұғамен жалбарыну, ар-ұждан пәктігі, құлшылық сияқты рухани тазалық) – иманның жартысы»107.

Анығында, хадис ретінде шатастырып жүрген тағы бір сөз – تَخَتَّمُوا بِالْعَقِيقِ «Ақықтан жүзік тағыңдар». Алла расулының аузынан мұндай сөз шықпаған.

Айша анамыздан (р.а.) риуаят етілген бір хадисте ғана تَخَيَّمُوا بِالْعَقِيقِ «Ақықта отау құрыңдар» деген сөз бар, бұл жердегі «Ақық» – Мәдинадан Меккеге барар жолдағы бір елдімекеннің атауы. Алғашқы кездері араб жазуында әріптердегі дәйекшелер қолданылмағандықтан, تَخَيَّمُوا сөзі шамасы تَخَتَّمُوا деп оқылып, Ақық деген жер атауы ақық тасымен шатастырылған болуы ықтимал. Соның салдарынан жалған хадис туған. Бұл да аз болғандай, соңына فَإِنَّهُ يَنْفِي الْفَقْرَ «өйткені ол кедейлікті жояды»108 деген түсіндірме тіркес те қосылған.

اَلنَّظَرُ إِلَى الْوَجْهِ الْجَمِيلِ عِبَادَةٌ «Сұлуға көз салып қарау – ғибадат» немесе халық арасында «Сұлуға сұқтану сауап» деп айтылатын сөздер де хадис емес, бұл сөз де толайым теріс пікірдің нәтижесі109.

Сол сияқты اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصِّينِ «Ілім Қытайда болса да үйреніңдер»110 деген сөз де қаншалықты ілімге шақырып, ілімнің қадіріне назар аудартса да, хадис емес, ойдан шығарылған сөз. Құран мен хадисте ілім-білімнің қадірін асырып, оқуға қаншама үндеу бар, сондықтан ойдан шығарылған мұндай сөздерге қажеттілік те жоқ. Атап айтқанда, Құран Кәрімде إِنَّمَا يَخْشَى اللّٰهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ «Құлдардың арасында Алладан шынайы қорқатындар – ғалымдар»111, قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ «Былай де: Білетіндер мен білмейтіндердің бірдей болуы мүмкін бе?»112 деген аяттар бар. Сахих хадистің бірінде إِنًّ الْمَلَائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا رِضًا لِطَالِبِ الْعِلْمِ «Ілім ізденушінің әр басқан қадамына періштелер қанаттарын төсеп құрмет етеді»113 делінеді. Осы сияқты небір ғажап мәнді аяттар мен хадистер тұрғанда, ойдан шығарылған сөздерге еш қажеттілік жоқ.

2. Сахих бола тұра мәудуғ деп қабылданған хадистер

Жоғарыдағы мысалдарда көрсетілгендей жүздеген мәудуғ хадистердің ақ-қарасы ажыратылмай, әлі күнге дейін хадис ретінде танылып жүргеніне қарамастан, бүгіндері Бұхари, Мүслим және «Кутуб ситтадан» бастап, кейінгі төрт кітапқа, мухаддистердің «сахих» деп баға берген көптеген хадистеріне де қарадай тиісетіндер жоқ емес.

а. Тәураттағы сүйінші хабар

Мысалы, осындай хадистердің бірі – Бұхари риуаят еткен «Тәураттағы (Расулалла (с.а.с.) хақындағы) мына аят:

فيِ التَّوْرَاةِ: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا وَحِرْزًا لِلْأُمِّيِّينَ، أَنْتَ عَبْدِي وَرَسُولِي، سَمَّيْتُكَ الْمُتَوَكِّلَ، لَيْسَ بِفَظٍّ وَلَا غَلِيظٍ وَلَا سَخَّابٍ فِي الْأَسْوَاقِ، وَلَا يَدْفَعُ بِالسَّيِّئَةِ السَّيِّئَةَ، وَلَكِنْ يَعْفُو وَيَغْفِرُ، وَلَنْ يَقْبِضَهُ اللّٰهُ حَتَّى يُقِيمَ بِهِ الْمِلَّةَ الْعَوْجَاءَ بِأَنْ يَقُولُوا: لَا إِلَهَ إِلَّا اللّٰهُ فَيَفْتَحَ بِهَا أَعْيُنًا عُمْيًا وَآذَانًا صُمًّا وَقُلُوبًا غُلْفًا

«Уа, Нәби, сені куә (Мұхаммед үмбетінің имандарына, мұсылманшылықтарына куә әрі бақылаушы), (тура жолды және тура жолдың нәтижесі – жаннаттың) сүйінші хабарын жеткізуші, (теріс жолдың салдарын) ескертуші, қорғаушы, мынау үмми жамағатқа қалқан болсын деп, паналайтын қорғаны ретінде жолдадық. Сен менің құлым әрі Расулымсың. Мен сені аса тәуекелшіл (әрбір нәби тәуекел етсе де, дәл сендей тәуекел ете алған емес) деп атадым. Ол – қатал, дөрекі мінезді емес. Көшеде кім көрінгенге дауыс көтермейді. Жамандыққа жамандық жасамайды, кешіріммен қарайды. Алла сол арқылы қисық елді «лә иләһа иллаллаһ» дегізіп, түзелткенге дейін, оның жанын алмайды»114.

Ориенталистер мен Ислам әлеміндегі олардың жақтастары аталмыш хадисті сынға алып, тіпті оны мәудуғ деп ұйғарған. Себеп – «ақыл мен қисыннан, ғылымнан алшақ». Хадистің рауиі Абдулла ибн Амр ибн әл-Ас болғандығы. Бұған қоса, ибн Аббас, Әнәс, Әбу Һурайра сияқты оның да риуаяттарында Кағбул-Ахбардан алынған хадистердің кездескендігі.

Алдымен мынаны айтуымыз керек, бұл хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жеке бас сипаттарына, тарихи оқиғаларға, Құран Кәрімдегі Пайғамбарымызға қатысты аяттарға қайшы келер ешқандай сөз жоқ. Екіншіден, Тәурат пен Інжілде көптеген бұра тартушылықтарға, өзгертулерге қарамастан, әзірет Мұхаммедке (с.а.с.) қатысты ишараттар мен белгілер сақталып қалған. Өйткені Құранда Расулаллаға сенетін Тәурат пен Інжілді ұстанғандар туралы:

اَلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ

«Олар – қолдарындағы Тәурат пен Інжілде (көптеген ерекшеліктері мен қасиеттері) жазылған «үмми» (еш уақытта оқымаған, жазбаған, ешбір елдің салт-санасы мен мәдениетінен әсерленбеген, ақыл-ойы, сана-сезімі һәм жүрегі тек көктен келетін уахи мен аянға ғана ауған) пайғамбар, ұлы Елшінің соңынан еретіндер»115 делінеді. «Фәтх» сүресінің соңғы аятында да ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْأِنْجِيلِ «Олардың Тәураттағы мысалы осыған ұқсайды, Інжілдегі мысалына келетін болсақ...»116 деп, Тәурат пен Інжілде Расулалла (с.а.с.) мен сахабалары жайында қалайша баяндалатынын хабардар етпеуші ме еді?!

Тіпті ғалым Хүсейін әл-Жиср қолда бар Тәурат пен Інжілдің нұсқаларында 100 жерде Пайғамбарымызға қатысты ишараттың бар екендігін анықтаған117. Анығында, ғасырлар бойы келе жатқан соншалықты өзгертулерге қарамастан бұған таңғалмау мүмкін емес. Уақыты жетіп, керекті зерттеу-тексеруден өткенде, иншаллаһ, сахих екендігі дәлелденуге тиіс Барнаба Інжілінде де ақырғы Елші (с.а.с.) туралы тайға таңба басқандай анық жазылған. Иә, шынында да, өзінен кейін келетін пайғамбарды атымен атап, алдын-ала жұртты хабардар ету – әзірет Иса Мәсіхке (а.с.) жүктелген маңызды міндеттердің бірі еді.

Үшіншіден, Исламды қабылдағандардың басым көпшілігі я мүшрік, я христиан, я болмаса яһуди болатын. Яһудиден шыққан Кағбул-Ахбар да кейін мұсылмандықты қабылдаған. ХХ ғасырдың үлкен ойшылдарының бірінің айтуынша, «Кағбул-Ахбардың өзімен бірге күллі мағлұматтары да мұсылманға айналған»118