Зұлымдықпен тартып алу

١ عَنْ أَبِي سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ ظَلَمَ قِيدَ شِبْرٍ مِنَ الْأَرْضِ طُوِّقَهُ مِنْ سَبْعِ أَرَضِينَ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ.

1. (4319) Әбу Сәләма ибн Абдуррахман Айша анамыздан (р.а.) жеткізген хадисте: «Алла елшісі (с.а.с.): «Кімде-кім біреуге тиесілі бір сүйем жерді озбырлықпен иемденіп алса, қиямет күні сол жердің жеті қабаты бірдей оның мойнына оралады», – деп айтты» – делінген1.

٢ وَفِي أُخْرَى لِلْبُخَارِىِّ عَنِ ابْنِ عُمَرَ: «مَنْ أَخَذَ شِبْرًا مِنَ الْأَرْضِ بِغَيْرِ حَقٍّ خُسِفَ بِهِ يَوْمَ الْقيَامَةِ إِلَى سَبْعِ أَرَضِينَ». «الْقِيدُ» بِكَسْرِ الْقَافِ: الْقِدْرُ.

2. (4320) Бұхаридің ибн Омардан (р.а.) жеткізген тағы бір риуаятында: «Кімде-кім біреудің жерінен бір қарыс жер иемденіп алса, қиямет күні онымен бірге жеті қабат жерге батырылады» – деп айтылған2.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Ғасб – біреудің мүлкін зұлымдықпен тартып алу. Кітабымызда ғасбқа қатысты екі хадис жазылған. Екеуі де егістік жерін тартып алуға қатысты. Алайда ғасб сөзі тек егістік жері үшін қолданылмайды. Кез келген мүлікті зұлымдықпен иемденіп алуды да ғасб деп атаймыз.

2. Хадисте қарыс (шибр) деген сөз қолданылып, зұлымдықпен тартып алған нәрсеге қолданылатын жазаға душар болуда алған нәрсенің аз яки көп болуы маңызды еместігіне ишарат бар. Бір адам орынсыз жолмен басқа біреудің мүлкін қасақана тартып алатын болса, алған нәрсесі қанша аз болса да үлкен жазаға тартылады. Кейбір хадистерде «Зұлымдықпен алған нәрсесін мойнына таққан күйі келеді» деп айтылған. Бұл Қиямет күнінде ол адамның зұлымдықпен мүлік иеленгенін бүкіл елдің алдында паш етіп, масқарасын шығаруды білдіреді.

Мүслимнің бір риуаятында келген хабар бойынша Әруа бинт Уәйс атты бір әйел Умәуилер дәуірінде Мәруанға мұңын шағып, Сағид ибн Зәйдтің үстінен шағым түсіріп, Сағидтың үйінің бір бөлігі өзіне тиесілі екендігін айтады. Сағид Алла елшісінің (с.а.с.): «Кімде-кім басқа біреудің жерін зұлымдықпен бір қарыс алатын болса, қиямет күні жеті қат жердің түбіне дейін мойына оралады» дегенін естідім» деп үйін әйелдің иелегіне береді. Бірақ: «Я, Алла! Егер бұл әйел өтірікші болса көзін көр ет, үйін қабір ет» деп қарғыс дұғасын жасайды. Осы хадисті риуаят еткен рауи «Кейін мен бұл әйелдің көзінің көр болып, қолымен дуал жағалап жүргенін көрдім. Ол «Мен Сағид ибн Зәйдтің қарғысына ұшырадым» деп айтатын. Ол осылайша қолымен жан-жақты сипалап жүргенде алдынан шыққан бір құдыққа құлап өлді. Құдық оған қабір болды», – деген.

3. Бірінші хадисте айтылған طَوِّقَه сөзі әртүрлі мағынада жорамалданған. Хаттаби екі мағынаға тоқталады:

1) Қиямет күні зұлымдықпен тартып алған нәрсені махшар алаңына дейін алып баруға мәжбүрленеді. Осылайша ол харам мүлік мойнында бір орам секілді болады.

2) Жеті қат жердің астына батырылады. Осылайша жердің әр қабаты оның мойнында бір орам болады. Өйткені бұл хадистің мәтіні зұлымдықпен мүлік иеленушінің жердің түбіне дейін батырылатындығын айтқан.

Хадистің түсіндірмесінде басқа мағыналар да айтылған. Кейбір ғалымдар бірінші мағынаны жөн көрумен қатар мынадай сөздер қосады: барлығын көтеріп жүрген соң, түгелдей мойнына оралады. Мойны сол мүліктің барлығын қамтитындай үлкейтіледі.

Табари мен ибн Хиббанның бір риуаятында былай деп айтылған: Яғла ибн Мура Алла елшісінен жеткізеді: «Кім жерден бір қарыс жерді зұлымдықпен иемденсе, Алла оны жеті қабат жерді ақырғы қабатына дейін қазуға мәжбүр етеді. Кейін Қиямет күні оны мойнына жүктеп, адамдардың есебі берілгенше (сол күйде қалдырады)». Осы мағынаны қуаттай түсетін басқа хадисте: «мұсылмандардың жолынан бір қарыс иемденіп алған адам қиямет күні ол бөлікті жеті қабат жердің астына дейін алып жүруге мәжбүр болады» – деп айтылған. Осы мағынадағы басқа хадис зекетке қатысты «Бір түйені өзінің иелігіне өткізген адам қиямет күні ол түйені мойнына таққан күйі келтіріледі» деп жеткен.

Бұл жерде мойнына тағудағы мақсат – тартып алынған заттың мойнына алқа ретінде тағылуы. Әлбетте, оны көтеріп жүруге шамасы келмейді. Сол арқылы оның зұлымдығы үшін азап беріледі. Түсінде көрмеген нәрсені түсінде көргендей жалған сөйлеу арқылы ойынан түс шығарған адамға арпаны түйіндеу жазасы берілетіндігі айтылған.

Хадистің түсіндірмесінде басқа бір мағына да бар: Тартып алған нәрсенің жүктелуі – күнәнің жүктелуі. Яғни аталмыш зұлымдық бұрыс жолмен иемденіп алған адамның мойнына күнәнің жабысқаны секілді жабысып қалады. Бұл түсіндірме мына аяттың мағынасына сай келеді: «Біз әр адамның пешенесіне жазылған жақсы, жаман барлық істерін өзінің мойнына артып қойдық. Қиямет күні оның алдынан айқара ашылған бір кітап шығарамыз» (Исра, 13).

Ибн Хажар алғашқы түсіндірмеге қатысты Әбу әл-Фатх әл-Кушайридың құптағанын, Бағауидың бұны сахих деп білгенін айтқан соң бұл түсіндірмелердің барлығының да дұрыс болуы мүмкіндігін айтып: «Бұл қылмысты жасаған адамға осылардың барлығын да жеке-жеке орындауы мүмкін. Яки, бұл қылмысты істегендердің бірнеше тобы бар. Кейбіреулері осы жазалардың бірімен, енді басқалары екіншісімен, істеген қылмысының ауырлығына қарай жазаланады», – деп өзіндік талдауын жасаған. Ибн Әбу Шәйбаның Әбу Мәлик әл-Ашғариден жеткізуінше: «Қиямет күні Алланың алдындағы ең үлкен ұрлық бір кісінің зұлымдықпен иемденіп алған бір зиралық жері. Ол жеті қат жермен бірге мойнына жүктеледі».

Демек, зұлымдықпен бір мүлікті иеленудің күнәсі бірдей емес. Дәрежелеріне қарай айырмашылықтары бар.

3. Хадистен алынатын пайдалар:

Зұлымдықпен біреудің мүлкін иемдену – харам.

Біреудің мүлкін тартып алудың күнәсі ауыр.

Бір жерді тартып алу үлкен күнәлардың қатарына жатады. Бұл жерде мынаны да айтып өткіміз келеді: біреудің жерін тартып алу үлкен күнәлардың қатарынан болуы хадисте айтылмағанымен Қуртуби үлкен күнәлар жайлы айтылғандардың өлшемімен ауыр жаза берілетіндігін назарға ала отырып, бұл күнәнің де үлкен күнәлардың қатарында болуы керектігіне дәлел ретінде көрсеткен.

Кім бір жерге ие болса, оның түбіне дейін ие. Оның жерінен басқа бір адам рұқсатынсыз құдық, арық т.б. қаза алмайды.

Бір жердің бетіне иелік еткен адам, оның қойнауындағы бағалы тас, металл сынды заттардың да иесі. Адам өзінің иелігіндегі жерді қаншалықты терең қазамын десе де өз еркі. Тек жанындағы көршісіне зиян тигізбеуі керек.

Хадис шарихы Дауудидің пікірінше, жер – бір-бірінің үстіне орналасқан жеті қабаттан тұрады. Егер бөлуге болғанда тек тартып алған бөлігі ғана мойнына оралар еді. Өйткені бұл қабаты одан кейінгі қабатынан бөлінер еді. Араларын ажырату мүмкін болмағандықтан жеті қабат бірден мойнына артылады.

Жердің жеті қабаты жеті қат көк секілді. Бұл мағына мына аятқа сай келеді: «Ол – жеті қат көкті және жерді де сол сияқты (қат-қабат) етіп жаратқан Алла» (Талақ, 12). Алайда кейбір ғалымдар «жеті қабат жермен» жеті аймақтың көзделгендігін айтқан. Бірақ бұл екінші жорамал қабылданбайды. Егер олай болғанда зұлымдықпен мүлік иеленушінің мойнына басқа аймақтардың бір-бір қарысын орау мүмкін емес.

Ғайбат және сөз тасу

1. Ғайбат – ибн Әл-Әсирдің пікірінше, «біреудің жоқ кезде жаман қасиеттерін айту». Егер айтылған жаман қасиет ол адамның бойында болмаса, бұл ғайбат емес, жала болады. Жала – адамның бойында жоқ нәрсені таңу болғандықтан, ғайбаттан бетер жаман. Адамның ар-намысын қорғау – шариғаттың асыл мақсаттарының бірі. Адамның басты құқықтарының бірі – ар-ұждан құқығы. Демек, ғайбат айтуға деген тыйым кісінің арын қорғайтын ең басты әдептердің қатарына жатады.

2. Ғайбат – тұлға мен қоғам өміріне үлкен сызат түсіретіндіктен маңызды әлеуметтік мәселе. Маңыздылығының себебінен тыйым салынған іс ретінде Құранда айтылған. Алла елшісі көптеген хадистерінде мүминдерді бұндай күнәлі істі жасаудан қайтарған. Бұл бөлімде сол хадистердің кейбіреуіне тоқталамыз.

Құранның ғайбатқа қатысты ұстанымын білу үшін соған қатысты аяттарға да тоқталып өткіміз келеді. Яғни ғайбат айтуға тыйым салған «Хужурат» сүресінің 12-аятын тек өзін оқымай, кем дегенде екі аят бұрын 10 және 11-аяттан бастап, 13-аяттың соңына дейін оқыған жөн. Бұл төрт аятта айтылған мәселелер бір-біріне жақын және бірі екіншісін толықтырады. Мәселен, 13-аятта тыйым салынған ұлтшылдықты ғайбаттың жалғасы ретінде, оның бір түрі ретінде көруге, тіпті ұлтшылдықты ғайбаттың бір түрі ретінде қабылдауға болады. Аталмыш аяттарды былайша қорытуға болады:

10-аят: Мүминдердің бауыр екендігін айтады.

11-аят: Мүминдер бір-бірін мазақтамауы керек.

12-аят: Мүминдер жаман ойда болмауы және ғайбат айтпауы керек.

13-аят: Адамдар бір ер мен бір әйелден жаратылған. Кейін қауымдарға бөлінді. Артықшылық тек тақуалықта ғана.

Осы үзіндіде қамтылған тақырыптардың өзегін ғайбат құрайды. 10-аятта мүминдердің бауыр екендігі айтылған соң бауырластыққа сызат түсіретін жағдайлар ретінде 11-аятта мазақ ету, 12-аятта жаман ойда болуы жәе ғайбат айту, 13-аятта ұлтшылдық айтылады. Демек, Алла тағала белгілі бір мақсатпен жаратқан қауымның айырмашылығын тақуалыққа қарамастан үлкейту – ғайбаттың бір түрі. Әдетте, ғайбат дегенде өзі жоқ кезде бір адамның кемшілігін айту ойға оралады. Ұлтшылдық да ғайбаттың бір түрі. Өйткені ұлттарды бөлген адам өз ұлтын басқалардан жоғары қойып, басқаларын төмендетеді. Алайда аятта берілген өлшем бойынша артықшылық тек тақуалықта ғана. Тақуалыққа қарамай ұлттық айырмашылықты негізге алып, өзінің қандасын қолдаудың кесірінен10-аятта жарияланған бауырмашылдық та күйрейді.

Енді жоғарыда тоқталып өткен аяттардың мағынасына назар аударайық:

10. «Расында, мүміндер – бір-біріне шынайы бауыр. Олай болса, (жүз шайысып, ат құйрығын кесіскен) бауырларыңның арасын жарастырыңдар, сондай-ақ (бауыр ақысына келгенде) Алладан қорқыңдар (һәм үкіміне қарсы келуден сақтаныңдар)! Міне, сонда Оның рақымына бөленерсіңдер!»

11. Уа, иман келтіргендер! Араларыңнан бір қауым басқа бір қауымды келемеждемесін! Қайдан білесіңдер, бәлкім, мазаққа ұшыраған қауым өзін мазақ қылған қауымнан әлдеқайда қайырлы шығар. Сондай-ақ әйелдер де бірін-бірі келемеждемесін! Бәлкім, мазаққа ұшыраған әйелдер өздерін мазақ қылған әйелдерден анағұрлым қайырлы болар. Бір-біріңді (яғни, өз-өздеріңді) кемсітпеңдер! Біріңді-бірің намысқа тиетін лақап атпен атамаңдар. Адам баласының иман келтіргеннен кейін күнәһар деген жаман атқа қалуы қандай жаман! Кімде-кім тәубесіне келіп, мұндай жаман қылықтан дереу арылып, Аллаға бет алмаса, міне, солар нағыз залымдар!

12. Уа, иман келтіргендер! Ой атаулының көбінен аулақ болыңдар (яғни, өзге адамдар жайлы, әсіресе, мүмін бауырларың жайлы түрлі (жаман) ойларға беріле беруден аулақ болыңдар)! Өйткені ой атаулының бір парасы (яғни, өзгелер жайлы ойлаған жаман, яки арам ойлар) күнәға жатады! Бір-біріңді аңдымаңдар және біріңді-бірің ғайбаттамаңдар! Қайсыбірің болмасын, өлген бауырының етін жегенді ұната ма? Әнеки, бірден жиіркендіңдер. Ендеше, Алладан қорқыңдар! Шүбәсіз, Алла – Тәууәб (құлдарының шынайы тәубелерін қабыл етуші), Рахим (тәубеге келіп, Өзіне бет алған құлдарына ерекше мейірімді).

13. Уа, адамдар! Шүбәсіз, сендерді бір ер мен бір әйелден жараттық. Сондай-ақ сендерді бір-біріңмен танысып, табысуларың (һәм біріңе-бірің қамқоршы дос болып, өзара жәрдемдесіп, тату-тәтті өмір сүрулерің әрі жер бетін көркейтулерің) үшін сан алуан ұлыстар мен руларға бөлдік. Біле білсеңдер, Алланың алдындағы ең ардақтыларың – ең тақуаларың (яғни, Аллаға тағзым етуде, иман келтіруде әрі мойынсұнуда ең алда болғандарың)! Шүбәсіз, Алла – Алим (барлық нәрсені, соның ішінде, сендердің жай-күйлеріңді һәм не істеп, не қойып жүргендеріңді толық білуші), Хабир (бәрінен толық хабардар болушы)».

3. Ғайбатқа қатысты аяттың түсіндірмесі.

Бәдиуззаман ғайбат аятына қатысты мынадай талдау жасайды. «...Жалғыз аяттың алты тәрізде ғайбаттан тыюы – Құранның назарында ғайбаттың қаншалықты ауыр күнә екендігін көрсетуден басқа баянға қажеттілік қалдырмаған. Иә, Құранның баянынан кейін баян жүрмейді. Оған қажеттілік те жоқ. «Сендердің бірің өлген бауырының етін жегенді жақсы көреді ме?» деген аятта алты есе жамандайды. Ғайбаттан алты есе қатаң түрде тыяды. Мына аят іс жүзінде ғайбат айтқандарға бағытталғанда мағынасы төмендегідей алты тәрізде болады.

Аяттың басындағы хамза сұрау мағынасында екендігі белгілі. Ол сұрау мағынасында осындай аяттың барлық сөздеріне кіреді.

Біріншісі хамза әріпімен: осыншалықты жаман нәрсені түсінбейтіндей сұрақ пен жауап ордасы болған ақылыңыз жоқ па?

Екіншісі: يُحِبّ сөзімен: жақсы көру және жек көру ордасы болған жүректерің ең жеккөрінішті нәрсені жақсы көретіндей бұзылды ма?

Үшіншісі اَحَدُكُمْ сөзімен: өміріңе у себетін амалды істейтіндей, жамағатпен бірге өмір сүруді жөн көретін түсінігің мен мәдениетіңе не болған?

Төртіншісі اَنْ يَأْكُلَ لَحْم сөзімен бірге келеді: жануар секілді бауырыңды тісіңмен шайнап тастайтындай адамгершілігіңе не болған?

Бесіншісі: اَخِيهِ сөзімен дейді: Зұлымдыққа ұшыраған бауырыңның рухани тұлғасын шетке ысыратындай еш мейірімділігің мен туыстық сезімің жоқ па? Денеңнің бір ағзасын өз тісіңмен диуана секілді тістейтіндей еш ақылың жоқ па?

Алтыншысы: مَيْتًا сөзімен дейді: Ар-ұжданың қайда? Ең абыройлы бауырыңа қарсы етін жеу секілді өте жаман істі жасаудасың.

Демек, мына аяттың сөзімен айтқанда ғайбат – ақылмен де, жүрекпен де, адамгершілікпен де, табиғи тұрғыдан да айыпталатын нәрсе».

Бәдиуззаман ғайбат жайлы кейбір тұжырымдарын айтады: «Ғайбат – ғайбат айтылған адам сол жерде болып, өзіне қатысты сөздерді естігенде көңілі түсіп, ренжитін сөз. Егер айтқан сөздері рас болса тек ғайбат болады. Ал өтірік болса, ғайбат әрі жала болады. Екі есе ауыр күнә болады.

Ғайбат айтуға кей кездері ғана рұқсат етіледі:

• Бір лауазымды тұлғаның жаман ісін айту арқылы оның кесірінен сақтауға және ақысын одан алу үшін рұқсат етіледі.

• Бір адам бір кісімен бірлесіп жұмыс істегісі келіп, кеңес сұраған жағдайда, сен де тек оның пайдасы үшін «Онымен байланысқа түспе. Өйткені зиян тартасың» деуіңе рұқсат етіледі.

• Қорлау немесе кемсіту мақсатында емес, біреуді сипаттау, таныту мақсатында «Ол бойы аласа адам мына жаққа кетті» десе, ғайбатқа жатпайды.

• Егер ғайбат айтылған адам пасық болса. Яғни өзінің жасаған жамандығынан еш қымсынбайтын, керісінше, онымен мақтанып, істеген зұлымдығынан ләззат алып, ашықтан-ашық істейтін адамға қатысты айтылса.

Міне, осындай кездері біреуге деген дұшпандық сезіммен емес, тек адамдарды оның зиянынан сақтандырып тек хақ пен қоғам пайдасы үшін ғайбаттың қатарына жататын сөздерді айтуға болады. От қалай ағашты өртейтін болса, ғайбат та ізгі амалдарды солай құртады.

Егер ғайбат айтса немесе өз еркімен тыңдаса, онда اَللُّهُمَّ اغْفِرْ لَنَا وَلِمَنْ اغْتَبْنَاهُ деп айтып, кейін ғайбат жасалған адамға кезіккен жағдайда «ақыңды адал ет, кешір» деп кешірім сұрауы қажет».

4. Ғайбат айтқан адамға қандай қатынас жасалады?

Ғайбат тақырыбында маңызды нәрсе ғайбат айтылған адамның естіген жағдайда ғайбат айтушыға деген ұстанымы. Бұл да оның сыртынан ғайбат айтуы қажет пе?

№4325 хадисте «орынсыз жерде» деген ұстаным ғайбат айтылған адамға бір құқық бергенімен, ғайбат айтқанның сыртынан ғайбат айту дұрыс емес. Өйткені Құран бізге жасалғанның тек сондайын жасауға рұқсат береді. Шектен шығуды харам еткен. Сондай-ақ оған дәл солай жауап бермей, сабырлық танытудың әлдеқайда жақсы екендігін айтқан. («Бақара», 194; «Нахыл», 126). فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِمْ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ және وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ Тіпті Алла елшісі де: لَىُّ الْوَاجِدِ يُحِلُّ عُقُوبَتَهُ وَعِرْضَهُ «Қарызын уақтында қайтармаған, жазаны да, арын да халал етеді» деп, алашағы бар адамға осындай кісілердің қарызын өтеудегі жамандығын айту арқылы ғайбат айтуға рұқсат берген.

Алайда ғайбат мәселесінде хақтың шегінен шықпау оңай емес. Шектен шығып, өзіңе зиян берілетін жағдайға түсу қаупі де бар. Сол себептен бұндай қауіпті құқықты қолдануға қарағанда сабырлықты таңдау әлдеқайда жақсы. Бір хадисте «Жоқшылық күнің үшін арыңнан қарыз бер» деп айтылған. Бұның мағынасы: «Сені айыптау, жамандау арқылы ғайбат айтқан адамға бірден жауап қайыруға, ақыңды бұл дүниеде алуға тырыспа. Қарыз ет. Оны қатты мұқтаж болатын қиямет күні аласың» дегенге саяды. Яғни кешіруге кеңес берілген.

Басқа хадисте «Я, Алла! Абыройымды құлдарыңа сыйладым» деп айтылған. Бұл «Мен айыптауды маған халал ететіндей деңгейде мен жайлы жаман сөз айтқан адамдарға абыройымды сыйладым. Оларға қарсы жауап бермеймін» дегенді білдіреді.

Демек, бұл мәселеде басшылыққа алатын ең тиімді жол – ғайбаттың отын сабыр мен кешірім суымен сөндіру. Ғайбатқа ғайбатпен жауап беру – жақсылықты тып-типыл ететін жалынға көрік басу.

Ғайбат айтқан адамға қандай қатынас жасау керек?

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  أَتَدْرُونَ مَا الْغِيبَةُ؟ قَالُوا: اَللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ: ذِكْرُ أَحَدِكُمْ أَخَاهُ بِمَا يَكْرَهُ. فَقَالَ رَجُلٌ: أَرَأَيْتَ إِنْ كَانَ فِي أَخِي مَا أَقُولُ؟ قَالَ: إِنْ كَان فِيهِ مَا تَقُولُ، فقَدْ اغْتَبْتَهُ. وَإِنْ لَمْ يَكُنْ فِيهِ مَا تَقُولُ فقَدْ بَهَتَّهُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ وَالتِّرْمِذِيّ وَصَحَّحَهُ».الْبُهْتُ» الْكَذِبُ وَافْتَرَاءُ عَلَى الْإِنْسَانِ.

1. (4321) әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.): «Ғайбаттың не екенін білесіңдер ме?» – деп сұрады. Сахабалар: «Алла мен Оның Елшісі әлдеқайда жақсы біледі!» – деді. Осыдан кейін: «Ғайбат – мұсылман бауырың туралы (егер естісе) оған ұнамайтын сөз айтуың» деп түсіндірді. Сол жердегі бір кісі: «Егер менің айтқандарым рас болып, мен сөз еткенмін оның бойында болса ше?» – деп сұрады. Алла елшісі (с.а.с.): «Егер айтқандарың оның бойында болса, ғайбат жасағаның. Айтқандарың оның бойында болмаса, жала жапқаның» – деді»3.

ТҮСІНДІРМЕ:

Көрініп тұрғанындай, Алла елшісі (с.а.с.) ғайбатты айтылған адам естіген жағдайда ұнатпайтын сипаттарымен оны еске алу деп түсіндірген. Бұл сипат оның бойында болса да ғайбат күнәсі жеңілдемейді. Ал болмаса ғайбаттан да үлкен күнә, яғни жала болып шығады. Ғайбатқа қатысты ғалымдар айтқан анықтамалар – хадистегі осы түсіндірмеден бастау алады.

٢ وعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ حَسْبُكَ مِنْ صَفِيَّةَ قِصَرُهَا. قَالَ: لَقَدْ قُلْتِ كَلِمَةً لَوْ مُزِجَ بِهَا الْبَحْرُ لَمَزَجَتْهُ. قَالَتْ: وَحَكَيْتُ لَهُ إِنْسَانًا. فَقَالَ: مَا أُحِبُّ أَنِّي حَكَيْتُ إِنْسَانًا وَإِنَّ لِي كَذَا وَكذَا». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ وَالتِّرْمِذِيُّ.

2. (4322) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Уа, Расулалла! Сафияның бойындағы мынадай нәрселер жеткілікті» – дедім. (Ол менің бұл сөздерімді жақтырмай): «Өте жаман сөз айттың. Егер ол сөз теңізге араласса (теңіздің суын да басып кетіп) бұзып жіберер еді», – деді. Әзірет Айша оған қоса тағы да былай дейді: «Мен Алла елшісіне (с.а.с.) бір адамның (қорлау мақсатында) қылығын салдым. Маған сол мезетте: «Мен басқа бір адамды (кемшілігінің себебінен сөз бен іспен) мазақтамаймын. Тіпті (сол үшін) маған осыншама (көптеген дүниелік) нәрселер берілсе де» деп айтты4.

٣ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَرَرْتُ لَيْلَةَ الْمِعْرَاجِ بِقَوْمٍ لَهُمْ أَظْفَارٌ مِنْ نُحَاسٍ يَخْمِشُونَ بِهَا وُجُوهَهُمْ. فَقُلْتُ: مَنْ هَؤُلَاءِ يَا جِبْرِيلُ؟ فَقَالَ: هَؤُلَاءِ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ لُحُومَ النَّاسِ وَيَقَعُونَ فِي أَعْرَاضِهِمْ».

3. (4323) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Миғраж түнінде темірден жасалған тырнақтары бар бір қауымға кезіктім. Онымен беттері (мен кеуделерін) тырнап жатты. Мен: «Уа, Жәбірейл! Мыналар кім?» – деп сұрадым. Ол: «Бұлар адамдардың етін жегендер және абыройларын таптағандар» – деді». «Әбу Дәуіт, Әдеп 40, (4878, 4879).»

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадисте айтылған «адамдардың етін жегендер» деген сөзбен аятта айтылғандай ғайбат айтушылар көзделген.

2. Ғайбат айтқандардың жүздері мен кеуделерін тырналаумен жазалануына қатысты Тиби мынадай түсіндірме жасайды: «Бет пен кеудені тырнау – аза тұтқан әйелдердің сипаты болғандығына байланысты мұсылмандарды ғайбаттап абыройларын аяқасты еткендерге жаза ретінде бекітілген. Осылайша бұл екі сипаттың ер кісілерге жараспайтындығы, ең жаман әйелдердің сипаты екендігі көрсетіледі».

٤ وَعَنْ الْمَسْتَوْرَدِ : «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  قَالَ: مَنْ أَكَلَ بِرَجُلٍ مُسْلِمٍ أُكْلَةً فَإِنَّ اللَّهَ يُطْعِمُهُ مِثْلَهَا مِنْ جَهَنَّمَ، وَمَنْ كُسِيَ ثَوْبًا بِرَجُلٍ مُسْلِمٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَكْسُوهُ مِثْلَهُ مِنْ جَهَنَّمَ. وَمَنْ قَامَ بِرَجُلٍ مَقَامَ سُمْعَةٍ وَرِيَاءٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَقُومُ بِهِ مَقَامَ سُمْعَةٍ وَرِيَاءٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ». أَخْرَجَهُمَا أَبُو دَاوُدُ.

4. (4324) Мустәурад (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім бір мұсылман (ғайбаттап, абыройын аяқ асты ету) арқылы бір үзім нан жейтін болса, Алла тағала оған міндетті түрде тура сондайын тозақта жегізеді. Кімге мұсылман бір адамға (ғайбат айту мен жала жабуының) себебінен (марапат ретінде) бір киім кигізілсе, Алла тағала міндетті түрде дәл сондайын тозақта кигізеді. Кімде-кім (байлығы мен лауазымы бар үлкен кісілерден) бір адамның себебінен бір лауазым алып (ол жерде тақуа әрі ізгі адам ретінде көрініп, мақам мен ақшаға жетуге көздесе) Алла тағала қиямет күні оны екіжүзділер мақамына отырғызып, (масқарасын шығарып, екіжүзділерге сай азаппен азаптайды)»5.

٥ وَعَنْ سَعِيدِ بْنِ زَيْدٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  إِنَّ مِنْ أَرْبَى الرِّبَا اِسْتِطَالَةَ فِي عِرْضِ الْمُسْلِمِ بِغَيْرِ حَقٍّ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ.

5. (4325) Сағид ибн Зәйд (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.): «Рибаның ең жаманы – орынсыз жерде мұсылманның ар-намысына (рухани тұлғасына) тіл тигізу», – деді». «Әбу Дәуіт, Әдеп 40, (4876).»

ТҮСІНДІРМЕ:

1. «Рибаның ең жаманы» деп аударылған «әрбар-риба» сөзі «құрдымға кетуге ең көп себеп болатын», «бәрінен де харам болған» секілді күшейтпелі сөз. Ал хадисте айтылып тұрған нәрсе – ғайбат. Өйткені адам екінші бір адамға ғайбат арқылы тіл тигізеді. Ғайбаттың осыншалықты жаман болуы адамның назарында абыройдың дүние-мүліктен гөрі құнды болуынан бастау алады. Ар-намыспен адамның рухани тұлғасы, әлеуметтік беделі мен абыройы көзделгенін тағы бір айтып өткіміз келеді. Ибн әл-Әсир «ән-Ниһая» атты еңбегінде: «Ар-намыс – адамның мақталатын немесе жамандалатын жері деген соң «адамның өзі мен беделін сақтайтын, оны кемшілік пен жараланудан қорғайтын қыры деп те айтылған» деп түсіндіреді. Хадисте Алла елшісі (с.а.с.): «Әр мұсылманның қаны, малы, ар-намысы басқа мұсылманға харам» – деп айтқан. Демек, адамның қаны мен мал-мүлкінен кейінгі нәрсесі оның ар-намысын құрайды. Адам ата-бабасымен беделге ие болады, өзі мүше топпен, ауылмен, қала немесе елімен құрметке бөленеді. Демек, жоғарыдағы анықтамадағы мақталатын немесе жамандалатын жері деген сөзбен адамға абырой сыйлайтын кез келген нәрсе көзделген деп түсінуіміз керек. Осылайша кісіні жанама түрде ренжітетін сөздердің үнемі ғайбаттың аясына кіретіндігін білуіміз керек. Дініміздің басқа бір адамның ар-намысына қатысты осыншалықты тыйым салуы – оған ерекше құрмет көрсетуінен бастау алады.

2. Ғайбаттың жаман екендігін көрсету барысында оны өсіммен салыстыру өз алдына сыр. Өйткені дінімізде өсім – ең көп айыпталатын, аулақ болу керектігі көп айтылған күнә. Құранда «Өсім жейтіндер (бес күндік дүниеде пайдаға кенелдік деп ойласа да, қиямет күні қабірлерінен) бейне бір шайтан ұрып жынданған адамдай түрегеледі... Алла (харамды адал деп қасарысқан) бірде-бір күнәһар кәпірді жақсы көрмейді» («Бақара» 275,276) – деп айтылған.

Демек, біз тоқталып отырған хадис ғайбаттың бұл лас күнәдан да бетер ауыр күнә екендігін білдіреді. Бұған қатысты Тиби: «Алла елшісі ар-намысты күшейтпелі түрде мүліктің арасына кіргізген. Осылайша өсімді екі түрлі еткен. Бірінші түрі – баршаға белгілі өсім, яғни біреуге қарыз беріп, оны артығымен алу. Ал белгісіз өсім – бауырының ар-намысына тіл тигізу. Хадисте өсімнің екінші түрінің біріншіден бетер ауыр екендігі айтылған», – дейді.

Ғайбаттың осыншалықты айыпталуының себебі Ислам ерекше мән беретін қоғамдық тыныштыққа кері әсерін тигізуінде жатыр. Адамға кері әсерін тигізетін басқа жараларды емдеу оңай болғанымен, жүрекке түскен жараны емдеу оңай емес. Тіпті көпшілік жағдайда мүмкін емес. Сонымен қатар бұл жеке тұлғаның құқығына жатады. Кешірілуі алдымен ғайбат айтылған адамның кешіруіне байланысты. Алайда қазіргі уақытта кейбір ұлттық, мәзһабтық, саяси тұрғыдан көптеген адамның сыртынан ғайбат айтылып, бір жағынан үмбеттің ынтымағына сызат түсірсе, екінші жағынан Ислам дұшпандарының алдында әлсіз күйге түсіріп отыр. Сонымен қатар ақырет дүниесін де үлкен қиындыққа душар етуде. Ғайбатқа кірген адам ұсақ-түйек сөзбен айтса да бір ұлтты, топты немесе отбасы мүшелерін толықтай ренжітетіндіктен үлкен күнәға батады. Дінімізде бұндай қорқынышты жағдай «оттың бүкіл отынды жағып жіберетіні секілді, ғайбат та бүкіл ізгі амалдарды жеп бітіреді» деп түсіндірілген. Иә, от тау-тау болып үйілген отынды әп сәтте-ақ тып-типыл етеді. Адамның саналы ғұмыры бойы қаншама машақатпен оқыған намаздары, ұстаған оразалары мен қаншама нәрсені пида етіп берген садақалары мән бермей айтыла салған сөздер үшін-ақ босқа кетеді. Сондықтан Алла елшісінің ескертуін естен шығармаған жөн.

3. Хадисте айтылған «иститалә» сөзі «тіл тигізу» дегенді білдіреді. Бұның ішіне адамның көңіліне тиетін әртүрлі сөздер кіреді.

4. Хадистегі «орынсыз жерде» деген сөзден ғалымдар кейбір кездері ғайбат саналатын сөздерді айтуға рұқсат бар деген үкім шығарған. Зұлымдыққа ұшыраған, ақысы желінген адамның шағым түсіруге, залымның бетіне зұлымдығын айтуға ақысы бар. Бұл күнә саналатын ғайбат емес. Төмендегі №4327 хадистен көрінетіндей, бидғатшылардың, пасықтардың жамандығын, мұсылмандарды олардың шәрінен қорғау мақсатында жамандығы жайлы айтуға рұқсат. Яғни, тыйым салынбайды.

٦ وعَنْ مُعَاذِ بْنِ أَسَدٍ الْجُهَنِىِّ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ حَمَى مُؤْمِنًا مِنْ مُنَافِقٍ بَعَثَ اللَّهُ لَهُ مَلِكًا يَحْمِي لَحْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ نَارِ جَهَنَّمَ، وَمَنْ رَمَى مُسْلِمًا بِشَئٍ يُرِيدُ شَأْنَهُ بِهِ حَبَسَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى جِسْرٍ مِنْ جُسُورِ جَهَنَّمَ، حَتَّى يَخْرُجَ مِمَّا قَالَ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ.

6. (4326) Муаз ибн Әсәд әл-Жухани (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім бір мүминді бір мұнафыққа (ғайбатшыға) қарсы қорғаса, Алла тағала да ол үшін қиямет күні етін тозақ отынан қорғайтын бір періште жібереді. Кімде-кім мұсылманға жамандалуын тілеп бір жала жапса, Алла тағала оны қиямет күні тозақ көпірлерінің бірінің үстінде айтқан сөзінен (күнәсінен толықтай тазарып) шыққанша қамайды»6.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Біз тоқталып отырған хадис бір мүминнің сыртынан ғайбат айтылғанын естігенде үнсіз қалмай, оны қорғауға ынталандырады. Хадистегі мұнафық сөзімен ғайбат айтушы көзделген. Мүминнің бетіне емес сыртынан айтқандықтан мұнафық деп аталған. Бұл жерде мүминді қорғау дегенде оның ар-намысын қорғау көзделген. Бұл оны жақтап сөйлеумен немесе кем дегенде ғайбат айтуына мүмкіндік бермеу арқылы мүмкін болады.

2. «Айтқан сөзінен шыққанша» деген сөз «айтқанына себеп болған жауапкершіліктен, яғни күнәдан тазарғанша» дегенді білдіреді. Кеңірек түсіндірер болсақ, ғайбат айтқан адам ғайбат айту арқылы алған күнәсінен оны разы ету немесе біреудің шапағат етуімен, бір кешірімге бөлену немесе күнәсінің көлеміндей азап тарту арқылы тазарғанша көпірдің үстінде қалады.

٧ وَعَنْ جَابِرٍ وَأَبِي هُرَيْرَةَ  قَاَل: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا غِيبَةَ لِفَاسِقٍ وَ مُجَاهِرٍ، وَكُلُّ أُمَّتِي مُعَافًى إِلَّا الْمُجَاهِرُونَ». أَخْرَجَهُ رَزِينُ.

7. (4327) әзірет Жәбир мен әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Пасық үшін де, мужаһир (күнәсін ашық істеген) адам үшін айтылған сөздер ғайбат болып есептелмейді. Мужаһирден басқа үмбетімнің барлығы да кешірімге бөленеді»7.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Рәзиннің қосқаны болып есептелетін бұл риуаяттың негізі табылмаған. Алайда хадистің екінші бөлігі яғни «мужаһирден тыс үмбетімнің барлығы да кешірімге бөленеді» деген сөйлем Бұхари мен Мүслимде бар.

2. Мужаһир – күнәсін ашықтан-ашық жасаған, Алла басқалардан жауып қойған күнәні өзі жария еткен адам. Біз тоқталып отырған риуаяттың Бұхаридегі нұсқасы мужаһара сөзіне түсіндірме жасайды: «Мужаһараның (күнәні ашықтан-ашық істеу) бірі мынау: «Адам түнде (харам) бір іс жасайды. Кейін таң атады. Алла оны жауып қояды (ешкім білмейді). Бірақ ол өзі: «Уа, пәленше! Мен осы түні мынадай нәрселерді істедім», – дейді. Кейде (күндіз күнә істейді) кеш батады. Раббысы оны жауып қояды (ешкім де білмейді). Ертесі күні таңертең өзіне зиян жасап Алла жауып қойған нәрсені жария етеді».

3. Хадис істеп қойған күнәларды жария етпей, құпия ұстауға шақырады. Яғни тыйым салынған болса да күнәдан қашу мүмкін емес кездер де болады. Мүмин кісі біле тұра немесе білместікпен бір күнә істейтін болса, ол дереу тәубе жасап, істеген күнәсін ешкімге де айтпауы керек. Алла елшісі (с.а.с.) жасаған күнәсін еш қысылмай әркімге айтқан немесе барлық адамның көзінше еш тартынбай күнә істеген адамдарды Алланың кешірімін пайдалана алмайтындығынан хабар береді. Исламға қарсы жасалған жүйелі және табанды насихаттардың ақыры, діннің тыйым салған харамдарын істеу бір мағрифат, бір ілгерілеушілік деген түсінік үстем болған соң, ақымақ ұстанымдағы адам ішкілік, құмар, зина, алдау т.б. істерді бір керемет іс жасағандай-ақ барлық адамның қасында баяндап, әдейі істейді. Бұндай әрекет қоғамда «жаманды жаман деп айту, күнәні күнә деп білу» деген түсінікке де салқынын тигізіп, тіпті көптеген әлсіз адамдарға дем беретіндіктен ауыр нәтиже тудырады. Бұндай дәрежеге дейін жеткен жаман әдеттен арылу да оңай емес. Оның жаман екендігін айтып, қайтару да оңай емес. Сол себептен Алла елшісі (с.а.с.) ашықтан-ашық жамандық жасаған, жасырын жасаса да оны жария еткен адамдардың ахуалы қиын екендігін білдіру үшін олардың кешірілмейтіндігін айтқан. Алла ақырет күніне деген сенімі бар адамға бұл қатаң ескертудің өзі көп нәрсені білдіреді. Ибн Баттал былай дейді: «Күнәні ашық жасауда Алла мен оның елшісінің және ізгі мүминдердің ақысын алу бар. Сондай-ақ бұл жерде мужаһирлердің қиқарлығы да байқалады. Ал жасап қойған күнәні жария етпей, құпия қалдыруда жақсылық бар. Өйткені күнә – өзін жасаған адамның абыройын түсіреді. Сондай-ақ жасыруда егер хат жазасын (діни мәтіндермен бекітілген жаза) қажет ететін күнә болса, ондай жазадан құтылады. Ал тағзир (мемлекет басшысының немесе қазының) жазасын қажет етсе, тағзирдан құтылады. Алланың хақын толықтай сақтаған жағдайда аса жомарт және мейірімі қаһарынан басым түсетін Жаратушы ие оны бұл дүниеде жасырғандықтан, ақыретте де жария етпейді. Ал күнәсін жария еткен адам осындай ізгіліктің барлығынан мақұрым қалады».

Нәуәуидің айтуынша «пасықтығы мен бидғатын ашық жасаған адамның ашық күнәлары жайлы ғайбат айтуға рұқсат. Ал жасырын күнәларына байланысты ғайбат айтуға болмайды».

٨ وَعَنْ حُذَيْفَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : يَدْخُلُ الْجَنَّةَ قَتَّاتٌ». أَخْرَجَهُ الخمسة إلا النسائي.ولفظُ مسلم: «َ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ نَمَّامٌ».

8. (4328) әзірет Хузайфа (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Қаттат (сөз тасыған) адам жәннатқа кірмейді».

Мүслимнің риуаятында «Сөз тасушы (нәммәм) жәннатқа кірмейді» деп келеді8.

٩ وَعَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : يُبَلِّغُنِي أَحَدٌ عَنْ أَحَدٍ مِنْ أَصْحَابِي شَيْئًا فَإِنِّي أُحِبُّ أَنْ أَخْرُجَ إِلَيْكُمْ وَأَنَا سَلِيمُ الصَّدْرِ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ وَالتِّرْمِذِيُّ.

9. (4329) ибн Мәсғуд (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Маған ешкім де сахабаларымның бірінен (жанымды қинайтын) сөз алып келмесін. Өйткені мен сендердің алдарыңа ішімде ештеңе болмаған күйде шыққым келеді»9.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Соңғы екі хадис адамдар арасында сөз тасуға қатысты. Дініміз көп тоқталған жаман мінездің бірі – сөз тасу. Сөз тасу – адамдар арасындағы қарым-қатынасты бұзатын, ұжым арасындағы ынтымақ пен ауызбіршілігіне кері әсер етіп, қоғам тыныштығына салқынын тигізетіндіктен қатаң түрде айыпталған істердің арасынан орын алған. Құранда бұған орын берілуі мәселенің мәнін түсіндіруге жеткілікті: «Ендеше, мыналардың ешбірінің ырқына бағынба: ант бергіш қадірсіздің, өзгелерді кемсітіп ар-намысқа тиетіннің, сөз тасығыш өсекшінің,үнемі жақсылықтың алдын кес-кестейтіннің, шектен шыққан әрі күнәға белшесінен батқан залымның... ырқына бағынба» (Қалам, 10-12).

«Һумаза» сүресін де айтып өтуімізге болады. Аталған сүреде тікелей сөз таситын адам жайлы айтылмаса да, соған жақын ұстаным көрсеткендерге қатаң ескерту боларлықтай: «Әрбір (ел­-жұртты менсінбей) сынап-­мінеуші, ишарамен ымдап келемеждеп, кемсітушінің жағдайы қандай өкінішті» (Һумаза, 1) деген.

2. Хадисте айтылған «қаттат», «нәммәм» сөздері бір мағынаны білдіреді. Риуаяттың нұсқаларында осы екі сөз де қолданылған. Кейбір ғалымдар нәммәм сөзді өзі тыңдап жеткізген, қаттат болса айтылған нәрселерге құлақ түріп, естіген өсек сөздерін жеткізуші деп екі ұғымның арасына айырмашылық қойған.

Имам Ғазали былай дейді: «Өзіне өсек жеткен адам оны қуаттамай, сөз етілген адамның да сондай болғандығына ойланып жатпай, «солай ма?» – деп айтылған нәрсені құптауға да кіріспей, сөз тасыған адамды айыптап, ендігәрі олай жасамауын ескертіп, егер қоймаса оған ашуланғанын білдіріп, оның сөздерін басқаларға жаймауы керек. Кері жағдайда өзі сөз тасушы болады». Ғазалидың айтуынша, Омар ибн Абдулазизге бір адам келіп: «Сен жайлы пәленше былай деді», – дейді. Омар (р.а.): «Қаласаң бұны зерттейін. Егер өтірікші болып шықсаң «Уа, иман келтіргендер! Егер сендерге әлдебір күнәһар адам қандай да бір хабар жеткізсе, оның анық-қанығын анықтап біліп алыңдар» (Хужурат, 6) деген үкімге кіресің. Егер естігенің дұрыс болып шықса «өзгелерді кемсітіп ар-намысқа тиетіннің, сөз тасығыш өсекшінің» (Қалам, 11) үкіміне кіресің де, екі жағдайда да зияндасың. Егер қаласаң сен үшін үшінші жолды таңдайын. Сені кешірейін, бұл іс осы күйінде қалсын», – дейді. Сонда әлгі адам өзінің ағаттығын түсініп: «Кешірім сұраймын. Ендігәрі бұндай іске кіріспеймін» деген екен.

Нәуәуи былай дейді: «Бұл тыйымдардың барлығы да айтылған сөзде шариғи пайда болмаған жағдайда күшінде. Кері жағдайда мұстахаб яки уәжіп. Оны былай түсіндірсек болады: «Бір адам бір кісінің басқа бір кісіге кесірін тигізеріне көзі жетсе, ол адамға ескертіп, басына түсуі мүмкін жамандықтан қорғауы керек. Сондай-ақ, бір адам имамды немесе жауапкершілігі болған адамды орнына қалдыратын орынбасардың іс-әрекеті жайлы хабардар болса, бұған тыйым салынбайды». Сонымен Ғазали былай деген: «Сөз тасушы, негізінде, сөз қозғалған адамға сөз тасу. Мәселен, «пәленше сен жайлы былай деді» дегені секілді. Алайда «сөз тасушы» дегенде тек бұл көзделмейді. Жалпы мағынадағы қолданысы да бар. Қалыпты түрде айтқанда, ашық айтылғанын қаламайтын, аталмыш адамның өзіне ұнамайтын барлық нәрсені басқаға айту сөз тасуға жатады. Өзіне ұнамайтын дегенде өзінен жеткізгенді ұнатпау мен өзіне жеткізуді ұнатпау. Бұның қай-қайсысы болмасын сөз тасуға жатады. Сондай-ақ сөзбен айтылса да, ым-ишарамен білдірілсе де сөз тасудың аясына кіріп кетеді. Мәселен, бір адамның мал-мүлкін жасырғанын көрген адам бұны жарияласа да сөз тасуға жатады. Яғни, сөз тасу – жария болғанын қаламайтын нәрсені жариялау».

Ғайбат пен сөз тасу бір ме әлде бөлек пе? Бұл мәселеге қатысты ғалымдар әртүрлі пікір айтқан. Бірақ «екеуі екі бөлек» деген көзқарас басым түскен. Яғни сөз тасу – бір адамның жағдайын басқа бір адамға жаман ой тудыратын мазмұнда разылығынсыз жеткізу. Бұлай жеткізуден ол адамның хабардар болып-болмауы маңызды емес. Оның разылығынсыз болса ғана сөз тасудың санатына жатады. Ал ғайбат ол жоқ кезде өзі естіген жағдайда ренжитін сөздер айту. Сөз тасу – бұзу мақсатын көздейді. Ал ғайбатта ондай мақсаттың болуы шарт емес. Ғайбат – айтылған адам жоқ кезде болады. Бұл сипаттарды есептемегенде ғайбат пен сөз тасу ортақ. Кейбір ғалымдар ғайбат болу үшін аталмыш адамның айтылған жерде болмауын шарт етеді».

4. №4329 хадисте Алла елшісі (с.а.с.) сахабаларының қайсыбірі жайлы өзі ұнатпайтын сөз, әрекет т.б. жайлы жақсы ойына кері әсерін тигізетіндей шағымның болмауын талап еткен. Себебін де түсіндірген.

«Үйден барлығына жақсы сезіммен шығып, олармен сондай сезіммен кездескім келеді» деген нұсқауды кейбір ғалымдар былай түсінген: «Мен дүниеден барлығына қарсы жақсы сезіммен кетіп, қиямет күні осы сезіммен оларды қарсы алғым келеді». Яғни сахабаларының ешбіріне қарсы ішінде бір ашу, бір реніш болмай дүниеден өтуді қалайтынын айтады.

Музыка мен көңіл көтеру

Адам өмірінің барлық қырына өз өлшемін алып келген дініміздің қазіргі уақытта жеткілікті түрде мән берілмей жүрген тұстарының бірі – көңіл көтеруге қатысты өлшемдері. Адамдар бұл мәселені егжей-тегжейлі білмейді, білген жағдайда тәжірибе жүзінде іске аспайды. Мен бұл тақарыпты кез келген адам жеткілікті деңгейде білмейді деген ойдамын. Өткен дәуірлерде күнделікті майда мәселелердің көптігі мен көңіл көтеретін, әлі де шариғатқа сай келетін сауық түрлерінің аздығының себебінен бұл мәселеде тұлға мен қоғамның аз мәліметпен шектелуі, көңіл көтеру тақырыбының күн тәртібіне көтерілмеуі бір жағынан заңдылық. Алайда қазір қоғамның шарттары толықтай өзгерген.

Техниканың өмірімізге толықтай кіруіне байланысты бос уақытымыз көбейді. Ендігәрі адамның орнына көптеген жұмысты машиналар бітіреді. Бұрынғы кездері үйдің бүкіл жұмысын әйел кісі істейтін болса, қазіргі кезде үйді жинаудан бастап, киім, ыдыс-аяқ жуу т.б. жұмыстарда машинаның қызметіне жүгіне алады. Егістік жұмыстары мен зауыт-фабрикалар да солай.

Көңіл көтеруге дәнекер болатын нәрселер бұрындары аз болатын. Ал қазір саябақтар, театрлар, әртүріл ойын-сауық орталықтары, электронды көңіл көтеретін құрылғыларды былай қойғанда теледидар, ғаламтор секілді ішіне көптеген көңіл көтеретін нәрселерді қамтыған заттар өмірімізге толықтай еніп кеткен.

Көңіл көтеру шығын шығаруды талап етеді. Бұрындары экономикалық таршылық көңіл көтеруге шектеу болатын. Ал қазір байлықтың артуы ойын-сауық түрлерінің қолжетімділігі көңіл көтеруге мүмкіндік беруде.

Кезінде адамдар дәстүршіл, сенімдеріне әлдеқайда берік болатын. Рухани тұрғыдан тыныштық бар болатын. Ал қазір әртүрлі себептермен діни байланыстары әлсіреген адамдар рухани тұрғыдан қиындыққа душар болуда. Стресс деп аталатын бұл сыртқы қайшылық мен қиындықтардан құтылу үшін көңіл көтеру арқылы барлығын ұмытуға тырысуда.

Қазіргі кезде біздің өмірімізді өз мәдениетіміз бен сенімімізге қайшы келетін өмір салты шабуыл жасауда. Көбінесе өмірімізге кірген бөтен нәрселер көңіл көтеруге қатысты. Экономикалық деңгейі басқа, өзге мәдениет пен сенім жүйесінің көңіл көтеретін нәрселерімен қуанышқа кенелуді ойлаймыз. Батыста не шықса, сүзгіден өткізіп жатпай соны біздер де алғымыз келеді.

Бұндай мысалдарды соза беруге болады. Біздің көздегеніміз мынау: бүгін мұсылманды көңіл көтеруге алып баратын көптеген себеп бар. Ақыретте ең үлкен емтиханды осыдан беруі мүмкін. Өйткені шектен тыс көңіл көтеру – уақытты босқа сарп етуге алып барып, маңызды істерден, құлшылықтан, Алланы еске алудан, айналаға қарап ой жүгіртуден тосуда. Исламға қарсы әрекеттерді осы себептен байқамай, айналасындағы оқиғалар жайлы сау ақылмен тұжырым жасап, қорытынды шығара алмай қалды. Ислам елдерінің басындағы бір уыс Исламға қарсы топтар өз үстемдігін еш кедергісіз жүргізіп келеді. Бұл жерде ойын-сауық беретін үйлесімділіктің рөлін көрмеу мүмкін емес.

Қорыта айтқанда, бұл жерде біз кейбір аят-хадистермен Исламның көңіл көтеруге, ойын-сауыққа деген ұстанымын, өмірімізге қандай көлемде, қалай орын алуы керектігімен таныстыруға тырысамыз.

Алдымен мынаған тоқталғымыз келеді, жоғарыда да айтып өткеніміздей, Құран тынығудың дәнекері етіп ұйқыны көрсеткендіктен, көңіл көтеруді, ойын-сауықты тынығу деп айтпайды. Тіпті оған салқын қарайды. Ойын-сауық деген мағынаға келетін «ләғу» пен «ләһу» сөздері және осы түбірлерден шыққан сөздер «Тәубе: 65; Мәида: 57, 58; Әнғам: 70, Ағраф: 51; Әнбия: 3, 55; Зухруф: 83; Мағариж: 42; Тәкәсур: 1; Мунафиқун: 9; Нур: 37; Лұқман: 6; Жұма 11; «алдамшы» екендігін білдіретін дүние өмірін сипаттау барысында «Әнғам: 32; Анкабут: 64; Мұхаммед: 47/36; Хадид: 20»; жаратылыс атаулының көңіл-көтеру үшін жаратылмағанын баяндау мақсатында «Әнбия: 16; Духан: 38» қолданылады және әр жолы төмендетеді. Ешқайсысында да ойын мен сауық-сайранды құптап, оған ынталандыратын мағына байқалмайды.

Қысқаша айтқанда, Ислам діні үлкендер үшін ойын-сауыққа өте тар шекара қою арқылы рұқсат береді. Өйткені ойын-сауық ғапылдыққа душар етеді. Ойын-сауықтың соңына түскен адам Алланың бақылауында екендігін есінен шығарып, жауапкершілік сезімінен айырылады. Өзін-өзі бақылауды доғарады. Ал кәміл мүмин өмірінің әр сәтін, негізгі мақсаты Алланың разылығына ие болуға, сырттай және рухани кемелдікке жол ашатын пайдалы істер жасауға ұмтылып өткізуі керек. Міне, ойын-сауық осындай нәрселерге кедергі болады. Ойын-сауықтың ешбір пайдалы қыры жоқ. Ал зияны анық және түріне қарай әртүрлі деңгейде болады. Олай болса Құранда «тек құлшылық ету үшін жаратылғандығы» (Зәрият, 56) айтылған адамның орынсыз ойын-сауыққа деген ұстанымы тура Алла елшісінікі (с.а.с.) секілді: «Ойнау үшін жаратылмадық» дегендей болуы керек.

Шариғаттың шекарасы: Алла елшісі шариғат рұқсат еткен ойын-сауықтың шекарасын былай бекітеді: «Алланы еске алу мақсатында жасалмаған барлық нәрсе (шариғаттан емес) ойын-сауық пен көңіл-көтеруден тұрады. Алайда төрт нәрсе бұдан тыс:

1. Кісінің әйелімен, отбасымен ойнап, күлуі.

2. Кісінің екі нысананың арасында жүруі

3. Кісінің өз атын үйретуі

4. Кісінің жүзуді үйренуі. Өйткені бұлар ақиқат».

Басқа хадистерде балалардың көңілін көтеру де үлкендерге тапсырылып: «Баласы бар адам, онымен бала болсын» – деп айтылған. Алла елшісінің өмірінде балалардың деңгейіне түсіп, күлуі мен әзілдескеніне қатысты көптеген мысал бар. Демек, балалардың көңілін көтеруге қатысты «ойнау» да бұл мәселеде шариғаттың аясына кіреді.

Бос уақыттарда осы айтылғандардан тыс көңіл көтеру жолдарын іздеу, күлдіретін нәрселер шығару, соған оңтайлы сәт іздеуге рұқсат етілмеген. Алла елшісінің (с.а.с.) көптеген хадистерінде күлу, күлдіру кезінде шектен шықпай, орта жолды ұстануға кеңес берілген. Ал шектен шығу айыпталған.

«...Көп күлме. Өйткені көп күлу жүректі өлтіреді».

«Менің білгенімді білгендеріңде міндетті түрде аз күліп, көп жылар едіңдер».

«Жылаңдар! Егер жылай алмасаңдар жылауға тырысыңдар».

«Адамдарды күлдіру үшін сөйлеп, (мың бір) өтірік құрастырған өкініште қалсын, өкініште қалсын, өкініште қалсын»

«Адам өзінің жолдастарын күлдіру үшін кейбір сөздер айтып, бұлардың себебінен жер мен үркер жұлдызының арасындағы арақашықтықта жердің астына дейін кіреді»10.

Сондай-ақ көптеген риуаяттар Алла елшісінің (с.а.с.) қарқылдап күлмей, тек күлімсірегенін білдіреді.

Нәуәуи қатты күлуге, сол арқылы жүрекке кері әсерін беретін, Алланы еске алу мен діннің маңызды мәселелеріне ой жүгіртуге кедергі болатын, шектен шығуға алып баратындай ойын-сауық түрлеріне тыйым салынғанын айтады. Имам Шәфиғи «Ойын-сауықпен діндар және ізгі кісілердің ісі болмауы тиіс», – дейді.

Тыйым салынған ойын-сауықтар: хадистер жоғарыда бекітілген бірнеше нәрседен тыс ойын-сауық түрлеріне толықтай тыйым салумен шектелмей, кейбір сауық түрлерін атап айтып қатаң түрде тыйым салады. Қазіргі уақытта кезігетін сол айын-сауық түрлеріне және солардың қатарына жататын ойындарға тоқталып өтейік.

1. Құмар ойындары

Құмар ойындарына дінімізде үзілді-кесілді тыйым салынған. Құмар ойындары Құранда пұтқа табынумен қатар айтылып, шайтанның лас істері ретінде сипатталған (Мәида, 90).

Құмар ойындары – пайдаға кенелген жақтың ұтылған жақтан бір нәрсе алуын шарт еткен әртүрлі ойындар. Қазіргі уақытта ойналатын лоторея, сүйек тастар, бәс тігілетін жарыстар т.б. Ислам діні тыйым салған құмар ойындарының қатарына жатады.

Алла елшісі (с.а.с.) өз дәуірінде бар болған нарды ойынына ашық түрде тыйым салып «нарды ойнаған адам міндетті түрде Алла мен оның елшісіне қарсы келгені», «нарды ойнаған адам қолын доңыздың еті мен қанына батырғандай болады», – деген. Әзірет Али (р.а.) нарды ойнағандарды абақтыға жауып, оларға сәлем беруге тыйым салған.

Бәлкім, ол дәуірде арабтар білмегендіктен Алла елшісінің (с.а.с.) хадистерінде айтылмаған шахмат ойынының халалдығына қатысты ғалымдар әртүрлі пікір білдіргенімен көпшілік ғалым кем дегенде мәкрүһ деген. Фатауа әл-Һиндия еңбегінде шахматтың мәкрүһ екендігі айтылған соң мынадай түсіндірме жасалады: «Шахматтан басқа бүкіл ойындардың харам екендігіне ғалымдар бірауыздан келіскен. Шахмат ойыны біздің (ханафилер) пікірімізше харам. Бұны ойнаған адамдың әділдігі бекем, куәлігі қабыл бола ма?» деген мәселеге келер болсақ, егер араға құмар кірсе ойнаған адамдардың әділдігіне селкеу түседі және куәліктері де қабылданбайды. Ал құмар болмаса, әділдігі бар, куәлігі қабылданады. Әбу Ханифа оларға сәлем беруден еш сөкеттік көрмегенімен, Әбу Юсуф пен Имам Мұхаммед мәкрүһ деп санайды».

2. Жануарлармен көңіл көтеру

Бұл кейбір жануарларды бір-бірімен шағыстырып, төбелестіру түрінде болғаны секілді, жарыстыру арқылы да болады. Біріншіге мысал – қораз төбелестіру. Екіншіге мысал – көгершіннің артынан жүгіру. Хадистерде осы екі ойынның түріне де тыйым салынған. Ал көгершінмен ойнаушыға қатысты Алла елшісі қатал сөздер қолданған.11

Ғалымдардың ойын-сауыққа қарсы бұндай қатаң ұстанымдары, жоғарыда да айтып өткеніміздей, уақытты босқа өткізуге себеп болуынан. Дәхләуи былай дейді: «Тыйым салынған істердің қатарынан алданыш болатын нәрселермен шұғылдануды да қоссақ болады. Бұл істер дүние мен ақыреттің қауіпіне қарсы алданыш болатын, уақытты босқа өткізетін нәрселер. Музыкалық аспаптар, шахмат, көгершінмен ойнау, жануарларды бір-біріне айдап салып төбелестіру секілді. Бұндай ойын-сауыққа берілген адамдар тамақтану секілді зәру қажеттіліктерін де естерінен шығарып кетеді. Тіпті дәрет сындыру үшін де тұрғысы келмейді. Егер бұндай ойын-сауық түрлерімен шұғылдану әдетке айналатын болса, адамдар қоғамға жүк болып, бір паразитке айналып, өздерін түзетуге тырыспайды».

Спорттық ойындар

Демалыс пен бос уақытты өткізетін нәрселер жайлы айтқанда спорттық ойындарды жеке қарастырғанымыз дұрыс. Өйткені Ислам тұрғысынан спорттық ойындарды көңіл көтеретін нәрселердің қатарынан қарастыру да қиын. Өйткені бұндай ойындардың уақытты құр өткізуден гөрі пайда беретін, адамның тұлғалық тұрғыдан дамуына әсерін тигізетін қырлары басым. Сол себептен Алла елшісі (с.а.с.) кейбір спорттық ойындарға ерекше ынталатандырған. Бұл топқа жүзу, атқа міну, оқ ату, жүгіру және күрес кіреді.

Алла елшісі сахабалардың бір тобының ойын-сауыққа кеткені айтылғанда кішкене қынжылыс білдіріп, оқ атуға кеткенін айтқанда ардақты Пайғамбарымыз: «Оқ атып жаттығу ойын-сауық емес, оқ ату – көңіл көтеретін нәрселеріңнің ең жақсысы» деген. Басқа риуаятта: «Періштелер садақ ату мен ат жарыстан басқа көңіл көтеретін нәрселеріңізге қатыспайды» деген.

Бұндай ойындармен жарысу да бар. Риуаяттар Алла елшісінің (с.а.с.) де түйе мен ат жарыстарына қатысқанын, кейде жеңсе, кейде жеңіліс тапқанын білдіреді.

Жарыс пен жарыстарда берілетін сыйлықтар шариғатқа қайшы келмес үшін оларға құмарға жататын бір әрекет араласпауы керек.12.

Ислам ғалымдары спортты осындай орынсыз мақсаттарда қолданудың алдын алу үшін бұларға рұқсат беруге бірқатар шарт қойған:

1. Спорттық ойындарға рұқсат беруде ниет маңызды. Тек көңіл көтеру үшін жасалса, мәкрүһ. Бірақ кәпірлерге қарсы күшке ие болу, шайқаста жеңіске жету деген ниетпен болса, рұқсат. Тек рұқсат қана емес, керек десеңіз, сауап.

2. Спорттық ойындар шариғаттың шеңберінен шықпауы керек. Киім, форма тұрғысынан діннің талаптарына сай келуі, туралықтан ауытқымау, әдептен тыс әрекеттер болмау, құмар мен сол секілді шариғатқа томпақ келетін істерді араластырмау, спортпен айналасып жүріп діни міндеттерді орындауда салғырттық танытпау, уақытты босқа өткізбеу секілді шарттар қойылады.

Хаттаби: «Кейбір ғалымдар соғыс жағдайында және дұшпанның айласына байланысты ойландырады деген мақсатта шахмат ойынына рұқсат береді» деген соң, құмар деңгейіне жетпейтіндей ойнаса да, ойнағандардың көпшілігі намазды уақытынан кешіктіріп оқуға, бірқатары аузынан жаман сөз шығармай тұра алмайтындықтан, бұнымен айналысқандардың адамгершіліктен айырылатындығын, сол себептен куәліктері қабыл болмайтынын айтады».

١ عَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «دَخَلَ عَلَيَّ الْنَّبِىُّ  وَعِنْدِي جَارِيَتَانِ تُغَنِّيَانِ بِغِنَاءِ بُعَاثَ. فَاضْطَجَعَ عَلَى الْفِرَاشِ، وَحَوَّلَ وَجْهَهُ، وَدَخَلَ أَبُو بَكْرٍ  فَانْتَهَرَنِي وَقَالَ: مِزْمَارَةُ الشَّيْطَانِ فِي بَيْتِ رَسُولِ اللَّهِ ؟ فَأَقْبَلَ عَلَيْهِ  فَقَالَ: دَعْهُمَا! فَلَمَّا غَفَلَ غَمَزْتُهُمَا فَخَرَجَتَا. قَالَتْ: وَكَانَ يَوْمَ عِيدٍ، وَكَانَ السَّوْدَانُ يَلْعَبُونَ بِالدَّرَقِ وَالْحِرَابِ فِي الْمَسْجِدِ. فَإِمَّا سَأَلْتُ النَّبِىَّ ، وَإِمَّا قَالَ تَشْتَهِينَ تَنْظُرِينَ؟ فَقُلْتُ: نَعَمْ. فَأَقَامَنِي وَرَاءَهُ خَدِّي عَلَى خَدِّهِ، يَقُولُ: دُونَكُمْ يَا بَنِي أَرْفِدَةَ حَتَّى إِذَا مَلَلْتُ قَالَ: حَسْبُكِ. قُلْتُ: نَعَمْ قَالَ: فَاذْهَبِي». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَالنَّسَائِيّ».بُعَاثُ» اِسْمَ حِصْنٍ الْأَوْسِ كَانَ بِهِ يَوْمٌ مَشْهورٌ بَيْنَ الْأَوْسِ وَالْخَزْرَجِ.قَوْلُهَا «اِنْتَهَرَنِي» أَيْ زَجَرَنِي.وَ»بَنُو أَرْفِدَةَ» بِفَتْحِ الْفَاءِ وَكَسْرِهَا: جِنْسٌ مِنَ الْحَبَشِ يَرْقُصُونَ.

1. (4330) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) менің қасымда екі күң буғас (соғысқа қатысты өлең) айтып отырғанда келді. Барды да төсегінің үстіне жатып, жүзін ары қаратты Осы кезде (әкем) әзірет Әбу Бәкір (р.а.) кіріп келді. Бірден маған: «Алла елшісінің отауында шайтанның аспабын шалғандарың не?» – деп ұрса жөнелді. Осыған байланысты Алла елшісі оған: «Оларды жайына қалдыр (айта берсін)» – деді. (Олар өзара сөйлесіп, бізден) назарын тайдырған кезде, мен күңдерге ишарат етіп, олар шығып кетті».

Әзірет Айша оған қоса былай дейді: «Бір мереке күні болатын. Эфиопиялықтар мешітте қылыш-қалқан биін билеп жатты. Мен Алла елшісінен сұрадым ба әлде ол айтты ма есімде жоқ «Көргің келе ме?» – деді. Мен «Әрине» – дедім. Ол орнынан тұрып, мені арт жағына тұрғызды. Жүзім жүзіне тиген күйде көрдік. Алла елшісі «Уа, Әрфидаұлдары! Қанеки!» деп айтып тұрды. Мен жалыққанша (сол күйде тамашаладық. Менің жалыққанымды байқап) «Жеткілікті ме?» – деді. Мен «Иә» – дедім. Алла елшісі (с.а.с.): «Олай болса жүре бер!» деді»13.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Буғас – Мәдина маңайындағы бір жердің аты. Жаһилият дәуірінде ол жақта Мәдинаның Әус тайпасы мен Хазраж тайпаларының арасында соғыс болған. Кейбір риуаяттар оның яһудилерге тиесілі қала болғанын, шайқас осы қаланың маңындағы бір егістік жерде болғанын білдіреді. Деректер бұл шайқастың Ислам келгенге дейін 120 жылға созылғанын, ақырында әус тайпасының жеңуімен аяқталғанын жазады. Соңғы буғас шайқасы бірқатар риуаяттар бойынша һижрадан үш (немесе бес жыл) бұрын аяқталғанын білдіреді.

2. Әрфидаұлдары (Бәни Әрфида) – эфиопиялықтардың лақабы. Әрфида немесе Әрфиданың аталары Эфиопияға мүше, билігімен мәшһүр бір тайпа екендігі де айтылған.

3. Алла елшісінің қасында өлең айтып отырған күңдердің кім екендігіне қатысты әртүрлі пікір бар. Кейбіреулері «күң» сөзінің тілдік мағынасына қарай отырып, қыз баласы екендігі айтылған. «Күң» сөзі қыз баласына қатысты қолданылады. Бұл жерде қыз күңмен қатар, әйел күң екендігі де айтылған. Өйткені кейбір риуаяттарда сондай мәліметтер келген. Табаранидың риуаятында олардың бірі Хассан ибн Сәбитке (р.а.) тиесілі екендігі айтылады. Ибн Әбу әд-Дуняның риуаятында болса өлең айтқандардың бірінің Хамама екендігі білдіріледі. Зәһәбидің «әт-Тәжрид» еңбегінің айтуынша, Хамама – әзірет Биләлдің анасы. Оны әзірет Әбу Бәкір сатып алып азат еткен. Ибн Хажар екінші күңнің есімінің Зейнеп болуы мүмкін екендігін айтқан.

Кейбір риуаяттарда күңдердің даңғара ұрғандары да айтылған. Тіпті кейбірі екі даңғара шалғанын білдіреді.

4. Хадисте кейбір шарттары болған жағдайда музыка тыңдауға рұқсат берілген. Алайда бұл мәселе ғалымдар арасында пікірталас тудырған. Бұл пікірталасты №3977 хадиске қосымша ретінде орын берген той тақырыбында айтып өткендіктен бұл жерде айтып жатпаймыз.

5. Хадисте мынадай пайдалар бар:

Мереке күндері отбасы мүшелеріне көңіл көтеруге қатысты кеңшілік жасауға болады.

Айт күндері көңіл көтеру дінімізде бар.

Әке күйеуімен бірге отырған қызының қасына келуіне болады. Қоғамда оған қайшы келетін әдет болмауы жеткілікті.

Әке қызын күйеуінің алдында әдепке шақыра алады. Өйткені тәрбиелеу – әкенің міндеті.

Ер кісілердің өз әйеліне жұмсақтық танытуы дінімізде бар.

Әйелмен жұмсақ мәміле жасап, көңілін аулаған жақсы.

Ізгі адамның мақамы ойын-сауық пен пайдасыз нәрселерден аулақ болуы қажет. Күнәлі болмаса да ізгі кісінің рұқсатынсыз орын берілмегені жөн.

Шәкірт ұстаздың алдында мәкрүһ бір нәрсені көрсе, оны тоқтатуға асығыстық жасауына болады. Ол үшін ұстазынан рұқсат алуы шарт емес.

٢ وَعَنْ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ  قَالَ: «دَخَلْتُ عَلَى قَرَظَةَ بْنِ كَعْبٍ وَأَبِي مَسْعُودٍ الْأَنْصَارِىِّ فِي عُرْسٍ فَإِذَا جَوَارِي يُغَنِّينَ فَقُلْتُ: أَنْتُمَا صَاحِبَا رَسُولِ اللَّهِ  مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ، يُفْعَلُ هَذَا عِنْدَكُمْ؟ فَقَال: اِجْلِسْ إِنْ شِئْتَ فَاسْتَمِعْ مَعَنَا وَإِنْ شِئْتَ اذْهَبْ فَقَدْ رُخِّصَ لَنَا فِي اللَّهْوِ عِنْدَ الْعُرْسِ». أَخْرَجَهُ النَّسَائِيّ.

2. (4331) Амир ибн Сағд (р.а.) айтады: «Бір той кезінде Қараза ибн Кәғб пен Әбу Масғуд әл-Ансаридың қасына бардым. Бірнеше күң өлең айтып отыр екен. Шыдай алмай: «Сіздер Алла елшісінің (с.а.с.) Бәдір сахабаларынан бола тұра қастарыңызда мынадай іс жасалғаны қалай?» – дедім. Бұл сөзіме олар: «Отыр! Қаласаң бізбен бірге тыңда, қаламасаң кете бер. Бізге тойда көңіл көтеруге рұқсат берілді» деді». «Нәсәи, Никах 80, (6, 135).»

٣ وَعَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمَنْكَدِرِ قَالَ: «بَلَغَنِي أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ: أَيْنَ الَّذِينَ كَانُوا يُنَزِّهُونَ أَسْمَاعَهُمْ عَنِ اللَّهْوِ وَمَزاَمِيرِ الشَّيْطَانِ؟ أَدْخِلُوهُمْ فِى رِيَاضِ الْمِسْكِ: ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ عَلَيْهِمُ السَّلَامُ: أَسْمِعُوهُمْ حَمْدِي، وَأَخْبِرُوهُمْ أَنْ لَا خَوْفَ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ». أَخْرَجَهُ رَزِينُ.

3. (4332) Мұхаммед ибн әл-Мункәдир былай дейді: «Маған жеткен хабар бойынша Алла тағала қиямет күні: «Құлақтарын сауық-сайран мен шайтанның даңғарасынан аулақ ұстағандар қайда? Олады миск бақшаларына кіргізіңдер!» – деп дауыстайды. Кейін періштелерге: «Оларға менің құрметтейтінімді және оларға енді қорқыныш та, қайғы да жоқ екендігін айтыңдар», – дейді14.

Мейірімсіздік пен опасыздық

١ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِذَا جَمَعَ اللَّهُ الْأَوَّلِينَ وَالْأَخِرِينَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرْفَعُ لِكُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ يُعْرَفُ بِهِ فَيُقَالُ: هَذِهِ غُدْرَةُ فُلَانٍ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا النَّسَائِيّ.

1. (4333) ибн Омар (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Қиямет күні Алла бұрынғылар мен кейінгілерді біріктіріп, жинаған кезде әр опасыз үшін оны басқаларға танытатын бір байрақ тіктіріп: «Бұл – пәленше опасыз» деп айтылады»15.

٢ َوفِِي أُخْرَى لِمُسْلِمٍ عَنِ الْخُدْرِىِّ: «لِكُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ عِنْدَ اسْتِهِ، يُرْفَعُ لَهُ بِقَدْرِ غُدْرَتِهِ: أَلَا وْ لَا غَادِرَ أَعْظَمُ مِنْ أَمِيرِ عَامَّةٍ».

2. (4334) Мүслимнің әл-Худриден жеткізген хабарында Алла елшісі (с.а.с.) былай деген: «Әр залымның артында бір байрағы бар. Зұлымдығының өлшеміне қарай бұл байрақ көтеріледі. Біліп қойыңдар! Халықтың қызметін мойнына алғаннан бетер опасыз жоқ»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Ғадр – опасыздық дегенді білдіреді. Яғни бір нәрсені жасауға сөз бере тұра сөзінде тұрмау.

2. Дініміз берген сөзде тұруға шақырады және бұл мәселеге ерекше мән береді. Опасыздық қатаң түрде тыйым салған әрекет және харам деп танылған. Уәдеде тұру Құранда «Алланың сипаттарының бірі» ретінде айтылып (Тәубе, 111), мүминдердің де бұл мәселеде ықтиятты болуы талап етілген. Уәдеде тұруды бұйырған аяттан тек біреуін ғана жазып айтқымыз келеді: «Сертке берік болыңдар! Өйткені берілген серттің сұрауы бар!» (Исра, 34).

Біз тоқталып отырған ибн Омар (р.а.) хадисi уәдесінде тұрмаған опасыздардың қиямет күні арт жақтарына тігілетін бір байрақпен басқаларға жар салынатындығын білдіреді. Байрақ – опасыздықтың өлшеміне қарай биік ұсталады. Ибн Әбу Жәмра «ғадр» сөзінің жалпы мағынада келуіне қарап «үлкен» немесе «кіші» әртүрлі опасыздықты қамтитынын айтып, хадистің қандай да бір күнә істеушімен қатар Алла тағала қалағанындай оның опасыз екендігін көрсететін бір белгісінің болатындығын білдіретіндігін айтқан. Бұны мына аят та бекіте түседі: «(Ол күні) күнәһарлар түрлерінен-ақ танылатын болады» (Рахман, 41). Ибн Әбу Жәмра оған қоса былай дейді: «Хадистің сыртқы мағынасы қандай да бір опасыздық үшін бір байрақтың болатындығын білдіреді. Демек, бір ғана адам үшін опасыздығына қарай бірнеше байрақ болады». Бұл сөзді түсінуіміз үшін әрбір күнәнің Аллаға қарсы істелген опасыздық екендігін ескеруіміз қажет. Өйткені әр күнә Аллаға деген құлдық міндетіміздің бұзылғанын, төл уәзипамызға қиянат жасағанымызды білдіреді. Демек, Алланың алдындағы уәдемізге берік болуды (яғни опасыздық жасамауға) бұйыратын аят («Бақара», 27) бізді күнә істеуден сақтандырып, ескерту жасайды. Ибн Әбу Жәмра: «Байрақ тігудегі сыр – жазаның көбінесе күнәнің антонимымен жасалуында. Өйткені опасыздық (күнә) жасырын түрде жасалады. Олай болса бұның жазасының ашық күйде берілуі әлдеқайда орынды. Араб ғұрпында да бір нәрсені баршаға жария етудің, көрсетудің ең күшті дәнекері байрақ тігу болған», – дейді.

3. Хадис тағы бір мәселені қамтыған: «Қиямет күні адамдар әкелерінің атымен шақырылады. Осы үкімге қарасақ, хадис – адамдардың қиямет күні аналарының атымен шақырылатынын білдіретін хадиске қайшы келеді. Ибн Хажар ол хадистің Табараниде Ибн Аббастан риуаят етілгенін, тізбегі тұрғысынан өте әлсіз екендігін айтады. Ибн Баттал «әкелерінің атымен шақыру әлдеқайда түсінікті және басқаларынан ажыратуға да ыңғайлы», – дейді. Ибн Батталдың бұл жорамалын ибн Хажар былай түсіндіреді: «Бұл сөз «әкелер» сөзін осы дүниеде адам өзі тарайтын адамға жүктеуді қажет етеді. Негізге алынатын жорамал да осы».

4. Хадисте сырт бейнеге қарап үкім беруге рұқсат бар екендігі көрінеді.

Фадайл бөлімі

Пайғамбарлардың өздеріне тән артықшылығы

Әзірет Ибраһим және ұлы

١ عَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ  فَقَالَ: يَا خَيْرَ الْبَرِّيَةِ. فَقَالَ : ذَاكَ إِبْرَاهِيمُ خَلِيلُ اللَّهِ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمُ وَأَبُو دَاوُدُ وَالتِّرْمِذِيُّ».الْبَرِيَّةُ» الْخَلْقُ.

1. (4335) Әнәс (р.а.) айтқан: «Расулаллаға (с.а.с.) бір кісі келіп: «Уа, Хайрул-бәрия (жаратылыс атаулының ең қайырлысы)» деп, мадақтайды, сонда Алла елшісі (с.а.с.): «Бұл айтқандарың Ибраһимге (а.с.) тән (сипаттардан) еді».17

ТҮСІНДІРМЕ:

Ғұламалар аят-хадиске сүйене отырып, жаратылыс атаулының ең ардақтысы, ең қайырлысы Расулалла (с.а.с.) дейді. Ал Пайғамбарымыздың хадистегі сөзі екі мағынада түсіндіріледі. Біріншіден, бұлай айтуының астарында асқан қарапайымдылық пен әдептің жатуы мүмкін. Өйткені әзірет Ибраһим – Расулалланың ата-бабаларынан әрі Аллаға ең жақын пайғамбар – Халилулла-дүр. Ал екінші тұжырым: «Алла Расулының бұл сөзді айтуы – өзінің жаратылыс атаулының ардақтысы екенін білмегендіктен» деп пайымдаған. Әрі Пайғамбарамыздың мәртебесін танытатын мына бір хадисте «Мен қияметда адамзаттың мырзасы (атанам), бұл тәкаппарланғандық емес!» делінген. Дәл осы мағынада: «Пайғамбарлар арасында үстемдік жайында сөз етпеңдер» деген хадисі «Масаттанып, мақтану мақсатында үстемдік жайында сөз етпеңдер» мағынасында түсіндірілген. Кейбір ғалымдар «Өзі өмір сүрген ортадағы адамдардың ең қайырлысы» деп ұққан.

٢ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِنَّ الْكَرِيمَ ابْنَ الْكَرِيمِ ابْنِ الْكَرِيمِ ابْنِ الْكَرِيمِ يُوسُفُ بْنُ يَعْقُوبَ بْنُ إِسْحَاقَ بْنُ إبْرَاهِيمَ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيّ.

2. (4336) Ибн Омар (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кәрим ибн Кәрим ибн Кәрим ибн Кәрим ол – Юсуф ибн Яқуб ибн Исхақ ибн Ибраһим».18

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Мұндағы «кәрим» сөзі «құрметті» деген мағынаға саяды. Ибраһимнен (а.с.) бастау алған Юсуф (а.с.) пайғамбардың тегінде осындай кәрим тұлғалар болған. Әлбетте, Алла елшілерінен тұратын осындай тізбектің құрметке лайық екені талассыз.

2. Әзірет Ибраһим – Құранда есімі жиі зікір етілген ардақты Пайғамбарлардың бірі. Нақтырақ айтсақ, есімі 69 рет аталған. Әрі екінші риуаяттан көргеніміздей, біршама пайғамбардың атасы. Әзірет Исхақ, әзірет Исмайыл, әзірет Яқуб, әзірет Юсуф сынды ғазиз жандардың арғы тегі, Лут пайғамбардың көкесі.

3. Әзірет Ибраһимның басқа пайғамбарлардан ерекшелейтін өзіндік ерекшелігі бар. Яһудилер мен христиандықтар Ибраһим пайғамбарды тек өз діндерінің пайғамбары етіп көрсетуге тырысқан, алайда Құран оларға былай жауап қатады: «Шынында, Ибраһим яһуди де, христиан да болған емес. Ол жалған сенімдерден іргесін аулақ салып, бір Аллаға ғана сиынып, қалтқысыз мойынсұнған шын мұсылман еді. Сондай-ақ ол мүшріктерден де емес еді.19

4. Әзірет Ибраһимнің өмірбаяны Құранда егжей-тегжейлі жазылған. Шыр етіп дүниеге келгенінен бастап, ақиқатты іздеп, әкесін бір Аллаға шақырғаны, пұтқа табынушылармен сөз таластырғаны, олардың өзін отқа тастағаны, қасиетті Қағбаны тұрғызғаны, түсінде көргенін Алланың сынағы деп біліп ұлын құрбандыққа салмақшы болғаны, қошқардың түсірілуі – бәрі де баяндалған. Құранда өмірі дәл осылай жан-жақты баяндалған пайғамбар жоқ деп те айтуға болады.

5. Әзірет Ибраһим діндер тарихында, әсіресе, тәухид тақырыбында көптеп сөз етілген. Сүннетке отыру да Ибраһим пайғамбардан бастау алып, қонақ күтіп, құрмет көрсету де көрнекті пайғамбардан қалса керек.

Әзірет Ибраһимның махшарда жалаңаш күйде тұрғанда алғаш киіндірілетіні, әрі жәннатқа алғаш кіретіндерден болатыны айтылады.

6. Қағбаны тұрғызып, қажылардың құлшылық ордасының негізін қалаған да Ибраһим (а.с.). Әрі жалған құдай атанған пұттарды сындырып Аллаға серік қосқандармен күресуді үлгі етіп қалдырған.

7. Құрандағы мына сөздер, ақылда ұстау қажет болған мына ақиқатты айтады: «Пәни болған нәрселерді сүймеймін».20

8. Әзірет Ибраһим Халилур-Рахман деп те аталған. Алланың халилі дегеніміз – Алланың досы деген мағынада. Десек те, бұл достықтың өзінің дәрежесіне сай ерекшелігі бар болауы ықтимал.

Ибн Хажар «Ибраһим» сөзінің сурани тілінде «мейірімді, рақымды» әке اَبٌ رَحِيمٌ мағынасына келетінін айтып, «халил» сөзін былай түсіндіреді: «халил» сөзі ереже бойынша фағил қалыбында тұр. Ол адалдық, махаббат мағыналарын қамтыған хуллат сөзінен шығады. Бұл – жүрек түбінен орын алған, шынайы махаббат. Осы мағынада қолданылғанда Ибраһимның (а.с.) жүрек төрінен орын алған Аллаға деген махаббатына орай айтылғанын аңғаруға болады. Ал Ұлы Алла құлдарының сүйіспеншілікке сүйіспеншілікпен қарау, жауабын сөзсіз қайтаратынын естен шығармаған күйде ой жүгіртсек қана Ибраһимнің достығын дұрыс түсіне алатынымыз анық.

Мыныны да айта кеткен жөн, хуллат – «саф болу», «пәк болу» мағыналарындағы сөз. Әзірет Ибраһимнің халил атануы, Алланың досын дос, жауын жау деп білгендіктен шығады (яғни досты жақын көріп, дұшпанды қас деп танудағы өлшем Ол – Алла). Ал Алланың оған деген хуллаті – әрдайым жәрдемде болып, оны имам етіп жер бетіне жіберуі. Кейбір ғалымдар халил сөзінің «халлат» қажет түбірінен шыққанын айтады. «Әзірет Ибраһим тек Аллаға мұқтаж болды, қажеттілігінің бәрін Одан сұрады» деп түсіндіреді.

Хуллат «адалдық, сүйіспеншілік, махаббат» мағыналарын бергенімен, ғұламалардың ойынша, бұл сөздің астарында махаббаттан да биік, достықтан да үстем терең мағына барын айтқан. Хадисте Расулалланың «Менің Раббымнан басқа бір халилім (досым) болғанда...) деп айтуы, Оның адамдар арасында халил досының болмағанын көрсетеді. Шындығында, достары жоқ емес, керісінше, көп болған. Мұндағы «халил» сөзі достықтан әлдеқайда жоғары тұрғанын түсінеміз.«392»

Мұса пайғамбар

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «اسْتَبَّ رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمينَ وَرَجُلٌ مِنَ الْيَهُودِ. فَقَالَ الْمُسْلِمُ: وَالَّذِي اصْطَفَى مُحَمَّدًا عَلَى الْعَالَمِينَ؛ وَقَالَ الْيَهُودِىُّ: وَالّذِي اصْطَفَى مُوسَى عَلَى الْعَالَمِىنَ. فَرَفَعَ الْمُسْلِمُ عِنْدَ ذَلِكَ يَدَهُ فَلَطَمَ الْيَهُودِيَّ فَذهَبَ الْيَهُودِيُّ إِلَى النَّبِىِّ  فَأَخْبَرَهُ. فَقَالَ: تُخَيِّرُونِي عَلَى مُوسَى، فَإِنَّ النَّاسَ يُصْعَقُونَ فَأَكُونُ أَوَّلَ مَنْ يُفِيقُ فَإِذَا مُوسَى بَاطِشٌ بِجَانِبِ الْعَرْشِ، فَلَا أَدْرِي أَكَانَ مِمّنْ صُعِقَ فَأَفَاقَ، أَوْ كَانَ فِيمَنْ اسْتَثْنَى اللَّهُ تَعَالَى». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا النَّسَائِي. قَوْلُهُ «اصْطَفَى» أَىْ اخْتَارَ.وَ»الصّعْقَةُ» الْمَوْتِ وَالْغِشَى.وَ»بَاطِشٌ» أَىْ آخِذٌ بِقَائِمَةِ الْعَرْشِ.وَ»أَفَاقَ» الْمَريضُ وَالمغْشِىّ عَلَيْهِ: إِذَا عَادَ إِلَى صِحَّتِهِ.

1. (4337) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Бір мұсылман мен бір яһуди бір-бірімен сөз айтыстырып, бір-біріне былапыт сөздерді де қарша боратты. Мұсылман адам айтты: «Расулалланы (с.а.с.) барша әлемге ұлық әрі таңдаулы етіп жіберген Алла тағаланың атымен ант етейін!» – деп серт берді. Ал яһуди болса: «Мұсаны (а.с.) әлемдерге ұлық етіп жіберген Ұлы Жаратушыға ант етейін!» деп айта бергені сол еді, мұсылман адам шапалақпен тартып кеп жіберді. Яһуди бірден Алла расулының үйіне тартып отырды. Пағамбарымызға келіп болған жайды мәлім етті. Сонда ардақты Пайғабар: «Мені әзірет Мұсадан үстін қылмаңыздар! Өйткені адам атаулының барлығы есінен танғанда, ең бірінші болып мен бас көтеремін, сонда әзірет Мұсаны Арыштың бір ұшынан ұстағанын көремін. Білмеймін, бәлкім, алғаш есін жиған Мұса ма? Әлде мұнда біз білмейтін Алланың құпия-сыры бар ма? деді».21

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадисте қиямет туралы аят меңзелген. Аятта былай делінген: «Сүр үрленеді, сонда Алланың Өзі қалаған тіршілік иелерінен басқа күллі аспан әлеміндегі және жердегі барлық тіршілік сұлық түскен бойда жан тапсырады. Содан кейін ол тағы бір рет үрленеді, сол-ақ екен, өлілердің барлығы қабірлерінен түрегеліп, тікелерінен тік тұрған күйде жан-жақтарына жалтақтап, қараумен болады.22

Аятта сүрдің екі рет үрленетіні айтылған. Сүр бірінші рет үрленгенде барлық жаратылыс иесі жан тәсілім етеді. Алайда Алла кейбір құлдарын өзінің құдіретімен ол өлімнен Өзі сақтайды.

Хадисте Расулалла (с.а.с.) сүрдің екінші үрленуімен бірінші болып оянатынын, әрі әзірет Мұсаның (а.с.) Аршты бір ұшынан ұстап тұрағанын көретіні, содай-ақ бұның қалай болғанын, сүр үрленгенде ұйқыға кетті ме, кетпеді ме? Әлде Алланың қалауымен аман қалды ма? осылардан хабарсыз екенін айтқан. Егер Алланың қалауымен жан тәсілім етпеген болса, онда бұл Мұса пайғамбардың артықшылығы болмақ. Ислам ғұламалары мүлгіп ұйқыға кетпейтін Жәбірейіл, Микайл, Исрафил, Әзірейіл (а.с.) сынды періштелер дейді. Кейбір ғалымдар «Арышты көтеріп тұрған періштелер немесе ридуан періштелері, һурилер, Мәлик (жәннаттың қазынасын қарайтындар), Зәбәнилер (тозақтың күзетшілері)» деген.

Алайда хадистің бұл түсіндірмесі мынадай мәселелерді ортаға шығарады: Мұса пайғамбардың жан тәсілім еткені мәлім бола тұра, сүр үрленгенде Алла Тағаланың оны құдіретімен аман алып қалды дегені ақылға томпақ дүние. Бұлай болу үшін ол әлі күнге дейін өлмей, тірі жүруі керек қой. Егер бұл Иса (а.с.) пайғамбар десе, онда мәселе басқа болар еді. Тіпті Мұса (а.с.) пайғамбардың өлмегені жайында немесе өліп қайта тірілгендігі жайында бірде-бір риуаят жоқ.

Қади Ияд бұл мәселені зерттеп, зерделеп мынадай пікір айтады: «Менің ойымша, адамдардың Сүр үрленгенде есінен тануы, олардың өліп қайта тірілгеннен кейінгі бастарына келетін жайт, көк пен жердің бөліну сәтінде орын алатын оқиға болуы ықтимал. Егер аятқа осы мағынада ой жүгіртетін болсақ, ақылға қонымды болмақ. Хадисте айтылған «бөліну», «ажырау» сөзі де осы мағынаны растайды. Өйткені бөліну, ажырау жан тәсілім еткен адамға қолданылады. Ал бұл сөз өлі адамға айтылғанда басқа мағынаға ие болады. Бұған Мұса пайғамбардың Тур тауында «тәжәлли иләһи» сәтінде «есінен тануы» оның жан тәсілім етіп, қайтыс болғанынан хабар бермегені сияқты».

Қади Иядтың пікірінше, хадисте айтылған «Менен бұрын есінен танды ма, білмеймін!» сөзін, Расулалла (с.а.с.) өзінің алғаш болып тірілетінінен хабарсыз кезінде айтқан деп түсіндіреді. Әрі хадистен әзірет Мұсаның да алғаш оянатындардан екенін байқаймыз. Негізінде, алғаш тірілетіндер Пайғамбарлар екені рас. Айни бұл хадистi түсіндіру барысында, пайғамбарлардың тірі деп, өзіндік дәлелдер әкеліп, былай дейді: «Пайғамбарлардың тірі екеніне тоқталар болсақ, олар жер мен көктің арасында. Сур үрленгенде, аспан мен жердегі кеудесінде жаны бар бүкіл мақұлықтар өліп, тек Алланың ерекшелеп алып қалғандары бұл өлімнен аман қалады. Пайғамбарлардан басқа, бүкіл жанды жаратылыстың жаны тәнінен бөлінеді. Сурдың екінші үрленуімен өлгендер тіріліп, есінен танғандар қайтып өздеріне келеді. Иә, мәселе осылай болғанда, Расулалла алғаш есін жиып, (пайғамбарларды қоспағанда) барлық адамдардан бұрын қабірден шығатын болады. Алайда әзірет Мұсаны бұл оқиғасынан тыс деп есептеу керек. Хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.с.) күмәнданғаны байқалған: «Ол бірінші тіріле ме? Әлде ол мүлдем есінен танбады ма!?» – деп, Алла расулы нақты пікір айта алмаған. Міне, қандай жағдай болмасын бұл Мұса пайғамбардың артықшылығын, ерекшелігін көрсетеді».

2. Әзірет Мұса мәртебесі биік пайғамбарлардан. Тіпті Құранда әзірет Мұсаның аты көптеп аталған, өмірбаянына да әжептәуір тоқталып өткен. Әсіресе, перғауынмен күресі де бірсыпыра жерде баяндалған. Әзірет Мұсаға бірнеше мұғжиза да берілген. Әрі үкімге бай Таурат кітабы түскен. Юсуф пайғамбардың дәуірінен кейін, Мысырлықтарға құл болған исрайл ұрпақтарын залым Перғауыннан құтқармақ болып, Қызыл теңізді Алланың қалауымен жарып өтіп Сина тауына жол бастаған.

Құран кәрім әзірет Мұсаның пайғамбарлық мәртебесін мына тоғыз мұғжизамен көрсеткен. Ибн Аббастың пікірінше олар: аса таяқ, жеті бәйза, шегіртке, егіннің бітуі, құрбақалар, қан, тас, теңіз, Тур тауының исрайл ұрпақтарын қорқытуы.

Кейбіреулерінің пікірінше бұл тоғыз әмір үкімінде: Аллаға серік қоспау, кінәсіз адамды өлтірмеу, зина жасамау, өсім ақша қолданбау, сиқырмен айналыспау, сөз тасымау, бүлік шығармау, ысырапшылдыққа салынбау, әйел адамның арын таптамау, соғыстан қашпау.

Юнус пайғамбар

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَا يَنْبَغِي لِعَبْدٍ أَنْ يَقُولَ: أَنَا خَيْرٌ مِنْ يُونُسَ بْنِ مَتَّى، وَنَسَبُهُ إِلَى أَبِيهِ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَأَبُو دَاوُدُ وَلَمْ يَذْكُرْ أَبُو دَاوُدُ وَنَسَبَهُ إِلَى أَبِيهِ.قَالَ بَعْضُهُمْ: هَذِهِ الْأَلْفَاظُ مُدْرَجَةٌ فِي الْحَدِيثِ مِنْ كَلَامِ أَبِي هُرَيْرَةَ  فَإِنَّ يُونَسَ بْنِ مَتَّى فِي هَذَا الْحَدِيثِ مَنْسُوبٌ إِلَى أُمِّهِ دُونَ أَبِيهِ فَبَيَّنَ الرَاوِي بِقَوْلِهِ: وَنَسَبُهُ: أَيْ النَّبِيُّ  إِلَى أَبِيهِ: أَيْ دُونَ أُمِّهِ، لَا كَمَا فَعَلْتُ أَنَا مَنْ نِسْبَتُهُ إِلَى أُمِّهِ.

1. (4338) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Қайсыбір адамның менің Юнус ибн Мәттадан қайырлы болуымды айтуы орынсыз. Ол тегіне, ата-бабасына тиесілі».23

Кейбір ғалымдар риуаяттағы «Ол тегіне, ата-бабасына тиесілі» деген сөздер Әбу Һурайраның өз сөзі деген. Өйткені хадистегі Юнус ибн Мәтта әкесінің емес, анасының тегінде. Ал рауи «оның тегі...» сөзімен Расулалла (с.а.с.) Юнусты анасына емес, әкесінің тегіне жатқызғанын айтқан».

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Муәллиф, ибн Дәйбәнің жазған соңғы түсіндірмесіндегі Мәтта есіміне қатысты пікірлерге тоқталып, кейбір ғалымдар әкесің аты дегенді, кейбір ғалымдар анасының аты деп айтқанын жазып кеткен. Ал Әбу Һурайра болса, Мәттаның әзірет Юнустың әкесі деген тұжырымдамаға тоқтаған.

2. Бұл хадистi екі мағынада түсінуге болады:

a) Ешқандай құл «мен Юнустан қайырлымын деп айта алмайды. Тіпті Бұл тізімге құл пайғамбар Мұхаммед те (с.а.с.) кіріп кетеді. Былай деп айтуға болады: «Менің пайғамбар болуыма қарамастан әзірет Юнустан қайырлы екенімді айтуым әдепсіздік, әрі орынсыз». Табаранидің Абдулла ибн Жағфардан жазған риуаятында: «Бір пайғамбардың «мен Юнустан қайырлымын» деп айтуы жараспайды» – деп жеткен.

б) Екінші мағынасы: «Расулалла (с.а.с.) айтқан: «Ешбір құлға Менің Юнус пайғамбардан да қайырлы екенімді айту жараспас».

Асылында, біз айтқан екі мағынаның төркіні бір. Зер салып қарасақ, Юнус (а.с.) пайғамбардың Расулалладан қайырлы, дәрежесі жоғары екенін байқауға болады. Алайда бұл түсіндірме «Мен әзірет Адам ұлдарының мырзасымын (ең қайырлысымын)» хадисіне қарама-қайшы мағынада болғандықтан, ғалымдар мұны былай деп тәпсірлеуге тырысқан:

Хаттаби былай деген: «Расулалла (с.а.с.): «Мен әзірет Адам ұлдарының мырзасымын» хадисiмен Алла Тағаланың өзіне берген артықшылығын және мырзалығын танытқысы келген, әрі Алланың өзіне сыйлаған нығметтерін айтып, үмбетіне, айналасындағы ақиқатқа шақыратын асыл жандарға Ұлы Жаратушының құзырындағы мәртебе мен құрметтің қаншалықты биік болатынын көрсету болған. Әрі Пайғамбарымызды үлгі тұтып, жақсы амалдарда жарысып, ізгілік жолында жүрсін. Өзінің пайғамбарлық дәрежесін көрсету, ол үшін маңызды әрі жасалуы қажет амалды. Алайда әзірет Юнус (а.с.) пайғамбарға қатысты айтқан сөзіне келетін болсақ, тағы екі түрлі пікірге тоқталатын боламыз:

1) «Ешбір құлға менің Юнус ибн Мәттадан қайырлы екенімді айту жараспайды» деген сөздерімен басқа пайғамбарларды меңзеген болуы мүмкін.

2) Бұл сөздің астарында, Пайғамбарымыз өзін және басқа пайғамбарларды да меңзеп айтқан. Мұнда Пайғамбарымыздың Жаратушы алдындағы қарапайымдылығы мен дархан көңілін байқаймыз. Бұны былай түсіндіруге болады: «Менің басқа пайғамбарлардан қайырлы екенімді айтуым орынсыз. Өйткені Алланың маған берген артықшылығының өзі – нығмет, өзгеше бір қарым-қатынас. Бұл менің өздігімнен қолда еткен артықшылығым емес. Күш жұмсап, тер төгіп игерген емеспін. Міне, осы себепті бұл нығметтермен мақтануға хақым жоқ. Мен тек Раббыма шүкіршілік айтушымын. (Мен өзіме берілген нығметтерді жария етемін, өйткені қасиетті Құранда: «Раббыңның әр нығметін шүкіршілікпен жадыңда ұста және өзгелерге айтып жүр».)24

Ең дұрысын Алла біледі, дегенмен Расулалланың (с.а.с.) әзірет Юнусты айтуының себебі, біздің ойымызша, Алла Тағаланың біздерге ол пайғамбар жайында хабар беруінен. Яғни, қауымын бір Аллаға шақырып, пайғамбарлығын паш еткенде, қара халық қарсы шығып, күш көрсетіп, қиыншылықтарды қолдан жасап, пайғамбарды әбігерге салады. Сонда Юнус пайғамбардың олардан көңілі қалып, жақсылыққа шақырудан тыйылып, басқа пайғамбарлар сияқты сабыр көрсетпейді».

Ғұламала жасаған осы екі түсіндірмеге қатысты Хаттаби былай дейді: «Бұл екінші түсіндірме хадистің мағынасын толығырақ ашқандай, әрі риуаяттың басқа нұсқасында былай делінген: «Пайғамбарға «мен Юнус ибн Мәттадан қайрлымын» деп айтуы бейәдеп». Мұнда Расулалла «пайғамбарға» деп барлық пайғамбарларды қамтыған. Бұл риуаят Әбу Дәуітте де келген.

Хадисті түсіндіру барысында кейбір ғалымдар: «мен Адам ата ұлдарының мырзасымын» хадисімен Қиямет күні адамдарды шапағатына алатындығын меңзеген болуы мүмкін», – дейді.

3. Мұнда тақырыпты тереңінен түсіну үшін Құрандағы Юнус пайғамбардың шалыс басқаны жайлы жазылған оқиғаны білмек керек: әзірет Юнус Mусул жерінің мыңнан аса халқы бар Нинова деп аталатын аймағынан еді. Сол жерді мекен еткен халық адамгершілік атаулыдан алыстап, Жаратушыға серік қосып, пұттарға табына бастаған. Әзірет Юнус 30 жасында пайғамбар атанып, көпшілікті ақиқатқа шақыра бастайды. Алайда 33 жыл бойы халыққа уағыз жүргізгеніне қарамастан артынан тек екі-ақ адам ереді. Тіпті қалың көпшілікке бастарына келетін үлкен бір азапты айтып, әрі қай күні болатынын да белгілейді. Алайда жалғанға жан-тәнімен жармасқан халықтан бірде-бір адам ақиқатқа құлақ түрмегесін, көпшіліктен көңілі қалып, сол мекенді тәрк етіп, дижлә (теңіз) жағалауына кетіп қалады. Қара халық Юнус пайғамбардың айтқанын тыңдамаса да, өздерінің азғын әрекеттерін естеріне алғанда бастарына бір азаптың келерін сезетін. Юнус пайғамбардың айтқан азап күні жақындағанда біртүрлі нәрселер ортаға шыға бастайды. Адасқан қауым өздерінің жасаған іс-әрекеттеріне өкініп, уайымға түсіп, бірден Юнус пайғамбарды іздеуге кіріседі. Сөйтіп олар қала аумағынан алыстап, көп болып Құдайдан кешірім тілеп, тәубеге келеді. Мейірімі шексіз Ұлы Алла тәубелерін қабыл алады.

Құрандағы Юнус пайғамбарға қатысты аяттарға зер салған ғалымдар, пайғамбардың қауымын тәрк етіп кетуін қателік деп түсінген. Алайда бұл Алланың әміріне қарсы шықты деген сөз емес. Алла Тағала «қаланы тәрк етпе!» деп тыйым да салмаған немесе бұйырған әміріне қарсы шықпаған. Оның қателігі еш рұқсат алмастан қаланы тәрк етуі ғана.

Міне, осы себепті қалада болып жатқан жайттардан хабарсыз күйде кемеге мінген Юнус пайғамбарды Жаратушы иләһи сынақпен сынайды. Теңіз бетінде жүйіткіп бара жатқан кемеден бір ақаулық шығып, ілгерілеуге еш мүмкіндіктері болмай, кемедегілер: «арамызда иесінен қашқан бір құл бар» деп, кім екенін анықтауға кіріседі. Олар үш рет жеребе тастағанында да барлығында дерлік Юнус пайғамбар шығады. Сосын олар Юнус пайғамбарды жұмыла көтеріп теңізге тастағанда, үлкен бір балық оны жұтып әкетеді.

Әрдайым Алланы зікір етіп жүретін пайғамбар бұл жолы да «Уа, Раббым! Сенен басқа тәңір жоқ! Сен мінсізсің. Мен, расында, өз-өзіме қиянат жасаған залымдармен бір болыппын».25 Осылайша Жаратушысынан кешірім тілегенде, Алла Тағала оның тәубесін қабыл еткен, «Саффат» сүресінің 143,144-аяттарда былай делінген: «Егер ол Раббысын үнемі лайықты деңгейде ұлықтап, дәріптейтін жан болмағанда, Қиямен орнап, өлілер қайта тірілетін күнге дейін сол балықтың қарнында қалар еді».

Ибн Хажар жазған сахих риуаятта әзірет Юнусқа қатысты мынадай нәрсе айтылған: «(Әзірет Юнус азап келмей тұрып қаладан шығып кетіп, таң ата қайтып оралғанда ешқандай азаптың келмегенін көреді. Әрі сол елдің шариғатында жалған хабар айтқандар өлтірілетін. Міне, осы себепті ол қаланы тастап, кемеге мінген болатын. Кемеде: «Араларыңда қашқан құл бар, оны тауып теңізге тастамайынша, кеме алға жылжымайды!» – деді. Кемедегілер: «Уа, Алланың пайғамбары, сені теңізге тастамаймыз!» деп айтады. Юнус (а.с.): «Жеребе тастаңдар!» – деді. Үш рет жеребе тастағанда үш ретінде де Юнус пайғамбардың есімі шығады. Сонда кемедегілер оны теңізге лақтырғанда, балық жұтып әкетеді. Сөйтіп, балық ішінде Юнус пайғамбар لَا اِلَهَ إِلَّا اَنْتَ سُبْحَانَكَ اِنّى كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِين тәубеге келеді».26

Бәззәрдың бір риуаятында: «Алла балыққа Юнус пайғамбардың сүйегін сындырмай, етінің ту-талақайын шығармауды бұйырады. Балық теңіз түбіне түскенде Юнус пайғамбар Алланы зікір ете бастағанда-ақ періштелер: «Уа, Раббымыз! Біз жақын бір жерден әлсіз дауыс естудеміз», – дейді. Алла Тағала: «Бұл Юнус пайғамбар», – деп жауап қатады. Сөйтіп, Жаратушы балыққа әмір етіп Юнусты теңіз жағалауына шығартады».

Әзірет Юнустың балық ішінде қанша уақыт болғанына байланысты неше түрлі риуаяттар бар: «40 күн, 7 күн, 3 күн және таң сәріден бастап ақшам уақытына дейінгі аралықты қамтитындай мерзімдер көрсетілген».

Жағаға шығарылған Юнус (а.с.) пайғамбар жұмыртқадан жаңа шыққан балапандай күшсіз әрі өте әлсіз халде болған. Алла тағала оны шырмауық сияқты өсімдікпен көлеңкелеп, тынығып, күш жинауына мұрсат береді. Қуаты өзіне қайта оралған пайғамбар қауымына оралады. Шынайы азаптың жақындағанын байқаған ел бірден Юнус пайғамбардың артынан ілеседі.

4. Әзірет Юнус пайғамбардың қиссасынан түйеріміз:

Құран кәрім өткен ғасырларда адамдардың басынан өткен оқиғаларды бізге тарихи хабар ретінде жеткізіп қана қоймай, оларға келген сынақтың түр-түсі өзгертіліп біздің де басымызға келетінін ескертіп, өмірімізде ненің ақ, ненің қара екенін қиссалармен баян еткен. Әрі қиссалар мүмінге немесе әрбір адамға белгілі бір хабарды жеткізіп, өміріне шамшырақ болады. Әзірет Юнус қиссасынан кім болмасын өзіне ғибрат алып, ой түйеді. Бәдиуззаманның да сондай бір ой тамшыларын сөз етелік: «Біз өзімізді әзірет Юнустың (а.с.) жағдайымен салыстырсақ, өте ауыр жағдайдамыз. Біздің «түніміз» – келешегіміз. Ал келешегімізді ойласақ, қорқыныш пен қараңғылық елестейді. Біздің «теңізіміз» – жер шарын қоршаған су. Алайда сол теңіздің толқандарында мыңдаған мәйіттер қалқығандай. Сол мәйіттер қорқынышты алып теңізден мың дәреже қорқынышты. Біздің жүрек жалғар азықтарымызды, балық атаулыны теңіз тұңғиығына әкетіп, тынысымызды тарылтуға тырысады. Біздің бұл «балығымыз» ол теңіздің балықтарынан мың дәреже алып әрі қорқынышты. Өйткені оның балықтары жүз жылдық өмірді жоқ ететін болса, біздің «балығымыз» жүз миллиондаған өмірді жоқ қылуға тырысады. Себебі шынайы халіміз осы. Біз де әзірет Юнус (а.с.) сияқты себептерді жаратқан ұлы Раббымыздан пана тілеп: لَا اله إِلَّا اَنْتَ سُبْحَانَكَ اِنّى كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِين деп айтуымыз керек. Ғапылдығамыз бен тура жолдан таюымыздың себебінен болашағымыз біздерге қараңғы күндер әзірлеуде. Алайда біз бүкіл жаратылыс атаулыны жоқтан бар еткен Ұлы Жаратушыға арқа сүйейміз, Одан жәрдем сұраймыз. Сірә, аспанмен жерді жаратқан Ұлы Алладан басқа кім бар екен, жүрегіміздің түбінде не жатқанын анық білетін, болашағымыздың әр күнінен хабардар. Шындығында, Ұлы Жаратушыдан басқа ешкім де біздің жан сырымызды мұң-мұқтаждығымызды біле аламайды. Оның рұқсатынсыз ешкім азаптан құтылмайды, ешкім иләһи көмекке қол жеткізе алмайды. Расында, әзірет Юнустың (а.с.) Аллаға мінәжатының нәтижесінде балық оған бір мініс көлігі, су астында жүзетін теңіз кемесі және теңізде өзінше бір өмір сүру ортасына айналды. Бізде дәл солай мінәжат етіп لَا اِلَهَ إِلَّا اَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمين деп айтып لَا اِلَهَ اِلَّا اَنْتَ сөзімен болашағымызға سُبْحَانَك сөзімен дүниемізге, اِنِّى كنْتُ مِن الظَّالِمين сөзімен өзімізге Алладан мейірім тілеуіміз керек. Осылайша иман нұры мен Құран аяттарын негізге ала отырып түніміздің қараңғылығы мен қорқынышын жайдарлылық пен қуанышқа айналдырайық. Әрі теңіздегі өмір мен өлімнің үздіксіз арпалысуындай, жылдар мен ғасырлар толқынында Ислам ақиқатының кемесіне мініп, аман-сау жүзіп отырып мақсат еткен мекенімізге жетуді, аман-есен жағаға шығуды нәсіп етсін. Ашық теңіздегі алып толқындармен, күшті дауылдар жүрекке қорқынышпен үрей туындатпай, керісінше, ғибрат аларлық көріністерге айналсын».

Дәуіт пайғамбар

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  خُفِّفَ عَلَى دَاوُدَ الْقُرْآنُ، فَكَانَ يَأْمُرُ بِدَوَابِّهِ أَنْ تُسْرَجَ فَيَقْرَؤُهُ قَبْلَ أَنْ تُسْرَجَ، وَكَانَ لَا يَأْكُلُ إِلَّا مِنْ عَمَلِ يَدَيْهِ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيّ.

1. (4339) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Дәуіт (а.с.) пайғамбарға Құран жеңілдетілді. Осылайша мініс көлігін ерттеуді бұйырды да ерттеліп біткенінше (бастан-аяқ Құран) оқыды. Ол өзінің маңдай терімен тапқан тамағынан басқасын жемейтін еді».27

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадисте айтылған «Құраннан» сөзі оқуды сөзін меңзеп тұр. Оның үстіне кейбір риуаяттарда «қираат» сөзі қолданылған. Әрі «қираат» сөзінің «жинау» деген мағынасы да бар. «Заттарды қираат еттім» деген сөз «заттарды жинадым» деген сөзбен бір мағынада. Әр пайғамбардың Құраны – өзіне уахи етілген кітабы. Әзірет Дәуіттің оқығанын да Құран деп атау, оған да түскен бір мұғжиза деп қабылдауға болады. Әзірет Дәуітке нақты ненің оқылуы жеңілдетілгені мәлім емес. Алайда ғұламалар «Тауратты» немесе «Зәбурды» оқыды деп те пікір білдірген. Өйткені Зәбур кітабы толығымен уағыз-насихат, ал үкімдер Таурат кітабынан алынған дейді. Қатада былай дейді: «Біз Зәбурдің ішін толықтай уағыз бен мақтау-мадақтау екенін, әрі оның қамтыған 150 сүренің ішінде харам мен халалға қатысты, Фараизге байланысты бірде-бір үкімнің жоқтығын жеткізіп, үкім мәселесінде Тауратқа жүгінетінбіз».

Ибн Хажар «ат ерттеліп болғанша Құранның оқылуына» байланысты былай дейді: «берекет кейде азғантай уақыттың ішінде жасалған амалдың нәтижесінде болады». Нәуәуи айтады: «Осыған байланысты мен бір кісінің Құранды түнде төрт рет, күндіз төрт рет хатым еткенін естідім. Алайда кейбір сопылар бұл мәселеде әсірелеп, артық айтқан көрінеді. Ақиқатына Алла куә».

Мұнда ибн Хажар хадистен өзінше бір ғибрат шығаруға тырысқан. Алайда Нәуәуи күндіз төрт, түндіз төрт рет бастан-аяқ хатым түсірген адамның мысалын келтіріп, бір күнде сегіз хатымның асыра сілтеушілік екенін айтқан. Өйткені бір күнде осыншама Құранды хатым ету қалыпты Құран оқуға кірмейді.

2. Әзірет Дәуіттің хадисте айтылған ерекше қасиетінің бірі – күндік ішіп-жемін өз маңдай терімен тапқандығы. Расулалла (с.а.с.) бір хадисінде «адам асының ең тазасы, (ең адалы) – екі қолы мен маңдай терімен тапқан еңбегі» деген, әрі оған мысал ретінде әзірет Дәуітті көрсеткен: «Ешкім маңдай терімен тапқанынан басқа адал (таза) астан дәп татпаған. Алла Пайғамбары Дәуітке (а.с.) сондай таза еңбек нәсіп етті».

Ибн Хажар әзірет Дәуіттің темір ұстасы болғанын, сауыт-сайман жасағанын айтады. Алла Тағала Дәуітке темірді жұмсартып, оған ұсталық қабілетті берген. Дәуіт (а.с.) даңқы тасыған патша болғанына қарамастан, сауыт-сайман сатып, ішер асын өз маңдай терімен тапқан. Хадисте Дәуіт пайғамбардың мініс көліктерінің ерттеліп жатқаны айтылған, бұл оның орасан зор билігі мен үстемдігін көрсетеді. Әрі осы салтанатын меңзейтін сөздерден кейін оның «маңдай терінің асын жейтіні» айтылған, бұл оның қарапайымдылығы мен ішкен асының арамнан болмауына қырағылық танытқанына ишарат етеді.

3. Дәуіттің (а.с.) тағы бір жақсы қасиеті – әрбір амалынан Алла разылығын іздейтіні. Ол Алланы жария мадақтап, зікір айтуымен мәшһүр. Тіпті оның дауыстап айтқан зікіріне тау-тас, ағаш, құс атаулы қосылатын. Расулалланың (с.а.с.) мақтап айтқан оразасы да Дәуіттің оразасы. Бір күн ораза ұстап, бір күн ауыз бекітпейтін. Түнгі құлшылық тәһажжутке де тұратын. Сөзге шебер шешен адам болған. Израйл ұрпақтарымен бірге Талуттың қолбасшылығының астында, мүшріктерге қарсы соғысқа қатысып, жау әскерінің қолбасшысы Жәлутты жазым етіп, жеңіске жақындатып, көпшіліктің қошеметі мен ілтипатына бөленген. Әрі Талуттан кейін таққа отырып, патша атанған.

Патшалығында әділдіктің туы желбіреу үшін барын салып халықтың алдына шыққанда да, «Дәуіттен разысыздар ма?» – деп сұрайтын. Әрі басшылығын да халықтың ыңғайына, олардың қалауларына қарай жүргізетін. Қырық жыл патшалық еткен ұста пайғамбар «патша пайғамбар» бақилық болғанда, орнына ұлы – әзірет Сүлеймен пайғамбар отырған.

Израйл деректерінде әзірет Мұсаның дүниеден озған уақытынан 535 жыл өткеннен кейін Дәуіт пайғамбардың қайтыс болғаны айтылған.

Сүлеймен пайғамбар

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَال: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : كَانَتِ امْرَأْتَانِ مَعَهُمَا ابْنَهُمَا جَاءَ الذِّئْبُ فَذَهَبَ بِابْنِ إحْدَاهُمَا. فَقَالَتْ لِصَاحِبَتِهَا: إِنَّمَا ذَهَبَ بِإِبْنِكِ، وَقَالَتِ الْأُخْرَى: إِنَّمَا ذَهَبَ بإبْنِكِ فَتَحَاكَمَتَا إِلَى دَاوُدَ عَلَيْهِ السَّلَامُ فَقَضَى بِهِ لِلْكُبْرَى فَخَرَجَتَا عَلَى سُلَيْمَانَ عَلَيْهِ السَّلَامُ فَأَخْبَرَتَاهُ. فَقَالَ: ائْتُونِي بِالسِّكِّينِ أَشُقُّهُ بَيْنَهُمَا. فَقَالَتِ الصُّغْرَى: تَفْعَلْ يَرْحَمُكَ اللَّهُ ، هُوَ ابْنُهَا، فَقَضَى بِهِ لِلصُّغْرَى». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَالنَّسَائِيّ.

1. (4340) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Екі әйел. Әрқайсының бір-бірден баласы бар еді. Қапыда бір қасқыр келіп балалардың біреуін (азуына іліп алып) ғайып болды. Әйел қасындағысына: «Қасқыр сенің балаңды алып қашты!» деп, ойбай салды. Екінші әйел: «Жоқ, ол сенің сәбиің!» деп, бебеу қақты.

Екі ана (бір-бірімен сөз таластырып) әзірет Дәуітке (а.с.) барып шағымданды. Әзірет Дәуіт екі әйелдің біреуін растады. Екіншісі Дәуіттің берген үкіміне разы еместігін білдіргесін әйелдер дауы әзірет Сүлейменге жетті. Әзірет Сүлеймен (а.с.): «Пышақ алып келіңдер, баланы екіге бөліп, жартысын біріне, екінші жартысын мына әйелге берейін!» деп, үкімін айтқанда, әйелдің үлкені: «Жооқ, бұлай жасамаңыз! Алланың мейіріміне бөленіңіз! Сәби мына әйелдікі!» – деді. Сонда әзірет Сүлеймен сәбиді (өзі алмаса да аман қалуын қалап безілдеген) анаға беріп, шешендігін көрсеткен».28

ТҮСІНДІРМЕ:

Мұнда әзірет Сүлейменнің көрегендігінен сөз етілген. Өйткені бірінің баласын қасқыр әкетіп, құсадан көзі жасқа толған шеше мен өз баласын өзгеге беруге қимайтын ананың арасындағы дауды шешу оңай нәрсе емес еді. Осы тұста Сүлеймен пайғамбар өзінің парасаттылығының арқасында сәбидің кімге тиесілі екенін дөп тапқан.

Хадистің басқа нұсқасында: «Әзірет Сүлеймен: «Сәбиді екіге бөліп жартысын мына әйелге, жартысын екінші әйелге беріңдер» деп бұйырғанында, бірінші әйел: «Жақсы, бөлсең бөліп бер!» деген. Ал екінші әйел: «Жооқ! Сәбиді бөлмеңіздер, сәби сол әйелдікі!» деп баж ете түскен. Осы мезетте сәбидің анық кімдікі екенін аңғарған әзірет Сүлеймен, баланы өз анасына қайтарған».

Мұнда үкім берушінің кейде теріс, жөнсіз шешім шығаруы арқылы шағым айтушының іс-әрекеті назарға алынып, сараланатынын білген жөн.

٢ وَعَنِ ابْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  لَمَّا بَنَى سُلَيْمَانُ بَيْتَ الْمَقْدِسِ سَأَلَ اللَّهَ خِلَالًا ثَلَاثَةً: سَأَلَهُ حُكْمًا يُصَادِفُ حُكْمَهُ، فَأُوتِيهِ؛ وَسَأَلَهُ مُلْكًا لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ، فَأُوتِيهِ؛ وَسَأَلَ حِينَ فَرَغَ مِنْ بِنَاءِ الْمَسْجِدِ أَنْ يَأْتِيَهُ أَحَدٌ، لَا تَنْهَزُهُ إِلَاّ الصَّلَاةُ فِيهِ أَنْ يُخْرِجَهُ مِنْ خَطِيئَتِهِ كَيَوْمِ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ». أَخْرَجَهُ النَّسَائِيّ. «يَنْهَزُهُ» أى يُدْفِعُهُ وَيُحَرِّكُهُ.

2. (4341) Ибн Aмр ибн әл-Ас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Әзірет Сүлеймен бәйтул-Мақдисті тұрғызған кезінде, Алладан үш нәрсенің рұқсатын сұрады: иләһи үкімдерге сай келетін шешім шығаратындай көрегендік сұрады. Бұл оған берілді.

Өзіне кейін ешкімге берілмейтін сұлттандық, сән-салтанат сұрады. Бұл да оған нәсіп етілді.

Мешітті салып бітіргеннен кейін, бұл ғимаратқа намаз оқу үшін келгендер ол жерден шыққанда аналарынан жаңа туылғандай бүкіл күнәлары кешіріліп, пәк күйде енулерін тіледі. Бұл дұғасы да қабыл болды».29

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Риуаятта әзірет Сүлейменнің қара қылды қақ жаратын әділетті болуы үшін дұға етіп, Раббысынан сұрағанын алғаны баяндалған. Оның үстіне орасан байлық пен салтанатты қолында ұстаған жанға, адамгершіліктен айырылмас үшін, мәртебесін жоғалтпас үшін Алладан әділдікті сұрап, дұға еткені – ең абзал іс. Әрі Құранда Алла Тағала залымдардың мал-мүлкін жермен-жексен еткені айтылған.

2. Әзірет Сүлеймен тек әділетті пайғамбар ғана емес, иләһи нығметтер мен керемет мұғжизаларға ие болған елші. Алла тағала оған қатысты қиссаларда жер жүзіндегі орасан күшті сән-салтанат пен сұлтандыққа қажетті шарттарды баян етеді: «Әзірет Сүлейменнің жындардан болған кеңесші алқалары болған. Кейбір мәселелерде олармен ақылдасып, кеңестеріне жүгініп отырған. Сүлеймен пайғамбар құмырсқадан бастап, жан-жануар, аң-құстың тілін білген. Жел оның әміріне жүгінетін. Жел арқылы кейбір дүниені қалаған жеріне жөнелтетін. Жын атаулы оның әмірімен қамал тұрғызып, алып мүсіндер нақыштап, үлкен хауыздар салып, тұрған жерінен жылжыту мүмкін еместей алып қазандар жасайтын».30

Әзірет Сүлейменнің дәуірінде мүсін салуға тыйым салынбаған. Пайғамбарлар мен кейбір ізгі жандардың мүсіндері ойылып жасалатын. Олардың жақсы амалдарын еске алып, оларды үлгі тұтып, солардай болуға талпынатын.

Құранда Әзірет Сүлейменді ұлы салтанаттың жаршысы ретінде, оның дәл өзіндей сұлтандыққа ие Сәбә патшайымы Бәлқиспен болған байланысын жазған. Бір-біріне елші жіберуін, хат-хабар алмасуын, жолдаған жазбасында ақиқатқа шақыруын, белгілі мәселелердегі кеңесудің әдебін, Бәлқис патшайымның әзірет Сүлейменнің үстемдігін мойындауын баян еткен. Әрі Ұлы Жаратушының пайғамбарына сыйлаған салтанаты мен мал-мүлкінің көркі мен көлемі сипатталған.

3. Адам баласы үшін әзірет Сүлейменге берілген мұғжизаларда ой түйерлік ғибраттар бар. Өйткені әзірет Сүлейменге берілген кереметтер Құран аяттары бойынша адам баласының қолы жетпейтін мұғжиза ретінде емес, білімі мен қабілеттері ретінде берілген. Осыны ескеретін болсақ, адам баласы да білімін арттыратын болса, Алла Тағаланың құдіретімен кереметтерді туындатуға болады. Сүлеймен пайғамбарға тән қасиеттерден болған аң-құс атаулымен тілдесу, ұзақ ара-қашықтықты аздаған уақытта бағындыру, жындар жаратылысын белгілі бір жұмыстарға пайдалану сияқты ерекшеліктер де адам болмысының жаратылысында жасырулы болуы мүмкін. Қасиетті Құранда сипатталған Сүлеймен пайғамбарға тән мұғжизалық кереметтер, бәлкім, пайғамбарға берілген мұғжиза емес, жай ғана ілім-ғылымның дамып, адам сенгісіз құбылыстарды паш еткен оқу мен ізденістің нәтижесі болуы да ықтимал.

Ілім-білім, пайғамбарлар мұғжизалары жайлы мәліметтерді №4346 хадистен оқи аласыз.

Әйюб пайғамбар

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ بَيْنَمَا أَيُّوبُ يَغْتَسِلُ عُرْيَانًا خَرَّ عَلَيْه رِجْلُ جَرَادٍ مِنْ ذَهَبٍ فَجَعَلَ يَحْثَى فِي ثَوْبِهِ. فَنَادَاهُ رَبُّهُ: يَا أَيُّوبُ أَلَمْ أَكُنْ أَغْنَيْتُكَ عَمَّا تَرَى؟ قَالَ: بَلَى يَا رَبِّ، وَلَكِنْ َغِنَى عَنْ بَرَكَتِكَ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيّ.

1. (4342) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Әйюб пайғамбар жалаңаш күйде жуынып жатқанында үстіне алтын шегіртке (ұшып кеп) қонды. Әйюб пайғамбар бірден оны киіміне қоюға тырысып, алақанымен уыстай бастады. Сонда Алла Тағала оған: «Уа, Әйюб, Мен сені көз алдыңдағы (дүние атаулы) мұқтаждықтан тәуелсіз етпедім бе? Әйюб пайғамбар: «Иә! Уа, Раббым! Алайда сенің берген нығметтеріңнен бет бұра алмаймыз ғой!» – деп жауап қатты». 31

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадистің басқа нұсқасында былай келген: «...Әйюб (а.с.) киімінің бір шетіне (қалтасына) шегірткелерді қоя бастады. Сосын екінші қырына (қалтасына) толтырды».

2. Басқа риуаятта әзірет Әйюб Алла Тағалаға: «Иә, сен мені қамтамасыз еттің, бірақ біз сенің рақымыңа тояр емеспіз» – деп, жауап қатқан. Мұнда бізге берілген мал-мүлік пен басқа да нығметтері – Ұлы Жаратушының бізге деген мейірімінен.«406»

3. Хадистен алар ғибраттар:

Жаратушыға үздіксіз шүкіршілік айтатын адамның, адал мал-мүлік жинау барысында құлшынып еңбек етуі тыйым салынбайды.

Қайырлы, адал малға «берекет» деп айтуға болады.

Шүкіршіл адамға байлық бітсе жарасады.

4. Әйюб (а.с.) өте сабырлы пайғамбар ретінде танылған. Алайда Әйюб пайғамбарға қатысты қисса-әңгімелердің басым бөлігі ақиқаттан алыс болғасын сенімді ақпарат көздері болып табылмайды. Ибн Хажар, Бұхари риуаяттарында сахих хадистің шарттары толық қамтылған тек осы хадистің жазылғанын, өзге риуаяттарды тізімге алмағанын айтып, басқа риуаятта келген мына сахих хадисті айтады. Ибн Әбу Хатим әзірет Әнәстан жеткізген: «Әйюб (а.с.) пайғамбар он үш жыл ауыр науқаспен сыналды. Оны екі бауырынан басқа барлық таныс-тармағы, туыс-жақыны тәрк етті. Қамқор болған екі бауыры әр күн таңертең және ымырт үйіріле Әйюбті зиярат ететін. Бір күні екі бауырының біреуі екіншісіне: «Әйюб бір үлкен күнә жасаған болу керек, әйтпегенде баяғыда-ақ айығар еді ғой!» Мұны естіген екінші бауыры бұларды Әйюб (а.с.) пайғамбарға айтады. Сонда Пайғамбар қатты күйініп, Аллаға жалбарынып дұға жасайды. (Бірде) қажеттілігін өтеу үшін әйелінің сүйемелдеуімен сыртқа шығады. Үйге қайтып кірерде әйелі налыған кейіппен ішке кіруге жәрдемдеседі. Сонда Алла Тағала «аяғыңмен жерді теп» деп бұйырады. Науқас пайғамбар аяғымен жерді тепкенде, Жерден бір бұлақ атып шығады. Әйюб (а.с.) бұлақтың суына шомылып, ауруынан айығып, сау-саламат үйге кіреді. Мұны көрген әйелі әуел баста танымай: «Әйюб қайда? деп сұрайды. «Мен Әйюбпын!» дейді.

Олардың бидай мен арпа жинаған қырмандары болатын. Жаратушы оларға бір бұлт жіберіп, бидай қырманына алтын, арпа қырманына күміс жауын жаудырады.

Ибн Аббастан (р.а.) жеткен риуаятта былай деп келген: «Алла Тағала оған жәннат киімін кидірді. Әйелі қайтып келгенде Әйюбты танымай: «Уа, Алланың құлы! Осында бір науқас бар еді, көрмедің бе? Бір бәлеге ұрынып қалмасын!» – дейді, сонда Әйюб пайғамбар: «Мынаны қара! Бұл менмін ғой» – деді.

Басқа риуаятта былай жазылған: «...(басына түскен ауыртпалықтан) сәждеге бас қойып: «Уа, Раббым, өзіңнен жәрдем сұраймын, (өзіңнен жауап келмейінше) сәждеден басымды көтермек емеспін!» – деді. Құдіретті мейірімі шексіз ұлы Алла (сол сәтте-ақ) шипасын беріпті».

Басқа риуаятта: «...Алла оның жарына да сұлулығын қайтарып, екеуіне жиырма алты ұл перзент сыйлаған» дейді.

Басқа риуаят бойынша Әйюб (а.с.) Бахран жерінің тұрғыны болған. Әуел баста бала-шағасы, мал-мүлкі – бәрі қасында жиналған, алайда уақыт өте келе Алланың бұл нығметтерінен айырыла бастаған. Жақсылық та, жамандық та Алладан деп білетін пайғамбар басына түскен қиыншылықтардың бәріне тағат қылып сабыр етеді. Тұла бойын ауру меңдеген пайғамбарды әйелінен басқа барлығы да тәрк етеді. Өмірлік серігі болған жұбайы күндік тамақтарын табу үшін жалданып жұмыс жасайды, алайда «бәлесінен аулақ» деп, аурудың жұғуынан қорыққан жұмыс берушілер, жұмысқа да алмай, бөліп жарады. Бірде амалын тауып күтіп өсірген ұзын шашын сол маңайдағы бір байдың қызына сатып, ақшасына ас боларлық азық сатып алады. Алайда Әйюб пайғамбар: «бұл әкелгендерді қандай жолмен тапқаныңды айтпайынша, бір түйіріне де қолымды созбаймын», – дейді. Әйелі мән-жайды түсіндіргесін Әйюб (а.с.) пайғамбардың уайымы еселеніп, Құрандағы мына дұғаны оқиды: «Раббым, мына дерт маған ауыр тиді. Сен рақымдылардың ең рақымдысысың».32

Әзірет Әйюбтің қанша уақыт аурудан азап шеккендігі, әйелінің есімі, әкесінің жасы, т.б. ақпараттар риуаяттар бойынша әртүрлі келген. Алайда біз бұл тақырыптарға кірместен бұрын Бәдиуззаманның түсіндірмесіне жол берсек: «Үсті-басын қаптаған жарадан ұзақ уақыт қиналған ол, осы дүниеде тартқан азабының сый-сияпатын Ұлы Жаратушыдан күтіп, барынша сабыр етеді. Денесінде қаптаған құрттар тілі мен жүрегіне жете бере, жоқтан бар етіп жаратқан Ұлы Жаратушыға құлшылық етер мүшелеріне зарар келмесі үшін: «Уа Раббым, мен бір кеселге шалдықтым. Асқынған ауру тіліммен зікір айтуға, жан-жүрегімнен шығатын құлшылығыма зиян тигізуде» деп мұңын шағады. Барлық дұға мен шағымды естіп-білуші Ұлы Алла құлының саф, шынайы мінәжатын дұға ретінде қабыл алып, өзінің сау-саламат жағдайына қауыштырған екен.

Әйюб пайғамбардың денесіне шыққан жараларындай біздің де ішкі-сыртқы ауруларымыз, жүрек түбінде жатқан рухани дерттерміз бар. Кім білсін, бәлкім, сыртымызды ішімізге, ішімізді сыртымызға айналдырар болсақ, рухани ауруларымыз Әйюб пайғамбардың жараларынан бетер жаман көрініс табар. Өйткені жасаған әрбір күнә мен ақылымызға түскен күдік-күмән жүрегіміз бен рухымызға жара болып жабысады. Әзірет Әйюб (а.с.) пайғамбардың жаралары тек тәніне әсер ететін уақытша нәрселер. Ал біздің жараларымыз мәңгілік өмірімізге зиянын тигізетін, ақыретімізде үлкен азапқа айналады. Әйюб пайғамбардың жан-жүрегімен жасаған мінәжатына, шындығында, мына біздер аса мұқтажбыз. Әйюб пайғамбардың тілі мен жүрегіне жеткен құрттар, Раббысын зікір етіп, жан-тәнімен құлшылық етуге кедергі келтірсе, дәл солай біздің жүрегімізге түскен күнәлар мен күмәндар, құрт кейпіндегі уәсуәсалар Ұлы Жаратушыға шынайы құлшылық етуден тосады. Күнә атаулы жүректі қарайтып, бірте-бірте ұлғайып иман нұрын сөндіреді. Жүрекке түскен әрбір күнә Алладан кішірім тілеу арқылы жойылып отырмаса, жүрекке түскен құрт емес жылан кейпіне еніп, оңдырмай шағары анық. Мысалы: әлдекімнің жасырын жасаған күнәлары оның рух әлемін шайқап, ауыр бір жағдайға түсіреді. Рухани жан дүниесі олардан арылуды қалайды. Әрі ауыр күнә жасаған адам, тозақ отының қорқынышты азаптарын естіп, тәубе етіп күнәсін жуып шаюға тырыспаса, рухын ластаған күмәнді ойлар тереңдеп, ақылына «тозақ жоқ» деген ақпаратты енгізуі мүмкін. Мысалы, парыз намазын оқымаған адам дәрежесі төмендеу бастық жүктеген тапсырманы дұрыс атқармай, сөгіс алып әрі оған налитын болса, өмірінің аяғына дейін үздіксіз атқаруы қажет болған Ұлы Сұлтанның әмірлерінде жалқаулық танытып, әрі оларды орындау жанына ауыр тиюі мүмкін. Тіпті «Әттең, мұндай парыз құлшылықтар болмағанда ғой» деп, Жаратушыға деген өкпе-реніші байқаусызда бой көрсетуі ықтимал. Егер адам ақылына қандай да бір күмән туындайтын болса, ол адам нәпсісін ақтауға нақты дәлел болып санада қалып қояды. Бұл адамды құрдымға жетелейді. Адам баласы өмірінде кез болған қиыншылықтардың бір бөлігі, мойынға жүктелген құлшылықтарды тәрк етудің себебінен болуы мүмкін. Парыз құлшылықтарды өзіне қиындату арқылы, өзін, одан да ауыр қиыншылықтарға жетелейді. Шыбынның шағуынан қашып, улы жыланның тісіне қолын созады. Бұл мағынаны мына аят толық қамтитындай «...Олардың өз қолымен істеген күнәлары жүректерін әбден қарайтып тастаған».33

Иса пайғамбар

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  مَا مِنْ بَنِي آدَمَ مَوْلُودٍ إلَاّ يَنْخُسُهُ الشَّيْطَانُ حِينَ يُولَدُ، فَيَسْتَهِلُّ صَارِخًا مِنْ نَخْسَتِهِ إِيَّاهُ، إِلَّا مَرْيَمَ وَابْنَهَا». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ».اسْتَهَلَّ» صِيَاحُ الْمَوْلُودِ عِنْدَ الْوِلَادَةِ.وَ»الصُّرَاخُ» الصِّيَاحَ وَالْبُكَاءَ.

1. (4343) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Адам баласы туылған сәтінде, шайтанның түртуінен жыламаған сәби жоқ. Тек Мәриям ұлы Исаны айтпағанда».34

٢ وَعَنْهُ  قَال: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  أَنَا أَوْلَى النَّاسِ بِابْنِ مَرْيَمَ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، لَيْسَ بَيْنِي وَبَيْنَهُ نَبِيٌّ، وَالْأَنْبِيَاءُ إِخْوَةٌ أَبْنَاءُ عَلاَّتٍ، أُمُّهَاتُهُمْ شَتَّى وَدِينُهُمْ وَاحِدٌ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَأَبُو دَاوُدُ.إِذَا كَانَ الْأُخُوَّةُ لِأَبٍ وَاحدٍ وَأُمَّهاتٍ شَتَّى كَانُوا «أَبْنَاءُ عَلاَّتٍ» وَضِدُّهُ أَبْنَاءُ أَخْيَافٍ، وَإِذَا كَانُوا لِأَبٍ وَاحِدٍ وَلِأُمٍّ وَاحِدَةٍ فَهُمْ أَعْيَانُ.

2. (4344) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Мен осы дүниеде де, ақыретте де Мәриямұлы Исаға ең жақыны болмақпын. Екеуміздің арамызда ешқандай пайғамбар жоқ. Пайғамбарлардың аналары (әр рудан) болса да, ата-бабалары бір, діні бір».35

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Екінші хадисте әзірет Расулалланың әзірет Иса пайғамбарға өте жақын екені айтылған. Себебінде араларында ешқандай пайғамбардың болмауымен байланыстырған.

«Әли Имран» сүресінің 68-аятында «Шынында, адамдар арасында Ибраһимге ең жақын болғандар – оның соңынан ергендер, мына аса қадірлі пайғамбар және маңайындағы иман келтіргендер» делінген. Ибн Хажардың айтуынша, мұндағы аят пен хадис арасында ешқандай қарама-қайшылық жоқ. Расулалла Ибраһим пайғамбарға басқалардан ең жақыны болғаны сияқты Иса пайғамбарға да ең жақыны. Біріне ізін жалғаушы, артынан ілесуші ретінде жақын болса, біріне уақытқа бойынша ең жақыны болмақ.

2. Пайғамбарлар бір-біріне бауыр عَلَّت делінген. Әкелері бір, аналары басқа болған бауырларға «Ғаллат» عَلَّات деп айтылады.Аналары бір, әкелері басқа болған бауырларға «Ахияф» اَخْيَاف деп айтылады. Анасы да бір, әкесі де бір бауырларға «Әғиян» اَعْيَان деп айтылады.

3. Пайғамбарлардың шығу тегінің бір болуы діндерінің бір болуына саяды. Олардың ортақ негіздері – тәухид. Әрі ақыретке деген сенім, құлшылық ғибадаттар – бәрі бір негізде құралған. Ал кейбір айырмашылықтар олардың өмір сүрген орталарына, мәдениеттеріне, заманына байланысты.

4. Бұл хадис әзірет Иса мен ардақты Пайғамбарымыздың арасында ешқандай пайғамбардың болмағанына ишарат етеді. Алайда кейбір ғалымдар «Иәсин» сүресінде Асхабул-қарияға жіберілген үш кісіні көрсетіп: «Бұлар әзірет Исадан кейін келген екі пайғамбар» деп, пікірлерін білдірген. Ибн Хажар «талқылап отырған хадис сахих, ал мына дерек болса әлсіз» деп тұжырымдаған. Кейбір ғалымдар: «Бәлкім, хадистің астарында әзірет Исадан кейін белгілі бір шариғат үкімдерін әкелген пайғамбар келмеді, тек оның дінін уағыздап, шариғатын толықтырды деген түсінік жатуы мүмкін» деп, пікір айтқан.

Хадистегі бұл қарама-қайшылықты жою үшін мына мәліметтермен де бөлісейік. Ислам ғұламалары пайғамбарлыққа қатысты «нәби» сөзі мен «расул» сөзінің арасында айырмашылықтың барын айтады. Расул – жаңа шариғат пен жаңа кітап әкелген пайғамбар. Ал нәби – өзінен бұрын келген пайғамбардың ісін жалғастырған әрі Жаратушыдан жаңа кітап алмаған елші.

5. Әзірет Иса (а.с.) басқа пайғамбарларға қарағанда өзіне тән өзгешелігі бар. Сол себепті ол дүниеге келген күннен бастап туындаған талас-тартыстар бүгінгі күнге дейін жалғасқан. Әзірет Иса тұрмыс құрмаған әзірет Мәриямнан туған. Негізінде, Ұлы Жаратушының орнатқан заңдылықтары бойынша адамның дүниеге келуі ер мен әйелдің қосылуы нәтижесінде болады. Ал өмірінде еркек атаулыға жақындамаған әйелдің дүниеге сәби әкелуі, әлбетте, көкейге күдік ұялатады. Пенде атаулыдан естімеген сөзі қалмаған әзірет Мәриям өзіне жабылған жалалардан еш ақталмай, бесікте жатқан сәбиді нұсқайды. Сонда сәбиге тіл бітіп: «Мен Алланың құлымын. Раббым маған кітап беріп, әрі пайғамбар етеді. Мені қайда болсам да жақсылық, құт-береке әкелетін мүбәрак жан қылды. Сонымен қатар маған тіршілігімде намаз оқуды, зекет беруді һәм өзгелерді соған үндеуімді бұйырды. Сондай-ақ маған анама мейірбан, қайырлы ұл болуды бұйырды. Мені озбыр әрі ешкімге қайыры жоқ сормаңдай қылмады. Маған туылған күнімде, қайтыс болған күнімде және қайта тіріліп, мәңгілік өмірге қадам басатын күнімде Алланың сәлемі болсын!» – деп айналасындағыларға тіл қатады.36 Әрі Қасиетті Құранда анасы Мәриям жайында жалған ойды жоққа шығарып былай дейді: «Міне, күмәнға бой алдырып, бір-бірімен сөз таластырып келген Мәриямұлы Иса жайлы айтылатын хақ сөз – осы».37

Ғасырымызда да «Иса пайғамбардың әкесі болуы керек, ер адам мен әйел адамның қосылуынсыз сәби дүниеге келмейді» деп, себептің болуын іздеген материалистерге Бәдиуззаман ең алғаш Адам ата мен Хауа ананың ер мен әйелдің қосылуынсыз-ақ жаратылуын, әрі көктем уақытында өсімдік атаулының қайта тірілуін мысал ете отырып жауап береді. Әрі құдіреті шексіз Алланың ешқандай себептерсіз қалағанын жоқтан бар етіп, ешқандай себепсіз қалаған нәрсесін бардан жоқ жасай алатынын айтады. Құранда Иса пайғамбардың халі Адам атаның жаратылыс халімен бірдей деген мағынада аят бар. Әрі Иса пайғамбардың әкесіз дүниеге келуін, Адам атаның жаратылуымен салыстырып түсінген жөн. Адам баласының жаратылысынан бастап осы уақытқа дейін біршама нәрсенің себепсіз ортаға шыққанын байқаймыз, белгілі заңдылықтардың орындамағанын аңғарамыз. Алайда бір сәбидің белгілі бір заңдылықтың тысында дүниеге келуін жоққа шығарамыз, жауабын да тар түсініктің шеңберінің ішінен іздейміз...»

Ал христиандар Иса пайғамбардың әкесіз дүниеге келуі мәселесінде: «Оның әкесі – Алла» деп айды аспаннан бір-ақ шығарған. Осылайша олар Құранда «адасушылар» деген сипатқа ие болған.

Әзірет Исаға отыз жасында пайғамбарлық берілген. Яһуди халқын тура жолға уағыздап, бір Аллаға шақырған. Алайда олар Исаның (а.с) шынайы пайғамбар екеніне дәлел ретінде мұғжиза көрсетуін талап еткен. Ол Алланың қалауымен балшықтан жасалған кұстың кеудесіне жан бітіріп, өлген адамды тірілтіп, соқыр адамды емдеу сияқты жан-баласының қолынан келмейтін кереметтерді жасаған. Алайда яһуди халқы жүректеріне беріш боп қатқан күнәлары мен надандықтарының себебінен санаулысынан басқасы иман етпеген. Әрі Иса пайғамбар Тәурат кітабын Алладан келген жазба екенін мойындап, ішіндегі үкімдерін де растаған. Нәтижесінде әзірет Исаның артынан ілескен адам саны он екімен тоқтаған. Хауари деп аталатын бұл он екі жан Иса пайғамбардың: «Алланың дініне қызмет етіп, оны таратуда кімдер маған жәрдемдеседі?» деген сұрағына, барлығы бір ауыздан: «Алланың дініне біз жәрдем етеміз, біз Ансаруллаһпыз (Алланың жәрдемшілеріміз)...», – деп жауап беріп, Ансаруллаһ деген атауға да ие болған.

Әзірет Иса адамдарды дінге шақырып, насихатын үдеткен сайын олар да қасарысып, жауласуларын арттыра түскен. Уақыт өте келе яһудилер Зәкәрия, Яхия сияқты пайғамбарларға ұйымдастырған қитұрқы ойларын іске асыруға бел буады. Сөйтіп, хауарилердің арасына өздерінің бір адамын кіргізіп, олардың әлсіз қырлары мен сырларын, бас қосатын орындары мен уақыттарын біліп алады. Осы адамды қосқанда хауарилер он үш болған. Иса пайғамбарға қастандық ұйымдастырмақшы болғанда Алла тағала: «Уа, Иса! (Сенің пайғамбарлық міндетің аяқталды), енді сені бақиға аттандырамын. Сені Өз дәргейіме көтеріп әкетемін һәм күпірлік қылғандардан құтқарамын, кінәсіз, пәк екеніңді паш етемін. Сондай-ақ қияметке дейін соңыңнан ергендердің мерейін күпірлікте қасарысқандардан үстем етемін. Содан кейін бәрің Маған қайтасыңдар. Сонда фәниде бір-біріңмен таласып-тартысқан мәселелеріңе қатысты Өзім билік айтып, кесімді үкім шығарамын» – деп айтты.38

Алла тағала он үшінші мұнафық болған хауаридің түр-тұлғасын Иса пайғамбарға ұқсатқан. Әрі Яһудилер оны шатастырып, Иса пайғамбардың орнына дарға асқан. Ол Тайтанос есіміндегі адам болған деседі.

Иса пайғамбардың көкке көтерілуіне қатысты яһудилер мен христиандар ортақ пікірде емес. Яһудилер өздерінің дәл Иса пайғамбарды өлтіргендеріне күмән келтіреді. Ал христиандар болса, дар ағашына асылып, азаптанып, жан ұшыра айғайлап, қиналып өлгеніне сенеді.

Ал Құранда былай делінген: «Сондай-ақ күпірлікте қасарысқандықтан және Мариямға сұмдық жала жапқандықтан, һәм олардың Алла елшісі Мәриямұлы Мәсіх жайлы «біз оны өлтірдік» деп мақтанғандықтан (Алла оларға қаһарын төгіп, жүректерін иман кірмейтіндей етіп «мөрлеп тастады»). Алайда олар сені өлтіре де алмады. Бірақ олардың көзіне солай көрінді. Расында, Иса жайлы таласып-тартысқандардың да бұл мәселеде күмәндары жоқ емес. Олардың бұл мәселеде нақты білімі жоқ, тек ой-жорамалға сүйенеді. Анығында, олар оны өлтіре алмады. Шындығында, Алла оны өз деңгейіне көтеріп әкетті. Шүбәсіз, Алла – Азиз әрі Хаким. 39

Ислам түсінігі бойынша әзірет Иса тірі күйінде аспанға көтеріліп әкетілген. Қиямет болардың алдында жер бетіне түсіп, Дәжжалды өлтіреді. Бұл туралы толық ақпартты «қиямет» бөлімінен (№5008 хадис) оқи аласыз.

Қызыр аләйһиссалам

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَال: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِنَّمَا سُمِّيَ بِذَلِكَ أَنَّهُ جَلَسَ عَلَى فَرْوَةٍ بَيْضَاءَ فَاخْضَرَّتْ تَحْتَهُ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ وَالتِّرْمِذِيُّ».الْفَرْوَةُ» قِطْعَةُ نَبَاتٍ مُجْتَمَعَةٍ يَابِسَةٍ.

1. (4345) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Қызырдың қызыр атануы мынадан: Oл құп-құрғақ сарғайған шөптің үстіне отырғанында, астындағы шөп бірден жасыл түске енді».40

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Дінімізде Қызырдың пайғамбар болып-болмағанына байланысты неше түрлі пікір айтылады. Бірі пайғамбар десе, енді бірі әулие дейді. Ал Құрандағы «Кәһф» сүресінде аты аталмастан Мұса пайғамбармен болған қиссасы баяндалған (65-82-аяттар). Оның Қызыр екенін біз Пайғамбарымыздың хадистерінен үйренеміз. Жоғарыдағы хадисте Қызырдың (а.с.) үстіне отырған құрғақ шөптің қайтадан жасыл түске енуіне байланысты (араб тілінде жасыл түске ену сөзін «хадр» дейді) Хадыр немесе Қызыр деп аталып кеткені жазылған. Сондай-ақ хадистегі «фәруа» сөзінің «тақыр жер» деген мағынасының барын айтып, Қызырдың сол қуқыл жерге отырғанында, әулиелігінің себебінен сол араға жан бітіп, жасыл шөптің шыққандығын айтады. Түсіндірмелер айтылған екі пікірді де растайды.

Алайда ғұламалар Қызырдың азан шақырып қойған атының кім екенін кесіп айта алмаған. Дегенмен Бәйлә, Илияс, Яәсә, Әмір деген есімдердің болуы ықтимал деген. Кейбір риуаяттарда лақап аты Әбу әл-Аббас делінген. Оның нақты қанша жыл өмір сүргендігі белгісіз, десек те риуаят бойынша әзірет Ибраһим пайғамбардан бұрын өмір сүргендігі, әрі Ибраһим пайғамбардың туыстас ағайыны екені айтылған. Басқа риуаятта Адам аләйһиссәләмның ұлы Қабылдың баласы деп келген.

Жағфардың Садықтың әкесінен жеткізген риуаятында Зулқарнайынның періштелерден бір досының болып, одан жасын ұзартудың сырын сұрап, өтініш жасағаны жазылған. Періште Зулқарнайынға қараңғылықта жасырылған өмір сусынын көрсетеді. Қызыр аләйһиссәләммен сол қараңғылыққа кірген ол өмір сусынын таба алмайды, ал Қызыр тауып, сусынды ішкен деп жазылған. Кағбул-Ахбардың бір риуаятында адамдар арасында төрт пайғамбар әлі тірі, олардың екеуі жер жүзінде: Қызыр мен Илияс, ал екеуі көкте: Иса мен Ыдырыс.

Ғалымдардың көпшілігі Қызырдың пайғамбар екенін растаған.

Қушайри сияқты біршама ғалымдар оның әулие екенін алға тартады. Саләби тәпсірінде оның көзге көрінбейтін жаратылыс екені айтылып: «Ақыр заманда Құранның алынуымен (көтерілуімен) жан тәсілім етеді» деп жазылған. Қызырдың (а.с.) нәби екенін айтқан Қуртуби былай дейді: «Көпшіліктің пікірінше, ол нәби пайғамбар. Мұны Құран аяттарынан аңғаруға болады. Онда Мұса пайғамбардың Қызырдың (а.с.) қасында жүріп, ілім алғаны баяндалған. Ақиқатында, Алла елшісінің қарапайым адамнан ілімі үйренуі ақылға қонымсыз. Әрі ғайып хабарларды тек пайғамбарлар ғана біле алады».

Ибн Салах: «Ғалымдардың басым көпшілігі Қызырдың әлі де тірі екенін айтады. Алайда кейбір хадисшілер мұны жоққа шығарған. Осыған қатысты Нәуәуи мен ибн Салах былай дейді: «Сопылар мен кейбір мұсылман жамағаттары Қызырды (а.с.) көзбен көріп, онымен бір арада болу әбден мүмкін деген көзқарастар айтқан. Әрі сол туралы қиссалары да бар».

Ибн Хажар Қызырдың (а.с.) қазірга уақытта да тірі еместігін айтқан Бұхари, Ибраһим әл-Харби, Әбу Жағфар ибн әл-Мүнәди, Әбу Яала ибн әл-Фәрра, Әбу Тахир әл-Ғибади, Әбу Бәкір ибн әл-Араби сияқты ғалымдар екенін айтып, ұстанған мына дәлелін жазады. Олар Пайғамбарымыздың (с.а.с.) ғұмырының аяқталар сәтінде айтқан мына хадисін айтқан: «жүз жылдан кейін, бүгін өмір сүргендердің ешқайсысы жер басып жүрмейді». Бұл хадистi Бұхари әзірет ибн Аббастан риуаят еткен. Қызырдың (а.с.) Алла елшісіне келгендігі, онымен бірге Алла жолында соғысқандығы жайлы бірде-бір сахих хабар жоқ. Алайда Расулалла (с.а.с.) Бәдір соғысында: «Аллаһым, бұл жамағат осы соғыста толықтай қырылатын болса, жер бетінде өзіңе ғибадат ететін тірі жан қалмайтын болады» деген. Ал егер Қызыр (а.с.) тірі болғанда, Расулалла (с.а.с.) мүлдем былай айтпас еді. Әрі Расулалла