Бүлік пен бұзғыншылық бөлімі

(жалғасы)

Рушылдық

١ عَنْ جُنْدُبِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ قُتِلَ تَحْتَ رَايَةٍ عِمِّيَّةٍ يَدْعُو لِعَصَبِيَّةٍ أَوْ يَنْصُرُ عَصَبِيَّةً فَقِتْلَتُهُ جَاهِلِيَّةً. أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَالنَّسَائِي.

1. (4798) Жундаб ибн Абдулла (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім (мақсаты Исламнан болмаса) уммия туының астында болып, рушылдыққа немесе соған жәрдем етуге шақырылған тұста жазым етілсе, онда оның өлімі – жаһилият өлімі болмақ»1.

٢ وَعَنْ سُرَاقَةَ بْنِ مَالِكِ الْجُعْشَمِي  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : خَيْرُكُمُ الْمُدَافِعُ عَنْ عَشِيرَتِهِ مَالَمْ يَأْثَمْ. أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

2. (4799) Сурақа ибн Мәлик әл-Жуғшәми (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Сендердің ең қайырлыларың – күнә атаулыға аяқ баспастан, өз тайпасын қорғағандарың»2.

٣ وَعَنْ وَاثِلَةَ بْنِ الْأَسْقَعِ  قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ: مَا الْعَصَبِيَّةُ قَالَ: أَنْ تُعِينَ قَوْمَكَ عَلَى الْظُّلْمِ. أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

3. (4800) Уасила ибн әл-Ашқағ (р.а.) айтады: «Уа, Расулалла, асабият деген не?» – деп сұрадым. «Асабият – зұлымдық (жасалғанда) өз қауымыңа жәрдем етуің»3 – деді.

٤ وَعَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي قُرَّةَ قَالَ: كَانَ حُذَيْفَةُ بِالْمَدَائِنِ يَذْكُرُ أَشْيَاءَ قَالَهَا رَسُولُ اللَّهِ : لِأُنَاسٍ مِنْ أَصْحَابِهِ فِي الْغَضَبِ. فَيَنْطَلِقُ نَاسٌ مِمَّنْ سَمِعَ ذَلِكَ مِنْ حُذَيْفَةَ فَيَأْتُونَ سَلْمَانَ الْفَارِسِىُّ  فَيَذْكُرُونَ ذَلِكَ لَهُ. فَيَقُولُ: حُذَيْفَةُ أَعْلَمُ بِمَا يَقُولُ. فَيَرْجِعُونَ إِلَى حُذَيْفَةَ فَيَقُولُونَ لَهُ: قَدْ ذَكَرْنَا قَوْلَكَ لِسَلْمَانَ، فَمَا صَدَّقَكَ وَلَا كَذَّبَكَ. فَأَتَى حُذَيْفَةُ سَلْمَانَ : فَقَالَ: مَا يَمْنَعُكَ أَنْ تُصَدِّقَنِي فِيمَا سَمِعْتُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ؟ فَقَالَ سَلْمَانَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ  كَانَ يَغْضَبُ فَيَقُولُ فِي الْغَضَبِ، وَيَرْضَى فَيَقُولُ فِي الرِّضَا. ثُمَّ قَالَ: يَا حُذَيْفَةُ أَمَا تَنْتَهِي حَتَّى تُوَرِّثَ رِجَالًا حُبَّ رِجَالٍ، وَرِجَالًا بُغْضَ رِجَالٍ، وَحَتَّى تُوقِعَ اخْتِلَافًا وَفُرْقَةً؛ وَلَقَدْ عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  خَطَبَ فَقَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّى أَتَّخِذُ عِنْدَكَ عَهْدًا أَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ أُمَّتِي سَبَبْتُهُ سُبَّةً أَوْ لَعَنْتُهُ فِي غَضَبِي فَإِنَّمَا أَنَا مِنْ وَلَدِ آدَمَ أَغْضَبُ كَمَا يَغْضَبُونَ وَإِنَّمَا بَعَثْتَنِي رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ. فَاجْعَلْهَا عَلَيْهِمْ صَلَاةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَاللَّهُ لَتَنْتَهِيَنَّ يَا حُذَيْفَةُ أَوِ لَأَكْتُبَنَّ إِلَى عُمَرَ ابْنِ الْخَطَّابِ . أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

4. (4801) Амр ибн Әбу Қурра айтады: «Хузайфа (р.а.) Мәдиянда болғанда Расулалланың (с.а.с.) ашуға булығып, сахабаларының кейбіріне айтқан сөздерін жеткізген. Хузайфадан бұл сөздерді естігендердің біршамасы Салманға (р.а.) келіп, естігендерін түгел баянайды. Сонда Салман оларға: «Хузайфа өзінің не айтқанын өте жақсы біледі!» – деді. Олар қайтадан Хузайфаның жанына келді. «Біз сенің айтқандарыңды Салманнан сұрадық. Ол сенің сөзіңді растаған да жоқ, не жоққа шығарған да жоқ», – деді. Сонда Хузайфа (сәбіз егілген ауласында отырған) Салманға (р.а.) келіп: «Расулалладан (с.а.с.) естігендерімді айтқанда неге ғана менің сөздерімді растамадың?» – деп сұрады. «Расулалла (с.а.с.) ашуланатын және ашулы кезде сөйлейтін де. Разы болатын және разы халінде де сөйлейтін, – деп жауап беріп, сөзін былай жалғады, – Уа, Хузайфа! Сен кейбір жүректерде махаббат оятатын, кейбір жүректерде алауыздық тудыратын осындай сөздерді айтпай-ақ қойсаң болмай ма! Онсыз да Расулалланың (с.а.с.) (бір күні) құтбада былай дегенін білесің: «Уа, Аллам! Мен сенің құзырыңда кепілдік талап етемін. Үмбетімнен кімді болмасын ашулы күйімде, орынсыз жазғырсам немесе лағынет айтсам (немесе ұрсам, көңіліне қаяу түсірсем) мен де адам баласымын ғой, дәл өзгелер сияқты ашуға бой алдырып қоямын. Дегенмен сен мені бүкіл әлемге мейірім ретінде жібердің ғой. Бұл (орынсыз сөзімді) сол адамдар үшін қиямет күні мейіріміңе алғайсың». Уа, Хузайфа! Алла куә, сен бұл айтқандарыңнан бас тартатын боласың немесе мен сені Омар ибн әл-Хаттабқа (р.а.) шағымданып айтамын4».

Фитналар келетін және шығатын бағыт

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : رَأْسُ الْكُفْرِ نَحْوُ الْمَشْرِقِ، وَالْفَخْرُ وَالْخُيَلَاءُ فِي أَهْلِ الْخَيْلِ وَالْإِبِلِ وَالْفَدَّادِينَ: أَهْلِ الْوَبَرِ، وَالسَّكِينَةُ فِي أَهْلِ الْغَنَمِ. أَخْرَجَهُ الثَّلَاثَةُ.

1. (4802) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Күпірліктің басы күн шығыс жақта. Мақтаныш пен іштей бәлсіну ат, түйе, сиыр баққандар, шатырда отырғандардың арасында бар. Ал тыныштық (қарапайымдылық) қой баққандарда».

٢ وَفِي أُخْرَى لِلْبُخَارِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : اَلْإِيمَانُ يَمَانٍ، وَالْفِتْنَةُ هَهُنَا حَيْثُ يَطْلُعُ قَرْنُ الشَّيْطَانِ.

2. (4803) Бұхаридің басқа риуаятында былай делінген: «Расулалла (с.а.с.) айтты: «Иман Йемендік. Фитна мына тарапта, шайтанның мүйізі (көрінген) туған жерде».

٣ وَلِمُسْلِمٍ: اَلْإِيمَانُ يَمَانٍ، وَالْكُفْرُ قِبَلَ الْمَشْرِقِ، وَالسَّكِينَةُ فِي أَهْلِ الْغَنَمِ وَالْفَخْرُ وَالْخُيَلَاءُ فِى الْفَدَّادِينَ: أَهْلِ الْخَيْلِ وَالْوَبَرِ.

3. (4804) Мүслимнің риуаятында былай делінген: «Иман Йемендік. Күпірлік шығыс беткейде. Тыныштық қой баққандардың жанында. Ал мақтаншақтық пен іштей бәлсіну Фаддадтардың, яғни ат бағып, шатырда тұрғандардың жанында»5.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыдағы риуаяттың үшеуі де Әбу Һурайрадан жеткен. Негізінде, бұл риуаяттар бір хадис, тек мәтіндерге қарай аздаған өзгешеліктері бар. Бұл хадисті бұдан бұрын да жазып өткенбіз. Мұнда тек айтылуы керек болған бір-екі мәселеге тоқталамыз: «Күпірліктің басы шығыста» деген сөзінің астарында мәжусилер, яғни солар өмір сүрген ортадағы күпірліктің кең етек алғаны меңзелген. Өйткені сол кездерде мәжусилер және олардың артынан ергендер Мәдина қаласына барар жолды жағалаған еді. Әрі мәжусилердің мұрындарын көкке шүйіріп жүруінің бір себебі, арттарында орасан күш-қуатқа ие мемлекет, алып императорлық болған еді. Сондықтан ыстық құмды араб топырақтарында өмір сүрген көшпелі халықтарды адам құрлы көрмейтін. Алла елшісінің (с.а.с.) өздеріне жолдаған хатын жыртып лақтыруға себеп болған да осы артықшылықтары еді. Расулалла да олардың осы әрекеті үшін қолын жайып Аллаға дұға қылған. Ақыр-аяғы жер бетіндегі екінші қуатты мемлекет саналған Сасани императорлығы әзірет Омардың (р.а.) тұсында жермен-жексен болды.

2. Хадистегі «фахр» сөзі адамның өзін өзгеден артық көріп, мақтанып, айналасындағыларды өзінен кем санаған адамның халіне айтылатын сөз. Мәтіннің аудармасында осы сөздің баламасын жаздық. Ал «фаддад» – сөздің көпше түрі, бірнеше мағынаны білдіретін «фадд» түбірінен шығады:

1) Егіншілікте жер жыртуға пайдаланылған өгіз.

2) Егіншілікте қолданылған құралдың атауы.

3) Егіншілікте пайналанылған түйе, сиыр, ат сияқты (даусы қатты шығатын) жануарлар. «Фәдид» сөзі «қатты шыққан дыбыс» деген мағына береді.

4) Шөлді аймақта өмір сүрген адамдар. Өйткені шөл деген мағынаны беретін «фәдтәд» түбірінен келуі мүмкін деген болжамдар да бар. Алайда Ибн Хажар бұл мағынаның мәтіндегі мағынамен үйлеспейтінін айтқан.

5) Екі жүз бен мың аралығында түйесі бар адам.

6) Бұхаридің басқа риуаятында «Қиындық пен жүректің қаттылығы түйе құйрықтарының түбінде, (қатты айғайлағандар)» делінген. Мұнда «фаддад» сөзін «жоғарғы немесе жуан дауыс шығарғандар» деп мағыналандырғанда хадис әлдеқайда түсінікті болады. Басқа риуаяттарда бұл сөздің қандай мағынада қолданылғанына сілтеме берілген.

Хаттаби айтады: «Шөлді мекенде өмір сүргендердің қор саналуы, шөл дала табиғатының адам баласы үшін қолайсыздығы, адамдардың құлшылыққа уақыт таба алмауы. Күйбең тіршіліктен бас ала алмай, руханиятқа көңіл бөле алмауы».

3. «Әһл-уәбар» – шатырда өмір сүретіндер. Өйткені «уәбар» – түйе жүні деген сөз. Арабтар шөлде, жазық далада, тауда көшпелі өмір сүретіндерге «әһл-уәбар» деген. Ал бір жерде, бір қалада тұрғылықты өмір сүргендерге «әһл-мадар», – дейді.

4. «Тыныштық» деп аударма жасаған «сәкинә» (яғни итминан) сөзі салмақтылық, қарапайымдылық деген мағыналарға саяды. Бұл сөз қой баққан адамдарға қаратылып айтылған. Себебі олар түйе бағып бай-бақуатты болған адамдардай емес, керісінше, байлығы шамалы ғана, өздері қарапайым, қойдай жуас, момындығы үшін солай аталған. Әрі адамның дүние-мүлкі көбейіп, байлығы артқан сайын, өзін үнемі бақылауда ұстап нәпсісін тәрбиелемесе, бойында тәкаппарлық, менмендік, өзін өзгелерден жоғары санау сынды пендешілік қасиеттері оянып, иманнан алыстауы бек мүмкін. Міне, сондықтан Алла елшісі (с.а.с.) үмбетіне дүниенің қалай әсер ететінен әдемі мысалмен жеткізген.

Кейбір түсіндірмелерде Алла елшісінің «қой баққандар» деп Йемендіктерді меңзеп кеткені жазылған. Өйткені олар Мудар және Рабия тайпаларына ұқсамай, қой бағуды негізгі кәсіп еткен. Ал Мудар мен Рабия тайпаларының негізгі кәсібінің бірі – түйе бағу. Ибн Мәжаның бір риуаятында Алла елшісі (с.а.с.) Үммі Ханияға «Қой бағыңдар, өйткені онда берекет бар!» деп кеңес еткен.

5. Екінші риуаятта айтылған «шайтанның мүйізі» тіркесіне келетін болсақ, Хаттаби мұны ұнамсыз, жаман нәрселердің шайтан мүйізіне ұқсатылатынын айтқан. Әрі фитна атаулы шайтанның мүйізі көрінген жерде болатыны, әрі жамандық пен бүліктің, бұзғыншылық пен күпірліктің де сондай мекендерде көрініс табатыны айтылған.

«Қарнуш-шайтан» тіркесінің «шайтанның үмбеті», «шайтанның айдауымен жүргендер», «шайтанның күш-қуаты» деген мағыналарды білдіретіні дереккөздерде жазылған. Жалпы осы сөз арқылы хадистен адам табиғатына жат қасиеттердің меңзелгенін аңғаруға болады.

Мұсылмандардың бір-бірімен соғысуы

١ عَنْ الْأَحْنَفِ بْنِ قَيْسٍ قَالَ: خَرَجْتُ أُرِيدُ هَذَا الرَّجُلَ فَلَقِيَنِي أَبُو بَكْرَةَ . فَقَالَ: أَيْنَ تُرِيدُ يَا أَحْنَفُ. قُلْتُ: أُرِيدُ نُصْرَةَ ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ . فَقَالَ: ارْجِعْ، فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ: إِذَا تَوَاجَهَ الْمُسْلِمَانِ بِسَيْفَيْهِمَا، فَالْقَاتِلُ وَالْمُقْتُولُ فِي النَّارِ. فَقِيلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، هَذَا الْقَاتِلُ فَمَا بَالُ الْمَقْتُولِ؟ قَالَ: إِنَّهُ كَانَ حَرِيصًا عَلَى قَتْلِ صَاحِبِهِ. وَفِي رِوَايَةٍ: أَنَّهُ قَدْ أَرَادَ قَتْلَ صَاحِبِهِ. أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا التِّرْمِذِي.

1. (4805) Ахнаф ибн Қайс (р.а.) айтады: «Мына адамды (жолықтырсам деген) қалаумен (үйден) шыққан едім. Жол-жөнекей Әбу Бәкірді (р.а.) жолықтырдым. «Әй, Ахнаф қайда жол тарттың?» – деді. «Расулалланың (с.а.с.) ағайынына көмектесейін деп едім!» – деді. «Қайт (кері)! Өйткені мен Расулалланың (с.а.с.) былай айтқанын естідім: «Екі мұсылман бір-бірімен өштесіп қылыштасса, өлтірген де, өлген де тозақтық», – дегенде, мен: «Уа, Расулалла! Өлтіргеннің жайы белгілі, ал өлген кісі неліктен тозақтық?» – деп сұрадым. Сонда ол: «Өйткені ол да қарсыласын өлтіруге бекінген болатын», – деп айтты.

Басқа риуаятта: «Ол да бауырын өлтіруді қалаған еді»6 делінген.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл жерде айтылып отырған оқиға – әзірет Али мен әзірет Айша және олардың жақтаушылары арасында болған Жәмәл оқиғасы. Алдымызда (№4810-4812) бұл хадиске жеке тоқталатын болғандықтан оған тоқталмаймыз.

Хадис екі мұсылманның бірін-бірі өлтірмек ниетімен қаруға жүгінуін тыюда. Ибн Хажар хадиске байланысты былайша түсіктеме береді: «Ғалымдар айтады: «Екеуінің де отта болуының мағынасы, олар жасаған амалдарына лайық жазаланады дегенге саяды. Алайда жағдайлары Аллаға тапсырылады. Қаласа, екеуін де жазалайды. Содан соң басқа да иман иелерімен бірге оларды да оттан шығарады. Ал қаласа, екеуін де кешіріп, оларды еш жазаламайды». Басқа ғалымдар «хадисте (бір-біріне қару жұмсауды) рұқсат санағандар меңзелген» деп айтады. Хадисте не Харижидтер үшін, не Муғтәзиләлардан «ауыр күнә иелері мәңгілік тозақта қалады» дегендер үшін еш дәлел жоқ. Өйткені мәтінде айтылған «Екеуінің әрқайсысы отта» деген сөз олардың мәңгілік отта қалатынын білдірмейді».

2. «Бүлікке араласпау керек» деген көзқараста болғандар осы хадиспен де ижтиһад еткен. Мына кісілер сахабалардан және Алимен бірге болудан бас тартқандар: Сағд ибн Әбу Уаққас, Абдулла ибн Омар, Мұхаммед ибн Мәсләмә, Әбу Бәкр, Усама, Әбу Барза әл-Әсләми т.б. аты аталған осы сахабалар: «Соғыстан сақтану керектегі соншалық – (мұсылмандардан) бірі сені өлтіргісі келсе қорғануға да болмайды» деген. «Бүлікке араласуға болмайды, алайда бірі өлтіруге әрекеттенсе, қорғануға болады» деп айтқандары да бар. Ибн Хажар Сахаба және Табиғиндердің «Хақ иелеріне көмектесіп, хақсыз тарапқа қарсы күресуін уәжіп деген екен. Бұлар бүлікке араласпауды бұйырған хадистерді, соғысатындай күштері болмағандарға немесе кімдікі дұрыс екенін анықтай алмағандарға қатысты үкім деген.

Әһл-сүннет ғалымдары, «Сахабалардың арасында орын алған оқиғаларда хақ иелері анықталса да, қарсы тарапта болған сахабалардың бірде-бірін балағаттау, жазғыру рұқсат етілмейді» деген. Себебі олар бұл соғысты өздерінің ижтиһады нәтижесінде жасаған. Алла Елшісі айтқандай, Алла Тағала ижтиһадта жасалған қателікті кешіреді. Оның үстіне қате ижтиһад жасағанға бір сауап жазылатыны белгілі. «Ал тура тапқаны екі сауап алады» деген. Хадисте келген ескерту ешқандай себепсіз және тек билікке жету үшін соғысқандарға қатысты.

Табари айтады: «Мұсылмандар арасында орын алған әрбір (бүлікте) келеңсіздіктерде үйде отыру, ұрыстан бойды аулақ ұстау міндет болса, әділет орнамайтын еді, бүліктің беті қайтпайтын еді. Тіпті пасықтардың мұсылмандармен соғысқан кезінде ақиқатты жақтаушылар: «Бұл нағыз бүлік. Біз бүлікте олармен соғысудан тыйылдық», – деп, пасықтармен күреспесе, малдарды барымталау, жазықсыз қан төгу, кісі намысын жерге таптау сияқты арам істердің орындалуы ашықтан ашық жасалады».

3. Хадистің Баззарда келген басқа нұсқасында былай делінген: «Егер дүние үшін соғыссаңдар, өлген де, өлтірген де отта». Бұл тақырыпты №4780 риуаят кеңінен ашады. Ол мәтінде Алла елшісі (с.а.с.) мұсылмандардың не үшін өлгенін, өлтіргеннің не үшін өлтірілгенін біле алмайтындығынан хабар береді. «Қалайша олай болады?» – деп сұралғанда, «Түсіне алмадық, өлген де, өлтірген де отта», – дейді. Ибн Хажар айтады: «Осы себептен, Жәмәл және Сыффин соғыстарына қатысудан қашқақтағандар, сан жағынан қатысқандардан әлдеқайда аз. Алла қаласа, олардың барлығы сауапта. Ал арттарынан ілескен буындар, керісінше, дүние үшін соғысқан». Бұхариде келген сахаба Әбу Барза әл-Әсләмидің (р.а.) риуаяты мұны қуаттай түседі. Ол айтады: «...Сіздер, уа, арабтар, жаһилият дәуірінде қорлық, пақырлық және адасушылықта едіңіз. Алла сіздерді Ислам және Мұхаммед (с.а.с.) арқылы ол жағдайдан құтқарып, қазіргі жағдайларыңызға қауыштырды. Алайда мына дүние сіздерді бұзды, араңызды алшақтатты. Мына Шамдағы (Маруан) бар ғой, Алламен ант етейін, таза дүние үшін соғысуда». Хадистің басқа нұсқасында «Ол кездерде пайда болған топтардың қайсысы қайырлы?» деген сұраққа Әбу Барза «Ешқайсысы!» деген мағынаға саятын мынадай жауап берген: «Маған адамдардың ең сүйіктілері мына мыналар -олардың қарнына халықтың малы түспеген және жазықсыз адамдардың қанын мойнына ілмеген жандар».

«Ибн Араби айтады: «Темірді кезеген (бұл жерде қалжыңдап болса да мұсылман бауырына қару кезеген адам меңзелуде) лағынетке лайық болса, оны мұсылманға жұмсаған қалайша лайық болсын? Адам шынайы немесе қалжың ретінде қорқытты ма, лағынетке лайық болады. Ойнап болсын бұған барған адам бауырын қорқытқаны үшін сөгіс алады. Алайда шынайы істеген мен ойнап істегеннің күнәлары бірдей емес.

٢ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا يُشِرْ أَحَدُكُمْ إِلَى أَخِيهِ بِالسِّلَاحِ، فَإِنَّهُ لَا يَدْرِي لَعَلَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ فِي يَدِهِ، فَيَقَعُ فِي حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَالتِّرْمِذِيُّ.

2. (4806) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла былай деді: «Сендердің қай-қайсың болмасын бауырына қару кеземесін. Бәлкім, ол шайтанның арбауымен бұзғыншылыққа барып, жалындаған отты шұңқырға түсуі мүмкін»7.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадисте Алла елшісі (с.а.с.) әзіл не шынайы болсын, әйтеуір нәтижесі жақсылыққа апармайтын іс-әрекетке тыйым салған. Онсыз да қоғамда қарумен ойнап, әзілдеймін деген адамдардың әрекетінің соңы қайғымен аяқталып жатқанын көптеп көруге болады. Қару адамға қорқыныш сезімін туындататындықтан, хадистен «мұсылман адамды қорқытуға тыйым салынады» деген үкім шығарған. «Жалындаған отқа түсу» деп, отқа алып баратын күнә атулыдан сақтану меңзелген. Басқа хадисте: «Кімде-кім бауырын темір-тесекпен меңзеп көрсететін болса, міндетті түрде періштелер сол темірді тастамайынша оған лағынет айтады. Тіпті ата-анасы, бауыры болса да» делінген. Расулалла осы мәселеге аса мән беріп, бір хадисінде қылышты қынынан суырылған күйде алмастыруға тыйым салған. Осы тақылеттес риуаяттардың бірінде былай делінген: «Расулалла (с.а.с.) бір жерде жиналып тұрған адамдарға жолықты. Олар қылыштарын жалаң күйде алмастырып жатқан болатын. Сонда ардақты Пайғамбар «Бұлай жасауды тыймап па едім? Кімде-кім қылышын қынынан суырған болса, қайтып қынына салсын. Содан кейін барып досына берсін (Алла елшісі (с.а.с.) осылай жасағанға лағынет айтқан...)» – деген.

٣ وَعَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : سِبَابُ الْمُسْلِمِ فُسُوقٌ، وَقِتَالُهُ كُفْرٌ. أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا أَبَا دَاوُدَ.

3. (4807) Абдулла ибн Мәсғуд (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Мұсылман адамды сөгу – пасықтық, ал онымен сөз таластырып дауласу – күпірлік»8.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. «Сибаб» араб тілінде адамның намысына тиетін сөздерді айтып, ашуландыру деген мағына береді. Хадисте «сөгу» деп аударма жасадық. Сәбб және сибаб сөздері бір мағынаға келгенімен «сөз таластыру» деп аударма жасағандар да бар. Ибраһим Харби «сибаб» сөзіне «кісіні кінәлі ету мақсатымен адамның бойында кездесетін қате-кемшіліктерді жіпке тізіп жайып салу» деген түсіндірме берген. «Фисқ» сөзі «Алла және Оның Елшісіне итағат етуден бас тарту» мағынасына келеді. Құранда «...Сондай-ақ, сендерді күпірліктен, асылықтан һәм (Алла мен расулына) қарсы келуден жирендірді»9 – делінген.

2. «Мүмин адаммен сөз таластыру – күпірлік» деген үкімге байланысты ғалымдар әртүрлі пікір айтқан. Өйткені хадистің мәтінінде Харижидтердің таным-түсінігіне сай келетін мағына бар. Олар «Үлкен күнә жасаған адам кәпір болады» дейлі. Ал Әһл-сүннет ғалымдары мүмін адаммен сөз таластыру адамды діннен шығармайды» деген.

• «Расулалланың (с.а.с.) бұл хадисте «күпір» деп, тек әсірелеп сипаттаған. Өйткені осы іспеттес жағдайларда адамның діннен шықпайтыны көпке мәлім. Әрі Құранда «Алла өзіне серік қосқанды әсте кешірмейді. Ал одан өзге күнәларды істеген құлдарынан қалағанын кешіреді»10 делінген.

• Хадистің тәпсірінде: «Қатл (оқиғасының) күпірлікке ұқсатылуының себебін Расулалла: «Мүмінді өлтіру – кәпір адамның абыройының асқақтауы» – деп түсіндірген.

• Кейбір ғалымдар: «Мұнда «күпір» сөзі арқылы тілдік мағына негізге алынған. Ал тілдік мағынасы «бүркеу, жабу» деген сөздерге саяды. Өйткені мұсылманның басқа мұсылман алдындағы міндеті – оған жәрдем етіп, демеу болуы, зиян тигізуден сақтануы. Өзіне қылыш кезеген шақта, яғни оған қарсы қару көтерсе, мұсыманның мұсылман алдындағы міндетін бүркеген (көз жұмған) болады» деген.

• «Мұндағы күпірлік – Аллаға жасалған күпірлік» – деп айтқандар бар. Хадисті осылай түсінген жағдайда мәтінді тәпсірлеуге ешқандай негіз қалмайды. Жоғарыдағы сөз мұсылмандарға қылыш көтеріп, соғысуды адал санағандар үшін айтылған.

3. Хадисте мүмин адамның абыройы қорғалған. Әрі мұсылман адамды сөккен пендеге «пасық» деп айтуға да рұқсат етілген.

٤ وَعَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا تَرْجِعُوا بَعْدِي كُفَّارًا يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضٍ. أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُ، وَأَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِي عَنْ ابْنِ عُمَرَ. وَزَادَ النَّسَائِي فِي رِوَايَةٍ عَنْ ابْنِ مَسْعُودٍ: «وَلَا يُؤْخَذُ الرَّجُلُ بِجَرِيرَةِ أَبِيهِ، وَ لَا بِجَرِيرَةِ أَخِيهِ.

4. (4808) Ибн Аббас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Менен кейін бір-бірлеріңнің мойындарыңнан ұрған кәпірлердей (діннен) безбеңдер»11.

ибн Мәсғудтан жеткен риуаятта былай деп жазылған: «Адам әкесінің де, бауырының да жасаған қылмысына жауапты емес».

ТҮСІНДІРМЕ:

Хаттаби «күпірлікке түсу» мағынасындағы тіркесті ғұламалардың екі түрлі жолмен түсіндіргенін жекізген:

1) Расулалла хадисте күпірлікті қарумен бүркеуді астарлап айтқан болуы мүмкін, өйткені «күпірліктің» сөздіктегі тура мағынасы – «бүркеу, жабу».

2) Хадистің мағынасы: «Менен кейін бір-бірін өлтіруге ниет еткен жамағаттарға бөлінбеңдер. Әйтпесе, кәпірлерден айырмашылықтарың қалмайды. Өйткені кәпірлер жауласумен араздасудың салдарынан бірін-бірі өлтіреді. Ал мұсылмандар ондай емес. Себебі мұсылмандарға қан төгу мен жанжал шығару әмір етілмеген» болуы ықтимал. Хадисте әзірет Әбу Бәкірдің халифалығы тұсында бүлік шығарып, мұсылмандардың қанын төккен әһл-ридданың меңзелген болуы мүмкін деген болжамдар да айтылған. Ибн Хажар дәл осы сөйлемге байланысты сегіз түрлі көзқарастың айтылғанын жазып кеткен:

• Харижилер: «Бұл хадис ешқандай астарлы мағынада айтылмаған» деген.

• Бұл үкім мұсылманның қанын төгуді адал еткендерге қаратылып айтылған.

• Мұсылмандардың абыройын, дінін, құқығын жасырғандарға айтылған.

• Бір-бірлеріңді өлтіру арқылы кәпірлердің амалын жасаған боласыңдар.

• Қару асынғандар меңзелген.

• Алланың нығметін бүркеген, (біле тұра жоққа шығарғандар) меңзелген.

• Хадистің мәтіні тура мағынада алынбайды. Тек өлтіру қылмысынан тыю мақсат етілген.

• Бір-бірлеріңе «діннен шықтың» деп үкім бермеңдер, «Ей, кәпір» деп дауыстамаңар.

Сахабалар мен табиғиндер арасында шыққан келеңсіз оқиғалар

Әзірет Османның шейіт етілуі

١ عَنْ ابْنِ أَخِي عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ عَنْ عَمِّهِ : أَنَّهُ جَاءَ إِلَى عُثْمَانَ  لَمَّا أُرِيدَ قَتْلُهُ. فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ: مَا جَاءَ بِكَ؟ قَالَ: جِئْتُ فِي نُصْرَتِكَ. قَالَ: اُخْرُجْ إِلَى النَّاسِ فَاطْرُدُهُمْ عَنِّي فَإِنَّكَ خَارِجًا خَيْرٌ لِي مِنْكَ دَاخِلًا. فَخَرَجَ عَبْدُاللَّهِ بْنُ سَلَامٍ فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّهُ كَانَ اسْمِي فِي الْجَاهِلِيَّةِ فُلَانًا فَسَمَّانِي رَسُولُ اللَّهِ  عَبْدَ اللَّهِ، وَنَزَلَ فِيَّ آيَاتٌ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى. نَزَلَ فِيَّ: وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ؛ وَنَزَلَ فِيَّ: قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ؛ إِنَّ لِلَّهِ سَيْفًا مَغْمُودًا عَنْكُمْ، وَإِنَّ الْمَلَائِكَةَ قَدْ جَاوَرَتْكُمْ فِي بَلَدِكُمْ هَذَا الَّذِي نَزَلَ فِيهِ نَبِيُّكُمْ، فَاللَّهَ اللَّهَ فِي هَذَا الرَّجُلِ أَنْ تَقْتُلُوهُ، فَوَاللَّهِ إِنْ قَتَلْتُمُوهُ لَتَطْرُدَنَّ جِيرَانَكُمُ الْمَلَائِكَةُ، وَلَيَسُلَّنَّ سَيْفُ اللَّهِ الْمَغْمُودُ عَنْكُمْ، فَلَا يُغْمَدُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. فَقَالُوا: اقْتُلُوا الْيَهُودِيَّ وَاقْتُلُوا عُثْمَانَ. أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

1. (4809) Абдулла ибн Сәламның бауырының ұлы (Абдулла ибн Сәламнан) жеткізген: «Әзірет Осман (р.а.) қайтыс болар алдында қасына бардым. Осман (р.а.) менен: «Сен неге келдің?» – деп сұрады. «Саған көмектесейін деп келдім», – дедім. «Олай болса көпшілікке шығып, оларды менен ұзақтат. Өйткені сен менің жанымда болғаннан гөрі басқа жақта болсаң пайдалы боларсың!» – деді. Сонда мен сыртқа шығып: «Уа, адамдар! Естеріңде болар, менің атым жаһилият дәуірінде пәленше еді. Алайда Расулалла (с.а.с.) маған «Абдулла» деген есім берді. Мен жайында Құранда біршама аят уахи етілді. Мына аят мен жайында түскен аяттың бірі: «Һәм оларға: «Егер бұл (Құран), шынымен, Алладан келіп, сендер оны жалғанға шығарған болсаңдар, сондай-ақ, Исрайыл ұрпақтарынан да ақиқатқа көзі анық жеткен шынайы ғұламалар дәл сол сияқты бұл кітаптың да Алладан келгеніне куә болып, Құранға иман келтіріп жатқанда, (ілімнен жұрдай болған) мына сендер тәкаппарланып оны мойындамай отырсаңдар, онда өздерің айтыңдаршы (сендердің бұл қылықтарың ашық адасушылық һәм барып тұрған зұлымдық емей немене)?!» – деп айт»12. Ал мына аятта мен жайында: «Күпірлік қылғандар саған: «Сен арнайы жіберілген пайғамбар емессің», – дейді. Оларға: «Менімен сендердің араларыңда бір Алланың куә болғаны жеткілікті. Сондай-ақ иләһи Кітаптан сусындаған ілім иелерінің де куәлігі жетіп артылады», – деп айт»13. Алланың сендерге қарсы қынынан суырылмаған бір қылышы бар. Расулалла (с.а.с.) түскен сендердің мына мекендеріңде періштелер сендерге көрші болды. Олай болса бұл адамды өлтіруден қорқыңдар! Алладан қорқыңдар! Алла атымен ант етейін, егер сендер ол адамды өлтірсеңдер, көршілерің болған періштелерді бұл аймақтан қуған боласыңдар және Алланың сендерге қарсы әзірлеген қылышын қынынан шығарасыңдар. Содан кейін бұл қылыш қияметке дейін қынына қайтып салынбайды!»

Осы сөздер айтылып болғаннан кейін: «Мына яһудиді өлтіріңдер! Османды өлтіріңдер» деген дауыстар естілді»14.

ТҮСІНДІРМЕ:

Абдулла ибн Сәлам – Ислам дініне кірген мәшһүр ғалым. Исламды қабылдамас бұрын көпшілік оны Хусейін деп танитын. Құранда сөз етілген адамның Абдулла ибн Сәлам емес екенін айтқан ғалымдар да бар. Өйткені «Ахқаф» сүресі Меккелік. Ал Абдулла болса һижреттен кейін мұсылманшылықты қабылдаған. Осылай болған жағдайда аятта айтылған адам – Меккеде Исламды қабылдған әһл-кітап адамы. Һижреттен бұрын Исламды қабылдап, Құранды Алланың сөзі деп білген болуы мүмкін. Ибн Жәрир әт-Табари осы көзқараста. Алайда Хасан Басри, Мүжәһид, Қатада т.б. ғалымдардың басым көпшілігі аятта айтылған адамның Абдулла ибн Сәлам екенін растаған. Олар сүренің Меккелік екенін, бірақ аталмыш аяттың Мәдиналық екенін айтады. Осы пікірде болған ибн Хиббанда әзірет Ауф ибн Маликтің, ибн Мәрдияда әзірет ибн Аббастың хадистерiн кездестіруге болады.

Жәмәл оқиғасы

١ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ زِيَادَ قَالَ: لَمَّا سَارَ طَلْحَةُ وَالزُّبَيْرُ وَعَائِشَةُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ إِلَى الْبَصْرَةِ بَعَثَ عَلِيٌّ عَمَّارَ بْنَ يَا سِرٍ وَحَسَنًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ، فَقَدِمَا عَلَيْنَا الْكُوفَةَ فَصَعَدَا الْمِنْبَرَ، فَكَانَ الْحَسَنُ  فِي أَعْلَاهُ، وَعَمَّارٌ  أَسْفَلَ مِنْهُ، فَاجْتَمَعْنَا إِلَيْهِمَا. فَسَمِعْتُ عَمَّارًا يَقُولُ: إِنَّ عَائِشَةَ قَدْ سَارَتْ إِلَى الْبَصْرَةِ، إِنَّهَا لَزَوْجَةُ نَبِيِّكُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، وَلَكِنَّ اللَّهَ ابْتَلَاكُمْ لِيَعْلَمَ إِيَّاهُ تُطِيعُونَ أَمْ هِيَ. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

1. (4810) Абдулла ибн Зияд айтады: «Әзірет Талха, әзірет Зубәйір және әзірет Айша (р.а.) Басраға жол тартқанда, әзірет Али (р.а.) Аммар ибн Ясир мен Хасанды (бірге) жіберді. Бұл екеуі Куфада (Куфа жерінде болғанда) жанымызға келді, мінберге шықты. Әзірет Хасан (р.а.) мінбердің үстіңгі сатысында, ал Аммар (р.а.) одан төменірек болды. Біз олардың айналасына жиналдық. Аммардың былай деп айтқанын естідім: «Айша Басраға бағыт алды. Шындығында, ол ақыретте де Пайғамбардың (с.а.с.) жан-жары. Алайда сізді сынап бағуда. Өзіне итағат етесіңдер ме әлде оған (әзірет Айшаға) итағат етесіңдер ме?»15

٢ وَعَنْ شَقِيقِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ قَالَ: كُنْتُ جَالِسًا مَعَ أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِىِّ، وَأَبِي مَسْعُودٍ الْأَنْصَارِىِّ، وَعَمَّارٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُم فَقَالَ أَبُو مَسْعُودٍ لِعَمَّارٍ: مَا مِنْ أَصْحَابِكَ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا لَوْ شِئْتُ لَقُلْتُ فِيهِ غَيْرَكَ، وَمَا رَأَيْتُ مِنْكَ شَيْئًا مُنْذُ صَحَبْتَ رَسُولَ اللَّهِ  أَعْيَبَ عِنْدِي مِنَ اسْتَسْرَائِكَ فِي هذَا الْأَمْرِ. فَقَالَ عَمَّارٌ: يَا أَبَا مَسْعُودٍ مَا رَأَيْتُ مِنْكَ وَلَا مِنْ صَاحِبِكَ هذَا شَيْئًا مُنْذُ صَحِبْتُمَا رَسُولَ اللَّه  أَعْيَبَ عِنْدِي مِنْ إِبْطَائِكُمَا فِي هذَا الْأَمْرِ فَقَالَ أَبُو مَسْعُودٍ: وَكَانَ مُوسِرًا: يَا غُلَامُ! هَاتِ حُلَّتَيْنِ فَأَعْطَى إِحْدَاهُمَا أَبَا مُوسَى، وَالْأُخْرى عَمَّارًا، وَقَالَ: رُوحًا فِيهِمَا إِلَى الْجُمُعَةِ». أَخْرَجَهُ البخاري.

2. (4811) Шақиқ ибн Абдулла айтады: «Мен Әбу Мұса әл-Ашғари (р.а.), Әбу Мәсғуд (р.а.) және Аммар (р.а.) сынды кісілермен отырғанмын. Әбу Мәсғуд Аммарға: «Сенің достарыңның кез келгеніне қатесін айтып, айып таға аламын. Алайда саған емес. Сен туралы ләм-мим дей алмаймын. Сені Алла елшісімен (с.а.с.) дос болғалы бері асығыстық танытатындығыңнан басқа ешқандай кемшілігіңді көрмедім!» – деді. Сонда Аммар оған былай деп жауап берді: «Уа, Әбу Мәсғуд! Мен де сенен, не сенің мына досыңнан Алла елшісімен дос болғандарыңнан бері жайбасарлықтарыңнан басқа кемшіліктеріңді көрмедім!»

Әбу Мәсғуд (бай-бақуатты жан еді): «Ұлым! Екі киім алып кел. Біреуін Әбу Мұсаға бер, екіншісін Аммарға бер!» – деп, сөзінің жалғасында – «Бұл киімдерді киіп екеуің де жұмаға барыңдар»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадисте аты аталған Әбу Мәсғуд, Уқба ибн Aмр (р.а.) сол уақыттарда Куфадағы әзірет Алидің (р.а.) уәлилері еді.

2. Хадистің тағы бір нұқсасында бұл оқиға егжей-тегжейлі жазылған: «Байқағанымыздай, Аммар (р.а.) әзірет Алидің әмірімен Куфаға әскер жинауға келген. Осы уақытта Әбу Мұса мен Әбу Мәсғуд әл-Ансари Аммардың жанына келіп, оны соғыс құмар адам ретінде кінәлай бастайды. Ал Аммар болса оларды бұл соғыста (дұрыс бағытта болған) әзірет Алиді жеткілікті дәрежеде қолдамағандары үшін жазғырады. Ақырында байлығы баршылық Әбу Мәсғуд екі киім алып келіп, достарына кидіріп, олармен бірге жұма намазына барады.

3. Ибн Хажар осы хадиске байланысты ибн Батталдан мынадай мәліметтерді жеткізген: «Әбу Мәсғуд өте бай әрі жомарт адам еді. Жұманың бір күнінде Әбу Мәсғудтың жанына (адамдар) жиналған болатын. Аммарға жұма намазына жақсы киімдермен қатысу үшін осы киімді сыйлаған болуы ықтимал. Өйткені Аммар жол жүріп келген болатын және қару-жарағын асынған, сапар киімімен жүрген еді. Әбу Мәсғуд оның бұл киімдермен жұма намазына қатысуын қаламады. Әрі Әбу Мұса жанында тұрғандықтан тек Аммарға киім сыйлауға ыңғайсызданып, екеуіне бірдей киім тарту еткен».

4. Хадистен мынадай да мағына шығады: Соғысқа байланысты әртүрлі пікір бар. Аммар (р.а.) соғысқа шақыру барысында жайбасарлық танытуды мәкруһ санаса, қалған екеуі асығыстық танытуды мәкруһ санаған. Негізінде, екі тараптың да көзқарасы орынды. Асығыстық танытуды мәкруһ санағандар Расулалланың (с.а.с.) фитнаға байланысты ескертулерін айтып, сақтық танытқан. Ал Аммар болса соғысқа әмір етілген аяттарды негізге алған болуы мүмкін: «Егер мүміндерден екі топ бір-бірімен соғысса, уақыт оздырмай араларын жарастырыңдар. Ал егер олардың бірі екіншісіне орынсыз озбырлық көрсетсе, онда озбырлық көрсеткен топқа соғыс ашыңдар, сөйтіп озборлық көрсеткен топ Алланың үкіміне мойынсұнғанға дейін оларға қарсы бірігіп соғысыңдар. Егер райларынан қайтып, Алланың үкіміне бағынса, онда уақыт оздырмай екі топтың арасын әділ түрде жарастырыңдар һәм әркез қара қылды қақ жарғандай тура болыңдар. Өйткені Алла турашылдарды жақсы көреді!17

٣ وَعَنْ قَيْسِ بْنِ عَبَّادٍ قَالَ: قُلْتُ لِعَلِيٍّ : أَخْبِرْنِي عَنْ مَسِيرَكَ هَذَا: أَعَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَيْكَ رَسُولُ اللَّهِ  : أَمْ رَأْيٌ رَأَيْتُهُ؟ فَقَالَ: مَا عَهِدَ إِلَيّ رَسُولُ اللَّهِ : بِشَىْءٍ وَلَكِنَّهُ رَأَيٌ رَأَيْتُهُ. أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

3. (4812) Қайс ибн Аббад (р.а.) айтады: «Алиден (р.а.): «Айтшы маған! (Соғыс үшін) Расулалланың (с.а.с.) әмірін орындау үшін осылай жүріспен әрекет етіп жүрмісің әлде өздігіңнен осылай істеп жүрмісің?» – деп сұрадым. «Расулалладан (с.а.с.) осындай жүріспен жүруім үшін ешқандай әмір алмадым. Мен мұны өз қалауымша жасап жүрмін!» – деп жауап берді»18.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадисте айтылған жүріс, яғни әзірет Алидің (р.а.) әзірет Муғауиямен (р.а.) соғысу мақсатында Ирак еліне сапары немесе Жамал оқиғасы деген атаумен тарихта қалған әзірет Зубәйірмен (р.а.) соғысу ниетімен Басраға жасалған сапары меңзелген. Ибн Сағдтың (р.а.) жазып қалдырған табақатында әзірет Османның (р.а.) шейіт етілуінен бұрын, әзірет Алиге (р.а.) Мәдина қаласында биғат етілген болатын. Сол уақытта Мәдина қаласында болған барлық сахабалар әзірет Алиге (р.а.) биғат еткен еді. Алайда сахабалардың арасында Талха мен Зубәйірдің наразы күйде амалсыз биғат еткені айтылады. Осыдан кейін бұл екі сахаба Мәдинаны тәрк етіп, Меккеге бағыт алып, әзірет Айшаның тарапына ауысады. Содан олар әзірет Айшамен бірге Басраға барып қоныс тебеді. Бұл хабарды естіген әзірет Али (р.а.) Ирак жеріне барып орналасады. Артынша Басрада Талха, Зубәйір, Айша (р.а.) және Али (р.а.) тараптарларының арасында Жәмәл оқиғасы орын алады. Бұл һижри 36 жылы, жәмәдиул-ахир айында болды. Әзірет Талха, Зубәйір және тағы басқа сахабалар шейіт болды. Қайтыс болғандардың саны он үш мыңға барып жығылады. Әзірет Али (р.а.) он бес күндей Басра қаласында қалып, артынша Куфаға ауысады. Осыдан кейін әзірет Муғауия мен жақтастары Шам өлкесінде әзірет Алиге (р.а.) қарсы бас көтереді. Бұл жайындағы хабар Алиге (р.а.) жеткенде ол да қол жинап қарсы бағытта жолға шығады. Мұздай қаруланған екі топ Сыффин жерінде жолығады. Бұл һижри 39 жылы, сафар айында болды. Бұл соғыс жайында егжей-тегжейлі тоқталатын боламыз.

Харижилер

١ عَنْ زَيْدِ بْنِ وَهْبٍ الْجُهَنِي: وَكانَ فِي الْجَيْشِ الَّذِينَ كَانُوا مَعَ عَلِيٍّ  حِينَ سَارَ إِلَى الْخَوَارِجِ فَقَالَ عَلِيٌّ : أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ: يَخْرُجُ قَوْمٌ مِنْ أُمَّتِي يَقْرَأُونَ الْقُرآنَ لَيْسَتْ قِرَاءَتُكُمْ إِلَي قِرَاءَتِهِمْ بِشَىْءٍ، وَلَا صَلَاتُكُمْ إِلَى صَلَاتِهِمْ بِشَىْءٍ، وَلَا صِيَامُكُمْ إِلَى صِيَامِهِمْ بِشَىْءٍ يَقْرَأُونَ الْقُرآنَ يَحْسِبُونَ أَنَّهُ لَهُمْ وَهُوَ عَلَيْهِمْ، لَا تُجَاوِزُ صَلَاتُهُمْ تَرَاقِيَهُمْ، يَمْرُقُونَ مِنَ الدِّينِ كَمَا يَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ، لَوْ يَعْلَمُ الْجَيْشُ الَّذِينَ يُصِيبُونَهُمْ مَا قُضِيَ لَهُمْ عَلَى لِسَانِ نَبِيِّهِمْ لَنَكَلُوا عَنِ الْعَمَلِ، وَآيَةُ ذَلِكَ أَنَّ فِيهِمْ رَجُلًا لَهُ عَضُدٌ وَلَيْسَ لَهُ ذِرَاعٌ، عَلَى عَضُدِهِ مِثْلُ حَلَمَةِ الثَّدْيِ، عَلَيْهِ شَعَرَاتٌ بِيضٌ؛ فَتَذْهَبُونَ إِلَى مُعَاوِيَةَ وَأَهْلِ الشَّامِ وَتَتْرُكُونَ هَؤُلَاءِ يَخْلُفُونَكُمْ فِي ذَرَارِيِّكُمْ وَأَمْوَالِكُمْ، وَاللَّهِ إِنِّي أَرْجُو أَنْ يَكُونُوا هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ، فَإِنَّهُمْ قَدْ سَفَكُوا الدَّمَ الْحَرَامَ، وَأَغَارُوا فِي سَرْحِ النَّاسِ. فَسِيرُوا عَلَى اسْمِ اللَّهِ تَعَالَى. قَالَ: فَلَمَّا الْتَقَيْنَا، وَعَلَى الْخَوارِجِ يَوْمَئِذٍ عَبْدُاللَّهِ بْنُ وَهْبٍ الرَّاسِبِي. فَقَالَ لَهُمْ: أَلْقُوا الرِّمَاحَ وَسَلُّوا السُّيُوفِ مِنْ جُفُونِهَا فَإِنِّي أَخَافُ أَنْ يُنَاشِدُوكُمْ كَمَا نَاشَدُوكُمْ يَوْمَ حَرَوْرَاءَ. فَرَجَعُوا فَوَحَّشُوا بِرِمَاحِهُمْ وَسَلُّوا السُّيُوفَ وَشَجَرَهُمْ النَّاسُ بِرِمَاحِهِمْ، وَقَتَلُوا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ. وَمَا أُصِيبُ يَومَئِذٍ مِنَ الرِّجَالِ إِلَّا رَجُلَانِ. فَقَالَ عَلِيٌّ : الْتَمِسُوا فِيهِمْ الْمَخْدَجَ فَلَمْ يَجِدُوهُ. قَالَ فقَامَ عَلِيٌّ بِنَفْسِهِ حَتَّى أَتَى أُنَاسًا قَدْ قُتِلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ. فَقَالَ: أَخِّرُوهُمْ فَوَجَدُوهُ مِمَّا يَلِي الْأَرْضِ. فَكَبَّرَ وَقَالَ: صَدَقَ اللَّهُ وَبَلَّغَ رَسُولُهُ. فَقَامَ إِلَيْهِ عَبِيدَةُ السَّلْمَانِي فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ؛ وَاللَّهِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَسَمِعْتَ هَذَا الْحَدِيثَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ : فَقَالَ إِى وَاللَّهِ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ، حَتَّى اسْتَحْلَفَهُ ثَلَاثًا وَهُوَ يَحْلِفُ لَهُ. أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ.

1. (4813) Зәйд ибн Уәһб әл-Жуһәни әзірет Алидің (р.а.) харижилермен соғысу үшін бастаған әскерінің қатарында болған. Ол айтады: «Әзірет Али былай деді: «Уа, адамдар, мен Расулалланың (с.а.с.) былай айтқанын естідім: «Үмбетімнен бір жамағат шығады. Олар Құран оқығанда сендердің Құран оқығандарыңның тым нашар екені байқалады. Намаздарың да олардың намазының жанында салыстыруға келмейді. Тұтқан оразаларың да олардың оразасындай емес. Құран оқиды, бірақ барлығын өздеріне теріс мағынада алады. Бейнебір Құран оларға қарсы баян етіп жатқандай. Намаздары да кеңірдектерінен төмен түспейді. Оқтың нысананы тесіп өткеніндей діннен де тез шығып кетеді. Олармен соғысқан әскерлерге Пайғамбарлардың тілімен қаншалықты сый-сияпат берілетіні құлақтарына жететін болса, басқаша амал етуден бас тартатын еді. Олардың белгілері мынадай: араларында қолы шынтақтан кесілген бір адам бар. Иық тұсында үрпиген әрі үстін түк басқан қал тақылеттес тыртығы бар. Сендер осы жердегілерді тәрк етіп, Муғауия мен Шам халқына қарай жол тартасыңдар. Ал олар болса сендердің жоқтықтарыңды пайдаланып бала-шағаларыңа және мал-мүліктеріңе иелік етеді!»

(Әзірет Али мынадай қосымша қалдырған): «Уаллаһи! Мен оларды сол қауым болады деп үміт етемін. Себебі олар нақақтан-нақақ қан төкті. Жайылымындағы малына қол салды. Олай болса, Алла атына соларға қарсы қадам басыңдар!»

Рауи айтады: «Дәл сол күні харижилердің басшылығында Абдулла ибн Уәһб болғанына қарамастан әзірет Али (р.а.) әскерлеріне: «Найзаларыңды тастаңдар, қылыштарыңды қынынан шығарыңдар. Өйткені мен Харура күні сендерге жасағанындай бейбіт келісімді ұсына ма деп алаңдаймын!» – деді. Әмірді естіген әскерлер найзаларын тастап, қылыштарын суырып алып лақтырды. Сонда қарсы тараптың әскерлері оларды найзаларымен түйреп, үсті-үстіне құлатып өлтіре бастады. Сол күні жауынгерлердің арасынан екі адам ғана шейіт болды. Али (р.а.): «Араларыңдағы жарақат адамды іздеңдер!» деп әмір етті. Әскер қанша іздегенімен оны таба алмады. Сонда Али (р.а.) бірінің үстіне бір үйіліп жатқан жансыз денелердің қасына келіп: «мыналарды бір-бірінің үстінен алыңдар!» – деді. Іздеген адамдарын сол мәйіттердің арасынан тапты. Тап сол жерде әзірет Али (р.а.) такбир айтып: «Алла ақиқатты айтты, елшісі де анық жеткізді» – деді. Убәйда Әс-Сәлмани (р.а.) әзірет Алиге (р.а.) бұрылып: «Уа мүміндердің әміршісі! Құдіреті шексіз Ұлы Алла үшін айтшы, сен бұл хадисті Алла елшісінен (с.а.с.) тікелей естідің бе?» – деп сұрады. Али (р.а.): «Құдіреті шексіз Ұлы Алланың атымен ант етейін, иә», – деп жауап берді. Убәйда әзірет Алиге үш рет ант су ішкізді, Али де үш рет сол сөзін қайталады»19.

٢ وَأَخْرَجَهُ مُسْلِمُ عَنْ عُبَيْدِاللَّهِ بْنِ أَبِي رَافِعٍ بِنَحْوِهِ، وَفِي أَوَّلِهِ: أَنَّ الْحَرُورِيَّةَ لَمَّا خَرَجَتْ عَلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ. قَالُوا: لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ. فَقَالَ عَلِيٌّ: كَلِمَةُ حَقٍّ أُرِيدُ بِهَا بَاطِلٌ.

2. (4814) Мүслим, (бұл хадистi) Абдулла ибн Рафиғтен еш өзгерпестен жеткізген. Ол риуаяттың бас жағында мынадай қосымша жазылған: «Харурия әзірет Алидің (р.а.) үйіне қарай бағыт алғанда: «Үкім Аллаға тән» – деді. (Бұл Құраннан алынған сөз деген есеппен) әзірет Али де: «Жалған меңзелген хақтың сөзі», – деді»20.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Харижилер – бұл Жамал оқиғасынан бастау алған, ішкі қақтығыстардың нәтижесінде ортаға шыққан жамағаттың атауы. Бұлар Сыффин шайқасынан кейін арадағы араздықты жою мақсатында екі хәкім тарапынан Құранды негізге ала отырып айтқан шешімдерін халық ұнатпай, әрі әзірет Муғауияға (р.а.), әрі әзірет Алиге (р.а.) қарсы шыққан. Сол өлкенің халифасы ретінде әзірет Али (р.а.) өзіне қарсы келгендермен соғысқан. Әзірет Алиге қарсы саяси тұрғыда бас қосқан жердің аты Харура болған. Олардың осы мекенге жиналуы себепті бұл жамағатқа Харурия деген атау берген. Ал харижилер ауыр күнә жасаған адамдардың кәпір атанатыны жайлы үкім шығарып, уақыт өте келе кәләм мәзһабы халіне ауысқан.

Харижилер әуел бастан-ақ Мухаккам Ула, Әзәрика, Нәжәдәт, Суфрия, Ажарида, Ибазия сынды әртүрлі топтарға бөлінген. Ал осы уақытқа дейін өмір сүріп келе жатқан тармағының бірі – Ибазия. Бұл топтың өкілдерін Тунис пен Алжирде кездестіруге болады. Зенгибардың ресми мәзһабы Ибазия екені анықталған.

2. Жоғарыдағы хадисте Нехреван соғысы жайында сөз етілген. Расулалла (с.а.с.) мұсылмандармен соғысатын фитна жамағатының белгілерін айтып кеткен. Әзірет Али бұл белгілерді Харижилерден тапқан. Алла елшісі сипаттаған сөздеріне сүйене отырып, Зус-Суйда есімінде бір адамның араларында бар екенін бірнеше қайталап айтқан. Расында да, мертіккен адамдардың арасынан әзірет Али (р.а.) Алла елшісінің (р.а.) айтып кеткен сипаттадағы адамды табады. Сонда Пайғамбарымыздың мұғжизасы ортаға шыққанын көрген әзірет Али (р.а.) тәкбир айтады: «Алла ақиқатты айтты, Елшісі де ақиқатты айтты».

3. Әзірет Али (р.а.) олардың «Лә хукма илла илаллаһ» деген Құраннан болған сөздерді «жалғанға құрал болған хақтың сөзі» ретінде бағалаған. Тіпті харижилер қалыптан тыс тақуалықтарымен де атағы жайылған. Үнемі ғибадат еткендіктен маңдайларын жарақат басқан. Сол себепті Алла Елшісі (с.а.с.) «Намаздарың олардың намазының жанында салыстыруға келмейді...» – деп айтқан болатын. Расында, құлшылықты шегіне жеткізіп орындап, алайда айналасындағы адамдардың саяси ұстанымы, көзқарасы өздерінікіне сай келмеген жағдайда оларды діннен шығарып, кәпір деп үкім беруі – Құран сөзі мен хадистердің мәнін түсінбегендік. Харижилердің «Үкім Аллаға тән» деп, әрдайым берік ұстанған ұрандары Құраннан алынған. Осы мағынада біршама аяттар келген: (Анғам 57, 62, Юсуф 40, 67, Қасас 70, 88, Ғафир 42). Әзірет Али олардың бұл сөзді ұрандатып айтқанына қарсы келмеген, алайда айтылу мақсаттарының дұрыс еместігін ескерткен.

4. Бұл хадис мүминдер арасында орын алған шайқастардың үкімін анықтауда негізге алынған. Ғұламалар осы және осы сияқты хадистерді негізге ала отырып, сахабалардың берген үкімдерін есепке алып мынадай негіздерді анықтаған:

• Имамға қарсы шыққандар алдымен ақиқатқа шақырылады. Сес көрсетіледі. Алайда олар бірінші болып шабуыл жасамаса, оларға күш қолданылмайды.

• Олар шабуылдаған жағдайда, білек сыбана соғысу керек.

• Жарақаттанғандарына тиіспейді. Жайына қалдырылады. Әрі қайтадан күш жинап, сырттан көмек шақыратындай қадамдары байқалмаса, оларды аңду да доғарылады.

• Олардың мал-мүліктері соғыс олжасына кірмейді.

• Тәубе еткендердің тәубесі қабыл етіледі.

• Бүлік шығарғандары үшін діннен шықпайды. Ал егер діннің негіздерінен бір-екеуін жоққа шығаратын болса, онда олар муртәд есебінде жазаланатын болады.

• Қолға түскендерін тұтқын есебінде ұстамайды, өлтірілмейді.

• Мемлекетке қарсы бас көтерген Бағилер мен Харижилермен соғысу сауап әрі жан тапсыратын болса шейіт атанады.

Фитнаның түрлері және әрбіріне қарсы қолданылатын үкімдер жайында бұған дейін егжей-тегжейлі айтып өттік.

٣ وَعَنْ سُوَيْدِ بْنِ غَفْلَةَ  قَالَ: قَالَ عَلِيٌّ : إِذَا حَدَّثْتُكُمْ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ  حَدِيثًا، فَوَاللَّهِ أَنْ أُخِرَّ مِنَ السَّمَاءِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَقُولَ عَلَيْهِ مَا لَمْ يَقُلْ، وَإِذَا حَدَّثْتُكُمْ فِيمَا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ فَإِنَّ الْحَرْبَ خِدْعَةٌ، وَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ: سَيَخْرُجُ قَوْمٌ فِي أَخِرِ الزَّمَانِ حُدَثَاءُ الْأَسْنَانِ سُفَهَاءُ الْأَحْلَامِ، يَقُولُونَ مِنْ خَيْرِ قَوْلِ الْبَرِيَّةِ، يَقْرَأُونَ الْقُرآنَ، لَا يُجَاوِزُ إِيمَانُهُمْ حَنَاجِرَهُمْ، يَمْرُقُونَ مِنَ الدِّينِ كَمَا يَمْرُقُ السَّهْمُ مِنْ الرَّمِيَّةِ، فَأَيْنَمَا لَقِيتُمُوهُمْ فَاقْتُلُوهُمْ فَإِنَّ فِي قَتْلِهِمْ أَجْرًا لِمَنْ قَتَلَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ. أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا التِّرْمِذِي».

3. (4815) Сүуайд ибн Ғафлә (р.а.) айтады: «Али (р.а.) былай деді: «Мен сендерге Расулалладан (с.а.с.) бір хадис айтатын болсам, Алла атымен ант етейін, Расулалла айтпаған бір нәрсе айтатын болсам, көктен жерге лақтырылуды қалар едім. Алайда менің және сіздердің араларыңызда орын алған нәрселер жайында сөз қозғайтын болсақ, онда соғыс, айла-тәсілдер жайында айтар едік. Өйткені мен Расулалланың (с.а.с.) былай айтқанын естідім: «Ақырзаманда жас жағынан кіші, ақылы таяз жастар шығады. Жаратылыстың ең қайырлы сөзін сөйлеп, Құранды ауыздарынан тастамайды. Ал имандары тілінде ғана, кеңірдегінен төмен түспейді. Жебе оғының аңға тиіп, тесіп өткеніндей, олар діннен де (тез) шығады. Егер оларды жолықтырып қалсаңдар, ісін бітіруге (тырысыңдар). Өйткені оларды өлтіргендерге қиямет күні Алланың беретін (үлкен) сыйы бар»21.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Сәләф ғұламалары «жас жағынан кіші, ақылы таяз жастар» сөзімен харижилердің меңзелгенін алға тартқан. Оның үстіне Тәйсирдің бұл хадисі харижилерге қатысты фитнаның басталған кезінде жазылғанын ескерсек, осы мағынада екенін аңғарамыз. Алайда Расулалла хадистерінің де дәл Құран сияқты Қияметке дейін әр ғасырдың дертіне дауа боларлық ерекшелігі бар. Әрі мына біз де сонау ғасырларда орын алған фитналардың сипаттарын ескере отырып, бүгінгі таңда көрініс тапқан фитналарын електен өткізіп, жасырын күштердің діннің атын жамылып жастарымызды адастыруы мүмкін екеніне назар аударттық.

2. خير قول البري тіркесіне байланысты кейбір ғалымдар «бұл тіркес قول خير البرية түрінде болуы керек» деген. «Жаратылғанның ең қайырлысының сөзі» деген мағына шығады. Бұл сөздермен Құран және хадис меңзелген.

3. «Құранды ауыздарынан тастамайды. Ал имандары тілінде ғана, кеңірдегінен төмен түспейді» деген сөздердің мағынасы «Құран оқиды, бірақ мағынасын түсінбейді, Құранда айтылған нәрселерді амали тұрғыдан істмейді» дегенге саяды. Өз пайдалары үшін халықты алдап, тек ұран ретінде қолданады. Нысананы тесіп өткен оқ сияқты, олар да дінді қабылдайды бірақ одан ешқандай пайда алмаған қалпында Исламнан шығады. Ибн әл-Әсир «Ән-Ниһая» кітабында адамдардың дінге кіруін жебеге теңеуін, оқтың көздеген аңға тиіп, бірақ еш былғанбастан таза күйінде тесіп өтуіне ұқсатқан.

4. Хадистің Әбу Дәуіттегі нұсқасында «Олар мұсылмандарды (үлкен күнә жасап қойған кездерінде кәпір болды деп) өлтіреді. Алайда пұтқа табынушыларға тиіспейді. Егер мен олардың ғасырына дейін өмір сүрсем, уаллаһи, Ад қауымының өлім түрімен өлтірер едім». Яғни, арттарында ұрпақтары қалмайтындай дәрежеде құртып-жояр едім деген мағынада. Өйткені Ад қауымы түгелімен жойылып кеткен қауымдардан.

Ескі ғалымдар бұл хадистi харижилермен байланыстырып «Үлкен күнә жасағандарды кәпір деп санаған» деп жазып кеткен. Дегенмен бүгінгі таңда ортаға шығып жатқан осы сияқты топтардың әрекеттеріне бірдей баға берудің қажеті жоқ. Себебі Ислам әлемі қазіргі таңда кең етек алған. Әлемнің түкпір-түкпірінде Исламды іштей құртуға ниеттенген топтар бар. Хадистің соңында Расулалла (с.а.с.): «Ад қауымының өлім түрімен өлтірер едім» деген. Ад қауымы ешқандай адам қолынан қаза болмады. Олар адам сенгісіз күшпен ұйытқып соққан желдің қуатынан жермен-жексен болды» делінген түсіндірмелерде.

٤ وَعَنْ أَبِي سَعِيدٍ وَأَنَسٍ  قَالَا: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  سَيَكُونُ فِي أُمَّتِي اخْتِلَافٌ وَفُرْقَةٌ: قَوْمٌ يُحْسِنُونَ الْقِيلَ وَيُسِيئُونَ الْفِعْلَ، يَقْرَأُونَ الْقُرآنَ لَا يُجَاوِزُ تَرَاقِيَهُمْ، يَمْرُقُونَ مِنَ الدِّينِ كَمَا يَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ. ثُمَّ لَا يَرْجِعُونَ حَتَّى يَرْتَدَّ عَلَى فُوقِهِ. هُمْ شَرُّ الْخَلْقِ، طُوبَى لِمَنْ قَتَلَهُمْ وَقَتَلُوهُ، يَدْعُونَ إِلَى كِتَابِ اللَّهِ وَلَيْسُوا مِنْهُ فِي شَىْءٍ. مِنْ قَاتَلَهُمْ كَانَ أَوْلَى بِاللَّهِ مِنْهُمْ. قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ  مَا سِيمَاهُمْ قَالَ: التَّحْلِيقُ. أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ، وَلِلْشَّيْخَيْنِ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ نَحْوَهُ.

4. (4816) Әбу Сағид және Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Үмбетiмнің ішінде талас-тартыстар және (жік-жікке бөлінген) неше түрлі топтар болады. (Олардың) бір тобының тілі тәтті (шешен тілді), бірақ жасаған амалдары тым жаман. Олар Құранды оқиды, алайда сол оқығандары тек тілінде ғана қалады. Кеңірдектерінен төмен түспейді. Олар бейнебір оқтың аңды тесіп өткеніндей, дінге де кіріп шыға салады. Сосын күпірлік жасап, қайтадан діндеріне орала салады. Міне, осылар – жаратылыстың ең азғындары. Оларды өлтіргенге немесе олардың тарапынан өлтірілгенге қандай қуаныш! Олар адамдарды Алланың кітабына шақырады. Алайда кітаптан шаңның тозаңындай үлестері жоқ». Жанындағы сахабалары: «Уа, Расулалла олардың қандай белгілері бар?» – деп сұрады. «Қырыну!» – деп жауап қатты.22

Осыған ұсқсас риуаятты Әбу Сағид әл-Худри жазып қалдырған.23

٥ وَفِي رِوَايَةٍ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: سِيمَاهُمْ التَّحْلِيقُ وَالتَّسْبِيدُ. فَإِذَا رَأَيْتُمُوهُمْ فَأَنِيمُوهُمْ.

5. (4817) Әнәстан жеткен бір риуаятта (Расулалла) былай деген: «Олардың белгілері – қырынып, шаштарын жұлуы. Оларды көрген жерлеріңде өлтіріңдер».

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадис алдыңғы хадисте сөз етілген адасқан топтар жайында анығырақ ақпарат берген. Діннен безген, әрі жас әрі ақылы таяз, тілі бал, бірақ жасаған амалы жөнсіз топтардың ақыретінің оңды еместігі айтылған. Ал олардың дінді тәрк етіп, артынша қайтадан дінді қабылдауы оқтың нысананы тесіп өтіп, артынша қайтадан орнына келіп қадалғанмен бірдей екені мысал етілген. Ал оқтың қайтып орнына келіп қадалуы ақылға сыймайтын дүние екені баршаға аян. Яғни, мүмкін емес нәрсені ақыл қабыл етпейтініндей, мысалдар арқылы мәселенің дұрыс еместігін көрсетуге тырысқан. Әрі оқыған Құрандарының өмірлеріне ешқандай әсерінің болмайтыны, тек әсем әуезден басқа еш нәрсе еместігі айтылған. Бұл мағынаны әртүрлі риуаяттарда әрқандай мысалдармен берген. Түсіндірмелерде «қанша әуезді оқыса да, Алла тағала қабыл етпейді» деп айтылмақ болған ойдың түп мағынасын ашуға тырысқан.

2. Хадисте осындай адамдарға қарсы жиһад жасалу керектігі айтылады. Өйткені тілдерінде Алланың сөзі болып, діни мәтіндерді ұрандатқан мұндай жамағаттардың қарсысында мүміндер қай бағытта қадам жасайтынын білмей, іркілуі мүмкін. Алла елшісі (с.а.с.) осы іркілісті жою мақсатында «Оларды өлтіргенге немесе олардың тарапынан өлтірілгенге қандай қуаныш!» деп, жігерлендірер сөздер айтып кеткен.

3. Олардың белгілері – қырыну, яғни шаштарын (тақырлап алу) екені де айтылған. Нәуәуи былай дейді: «Осы хадисті негізге ала отырып кейбір ғалымдар шашты тақырлап алудың мәкруһ екенін алға тартқан. Алайда хадисте бұған нақты дәлел жоқ. Мәлім болғанындай, шашты тақырлап алу харам да емес, бәлкім, мубаһ болуы да ықтимал. Оның үстіне Әбу Дәуіттің Сунәнінде Бұхари мен Мүслимнің шарттарына сай бір сахих риуаятта: «Расулалла (с.а.с.) шашының бір бөлігі тақырланып алынған баланы көріп: «Не толығымен алып таста, не сол қалпында қалдыр» деді» делінген. Бұл риуаяттан шашты тақырлап алудың мубаһ екені анық аңғарылады. Ғұламалар айтады: «Жалпы шашты тақырлап алуға рұқсат етілген. Ал егер шашқа күтіммен қарау адамға қиындық тудыратын болса, тақырлап алып тастағаны мустахаб. Егер ешқандай қиындық келтірмейтін болса, кесіп қысқартқаны мустахаб».

Екінші хадисте шашты тақырлап алып тастау деп аударма жасаған «тахиқ» сөзі кейбір нұсқаларда «тәсмид» деп келген. Сөздікте «шашты түбінен, теріден қырып алып тастау» деген мағына берілсе, Әбу Дәуіт «шаштың тамырымен жұлынуы» деп аударма жасаған.

٦ وَعَنْ جَابِرٍ  قَالَ: أَتَى رَجُلٌ رَسُولَ اللَّهِ  مُنْصَرَفَهُ مِنْ حُنَيْنٍ، وَفِي ثَوْبِ بِلَالٍ  فِضَّةٌ، وَرَسُولُ اللَّهِ  يَقْبِضُ مِنْهَا وَيُعْطِي النَّاسَ. فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ، اِعْدِلْ فَقَالَ: وَيْلَكَ فَمَنْ يَعْدِلُ إِذَا لَمْ أَعْدِلْ؟ لَقَدْ خِبْتُ وَخَسِرْتُ إِنْ لَمْ أَعْدِلْ. فَقَالَ عُمَرُ: دَعْنِي يَا رَسُولَ اللَّهِ أَضْرِبْ عُنُقَ هَذَا الْمُنَافِقِ. فَقَالَ : مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ يَتَحَدَّثَ النَّاسُ أَنَّ مُحَمَّدًا يَقْتُلُ أَصْحَابُهُ، وَإِنَّ هَذَا وَأَصْحَابَهُ يَقْرَأُونَ الْقُرآنَ لَا يُجَاوِزُ حَنَاجِرَهُمْ، يَمْرُقُونَ مِنَ الدِّينِ كَمَا يَمْرُقُ السَّهْمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ. أَخْرَجَهُ الشَيْخَانِ، وَاللَّفْظِ لِمُسْلِمٍ.

6. (4818) Жәбир (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) Хунәйннен қайтып оралғанда қасына бір адам келді. Дәл осы уақытта әзірет Биләлдің (р.а.) етегінде күміс (ақша) бар еді. Расулалла (с.а.с.) осы ақшалардан уыстап алып адамдарға таратты. Қасына келген адам: «Уа, Мұхаммед! Әділ бол!» – деді. Сонда Алла елшісі (ашуланған кейіпте): «Саған өкініш болсын! Мен әділ болмасам кім әділ болады? Егер мен әділ болмасам зарар-зиянға ұшыраймын ғой!» – деді. Сонда әзірет Омар: «Уа, Расулалла! Рұқсат етсеңіз мына екі жүздіні жер жастандырайын!» – деді. Пайғамбарымыз: «Халықтың «Мұхаммед достарын өлтіріп жатыр» деп, өсек таратуынан Аллаға сиынамын. Мына кісі және оның достары Құран оқиды (алайда оқығандары) кеңірдегінен төмен түспейді. Оқтың қандай да бір аңды тесіп өткеніндей діндеріне кіріп-шығып (жүре береді)!» деді»24.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадистің бірнеше нұсқасы бар. Мүслимнің Зекет бөліміндегі №140-160 хадистер аралығында осы оқиғаға байланысты мәтін бар. Кейбір риуаяттардағы қосымша мәліметтерге қарағанда, бұл оқиға Хунәйн соғысында қолға түскен олжаның Жирана аймағында үлестірілу барысында орын алған. Кейбір хадисте Алла елшісіне (с.а.с.) шағым айтқан адамның аты Зулхууайсара екені айтылса, кейбір риуаяттарда тек түр-тұлғасы «қалың сақалды, жақ сүйегі шығыңқы, көзі шүңірейген, маңдайы кең, шашы кесілген» деп сипатталған. Басқа риуаят бойынша «Оң жағы мен сол жағында тұрғандарға үлестірді. Артында тұрғандарға (әлі) бермеген-ді. Артындағылардан бір адам орнынан тұрып: «Уа, Мұхаммед, әділ үлестіріп тұрған жоқсың», – дейді. Алла елшісі (с.а.с.) бұл сөзге қатты ашуланады. Алайда: «Уаллаһи, Менен кейін менен де әділ бірін таба алмассың» деп, қоя салады. Артынша былай деп түсіндіреді: «Ақырзаманда бір қауым шығады. Бейнебір мына адам солардың бірі. Олар Құран оқиды, алайда оқыған Құраны кеңірдегінен төмен түспейді. Оқтың аңды тесіп өткеніндей, Исламнан кіріп, қайтып шығып кетеді. Олардың белгілері (шаштарын) тақырлап алуында. Ондай адамдар үздіксіз шығып отырады. Тек соңғылары Мәсіх Дәжжалмен бірге шығады. Оларға жолыққандарыңда біле жүріңдер, олар халықтың және жануарлардың ең қауіптілері».

2. Хауазандіктер әскерлерінің жан бере соғысуы үшін олардың бала-шағасын, барлық мал-мүлкін соғыс алаңына алып келген болатын. Алайда олар жеңіліс тапқаннан кейін, мұсылмандар қалыптан тыс мол олжаға кенелді. Олжа ішінде 6000-ға жуық әйелдер мен балалар, 4000 күміс, 24000 түйе, 40000-нан астам қой болды. Уақиди, дәл сол күні әрбір сарбазға төрт түйе және қырық қойдан үлестірілгенін айтқан. Әрі муәллафатул-қулуб яғни жүректерді жұмсарту мақсатында ақын, ділмар, тайпа басшылары сияқты қоғам алдында беделді тұлғаларға 50-ден, 100-ден түйе берілген.

3. Кейбір риуаяттарда Расулалладан (с.а.с.) адамды өлтіруге рұқсат сұраған Халид ибн Уәлид екені жазылған. Кейбір риуаяттарда бұл оқиғаның Жиранада емес, Мәдинада болғаны айтылған. Ибн Хажар әл-Асқалани осы сияқты оқиға бернеше мәрте қайталануы мүмкін екенін айтып, риуаяттар арасында ешқандай қарама-қайшылық жоқ деп пайымдаған.

4. Бұл хадистер Харижилерге қатысты болғандықтан, түсіндірмелерінде харижилердің тәкфир етіп-етпейтіндігі мәселесіне де тоқталған. Жалпы олардың тәкфир мәселесінде әртүрлі көзқарастар бар. Шәфиғилердің басым көпшілігі олардың тәкфир етпейтіндіктерін айтқан. Ал Бақиллани олардың анық бір күпірлік жасамағанын, бірақ күпірге жақын сөз сөйлегенін алға тартады. Қади Ияд «Тәкфир мәселесінде ғұламалардың нақты бір дәлелі – өздерінен басқа мұсылмандарды тәкфир ететіндіктері. Өйткені басқа хадисте мүмін адамды тәкфир еткен адамның сөзі кері қайтып, өзгенің ақысына кіруі себепті өзіне тиетіні айтылған», – дейді. Шындығында, бұл үкім осы тақылеттес үкім берген басқа топтарға да қатысты.

Әһл-сүннет ғұламалары тәкфир мәселесін діндегі маңызды әрі нәзік тақырыптардың қатарына кіргізіп, егжей-тегжейлі зерттеген. Нәтижесінде, олардың қыз-келіншектеріне үйленуге болатынын, жаназаларына қатысуға рұқсат екенін, айтқан шаһадатының қабыл екенін растап үкім беріп, ижмағ жасаған. Әзірет Алиден:

– Олар кәпір ме? деп сұралғанда, ол:

– Күпірліктен қашты! – деп жауап берген.

– Екі жүзді ме? – деп, тағы қайталай сұрақ қойғанда:

– Екі жүзділер Алланы өте аз зікір етеді. Алайда олар күні-түні зікір етеді.

– Сонда олар кімдер?

– Олар фитнаға тап болып, ақиқатты көруде көзі көр болып, құлағы естімейтіндер, – деген.

Хәкәмәйн оқиғасы және язид ибн муғауияға биғат мәселесі

١ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى حَفْصَةَ  فَقُلْتُ: قَدْ كَانَ مِنَ النَّاسِ مَا تَرَيْنَ، وَلَمْ يُجْعَلْ لِي مِنَ الْأَمْرِ شَىْءٌ. فَقَالَتْ: اِلْحَقِ النَّاسَ فَهُمْ ينْتَظِرُونَكَ، وَأَخْشَى أَنْ يَكُونَ فِي احْتِبَاسِكَ عَنْهُمْ فُرْقَةٌ، فَلَمْ تَدَعْهُ حَتَّى ذَهَبَ. فَلَمَّا تَفَرَّقَ النَّاسُ خَطَبَ مُعَاوِيَةُ وَقَالَ: مَنْ كَانَ يُرِيدُ أَنْ يَتَكَلَّمَ فِي هذَا الْأَمْرِ فَلْيُطْلِعْ لَنَا قَرْنَهُ، فَلَنَحْنُ أَحَقُّ بِهِ مِنْهُ وَمِنْ أَبِيهِ. قَالَ حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ: فَقُلْتُ لِعَبْدِاللَّهِ، فَهَلَّا أَجَبْتَهُ؟ فَقَالَ: لقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَقُولَ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْكَ مَنْ قَاتَلَكَ وَأَبَاكَ عَلَى الْإِسْلَامِ، فَخَشَيْتَ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرَّقَ بَيْنَ الْجَمِيعِ وَتُسْفِكُ الدَّمَ وَيُحْمَلُ عَنِّي غَيْرُ ذَلِكَ، فَذَكَرْتُ مَا أَعَدَّ اللَّهُ فِي الْجِنَانِ. قُلْتُ: حُفِظْتَ وَعُصِمْتَ. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

1. (4819) Ибн Омар (р.а.) айтады: «Әзірет Хафсаның (р.а.) жанына кіріп: «(Али және Муғауияның (р.а.) Сыффиндағы әрекеттерінің себебінен) халықтың басына келген жайтқа куәсің. (Енді Харамәйн сияқты басқа да жерлерде тірі қалған сарбаздарды бір араға жинап, пікірлерін білгілері келеді.) Бұл халифалық және басшылық мәселесінде ешбірі мені хақ деп қабылдамады. (осы себепті кеткім келмейді, бұған не дер едің?)» – дедім. Ол: «Оларға қосыл. Өйткені олар сені күтіп отыр. Олардан кері тұруыңды көріп, сені қарсы тараптағы адам деп қабылдауынан қорқамын!» – деді. Бөлмеге Абдулла кіріп келгенге дейін Хафса одан айырылмады. (Хакімдер үкім бергеннен кейін) әзірет Муғауия бір құтба оқыды. Құтба оқу барсында Абдулланың әкесі Омарды меңзеп былай деді: «Кімде-кім осы халифалық мәселесінде бізбен сөйлескісі келсе, өзін бізге көрсетсін. Шындығында, халифалыққа одан да, әкесінен де ең лайықты мына біздерміз».

Хабиб ибн Мәсләма айтады: «Абдуллаға: «Оларға жауап бермедің бе?» – дедім. Сонда Абдулла: «Бұл іске сенен де лайықты болған Ислам атына саған және әкеңе қарсы (Ухудта және Хандақта) соғысқан Али (р.а.)!» – деп айтқым келді. Алайда адамдардың арасына іріткі салып, қантөгіске себеп болғым келмеді. Әрі қаламаған дүниеге араласып, босқа сөз сөйлеуден қорықтым. Алланың (сабыр еткен жанға) жәннат әзірлегенін еске түсіріп, Муғауияға қарсы күрескенді қаламадым» – деген. Хабиб ибн Мәсләма: «Осы шешімді дұрыс деп тауып: «Сен фитнадан (Алланың қалауымен) қорғалған және пәлекет атаулыдан алыс етілгенсің!» дедім» – дейді.25

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жақша ішіндегі сөздерді Ибн Хажардың еңбектерінен ала отырып анық түсіндіруге тырыстық. Сыффин шайқасында туындаған тартысты мәселенің шешімі хакамәйнға, яғни бірі әзірет Али, екіншісі әзірет Муғауия (р.а.) тарапынан айтылатын нақты әрі ортақ үкімге ұсынылғаннан кейін, соғыстан аман қалған сахабалардың пікірлерін білу мақсатында жиын ұйымдастырылған еді. Шақырту алған сахабалардың арасында Абдулла ибн Омар да бар еді. Осы жиынға барып-бармау турасында Расулалланың жарларынан, әсіресе, туған қарындасы Хафсамен ақылдасуға келген болатын. Тасқындаған ойлар құрсауында қалып, көңілі алабұртып ақыры бұл жиынға баруды жөн санамайды. Оның үстіне әзірет Хафса оған жиынға баруға кеңес берген-ді.

Әзірет Хафсаның бір ауыз сөзінен кейін Абдулла жиынға қатысады. Әзірет Муғауия өзінің алғашқы құтбасында Абдуллаға сес көрсеткендей ұнамсыз сөздермен астарлай сөйлейді. Абдулла әзірет Алиді жақтап, әуел бастан Ислам атына еңбек етіп, әзірет Муғауия және әкесі Әбу Суфиянға қарсы Ухудта, Хандақта Исламды қорғау жолында соғысқанын, осы себептен де халифалыққа өзінің лайықтырақ екенін айтқысы келген. Алайда аяқ астынан фитна шықпасын деп, өзін барынша сабырға шақырып, үнсіз қалады. Сағид ибн Мансұрдан жеткен мунқатиғ риуаятта әзірет Абдулла Муғауияға былай деп айтқысы келген дейді: «Халифалыққа, Ислам атына, сенімен және сенің әкеңмен соғысқан жандар лайықтырақ». Алайда ол қан төгілуден және бұл сөздің ел арасында дау тудыратынын біліп, үнсіздікті таңдаған.

2. Хадисте әзірет Абдуллаға сабырлық танытып, үнсіздікті таңдағанына таңданып оның таңдауы жайында сөз еткен Хабиб ибн Мәсләма еді. Ол ең жас сахабалардан. Шам аймағының тұрғыны. Алайда ол Муғауияның жақтастарынан. Муғауия оған қоршауда қалған әзірет Османға жәрдем ету мақсатымен, өзі жөнелткен әскерге басшы ретінде, Шамнан Мәдинаға қарай сапар шегуге бұйрық береді. Алайда әскер Мәдинаға жетпестен әзірет Осман шейіт етіліп, Хабиб бастаған әскер кері қайтады. Сөйтіп, Шам өлкесінде Муғауияның қол астында қызмет етеді. Әзірет Муғауия оны Римдіктерге қарсы шайқастарда әскербасы етіп тағайындаған. Римдіктермен жиі соғысқандықтан «Хабибур-Рум» есімімен көпке танылған. Әзірет Муғауияның халифалығы тұсында бақилық болған.

Хабиб ибн Мәсләманың әзірет Абдуллаға «Алла сені фитна мен пәлекет атаулыдан қорғаған» деп айтқан сөзі, сол уақытта әзірет Муғауияға қарсы айтылған қандай да бір сөздің үлкен жанжалға себеп болатынын анық көрсеткендей. Өйткені көптеген оқиғаларды көзімен көріп, құлағымен естіген сахабалар сол уақыттағы халық жағдайын да жақсы білетін.

3. Ибн Хажардың түсіндірмесінде әзірет Муғауия, халифалық мәселесінде мынадай көзқараста еді: «Кұзырет – білім мен біліктілікте үстін болғанға және Исламда бұрыннан болып, дінде және ғибадатта үстін болғанға ұсынылуы керек». Міне, осы көзқарас өзін халифалыққа лайықтырақ санауға себеп болған-ды. Ал ибн Омардың пікірі мүлдем басқа еді. Ол фитна оты тұтанып кету қорқынышымен ақыр аяғы әзірет Муғауияға, содан кейін ұлы Язидке биғат етіп, балаларына да биғат етуді әмір етіп, әрі оны бұзуға тыйым салды. Дәл осы көзқараспен Язидтен кейін де Абдумәлик ибн Мәруанға да биғат еткен.

٢ وَعَنِ ابْنِ الْمُسَيَّبِ قَالَ: لَمَّا وَقَعَتْ اَلْفِتْنَةُ الْأَوْلَى، يَعْنِي مَقْتَلَ عُثْمَانَ  لَمْ تُبْقِ مِنْ أَصْحَابِ بَدْرٍ أَحَدًا؛ ثُمَّ وَقَعَتِ الْفِتْنَةُ الثَّانِيةُ يَعْنِي الْحَرَّةَ، فَلَمْ تُبْقِ مِنْ أَصْحَابِ الْحُدَيْبِيَةِ أَحَدًا؛ ثُمَّ وَقَعَتِ الثَّالِثَةُ فَلَمْ تَرْتَفِعْ وَلِلنَّاسِ طَبَاخٌ. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

2. (4820) Ибн әл-Мусайяб (р.а.) айтады: «Алғашқы фитна, яғни әзірет Осман (р.а.) шейіт етілгеннен кейін басталған бүлік нәтижесінде Асхабул-Бәдірден бірде-бір сахаба тірі қалған жоқ. Осыдан кейін екінші фитна, яғни Харра оқиғасы орын алды. Бұл да Хұдайбия асхабынан бірде-бірін қалдырмады. Бұдан кейін үшінші фитна ортаға шықты. Ол да адамдардың арасында ақыл мен күш-қуатты (бойларына жинаған сахабаларды) алып кетті»26.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадисте үш фитна сөз етілген. Бұлардың алғашқысы әзірет Османның шейіт етілуімен басталған. Бұл һижри 35 жылы болған. Екінші фитна – Харра оқиғасы. Бұл Һижри 63 жылы болған. Үшінші фитнаның қандай фитна екені анық айтылмаған. Қасталани мұны Иракта орын алған Әзәрика фитнасы деп, Хажжаж тарапынан ибн Зубәйірдің (р.а.) шейіт етілуі және Қағбаның құлатылуымен нәтижеленген һижри 74 жылы болған фитна болуы ықтимал деген. Мәруан ибн Мұхаммедтің халифалығы тұсында, 130 жылы Мәдинада орын алған Әбу Хамза әл-Харижи фитнасы болуы мүмкін екенін де алға тартқан.

Ибн Хажар үшінші фитнаның Әзәрика фитнасы екенін айтқан Дауудидің ойына қосылмай, өз пікірін айтып себептерін жазған:

1) Хадистің рауиі Яхия ибн Сағид мұнда Мәдинада орын аған фитналарды меңзеп жазған. Басқа фитналарды емес.

2) Әзәрика фитнасы Язид ибн Муғауия қайтыс бола салысымен көрініс берген. Жиырма жылдан астам уақыт бұл фитнаның толқуы басылмаған.

Ибн Хажар үшінші фитнаны нақтылау мақсатында Имам Mәликтің Яхия ибн Сағидтен жеткен мына түсіндірмесіне орын берген: «Расулалланың (с.а.с.) мешітінде екі күн намаз оқылмаған еді: әзірет Осман шейіт етілген күн және Харра күні».

Имам Малик: «Үшіншісін ұмыттым» деген. Ибн Хажар сөзінің жалғасында: «Ибн Абдулхаким: «Харижи Әбу Хамзаның шыққан күні» деген. Ал бұл болса Мәруан ибн Мұхаммед ибн Мәруан Ибн әл-Хауамның халифалығы тұсында 130 жылы, Яхия ибн Сағидтің қайтыс боларынан азғантай уақыт бұрын орын алған. Мен Дарақутнидің «Ғараибу Мәлик нам» атты еңбегінде өзіне Яхия ибн Сағидтен сенімділік тұрғысынан расталған тізбекпен жеткен осыған ұқсас бір риуаятты көрдім. Хадистің соңында былай делінген: «Үшіншісі орын алғанда адамдарда күш пен ақыл кетеді». Ибн Әбу Хайсаманың жеткізген хадисінде «Егер үшіншісі орын алатын болса» деп келген. Хадистегі осы мағынаны негізге алатын болса, онда ол фитнаның әлі орын алмағанын аңғаруға болады.

2. Хадисте айтылған «табах» сөзі «қуат, ақыл, жақсылық» деген мағыналарды білдіреді. Ибн әл-Әсир «Жамиғул-Усул» еңбегінде бұл сөзбен сахабалардың меңзелгенін айтқан. Риуаятта сөз етілген үш фитнаның біріншісінде Бәдір асхабы, екіншісінде Хұдайбия асхабы, үшіншісінде қалғаны (сахабалар) өлтірілетіні айтылғандай. Асылында, шынайы мағына мұны баян етпейді. Ол уақыттарда сол жамағаттардың қалмайтыны сөз етілген. Яғни, Бәдір асхабының әзірет Осман тұсында, Хұдайбия асхабының Харра оқиғасы тұсында, ал қалған сахабалар үшінші фитна тұсында толықтай бақилық болатыны меңзелген» – делінген.

Хакамайын оқиғасы және харижилер

Бұл екі есім бір-бірімен байланысты болғандықтан екеуін де бірге әрі қысқаша түрде Суютидің түсіндірмесінен баяндасақ: «Әзірет Алиге Османның шейіт етілуінің ертесі күні Мәдинада болған сахабалар биғат етеді. Жәннатпен сүйіншіленген он сахабаның арасынан Талха мен Зубәйірдің (р.а.) қаламаған күйде биғат еткені айтылады. Осы себептен екеуі Меккеде тұрып жатқан әзірет Айшаның (р.а.) жанына барады. Үшеуі бірге әзірет Османның (р.а.) қанын (кек алуын) талап етіп Басраға жол тартады. Бұл хабар әзірет Алиге (р.а.) жетісімен ол да әрекетке көшеді. Осылайша Басрада Талха, Зубәйір және әзірет Айша (р.а.) өз жақтастарымен әзірет Алиге (р.а.) қарама-қарсы келіп «Жамал» оқиғасы орын алады. Һижри 36 жылы осы шайқастың нәтижесінде 13000 адам өледі. Бұлардың 2000-ға жуығы әзірет Алидің әскері, қалғаны – әзірет Айша сабындығы сарбаздар.

Әзірет Али 15 күндей Басра қаласында болып, артынша Куфаға бет алады. Дәл осы тұста Шам өлкесінен әзірет Муғауия бастаған әскер әзірет Алиге (р.а.) қарсы аяқ басады. Бұл екі әскер Сыффин топырақтарында жүздеседі. Һижри 37 жылы, сафар айында басталған қақтығыс бірнеше күнге созылады. Шамдықтар мусхафтарын тастап, Құранның үкіміне тоқтайтындарын айтып ұсыныс жасайды. Мұның Амр ибн әл-Ас тарапынан ұсынылған соғыс айласы екені айтылған (дереккөздерде). Әзірет Алидің жақтастары Құран үкімін аяқ асты етуге және соғысуға жүректері дауаламай, бейбіт шешімге келуге шақырады. Сөйтіп екі жақтан төрелік айтатын екі адам шығады. Әзірет Али Әбу Мұса әл-Ашғариді, ал әзірет Муғауия болса Амр ибн әл-Асты (р.а.) өзінің тарапынан төрелікке ұсынады. Осылайша екі тарап жылбасында Езрухта кездесіп, үмбет мәселесін шешу жолында ортақ шешімге келеді. Артынша екі жамағат екіге айырылып, әзірет Муғауия Шамға, әзірет Али Куфаға қайтады. Осы уақытта әзірет Алидің саптарынан Харижилер деген атаумен бір топ пайда болады. Бұл жамағат төрелердің айтқан шешімдеріне қарсы шығып «Үкім Аллаға тән», – дейді. Харура (аймағын) өздеріне қорғаныс мекеніне айналдырады. Әзірет Али бұларға ибн Аббасты насихатшы ретінде жібереді. Олармен пікір таластыра отырып, мәселенің мәнін тереңінен түсіндіруге тырысады. Олардың бір бөлігі Аббастың насихатына құлақ асып, қателескендерін айтып, дұрыс жолға қайтып оралады. Ал бір бөлігі адасушылықта өз пікірінен қайтпай, бетбақтырмайды. Артынша өз ұстанымдарынан қайтпаған топ Нехреванға барып табан тіреп, сол мекенде күшейе бастайды. Әзірет Али сол араға барып олармен соғысады. Алдыңғы риуаятта (№4813) айтқанымыздай, Зус-Сүдиядан бастап біршамасы өлтіріледі. Бұл һижри 38 жыл еді.

Келісім бойынша дәл осы жылы шағбан айында Езрухта төрелердің үкімін есту мақсатында екі жамағат бір араға келеді. Сағд ибн Әбу Уаққас, ибн Омар тағы бірнеше сахаба (№4819 хадисте баяндалғандай) сол жиынға барады.

Амр ибн әл-Ас қулық жасап ең алдымен Әбу Мұса әл-Ашғариді сөйлетеді. Әуел баста ойластырылғандай, ол әзірет Алиді қызметінен алып тастайды. Артынша Амр сөз сөйлейді. Ол әзірет Муғауияны ісінде тұрақты деп тауып, оған биғат етеді.

Халық қарбаластық ішінде екіге айырылады. Әзірет Али әскердің толқынысын байқап, тыныштыққа шақырып сөз сөйлейді. Міне, осы тұста Харижилерден үш кісі: Абдуррахман ибн Мүлжәм әл-Муради, Бурәк ибн Абдулла әт-Тәмими және Амр ибн Бәкір әт-Тәмими Меккеде бір араға келіп, әзірет Али, әзірет Муғауия және әзірет Амр ибн әл-Асты (р.а.) өлтіріп, үмбетті фитна атаулыдан құтқарып, тыныштық орнатуға келіседі. Ибн Мулжәм: «Мен Алидің ісін шешейін» – дейді. Әл-Бурәк: «Мен Муғауияның ісін бітірейін» – дейді. Ал Амр ибн Бәкір: «Онда Амр ибн әл-Астың шаруасын мен тындырайын» – дейді.

Әһл-сүннет ғұламалары сый-құрметке лайық саңлақ сахабалар арасында орын алған көңіл күңілжітер осындай оқиғаларға кеңінен тоқталуды құп көрмей, қысқа қайыруға тырысқан».

Ибн Зубәйір дәуірі

١ عَنْ أَبِي نَوْفَلْ قَالَ: رَأَيْتُ عَبْدَاللَّهِ بْنَ الزُّبَيْرِ  عَلَى عَقَبَةِ الْمَدِينَةِ، فَجَعَلَتْ قُرَيْشٌ وَالنَّاسُ تَمَرُّ عَلَيْهِ، حَتَّى مَرَّ عَلَيْهِ عَبْدُاللَّهِ ابْنُ عُمَرَ  فَوَقَفَ عَلَيْهِ. فَقَالَ: السَّلَامُ عَلَيْكَ أَبَا خُبَيْبٍ ثَلَاثًا، أَمَا وَاللَّهِ لَقَدْ كُنْتُ أَنْهَاكَ عَنْ هَذَا وَإِنْ كُنْتَ مَا عَلِمْتُ صَوَّامًا قَوَّامًا وَصُولًا لِلرَّحِمِ، أَمَا وَاللَّهِ لَأُمَّةٌ أَنْتَ شَرُّهَا لَأُمَّةُ خَيْرٍ. فَبَلَغَ الْحَجَّاجَ مَوْقِفُ عَبْدِاللَّهِ ابْنِ عُمَرَ وَقَوْلُهُ. فَأَرْسَلَ إِلَيْهِ فَأُنْزِلَ عَنِ جِذْعِهِ فَأُلْقِيَ فِي قُبُورِ الْيَهُودِ. ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَى أُمَّةِ أَسْمَاءَ بِنْتِ أَبِي بَكْرٍ ، فَأَبَتْ أَنْ تَأْتِيَهِ، فَأَعَادَ إِلَيْهَا الرَّسُولَ لَتَأْتِيَنِّي أَوْ لَأُبْعَثَنَّ إِلَيْكِ مَنْ يَسْحَبُكِ بِقُرونِكِ. فَأَبَتْ فَقَالَتْ: وَاللَّهِ لَا آتِي إِلَيْكَ حَتَّى تَبْعَثَ مَنْ يَسْحَبُنِي بَقُرونِي فَقَالَ: أَرُونِي سِبْتِيَّتَيَّ فَأَخَذَ نَعْلَيْهِ ثُمَّ انْطَلَقَ يَتَوَذَّفُ حَتَّى دَخَلَ عَلَيْهَا فَقَالَ: كَيْفَ رَأَيْتُنِي صَنَعْتُ بِعَدُوِّ اللَّهِ؟ قَالَتْ: رَأَيْتُكَ أَفْسَدْتَ عَلَيْهِ دُنْيَاهُ وَأَفْسَدَ عَلَيْكَ آخِرَتَكَ. بَلَغَنِي أَنَّكَ تَقُولُ: يَا أَيْنَ ذَاتَ النِّطَاقَيْنِ، أَنَا وَاللَّهِ ذَاتُ النِّطَاقَيْنِ. أَمَّا أَحَدُهُمَا فَكُنْتُ أَرْفَعُ بِهِ طَعَامَ رَسُولِ اللَّهِ  وَطَعَامَ أَبِي مِنَ الدَّوَابِّ، وَأَمَّا الْأَخَرُ فَنِطَاقُ الْمَرْأَةِ الَّذِي لَا تُسْتَغْنَى عَنْهُ. أَمَا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ  حَدَّثَنَا أَنَّ فِي ثَقِيفٍ كَذَّابًا وَمُبِيرًا. أَمَّا الْكَذَّابُ فَقَدْ رَأَيْنَاهُ، وَأَمَّا الْمُبِيرُ فَلَا إِخَالُكَ إِلَّا إِيَّاهُ. فَقَامَ عَنْهَا وَلَمْ يُرَاجِعْهَا. أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ. وَزَادَ رَزِينُ أَنَّ الْحَجَّاجَ قَالَ: دَخَلْتُ إِلَيْهَا لَأُحْزِنَهَا فَأَحْزَنَتْنِي.

1. (4821) Әбу Нәуфәл айтады: «Абдулла ибн Зубәйірді (р.а.) (Меккедегі) Ақабатул-Мәдина (деп аталатын жерде асулы қалпында) көрдім. Құрайыштықтар және басқа тайпалар да оның жанына жинала бастаған. Осы кезде Абдулла ибн Омар (р.а.) да сол араға келді. Жақындап келіп «Ассаламу алайка уа, Әбу Хубәйб!» – деп, сәлемін үш рет қайталады. Артынша сөздерін жалғастырып (тағы да үш рет) «Уаллаһи, сені бұл істен тыйған едім (алайда сен тыңдамадың). Уаллаһи, менің білуімше сен көп ораза ұстайтынсың, көп намаз оқитынсың, жақындарыңа үнемі қарайласатын жан едің. Уаллаһи, ең нашары сендей болған бұл үмбет, шынымен де ең қайырлы үмбет!»

Абдулла ибн Омардың (р.а.) бұл айтқан сөздері Хажжажға жетіп, ол бірден адам жіберіп ибн Зубәйірдің денесін асылулы тұрған жерінен алдыртып, яһудилердің қабіріне тастатады. Артынша анасы Әсма бинт Әбу Бәкірге (р.а.) адам жолдап, өзіне шақыртады. Алайда Әсма шақыртуына жауап қатпайды. Хажжаж қайтадан басқа хабаршыны жіберіп: «Не маған өз аяғыңмен келесің, не болмаса мен саған өрілген шаштарыңнан сүйреп алып келетін басқа біреуді жіберетін боламын!» – деді. Әсма тағы да оның әміріне мойынсұнудан бас тартып: «Сен маған өрілген шашымнан сүйреп алып кететін адамыңды жібермейінше, мен орнымнан қозғалмаймын!» – дейді. Сонда Хажжаж: «Маған аяқ киімдерімді әкеліңдер!» деп, аяқ киімін киіп, апыл-ғұпыл жүріске салып Әсманың үйіне келді: «Алла дұшпанына не жасағанын көрдің бе?» – деді. Сонда Әсма: «Оның бұл өмірін және оның да, сенің де ақыретіңді баянсыз еткенін көрдім. Менің естуімше сен оған: «екі құшақтының баласы» деп айтыпсың. Уаллаһи «қос маталы» ол менмін. Мен (матаны екіге бөліп) бірімен Расулалланың (с.а.с.) және Әбу Бәкірдің (һижрет уақытында) жол азығын буғанмын. Ал екіншісімен әйел адамның белінен тастамайтын бір құшақ буып-түйген жүгін байлағанмын. Мынаны да айта кетейін, Расулалла (с.а.с.) маған: «Сақифта бір өтірікші және бір залым бар!» – деп айтқан еді. Өтірікшіні көрдік. Ал залымға келетін болсақ, оның сен екеніңе күмәнім жоқ!» – деді. Хажжаж үндемеген қалпы сол араны тәрк етті»27.

Рәзин мына мәліметті қосқан: «Хажжаж былай деген: «Мен Әсманың көңілін түсіру үшін барғанмын, алайда ол менің көңілімді түсірді».

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұдан бұрын (№4454,4455) баяндағанымыздай, әзірет Абдулла ибн Зубәйір әзірет Муғауия (р.а.) қайтыс болғаннан кейін оның ұлы Язидке биғат етпей, Меккеде өз халифалығын жария еткен. Талқылап отырған хадисте Хажжажбен болған соғыста шейіт болған Абдулланың денесіне жасалған айуандық сөз етілген. Хажжаж Ақабатул-Мәдина деп аталатын жерде Абдулланың денесін ағаш басына асып, қорлау мақсатында көпшілікке көрме ұйымдастырған. Абдулла ибн Омар (р.а.) оның жансыз денесіне құрмет көрсетіп, сәлем берген. Сол жерде айтқан сөздерінен ибн Омардың Абдулла ибн Зубәйірге халифалық жайында қалау-тілегін айтып, әмәуилермен тартыспауға кеңес бергенін аңғарамыз. Алайда ибн Зубәйір оны тыңдамаған, нәтижесінде жоғарыда айтып өткеніміздей, қабырғаны қайыстыратын ауыр қайғымен аяқталған.

2. Абдулла ибн Омардың ибн Зубәйір жайында айтқан «Саууам, қаууам» деп, мақтаған сөздерінің мәнін түсінуге Табаранидің бір риуаяты жәрдемші болады: «Ибн Зубәйір бір жыл бойы ораза ұстайды. Кейбір күндері ауыз ашпаған қалпы бірнеше күн қатарынан ауыз бекіткен. Түнгі намаздарды да жібермейтін. Әрі көбіне құптан намазынан кейін Құранды хатым ететін. Хажжаж оның бұл амалдарына қарамастан «үмбеттің ең жаманы» деген желеумен ағаш басына асқан. Абдулла ибн Омардың: «Уаллаһи, ең нашары сендей болған бұл үмбет, шынымен де ең қайырлы үмбет» деген сөзі Хажжаждың іс-әрекетіне жауап, әрі уәж айтқандай.

3. Әзірет Әсманың «Затуннитақайн» (қос маталы) лақабы Расулалла (с.а.с.) тарапынан берілген. Һижретке әзірлік уақытында түйеге жол азықтарын артып, біршама заттардың (жол азығы) бірге байлануы керек болған. Уақыттың аздығына байланысты Әсма (р.а.) ойлана келе, беліндегі матасын екіге бөліп, жартысымен жүкті байлап, екінші бөлігін қайтадан беліне байлаған. Оның пысықтығы мен даналығына куә болған Алла елшісі (с.а.с.) ризашылығын білдіре отырып «қос маталы» деген лақабын берген. Әсма анамыздың Хажжажбен жолығу сәтінде осы есімді зікір етуінің себебі, Хажжаж ибн Зубәйірді (р.а.) қорлап, тіл тигізу кезінде осы сөзді «Ибн Затуннитақайын» деп айтқандығынан.

Әзірет Әбу Бәкір Сыддықтың қызы, «Затуннитақайн» атанған Әсма анамыздың батырлығы мен қайсарлығының алдында қайран қалмау, әсте, мүмкін бе?!

4. Хадис Абдулла ибн Зубәйірдің (р.а.) дұрыс жолда екенін, әрі кінәсіз екенін көрсетеді. Ислам ғұламалары да осы мәселеде бір ауыздан келіскен. Ол халифалығын жариялап, өзіне биғат етілгеннен кейін Хажжаж және басқа да әмәуи жақтастары оған қарсы шығып, шейіт болуына себеп болған.

5. Ғұламалар осы хадиске сүйене отырып, қабірдегілерге сәлем берудің, мұның үш рет қайталануын, әрі жақсылықтарын еске алудың мұстахаб екеніне үкім берген.

Хажжаж

١ عَنْ الزُّبَيْرِ بْنِ عَدِيِّ قَالَ: دَخَلْنَا عَلَى أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ  فَشَكَوْنَا إِلَيْهِ مَا نَلْقَى مِنَ الْحَجَّاجِ. فَقَالَ: اِصْبِرُوا، فَإِنَّهُ لَا يَأْتِي عَلَيْكُمْ زَمَانٌ إِلَّا وَالَّذِي بَعْدَهُ شَرٌّ مِنْهُ حَتَّى تَلْقَوْا رَبَّكُمْ. سَمِعْتُ هَذَا مِنْ نَبِيِّكُمْ . أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ وَالتِّرْمِذِيُّ.

1. (4822) Зубәйір ибн Ади (р.а.) айтады: «Әнәс ибн Мәликке (р.а.) барып, Хажжаждың бізге жасағанын айтып шағымдандық. Ол: «Сабыр етіңдер! Өйткені сондай бір күндерге куә боласыңдар, күн өткен сайын істерің қиындай түседі. Бұл жағдай Раббымызбен қауышқанға дейін жалғасады. Мен мұны Алла елшісінен (с.а.с.) естідім»28 деді.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадисте Хажжаждың зұлымдығы баяндалған. Хажжаж, әмәуи халифаларынан Абдумәлик ибн Мәруан және оның ұлы Уәлид заманында Ирак пен Хорасанда уәли қызметін жасаған. Ол өзінің ұрда-жық, қатал мінезімен «залым» лақабын алған. Хажжаж өзі Тайфтық әрі Бәни Сақиф тайпасынан шыққан. Сол себепті Сақафи деген аты да бар. Һижри 75 жылы 54 жасында дүниеден озған. Шағби оның мізбақпас мінезі жайында мынадай маңызды ақпаратты жазады: «Әзірет Омар және өзінен кейін келгендер, қарсы келген адамды ұстап, сәлдесін шешіп, халықтың алдына шығаратын. Бұл жағдай Зиядқа дейін жалғасты. Ал Зияд қылмыс істегендерге қамшымен дүре соғу жазасын енгізді. Уақыт өте келе Мусғаб ибн Зубәйір сақалын да қырып алып тастау жазасын қосты. Бишр ибн Мәруан, қылмыс істеген адамның қолына шеге қағу жазасын бекітті. Ал Хажжаж билік басына келген кезде: «Осы аталған жазалар (шынайылықтан ұзақ) көңіл көтеру ғана!» – деп, қылышпен басын алу жазасын заңдастырды». Келесі хадисте Хажжаждың қылышпен өлтіру жазасымен жазаланғандардың саны 120 мыңға жеткен.

2. Хадисте әр күн өткен сайын жағдайдың қиындай түсетіні және кез болған тығырықтан шығар жолдың сабыр ету екені сөз етілген. Ибн Мәсғудтың былай деп айтқаны риуаят етілген: «Кешегі күн – бүгіннен қайырлы, бүгін – ертеңгі күннен қайырлы болады. Әрі осы үрдіс қияметке дейін жалғасатын болады».

Ибн Баттал айтады: «Бұл хадис – Расулалла пайғамбарлығының дәлелдерінің бірі, мұғжизасы. Себебі үмбет халінің күн өткен сайын нашарлайтыны жайында хабар берген. Ал бұл болса ғайыпқа байланысты нәрсе, оймен, болжаммен долбарлауға келмейтін дүние. Тек уахи арқылы ғана білдірмек.

Хадисте әр атқан жаңа күннің әрбір өткен күнге қарағанда нашарлай түсетіні белгілі бір қағидаға салынып айтылған. Дегенмен уақыт өткен сайын адам жағдайының жақсаруы байқалады. Бұл – ақылға салса бір-біріне қарама-қайшы дүниелердей. Мысалы, Омар ибн Абдулазиз Хажжаждан кейін билік басына келген, десек те оның халифалығының тұсында ел жағдайы жақсарып, әжептәуір оңалған. Тіпті сол уақыттарда жамандық атаулының барын айтудың өзі мүмкін емес. Осы мәселені назарға алған Хасан Басри хадистің үкімін «әксәр» және «ағләб» жағдайына байланысты деп пайымдаған. Хажжаждан кейін Омар ибн Абдулазиздің келуі жайында сұрақ қойылғанда: «Адамдарға бір ара үзіліс керек еді!» – деп жауап берген.

Сөз етілген осы бір түйіткілді мәселеге кейбір ғалымдар: «Тафдил» сөзінің айтылу мақсаты – ғасырлар жиынтығын ғасырлар жиынтығынан абзал ету. Өйткені Хажжаж ғасырында сахабалардың көбі тірі еді. Ал Омар ибн Абдулазиздың ғасырында, олардың саны азайды. Сахабалардың заманы өзінен кейін келген ғасырлардан әлдеқайда қайырлы. Оның үстіне «Ғасырлардың ең қайырлысы – менің ғасырым. Осыдан кейінгі ғасырлар бұл ғасырдың ізімен жүреді» деген хадис жоғарыда айтқан ойды қуаттайды. Осы тұста мына хадисті айта кету керек: «Асхабым – үмбетiмнің кепілі. Асхабым кететін болса, уәде етілген (фитналар) үмбетімнің басына келетін болады». Ибн Хажардың ибн Мәсғудтан жеткізген хадисте осы мәселе егжей-тегжейлі жазылған: «Күн өткен сайын жамандыққа толы күндер көбейе бастайды. Бұл жағдай қияметке дейін жалғасатын болады. Мен мұнда келешекте келетін тұрмыс-тіршілік қиыншылықтарын меңзеп тұрған жоқпын. Хадисте бұл мәселе сөз етілмеген. Дегенмен ілім тұрғысынан алғанда әрбір атқан жаңа күн уақыт өткен сайын қу моладай құлази бермек. Ғалымдар кеткен сайын, адамдар білгеннен жаңыла бастайды. Жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюды доғаратын болады. Міне, осыдан соң құрдымға қарай бет алады». Ибн Мәсғудтың басқа бір тізбекпен жеткен рияуатында былай делінген. «...Біз берекетке толы жылда өмір сүрдік, (алайда) мен мұны меңзеп тұрғаным жоқ. Айтпағым, ғұламалардың азаюы». Басқа хадисте: «...Сендер уақыт өткен сайын қиын күндерге душар боласыңдар. Алайда бұл қиындықтарды басшыларыңның жаман болуымен байланыстырмаймын. Алайда бұл қиындықтар ғалымдар мен фақиһтарға байланысты болады. Олар өмірден озады, бірақ сендер олардың орнына жаңасын таба алмайсыңдар. Олардың орнына өз ойларымен пәтуа беретін жандар келеді». Бұл хадистің басқа нұсқасында: «..Мен бұл сөздермен жаңбырдың мол жауып немесе құрғақшылық болумен байланыстырмаймын. Айтпағым – ғалымдардың азаюы, өмірден өтуі. Олардың орнына өз ойларымен пәтуа беретін қауым келеді. Міне, осылар Исламды құртып-тынатын болады» делінген.

Дәжжалдан кейін Иса (а.с.) пайғамбардың келу оқиғасы да осы хадиске қарама-қайшы мағынада. Әйтсе де, Қирмани бұл мәтіндегі бұлыңғырлыққа мынадай түсіндірме берген: «Хадистегі айтылмақ болған ой – әзірет Исадан кейін орнайтын заман мерзімі. Шындығында, пайғамбарлар дәуірінде (қайғы-қасіретке толы) жаманшылық жоқ».

Ибн Хиббан «Жер жүзін зұлымдық жайлағаннан кейін әділеттің қайта орнауына себеп болатын Мәһди жайындағы хадистерді назарға алып, Әнәс хадисін жалпы үкімімен алмау керек» – деп, дәлел ретінде ұсынған. Алайда мен талқылап отырған хадис тәпсірінде жарамды болған және ибн Мәсғудтан келген жазбаны, Даримидің Муснәдінде хасан тізбегі бойынша келген риуаяттан таптым. Ол жерде: «Сендер үшін әрбір келген жаңа жыл, былтырғысынан қиындай түседі. Алайда мен бұл сөзіммен тек бір жылды ғана меңзеп тұрғаным жоқ» (делінген).

٢ وَعَنْ اِبْنِ عُمَرَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : فِي ثَقِيفٍ كَذَّابٌ وَمُبِيرٌ. أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

2. (4823) Ибн Омар (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Сақифтен бір өтірікші әрі залым адам шығады»29.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадис – №4821 хадистің бір бөлігі. Хадистің түсіндірмесі кеңінен баяндалғандықтан осы тұста екі мәселеге тоқталамыз:

1) Мүбир: Құртушы, жоюшы мағынасына келсе де, «залым» деп аудардық. Өйткені құрту, жою сынды іс-әрекеттері залымдар жасайды. Әрі бұл сөзбен меңзелген адам – Хажжаж, әрі үмбет оған «залым» деген айдар таққан.

2) Өтірікші сөзін Мухтар ибн Әбу Убәйд әс-Сақафиға бағыттаған. Бұл адам әзірет Хусейіннің шейіт етілуінен кейін ортаға шыққан, халқы оның кегін алуға шақырған. Оның жыландай жиырылған жымысқы пиғылы барлық адамдарды өзінің сөзіне үйіріп, билікті қолына алу болған. Әрі өз ниетін іске асыру үшін неше түрлі қитұрқы әрекетке барған. Оның әкесі үлкен сахабалардан болған. Һижрет жылында дүниеге келген Мухтардың сұхбаты да, риуаяты да жоқ. Абдулла ибн Исмет жайында: «Бұл – Расулалланың «Сақифтен бір өтірікші шығады...» деген хадисi арқылы хабар берген өтірікшісі», – дейді. Бұған дейін ілім, парасаттылық, ізгілік сынды қасиеттерімен мәшһүр еді. Оның бұл халі Абдулла ибн Зубәйірді тәрк еткенге дейін жалғасты. Осыдан кейін барып, әуел баста көздеген пиғылы жалпақ жұртқа жария болды. Билікті өз қолына алуды талап етіп, қате сенімін, жөнсіз ойларын айтып, құлқынның қалағанын сұрады. Осылайша, дінге қарама-қайшы түсініктері анықтала бастады. Тіпті өзіне Жәбірейілдің уахи түсіретінін де айтып даурықты. Ол һижри 62 жылы қайтыс болғанға дейін осы әрекетінен танбады.

٣ وَعَنْ هِشَامِ بْنِ حِسَانِ قَالَ: أُحْصِيَ مَا قَتَلَ الْحَجَّاجُ صَبْرًا فَوُجِدَ مِائَةُ أَلْفٍ وَعِشْرُونَ أَلْفًا. أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

3. (4824) Хишам ибн Хисан айтады: «Хажжаждың үкімімен өлтірілген адамдардың саны есептелген. Жүз жиырма мың адамға жеткені анықталған»30.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадистегі «сабран» сөзі – өлім; соғыста қолға түскен тұтқындар мен қателік жасағандардың өлтірілуі. Жоғарыдағы хадис Хажжаждың қаншалықты залым адам екенін көрсетеді.

Бәни Мәруан

١ عَنْ سَعِيدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ سَعِيدِ بْنِ الْعَاصَ قَالَ: أَخْبَرَنِي جَدِّي قَالَ: كُنْتُ جَالِسًا مَعَ أَبِي هُرَيْرَةَ  فِي مَسْجِدِ الْمَدِينَةِ وَمَعَنَا مَرْوَانُ. فَقَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ : سَمِعْتُ الصَّادِقَ الْمَصْدُوقَ  يَقُولُ: هَلَكَةُ أُمَّتِي عَلَى يَدَيْ أُغَيْلِمَةٍ مِنْ قُرَيْشٍ. قَالَ مَرْوَانُ: لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ؛ فَقَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ: لَوْ شِئْتُ أَنْ أَقُولَ فُلَانُ وَفُلَانُ لَفَعَلْتُ. قَالَ سَعِيدٌ رَحِمَهُ اللَّهُ: فَخَرَجْتُ مَعَ جَدِّي إِلَى الشَّامِ حِينَ مَلَكَهُ بَنُو مَرْوَانَ، فَإِذَا رَآهُمْ غِلْمَانًا أَحْدَاثًا قَالَ: عَسَى أَنْ يَكُونَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ عَنَى أَبُو هُرَيْرَةَ . فَقُلْتُ: أَنْتَ أَعْلَمُ. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

1. (4825) Сағид ибн Aмр ибн Сағид ибн әл-Ас айтады: «Атам маған айтқан еді: «Мен Әбу Һурайрамен (р.а.) бірге Мәдина мешітiнде отырған едім. Қасымызда Мәруан да бар. Осы кезде Әбу Һурайра (р.а.): «Мен садық әрі масдуқ болған Расулалланың (с.а.с.) былай айтқанын естідім: «Үмбетiмнің құрдымға кетуі, құрайыштық (ақылы таяз) бір топ жасөспірімнің себебімен орын алады!» Сонда Мәруан: «Алла оларды лағынет етсін!» – деді. Әбу Һурайра: «Егер мен қаласам, пәлен-пәлен деп оларды жеке-жеке аттарына дейін атар едім», – дейді.

Сағид айтады: «Бәни Мәруан қауқарлы кезінде мен атаммен бірге Шамға бардым. Шам елінде оларды жас балаға теңеген біреулер: «Әбу Һурайраның (р.а.) меңзегені осылар болмасын?» – деді. Сонда мен: «Сен жақсырақ білесің» дедім»31.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Тақырып «Мен Алла елішіснен екі қоржын білім алдым. Бірін риуаят етейін. Ал екіншісін риуаят ететін болсам, мойнымды үзерсіңдер» деп айтқан Әбу Һурайраның екінші ілім қоржыны жайында айтайық. Әбу Һурайра Алла елшісінен (с.а.с.) фитналарға қатысты едәуір білім жиған адам, әрі оларды риуаят етуде өте ықтиятты болған. Бұл риуаят Әбу Һурайраның фитнашылардың есіміне дейін білгенін баян етеді.

2. Хадисте айтылған «уғайлимә» – «ғилм» сөзінің исм тасғири (бала/балақай). Ғилә сөзі – «ғулам» сөзінің көпше түрі. Ғулам деп балиғат жасына жетпеген балаға айтылады. Алайда ибн Хажар балиғат жасына жеткен болып, бірақ ақылы толып, алыс-жақынды айыра алмаған, діни мәселелерді түсіне алмайтын балаға да ғулам немесе сәби деп айтылатынын жазған. «Өйткені Бәни Умәйя халифаларының барлығы балиғатқа толмай халифа болмаған. Тіпті кеңес алқаларында да балиғатқа толмаған жігіт жоқ. Олай болса хадисте айтылған «уғайлима» сөзінің астарында халифалыққа отырған адамдардың бұрыс жолға түсуіне себеп болған балалары меңзелген».

3. Хадистегі «үмбет» сөзі қияметке дейін келетін үмбетті меңземеген. Тек сол ғасырдағы үмбетке қатысты айтылған.

Бұл хадисті жақсы түсіну үшін Әбу Һурайраның Әбу Шәйбадан келген марфуғ риуаятын жазып өтсек: «Балалардың билік жүргізуінен Аллаға сиынамын». Сонда «Балалардың билік жүргізуі дегенді қалай түсінеміз?» – деген сұрақ қойылып, ол сұраққа мынадай жауап айтылған: «Егер оларға итағат ететін болсаңдар, (діндеріңде) құрдымға кетесіңдер. Ал егер оларға қарсы (пікір) айтатын болсаңдар, өздерің құрдымға кетесіңдер. Не мал-мүліктеріңді алады, не жандарыңды алады немесе екеуін де алады. Ибн Әбу Шәйба Әбу Һурайраға қатысты мына риуаятты жазып қалдырған: «Әбу Һурайра базар ішін аралап жүріп: «Аллаһым маған алпыс жасты да, балалардың билік жүргізуін де көрсетпе» – деп, дұға ететін болған.

Ибн Хажар айтады: «Бұл риуаятта балалар (қартайып) алпыс жасқа таяғанда бар билікті қолына алуға қауқарлы болатыны сөз етілген. Оның үстіне Язид ибн Муғауия алпыс жасында халифа атанып, алпыс төрт жасына дейін билік жүргізген. Әбу Һурайраның айтқандарын Язидтің өмірі растағандай. Ол басшылықтағы үлкен кісілердің бірсыпырасын жұмыстан шығарып, орнына жас буынды алып келген.

4. Бұл риуаят Әбу Зураның Әбу Һурайрадан риуаят еткен «Халықты құрайыштықтардан мына тайпа құртып-тынады» хадисін бөліп көрсетеді. Себебі хадисте құрайыштықтардың барлығы делінбеген, тек кейбірі екені меңзеліп айтылған. Әрі бұл – жастардың бір бөлігі ғана деген сөз. Жалпы хадистен шығатын мағына: «Жастар билікті талап етіп, осы жолда күресіп, соғысып халықтың жағдайын нашарлатады. Олардың себебінен арты-артынан неше түрлі фитналар орын алады». Шындығында, Алла елшісінің ғайыптан берген хабары шындыққа айналған еді. Расулалла осы сияқты мәселелерден туындаған фитналар қаулағанда кері шегінуге кеңес берген. Ибн Хажар мұны «Олармен соғыспау, олармен алыспау, дінін фитнадан аман сақтау» деп түсіндіріп «Бұл хадистен, күнә-қылмыс атаулы жария түрде жасалған ортадан көшіп кету мустахаб деген үкім шығарылған», – дейді. Имам Mәлик: «бір жерде жаманшылық жария түрде жасалатын болса, ол мекен тәрк етілу керек» деп, үкім шығарған.

5. Ибн Баттал былай деген: «Бұл хадисте басшы залым болса да оған қарсы келмеу керек екеніне дәлел бар. Өйткені Алла елшісі (с.а.с.) Әбу Һурайраға олардың есімін және әкелерінің есімін айтып кеткен. Әрі үмбеттің құрдымға кетуі сол басшылардың қолымен жасалатынына қарамастан, оларға қарсы келмеуге шақырған. Себебі қарсы келу, бүлік шығару дүниені төңкеруге апарып, тіпті одан да сойқан болатыны меңзелген. Осылайша екі жамандықтың қайсысының залал-зияны аз болса, соны таңдау кеңес етілген».

Ибн Хажар сөз соныңда былай дейді: «Негізінде, өз балалары болғанына қарамастан Мәруанның бұл «жасөспірімдерге» лағынет айтуы таңғаларлық дүние. Ибн Хажар, Мәруанның әкесі Хакимнің де лағынет айтқандары жайында Табарани және басқа да кітаптарда риуаят етілгенін жеткізген.

٢ وَعَنْ حُذَيْفَةَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : اُحْصُوا لِي كَمْ يَلْفَظُ بِالْإِسْلَامِ. قُلْنَا: يَا رَسُولَ اللَّهِ! أَتَخَافُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ مَا بَيْنَ السِّتِّمِائَةِ إِلَى السَّبْعِمِائَةِ؟ قَالَ: إِنَّكُمْ لَا تَدْرُونَ، لَعَلَّكُمْ أَنْ تُبْتَلُوا. قَالَ: فَابْتُلِينَا حَتَّى جَعَلَ الرَّجُلُ مِنَّا لَا يُصَلِّي إِلَّا سِرًّا. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ.

2. (4826) әзірет Хузайфа (р.а.) айтады: «(Бір күні) Расулалла (с.а.с.): «Маған Исламды қабылдаған адамның саны қанша екенін санап айтасыңдар ма?» – деді, сонда біз: «Уа, Расулалла! Біздің санымыз алты-жеті жүзге жеткеніне қарамастан, бізге бола уайымдап тұрсыз ба?» – дедік. «Сендер білмейсіңдер, (көптіктеріңе қарамастан бәрің бірдей) сыналуларың мүмкін!» – деді. Айқандай-ақ, сыналдық, тіпті арамызда намазын жасырын түрде оқығандар болды»32.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадисте мұсылмандардың саны сөз етілген. Алла елшісінің (с.а.с.) ел тыныш, жұрт аманда мұсылмандардың санын санаққа алуды бұйырғаны айтылған. Хадистің Бұхариден жеткен нұсқасында: «санап айтыңдар» деп емес اُكْتُبُوا «жазыңдар!» деп келген. Демек, әр адамның есіміне дейін жазып, санақ жүргізген болуы да ықтимал. Хұдайбия келісіміне байланысты риуаяттарда мұсылмандардың саны 1500-1300 аралығында болған. Бұхаридің басқа риуаятында «Мұһажирлердің сегізден бірін Әсләм тайпасынан болғандар құрағаны» айтылған. Осыны негізге ала отырып Мұһажирлердің санының қанша екенін айтуға тырысқан ибн Хажар Уақидидің бір риуаятында Әсләмдықтардың 100 кісі болғанын, ал мұһажирлердің 800 екенін жеткізеді.

2. Хузайфаның (р.а.) сөз еткен сынағы, емтиханы қашан болды? Бұл мәселе ғалымдарды әртүрлі пайымдар айтуға итермелеген:

• Ибнут-тин, мұның Хандақ орын қазу кезінде орын алғанын айтқан.

• Даууди болса, мынадай оқиғаның болғанын алға тартқан: «Мұсылмандар Хұдайбияда болғанда осы сынақ орын алған. Өйткені олардың саны жайында мың бес жүз немесе мың төрт жүз болғаны дереккөздерде кездеседі».

• Хузайфаның «Сыналдық...» сөзі әзірет Османның халифалығының соңғы жылдарында, Куфа әміршілерінен Уәлид ибн Уқба сияқты адамдардың себебінен туындаған оқиғаларға ишарат етілген болуы мүмкін. Олар өз заманында намаздарын кешіктіріп оқыған немесе әмір етілген дәрежеде орындамаған. Осы себепті кейбір адамдар намаздарын жеке-жалғыз және жасырын оқыған. Уақыт өте келе фитнаның шығу қаупінен мешітте жамағатпен оқыған.

• Мынадай пікір айтқандар да бар: «Бұл қорқу халі әзірет Османнің сапар намазын төрт рәкат еткен кезінде болған. Өйткені олар ескерту алып қалармыз деген қорқынышпен намаздарын екі рәкат етіп жасырын оқитын».

• «Бұл әзірет Осман шейіт етілген сарайда орын алған» деп айтқандар бар. Алайда ибн Хажар «Ол уақытта Хузайфа (р.а.) Мәдинада емес еді» дейді және мұның жаңсақ екенін айтқан.

• «Бұл хадисте Расулалланың болшақтан хабар беру мұғжизасы бар. Оның үстіне Хузайфадан кейін Хажжаж және басқа басшылардың дәуірінде мұсылман жұртшылығы неше түрлі қиыншылықтарды бастан өткерген».

٣ وَفِي أُخْرَى لَهُمَا عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَيَرِدَنَّ عَلَى حَوْضِي أَقْوَامٌ فَيُخْتَلَجُونَ. فَأَقُولُ: أَصْحَابِي. فَيُقَالُ: إِنَّكَ لَا تَدْرِي مَا أَحْدَثُوا بَعْدَكَ.

3. (4827) Сахихайнда келген Хузайфадан (р.а.) жеткен бір риуаятта былай делінген: «(Қиямет күні) хауз кәусарыма бір жамағат келгенде, олар ол жерден ұзақтатылады. Сонда мен «Олар менің асхабым» деп айтамын. Бірақ «Сен олардың ту сыртыңнан не істегенін білмейсің» – деп айтылады»33.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл риуаятта асхабтың бір бөлігі Расулалладан кейін рухани құлдырайтыны сөз етілген. Қабиса: «Бұлар әзірет Әбу Бәкір заманында діннен безіп, әзірет Әбу Бәкірмен соғысып, күпірлік үстінде өлтіріледі» деген. Алайда Хаттаби айтады: «Сахабалардан ешқайсысы дінбұзар болмаған. Діннен безгендер – дінде нәсіптері болмаған, дөрекі бәдәуилер. Ал осы адамдардың жасағанын сахабаларға телу дұрыс емес». Хаттаби хадистің басқа нұсқаларын негізге ала отырып, берілген үкімге қатысты اُصَيْحَابي «азғантай асхабым» деген сөзін дәлел етіп: «Олардың санының тым аздығына байланысты осы сөз қолданылған» деген. Ал басқа ғалымдар бұл мәселеге әртүрлі пайымдар айтқан.

• «Бұл заһири күпір. Алайда мақсат етілген өзіне бет бұрған үмбет емес, шақыртуының қатарында болған (уммәтуд-дағуа)» деп айтқандар да бар.

• Ибнут-Тин: «Бұлар екі жүзділер немесе үлкен күнә істегендер болуы мүмкін» деген.

• Кейбіреулер: «Бұлар өлімнен қорқып, мол дүниені қарпып қалу ниетімен Исламды қабылдаған дөрекі бәдәуилер» деген.

• Даууди: «Үлкен күнә жасағандардың, бидғатқа кіргендердің осы топтың қатарында болуы әбден мүмкін» деген.

• Нәуәуи айтады: «Бұлар екі жүзділер, дінбұзарлар».

• Мынадай да пікір айтылған: «Оларда қандай да бір белгінің болуы шарт емес. Мұсылман деп танылғандықтан олар да шақыртылады».

• «Олар – Исламда қайтыс болған үлкен күнәлар мен бидғаттар асхабы. Дегенмен олардың нақты тозақтық екені айтылмайды. Себебі жаза ретінде Хауыздан ұзақтатылып, артынша Алланың мейірімімен қауышуы мүмкін».

• Олардың маңдайы мен бет-қолының нұрлануы, ол Алла елшісінің (с.а.с.) ғасырласы болсын, не одан кейінгі үмбеті болсын ардақты Пайғамбардың (с.а.с.) сол белгілерге қарап тануына кедергі емес.

• Ияд, әл-Бажи және біршама ғалымдар хадистің рауиі Қабисаның «Бұлар – Алла елшісінен (с.а.с.) кейін діннен шыққандар» деген пікірін басқа пікірлерге қарағанда орынды деп тапқан. Алла елшісінің оларды тануы үшін денелерінде қандай да бір мұсылманға тән белгінің болуы шарт емес. Өйткені бұл белгі – мұсылманның амалын көрсетіп тұратын иләһи сый. Ал дінбұзардың амалы болмайды. Олай болса Расулалланың оларды тануы дінбұзарлық амалдарын жасамай тұрып бойларында болған белгіге қарап емес, амалдарына қарап таниды. Әрі Алла елшісінің ғасырында өмір сүрген мұнафықтардың бұл қатарға кіруі де әбден мүмкін. Шапағат хадисінде «Бұл үмбет араларында екі жүзділері өмір сүрумен өз ағынын жалғастырады». Яғни, олардың өздерін ерекшелейтін белгілері болмастан, махшарда көппен бірге тіріледі, бірақ олардың кім екені білініп тұрады. Кім оларды бейнесіне қарап танитын болса, жалған дүниедегі халімен оған дауыстап шақырып, кім екенін көпке мәлім етеді.

Бидғат халқының ол ортаға кіруі жайында: «Алла елшісі (с.а.с.) олардың өзінен кейін бидғаттар жасағанына қарамастан оларға «Асхабым» деп айтуы ықтималдылық жағынан алыс. Мәтіндегі бұл қарама-қайшылыққа «сұхбат» сөзінің жалпы мағынасы негізге алына отырып жауап берілген.

٤ وَعَنْ الْمُسَيَّبِ بْنِ رَافِعٍ قَالَ: لَقِيتُ الْبَرَاءَ بْنَ عَازِبٍ . فَقُلْتُ: طُوبَى لَكَ، صَحِبْتَ رَسُولَ اللَّهِ ، وَبَايَعْتَهُ تَحْتَ الشَّجَرَةِ. فَقَالَ: يَا ابْنَ أَخِي إِنَّكَ لَا تَدْرِي مَا أَحْدَثْنَاهُ بَعْدَهُ. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

4. (4828) Мусайяб ибн Рафиғ айтады: «Бәра ибн Азибқа (р.а.) кез болып: «Қандай бақыттысың! Расулалламен (с.а.с.) сұхбаттасу құрметіне қол жеткіздің. Оған (Хұдайбия жерінде) ағаш астында биғат еттің!» – дедім. Сонда ол маған былай жауап берді: «Уа, бауырымның баласы! Сен біздің одан кейін не жасағанымызды білмейсің»34.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадис табиғиннің сахабаларға қызығуын баян етіп, Алла елшісін көрудің қандай бақыт екенін аңғартады. Сахабаның жауап бергенде қарапайымдылықтан танбай, өзінің табиғиндерден артықшылығын, қол жеткізген үлкен мәртебесін айтып мақтанбай, басынан өткен кейбір оқиғаларға бола алаңдап, нәтижесіне уайым еткенін көрсеткен.

Сахаба және фитна

Фитнаға байланысты осы бөлімді қорытындылай келе, сахабалардың фитнаға қатысты әрекеттері мен фитна оқиғаларының хикметі жайлы баяндалады.

Сахабалардың фитна кезіндегі амал-қарекеті

Алла елшісінің (с.а.с.) келешек жайында сөз қозғап, айтып кеткен фитналар сонау сахабалар дәуірінде тайға таңба басқандай анықтала бастаған. Әзірет Омар шейіт болғаннан кейін тамыр ала бастаған бұл әрекеттер жалғаса келе әзірет Османның шейіт етіліп «Әл-фитнатул-кубра» оқиғасымен тұтасқан. Ал көптеген мұсылманның қанының төгілуіне себеп болған Жәмәл, Нәхреван, Сыффин оқиғалары осы фитнаға тікелей байланысты. Дегенмен біз мұнда аталған фитналарды толықтай баян етпейміз. Тек тақырыптың төңірегінде бізге пайдалы әрі ғибратқа толы тұстарын қысқаша баяндаймыз.

1. Фитналардың туындауына Сахабалар себеп болмады

Сахабалар заманында дүрмекті оқиғаларды сөз еткенде фитна мәселесінде сахабалардың аты анық айтылмаған. Оқиғаларды жіті зерттеп оқымағандықтан сахабалар жайында қате пікірлер мен жалған пайымдар адам ойын сан-саққа ұшыратады. Шындығында, бүлік отының тұтануына сахабалардың, ешқандай байланысы жоқ. Тек олардың сыртынан пыш-пыш сөз сөйлеп, қитұрқылыққа барған екі жүзділердің әрекетінің нәтижесінде, еш нәрседен хабарсыз Алла елшісінің асхабы өздерін қаулаған өрттің ішінен тапқан.

Белгілі бір уақыт аралығында Ислам мемлекетінің басып алған жерлері мен жеңістер Мысыр, Иран, Сирия сынды көптеген елдердегі жүйе және биліктің ауысуы салдарынан біршама адамдар өздерінің жеке мүдделерінен айырылған. Іштеріне қазанның көбігіндей кек толған осындай адамдар мемлекетке тікелей қарсы тұруға қауқары жетпейтінін біліп, ескеріп, мұсылман жұртшылығын іштей ірітіп, салиқалы құлдарды бір-біріне жау еткен. Исламның берекесін бұзуға осылай білек түре кіріскен.

Сол уақыттарда Ислам жауларының жасаған айла-тәсілдерінің нәтижесінде ортаға шыққан оқиғаларды саралап, қорытындылаудың пайдасы зор. Асхабтың фитна сынды оқиғаларға араласуының астарында көптеген күрмеуі қиын күрделі, мәселелер жатқан еді. Ақиқатында, олар тау селіндей бүлікке өздерінің қалау-ықтиярынсыз кіріскен және өзгелердің күштеуінің нәтижесінде амалсыз барған.

Бүлік шығарғандар: Ислам халифалығы билігі орнаған елдерде сән-салтанаты мен үстемдігінен айырылған беделді тұлғалардың әрекеті. Фитналар мәселесінің артында түрлі құйтырқы қимылдарды ойластырған Абдулла ибн Сәбә артында жасырын яһудидың тұрғанын білу біршама мәселенің басын ашады.

Сонымен Абдулла ибн Сәбә кім? Оның шыққан тегіне зер салсақ, ол – әзірет Осман тегіне туыс адамдардың бірі. Оның себебінен туындаған фитнаның ұшқыны бұл ғасырға да зиянын тигізуде десек артық айтқандық емес. Ол туралы үлкен ғалым Табаридің ұсынған көлемді мағлұматта жазылған мәтінді толықтай баяндасақ: «Абдулла ибн Сәбә «Сан» өлкесінің яһудиі еді. Ал анасы қара түсті нәсілден. Ол әзірет Османның халифалығы тұсында уақытша мұсылмандықты қабылдаған. Алайда ол сол уақыттың өзінде Ислам қалаларын аралап халықтың таным-түсінігін, Ислам жайлы ойларын өзгертуге тырысқан. Хижаз елінен бастау алған оның жымысқы әрекеті Куфа, Шам өлкелеріне дейін жалғасты. Әйтсе де, Шам елінің халқы оның айтқандарына құлақ аспады, тіпті бүлікшілікке негізделген ойларын бетіне басып елден алыстатты.

Ибн Сәбә Шам елінен кеткеннен кейін Мысыр жеріне табан тіреді. Осы жерде біршама уақыт тұрақтап, жымысқы ойларын жүзеге асыруға талпынды. Оның Мысыр халқына айтқан бір сөзінде: «Әзірет Исаның қайтып келетініне иман етіп, әзірет Мұхаммедтің қайтып келетінін жоққа шығарғандар қателеседі. Алла тағала Құранда «(Уа, Мұхаммед!) Саған Құранды (оқуды, басшылыққа алуды һәм адамзатқа жеткізуді) парыз қылған Алла сені қайтар жеріңе (яғни, кезінде тәрк етуге мәжбүр болған қасиетті Меккеге), сөзсіз, (айқын жеңіспен) қайтарады»35 делінген. Демек, әзірет Мұхаммедтің қайтып оралуы әзірет Исадан да жақын-дүр».

Табариден жеткен деректерді осы жерден тоқтата тұрып, мына бір мәліметпен бөліссек. Бұл аят һижрет уақытында уахи етілген. Дәххактан жеткен риуаят бойынша, Алла елшісі (с.а.с.) Меккеден Мәдинаға бағыт алғанда «әл-Жухфа» деген жерге келгенде, Меккені тәрк еткенін іштей уайым етіп, туған жеріне деген сезімі толқып сала береді. Алла тағала ардақты Елшісін жұбату мақсатында бір аят түсіріп, осы қасиетті топыраққа қайтып оралатыны жайында хабар берген.

Енді қайтадан Табаридің сөзіне кезек берейік: «Ибн Сәбәнің айтқан сөздерін дұрыс деп қабылдаған Мысыр халқы Алла елшісінің қайтып оралатынына іштей иланды. Бұл тақырып аясында неше түрлі қарама-қайшы пікірлер де айтылды. Ибн Сәбә да өзінің насихатын тоқтатпай, басқа да жымысқы ойларын таратуды жалғастырды. Әрі ол: «Осы уақытқа дейін мыңдаған пайғамбар келді, кетті. Әр пайғамбардың артында мирасқоры бар. Али де әзірет Мұхаммедтің мирасқоры» – деді.Тіпті өзінің сөзін халық арасына тарата келе: «Әзірет Мұхаммед Хатамул-Әнбия. Ал әзірет Али болса, Хатамул-Асфия» деп айды аспаннан бір-ақ шығарды. Осы мазмұндағы елді ішінен ірітетін сөздерін қарша боратып: «Расулалланың (с.а.с.) мирасқорына доңайбат көрсетіп, үмбет билігін қолына алған және ардақты Пайғамбардың өсиетін орындамаған адамнан асқан қандай залым болуы мүмкін?» – деді.

Осындай санаға селкеу түсіретін түрлі ойларын көпшіліктің арасына таратқаннан кейін (жақын-жұрағатына) былай деп сөз сөйледі: «Осман халифалыққа лайықты түрде келмеді. Алла елшісінің (с.а.с.) мирасқорлары алаңда. Қанеки, адамдар бұл істі қолға алайық, оянайық. Осы мақсатта амр бил-мағруғ уә нәһи анил-мункар сөздеріне амал етіп, ақысыз жерге бас сұққандарды (билік басындағыларды) орнына қояйық...»

Осыдан кейін санаулы адамдарды әр тарапқа бөліп, бүлікшілерін әр елді мекенге таратты. Әрі жансыздарымен жиі хат алмасып, жүйелі түрде әрекет етіп, өлкелердегі адамдардың жағдайынан ауық-ауық хабардар болып отырды. Тіпті бұл қимылдың салқыны Ислам ошағы – Мәдинаға дейін жетті. Ислам елінің шаңырағы шайқалуын қалаған бұл бүлікшілердің таратқан өсек-аяңын естіген әр өлкенің халқы, өзге қалаларда болып жатқан толқыныстар мен бейберекетсіздіктерден хабардар болып: «Аллаға шүкір, басқа елді мекендегі бәле-жаладан аман-есенбіз, аманшылықтамыз», – деді. Мәдинаға да әр тараптан осындай ақпарлар ағылып келіп тұрды. Олар да осындай хабарларды естіп: «Құдайға шүкір, өзге елдердің тыныштығы кетіп, берекесі қашқанда біздің елдің жай-күйі жақсы» – деп, өз жағдайларына шүкіршілік етіп, жайбарақат өмір сүрді.

Мәдинадағы жағдайға куә болған Мұхаммед пен Талха әзірет Османға барып: «Уа, мүминдердің Әміршісі! Халықтың тыныштығы кете бастағаны жайында хабарлар сізге жітті ме?» – деді. Әзірет Осман «Жоқ, маған олардың сау-саламатта екені ғана мәлім» дегенде, олар өздеріндегі хабарларды ел әміршісіне естіртті. Сонда әзірет Осман: «Сендер менің көмекшілерім және мұсылман жұртшылығының жанашырларысыңдар, қанеки, айтыңдаршы, қайткенім дұрыс?» – дейді. «Біздің ұсынысымыз, сенімді адамдарыңызды әр аймаққа жіберіп, жағдайды бақылап, нақты хабар алдырғаныңыз жөн», – деді.

Бақылаушы алқа

Әзірет Осман ақылдаса келе бақылаушы алқа құрып, Куфа, Басра Мысыр, Шам сияқты өлкелерге адам жібереді. Ташра халқына арнап мынадай хабарландыруды да жолдады: «Мен әр жылы қажылық маусымында уәлилеріммен жолықтым. Билікке келгелі бері үмбетті жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыюды да негізгі қағида етіп алуын бұйырдым. Осы уақытқа дейін маған жеткен хабарларда ақысы кеткендер ақысын алған. Уәлилеріме жеткені болса, ақысы кеткендер ақысын алмаған екен. Не мен, не менің отбасым қызметімде өзіме тиесіліден артық үлесті алуға құқылы емеспін. Әрқандай бір жөнсіздік тіркелетін болса, тәртіпке салынсын. Мәдина халқы маған адамдардың бір бөлігі ешқандай кінәсіз қорлық көріп жатқанын айтты. Кімде-кім біздің көзіміз бен құлағымыз жетпеген жерде қорлық көріп, зұлымдыққа ұшыраса немесе осындай түсінікпен жүрген болса, қажылық маусымында Мәдинаға келсін, ақысын менен немесе қол астымдағылардан алсын не болмаса бәріне кешіріммен қарасын. Себебі Алла Тағала кешіргендерді үлкен сыйлықпен марапаттайды». Бұл хат Ташра халқына оқытылған кезде, жыламаған адам қалмады. Халық әзірет Османға дұға жасап, жақсылық тіледі».

Уәлилермен кеңес

Әзірет Осман тек мұнымен ғана шектелмей, кеңесу мақсатында уәзірлерін кеңсеге шақырды. Абдулла ибн Амир, Муғауия, Абдулла ибн Сағд (р.а.) сынды тұлғалар келді. Бұл жиында Сағид ибн әл-Ас және Амр да бар еді. Табариден жеткен деректе: «Әзірет Осман (уәлилерге): «Қанеки, айтыңдар, бұл неғылған шағымдар, хабарлар. Бұған сену мен үшін қиынға соқса да, басқалары оңай көне салады» – деді. Сонда Уәлилер: «Біз саған халықтың жай-күйін хабарлаймыз. Бақылаушыларды жібердіңіз, олар да сізге хабар алып келеді. Халықта ешқандай да шағым жоқ. Аллаға ант етейік, (өсек-аяң таратушылар) шындықты айтпайды, дұрыс әрекет етпейді. Ал біз, бұл нәрселерге ешқандай себептерді байланыстыра алмаймыз», – деп жауап берді. Осыған байланысты әзірет Осман «Олай болса не істейік, қандай жол көрсетесіңдер?» – деді. Сағид ибн әл-Ас сөз бастап: «Бұл – ойдан құрастырылған дүние, жасырын түрде ұйымдастырылуда. Маңызды мәжілістерде осы мәселе талқыланып, сөз етілуде» – деді. Әзірет Осман қайтадан сұрақ қойды: «Бұған қарсы не істесек болады?» Сағид ибн әл-Ас: «Бұл адамдарды танып білу керек. Бұл ақпаратты таратқандар өлтірілу қажет» – деді. Абдулла ибн Сағд былай деді: «Адамдарға (материалдық) қажетті нәрселерді бергенде, оларға міндеттелген амалын да істет. Себебі бұл оларды тәрк еткеннен қайырлы». Әзірет Муғауия болса былай деді: «Сен мені уәли етіп тағайындадың, мен де олардың жұмыстарын мойныма алдым. Саған олардан тек қайырлы хабар ғана келді. Екі адам олардың аймағын жақсы біледі». Әзірет Осман оған да: «Қайткеніміз дұрыс? Қандай пікір айтар едің?» – деді. Әзірет Муғауия: «Дұрыс қарым-қатынаста жалғастыра беру керек» – деді. Әзірет Осман: «Ал, сен не дейсің Амр?» – деді. Сонда Амр өзгеше жауап берді: «Менің байқауымша, сен адамдармен өте жұмсақ сөйлесесің әрі ықылассыз көрінесің. Бұл мінез әзірет Омарда жоқ еді. Мен саған сенен бұрын кеткен екі досыңның жолымен жүруге кеңес берер едім. Қаталдық тынытатын жерде қаталдық таныт, жұмсақтық көрсететін жерде жұмсақ бол. Адамдарға жамандық жасағаннан басқаны білмейтіндермен қатаң сөйлесу керек. Жұмсақтық тек жаны жайсаң, мейірімді адамдарға ғана жасалады. Ал сен болсаң адамдардың бұл екі түрімен бірдей араласасың».

Кеңес аяқталар тұста әзірет Осман орнынан тұрып Аллаға мақтау-мадақ айтып: «Маған айтқандарыңның бәрін тыңдадым. Әр мәселенің өзіне тән есігі бар. Ал бүркеулі бұл есік Алланың белгілеп берген көркем мінез шегарасы – (жұмсақтық), түсіністікпен қарау, санасу» – деді.

Байқағанымыздай, Исламды тамырымен құртып жіберуге бекінгендердің қулық-сұмдығы мен жасаған жымысқы әрекеттерінің алдын алу жолында сахабалар аз қиыншылық көрмеген.

2. Сахабалар бүлік атаулының бел ортасында болмаған

Шын мәнісінде сахабалардың басым көпшілігі фитна атаулыға қатыспаған, барынша аулақ болуға тырысқан. Тек аз бөлігі ғана амалсыз араласуға мәжбүр болған. Тақырыпты кеңінен ашу үшін ибн Сәбәнің әзірет Осман тарапынан ұсынылған Ислам мемлекетінің тыныштығына негізделген жүйені шайқап, жалған ақпараттың таратылып, халифаның шейіт етілуінен кейін болған Жәмәл оқиғасынан бірнеше маңызды мәселені айтып өтсек.

Жәмәл оқиғасы

Әзірет Осман шейіт болғаннан кейін, қылмыскерлердің жазалануы мәселесінде неше түрлі пікірлер нәтижесінде Ислам қоғамы екіге бөлінеді. Бір тарапта әзірет Али, ал екінші тарапта әзірет Айша және әзірет Зубәйір мен әзірет Талха бар.

Әзірет Осман шейіт етілуінен бес күн өткен соң, халифа сайланған әзірет Али Мысыр, Куфа, Басра қалаларынан келген екі мыңдай көтерілісші адамдармен бірге қылымыскерлерді жазалау ісінде асығыстық танытпаған еді.

Ал Меккеде тұрып жатқан әзірет Айша, әзірет Талха және әзірет Зубәйір бастаған біршама мұсылман әзірет Османның өліміне себеп болған адамдардың дереу жазаланғанын қалап, бұл іске өздері араласуға бел буып, Басраға жол тартады.

Әзірет Али олардың Басраға бағыт алғанын естігеннен кейін, арада әрқандай күтпеген оқиғалардың болмауын қадағалап, ортақ шешімге келу мақсатымен, келісім жасасуға Рәбәзәға келеді. Әзірет Айша және жақтастарының Басраға келіп қойғанын естігеннен кейін, Куфа қаласында орналасқан әскермен бірге Басраға қарай жүреді. Табаридің риуаяттарының желісінде екі жамағаттың да бейбіт келісімге келуден басқа ниетінің болмағанын аңғаруға болады. Алайда мұсылмандардың туы жығылып, берекесінің қашуын қалаған бүлікшілер жай жатпай, екі жамағаттың бір-біріне қылыш көтеріп, қырып салуын тілеп, әрекетке көшеді. Нәтижесінде мұсылмандар бір-бірімен қиян-кескі соғысқа кірген.

«Әскер қарама-қарсыға келгенде әзірет Али өз жақтастарының атынан, Айша тарапынан Талха және Зубәйір шығады. Олар өзара біршама мәселеде пікір алмасады. Нәтижесінде бейбіт келісімге келуден басқа оңтайлы шешім көре алмайды. Осылайша екі тарап бейбіт келісіммен әскер орналасқан бөлімшелерге тарқасады. Екі жамағат та бір түнді тыныштықпен өткізеді».

Бүлікшілер бейбіт келісімге іштей наразы

Табари осыдан кейін ибн Сәбә және жақтастары екі жамағаттың арасына түсіп, соғыс отын қалай тұтатқаны жайында баяндайды:

«...Әзірет Османның өліміне себеп болғандар екі тараптың келісімін естіп түні бойы тыпыршып, мазасыз күй кешеді. Өз араларында ақылдаса келе, соғыс отын тұтатуға бел байлайды. Әрі бұл бүлікті бөтен адамға сыр білдірместен атқаруға кіріседі».

Ибн Сәбәнің сөздері

Оқиғаларды оқу барысында назар салу керек нәрсе – яһуди ибн Сәбәнің қайтып оралуы. Ибн Сәбә екі әскер бетпе-бет келмес бұрын, болып жатқан жайттардың ықтималды тұстарын ескеріп, шешімдерін де әзірлеп қойған еді. Ол екі жамағаттың арасына өз адамдарын кіргізіп, әрі онымен шектелмей, шұғыл мәселелерде өзіндік пікірін айтып, әсер ете алатын, қоғамда салмағы бар адамдарды сол ортаға қосқан еді. Ибн Сәбә өз халқына былай деген: «Уа, қауымым! Сендердің бай-бақуатты өмір сүрулерің адамдардың алауыздық ішінде өмір сүрулеріңе тікелей байланысты. Олай болса сендер адамдардың арасына от салыңдар. Әрі бір-біріне тісін қайрап жүргендердің арасына соғыс отын жалындатыңдар. Оларды басқа дүниелермен айналысуына жол бермеңдер. Сендермен бір болған адамдар, сендер қаламайтын нәрселерден (бейбітшіліктен) теріс айналудың және Алланың Алиi мен Зубәйірдi және Талханы әрі солар сияқты ойлағандарды (бір-бірімен соғыстырып) араларын бұзудың маңызды екенін білсін...» Бұл сөздерді естіген жұрт, әскер арасына тарап, бейбіт түрде тарқауына жол бермеуге әрекет етіп, біршама адамды осы нәрселерге сендіруге кіріседі.

Фитнашылар мұсылмандарды бір-біріне айдап салды

Енді қайтадан Табаридің Жәмәл оқиғасы туралы жазғандарының кіріспе бөліміне оралайық. Жоғарыда бүлікшілердің түн қараңғысын жамылып, әрекетке көшкенін айттық. Олар сол түні таң ата әрекетке кірісті. Мудар тайпасында болғандар сол тайпа адамдарына, Рәбия тайпасының адамдары Рәбия тайпасының адамдарына барып, Йемендіктер йемендіктерге барып тарпа бас салып, соғыса кетті. Басралықтар да апыл-ғұпыл естерін жияр-жимас қарсылық көрсетті. Үлкен әскер жатқан орнынан дүр сілкінді. Зубәйір мен Талха Мудардың бетке ұстар азаматтарымен ортаға шықты. Оң қанатқа Абдуррахман ибн әл-Харисті, сол қанатқа Абдуррахман ибн Аттаб ибн Әсидті жіберіп, өздері орталықта қалды. Айналасындағылардан не болып жатқанын сұрады. Олар (Абдулла ибн Сәбәнің адамдары): «Куфалықтар бізге шабуылдады» – деді. Сонда Зубәйір мен Талха: «Түсінікті. Али бейбіт келісімге келу жолында сенімді емес екен. Қан төгіп, арамды адал еткісі келеді екен» – деп, басралықтардың жанына барды.

Басралықтар өздеріне шабуыл жасағандарға тойтарыс беріп, Куфалықтарды қуып шығады. Әзірет Али және Куфалықтар әскердің тынышы кеткенін байқап (Басралықтар орналасқан жерде шыққан дүрсілді естіп), не болып жатқанын сұрастырады. Әуел бастан Куфалықтардың арасына кірген бүлікшілер әзірет Алиге: «Түнда Басралықтар бізге шабуылдады. Біз де оларды келген жерлеріне кері қайтардық» – деді. Әскерлер дереу сап түзеп, әрекетке көшті. Әзірет Али оң және сол қанат әскербасыларына «Өз орындарыңды бекемдеңдер. Мәселе түсінікті. Талха мен Зубәйір бейбіт келісімге келуді қаламайды екен. Қан төгіп, арамды адал еткілері келеді екен».

Осылайша бауыр болған мұсылман жұртшылығы бір-біріне қару көтеріп, қиян-кескі ұрысты бастап кетеді.

Фитнаға араласқан сахабалар

Фитна шыққан уақытта асхабтың басым бөлігі Алла елшісінің «фитна атаулыға араласпаңдар» деген сөздерін естеріне түсіріп, фитнаға жоламауға бекінеді. Шындығында, бұл фитнаға араласқандардың саны да тым аз. Бір Жәмәл оқиғасының өзінде он мыңға жуық сахаба шейіт етілді деген түсінік қалыптасқан. Шын мәнісінде бұл мәселеге тарих және риуаят кітаптарын негізге ала отырып қарайтын болсақ, таңғаларлық ақпаратқа куә боламыз. Жәмәл соғысына қатысқандар мен шейіт етілгендердің арасында Алла елшісін көріп, сұхбаттасқан адамдардың тым аз екені айтылады.

«Хадис және кәлам ілімі ғалымдарының арасындағы талас-тартыстар» кітабында былай делінген: «Сахабалар өмір сүрген жылдарда орын алған фитналарды зерттеп-зерделейтін болсақ, ол фитналарға сахабалардың тым аз қатысқанын көреміз. Мысалға Жәмәл соғысына қатысқан сахабалардың саны жайында ақпарат беретін бір риуаятта Әс-Шағби: «Жәмәлға Пайғамбардың (с.а.с.) асхабынан әзірет Али, Аммар, Талха және Зубайірдан басқа ешкім қатыспаған. Егер бесіншісі бар болған болса, мен өтірікшімін!» – деп айтқан. Ахмад ибн Ханбал болса «Әһл-Бәдірден» Сыффин соғысына қатысқандардың саны жетпіс кісіге жеткені жайлы айтқан Шубәнің қалайша дәті барып айтқанын, тек Хузәймә ибн Сәбиттен басқа ешкімнің қатыспағанын жазып қалдырған».

Расында, бұл соғыстарға қатысқан сахабалардың саны жоғарыдағы риуаяттарда айтылғандай көп екені нақтыланбаған. Шағбидің риуаятын жеткізген Зәнәби нақты хабарында «Бәлкім, Шағби бұл жерде алғашқы мұһажирлерді меңзеген болуы мүмкін» деген болжаммен сахабадан басқа соғысқа қатысқандардың болуы ықтимал деген. Оның үстіне жоғарыда аты аталған адамдардан басқа Абдулла ибн Зубәйір, Мұхаммед ибн Әбу Бәкір сынды біршама атақты кісілердің Жәмәл соғысына қатысқаны біршама кітаптарда жазылған. Демек, соғысқа қатысқандардың арасында сахабалардың саны саусақпен санарлық болған. Әрі осы аз ғана адамдардың өзі мәжбүрлі түрде амалсыз соғысқа араласқан.

Сахабалардың Фитна атаулыға араласуының себебі

Сахабалардың осындай оқиғалардан тыйылу себебінің бірі – Алла елшісінің осы тақырыпта үнемі ескертіп отырған хадистері еді. Әрі әуел баста өз орнын белгілеп, позициясын айқындап, Алла елшісінің айтқандарын жадынан шығармаған Сәләматуб-нул Ақуа, Сағд ибн Әбу Уаққас, Мұхаммед ибн Мәсләма, Абдулла ибн Омар, Әбу Бәкір, Ухбан ибн Сайф сынды мәшһүр сахабалар еді.

Олардың бір бөлігі: «Бұл фитналардың жанына да жоламау керек. Тіпті әлдекім сені өлтіруге келген болса, қарсы тұрып соғыспаған жөн. Әзірет Османның осы мағынадағы хадиске амал етіп, бүліктің кесірінен алғашқы құрбан болғанын айтып өткенбіз. Енді кейбір адамдардың ұстанымдары турасында бірнеше мысал келтіре кетсек.

Ахнәф ибн әл-Қайыстың Әбу Бәкірге қатысты бір риуаятында былай делінген: «Мен бұл адамға (әзірет Алиге) жәрдем ету мақсатында шығып едім. Жолда Әбу Бәкірді жолықтырдым. Ол маған «Қайда жол тарттың?» – деді. Мен өз жөнімді айттым. Сонда ол маған «Қайт. Өйткені мен Алла елшісінің (с.а.с.) былай деп айтқанын естідім: «Екі мұсылман қару алып бір-бірімен қарсыласатын болса, өлтірген де, жазым болған да тозақта...»

Үхбан болса, әзірет Алидің жәрдем сұраған өтінішіне: «Менің досым, сенің де көкеңнің баласы болған ардақты Пайғамбар, адамдардың арасында талас-тартыс, дүрбелең туындағанда ағаштан жасалған қылыш асынбау жөнінде менен сөз алды...» – деп, көмектесе алмайтынын айтып, өтінішіне жауап қатады. Әзірет Али де оны дұрыс қабылдайды.

Усама ибн Зәйд, «Лә иләһа иллаллаһ» деп айтқан адаммен ешқашан соғыспаймын» – деп серт берген.

Фитнадан қашқан адамдардың бірі Абдулла ибн Омарға екі кісі келіп: «Адамдардың не жасап жатқанын көріп тұрсың. Сен әзірет Омардың ұлысың, әрі ардақты Пайғамбардың асхабынансың, соған қарамастан сені соғысқа барудан тыйып тұрған не нәрсе?» – деп сұрайды. Сонда Омар (р.а.): «Алла маған мұсылман бауырымның қанын төгуді харам етті», – дейді. Сонда екі адамның бірі: «Алла Тағала қасиетті Құранда: «(Уа, мүміндер!): Күпірліктен туындайтын лаң, бүлік һәм зұлымдық атаулы толық жойылып, хақ дін өзінің лайықты орнын алғанша, дін (яғни, құлшылық пен мойынсұнушылық) толығымен бір Аллаға арналғанша олармен соғысыңдар»36 деп айтпады ма?» – деп, аяттан мысал келтіреді. Сонда ибн Омар былай деп жауап береді: «Біз соғыстық, тіпті фитна атаулы да қалмады, дін толығымен Алла үшін болды. Ал сендер фитна болсын, дін Алладан басқанікі болсын деп соғыспақшысыңдар ма?»

Сағд ибн Әбу Уаққас та осы тақылеттес мағынада фитна атаулыға араласпағанын түсіндіріп, Мұхаммед ибн Мәсләманың да Алла елшісінің (с.а.с.) айтқандарына ұйып, ағаштан қылыш жасағанын және әзірет Алидің көмек сұрауына қарамастан фитнаға араласпауының себебін айтқан.

3. Асхабтың қатысқан фитналарына қысқаша зерттеу

Айтқанымыздай, сахабалардың басым көпшілігі фитна атаулыға жоламаған. Алайда бұл тақырып, зерттеліп-зерделенбесе мұсылмандардың асхаб жайында қате түсініктермен қателесуі мүмкін. Ал бұл Әһл-сүннет ақидасы бойынша өте қатерлі. Сондықтан Әһл-сүннет ғалымдарының осы мәселе төңірегінде жазған еңбектерін назарларыңызға ұсынсақ.

a) Сахабалардың бұл фитналарға араласқаны да, араласпағаны да дұрыс жолда. Ибн әл-Араби асхабтың кейбірінің соғысқа қатысып, кейбірінің қатыспауын «парыз кифая» деп түсіндіреді. Ибн Хажар да осы мағынаға сай сөздерді айтқан: «Аты аталған сахабалардың әрбірі өз амалының дұрыс екеніне үкім еткен. Соғысқа қатысқандар жайында, қолында күш-құдіреті болған жағдайда дінге қауіп төндіргендермен соғысу әмірін дәлел ретінде ұстанған. Оның үстіне Хузәйма ибнул Сәбит әзірет Алидің жақтасы бола тұра, мұсылмандар арасында туындаған соғысқа қатыспаған. Ол қашан Аммардың соғысып жүргенін көрген кезде ғана соғысқа араласып кетті. «Аммар екіжүзділер тарапынан өлтірілді» делінген хадис риуаят етілген.

б) Фитнаның хикметі: Ибн әл-Арабидің пікірінше «Асхаб арасында орын алған бұл соғыстарда Алла берген хикметтердің бірі – әһл-тәуилмен соғыстың үкімін үйрету».

c) Фитнаға араласқан сахабаларға берілген үкім: «Бұл мәселе – Әһл-сүннет пен басқа жамағаттарды бір-бірінен айырып көрсететін белгілердің бірі. Харижилер, Шиғалықтар т.б. топтар осы мәселе бойынша біршама сахабаны діннен шығару арқылы шектен шыққан. Нәуәуи Әһл-сүннеттің өлшемді әрі мәтіндерге сай айтылған үкімін қысқаша былай түсіндіреді: «Асхаб арасында төгілген қандар хадисте айтылған «..өлген де, өлтірген де тозақта» деген сөздердің үкіміне сай болады. Әһл-сүннет және әһл-хақ мәзһабы – «Асхаб жайында жақсы ойда болу және араларында болған мәселелерде жақсы сөз айтудан тартыну және өлтірген адамдар жайында да дұрыс ойда болу. Олардың басым көпшілігі мұжтаһид ғалымдар еді. Аллаға қарсы келіп, тек дүниелік бағытта әрекет етпеді. Олардың әрқайсысы өзінің дұрыс жолда екеніне іштей сенді. Шындығында, олардың бір бөлігі ижтиһад еткен нәрселеріне жетті, ал бір бөлігі қателесті. Қателікке түскендердің өзіндік себептері болды. Әрі мұжтаһид ғалымдарға ижтиһад еткен мәселесінде қателесуі еш айып емес. Күнә да жазылмайды. Әзірет Али бұл мәселеде дұрыс шешім қабылдаған еді. Дәл сол уақытта мәселенің анық-қанығына жету оңай емес-ті. Сол себептен асхаб таңдау ерекшеліктеріне қарай үш топқа бөлінді. Екі топ бір-біріне қарама-қайшы пікірде болды, ал үшіншісі екі топтың да көзқарасын ұстанбады, екеуінің арасына да түспеді».

Ибн Хажар бұл талас-тартыста кімнің дұрыс екені білінсе де, сахабалардың ешбіріне бұл мәселелерде кінә тақпау – уәжіп амал. Әһл-сүннет ғалымдары «келісімге келді» сөзінен кейін «Себебі бұл соғыста олар өздерінің ижтиһадтарының себебімен соғысты» – дейді.

Нәуәуидің «ибн Хажардың түсіндірмесінде» деп, сілтеме жасаған мәтінде «қателессе де, мұжтаһид күнәһар болмайды» деген мағына (үкім) Алла елшісінің (с.а.с.) мына хадисінде айтылған: «Қандай да бір хәкім ижтиһад етіп, үкім шығарып және сол үкім дұрыс болса, оған екі сауап жазылады. Ал егер берген үкімі қате болса, бір сауап беріледі».

Екінші қырынан ғалымдар Алла елшісінің (с.а.с.): «Екі мұсылман бір-біріне қылыш кезейтін болса, өлген де, өлтірген де тозақта...» хадисінің түсіндірмесінде «өлген де, өлтірген де» сөздерін дінге қызмет жолында емес, дүниелік мақсатта немесе білімсіздіктің нәтижесінде соғысқандар деп сипаттайды. Ал сахабалар тек діннің қамы үшін, өздерінің ижтиһадтарына сүйене отырып күрескен.

Сахабалардың бір-бірімен араласу өлшемі

Бұл тақырып талқыға түскенде ойға оралатын үлкен бір маңызды мәселе бар. Сахабалар сырт көзге ала көз, жау көрінгенімен көпке ортақ мәселеге келгенде әділетті қақ жарған және олардың бір-бірін түсіну деңгейі де өзгеге қара салдырмайтын бірегей дара болған. Олар бір-бірінің қателескенін терең пайымдаған, әрі бір-бірінің көңіліне қаяу салатындай сөздер айтып, жеке басының мәселесіне араласпаған. Тәкфир етпеген (діннен шығармаған). Әзірет Айша (р.а.) және оған қарсы тарапта болған әзірет Алидың (р.а.) жақтасы Аммар ибн Ясир (р.а.) арасында болған әңгіме үлгі аларлықтай.

Айтқанымыздай, Аммар ибн Ясир (р.а.) әзірет Али (р.а.) мен әзірет Айша (р.а.) арасындағы мәселеде әзірет Али (р.а.) дұрыс жолда, әзірет Айша (р.а.) қателесті деп пайымдаған. Осы тақырыпта халыққа насихаттау мақсатында мешітте айтқан уағызы өнегеге толы. Ол айтады: «Айша Басраға бағыт алды. Аллаға ант етейін, ол осы дүниеде де, ақыретте де Пайғамбарымыздың (а.с.) жан-жары. Алайда Алла сендерді «өзіме итағат етер ме екен әлде оған итағат етер ме екен?» – деп сынап бағуда.

Мұнда ол әзірет Айша (р.а.) Расулалланың (с.а.с.) жары екенін, серт беріп күмән келтірмейтінін айтқан. Яғни, оның ешқашан тәкфир етілмейтінін (діннен шығарылмайтынын) жеткізген. Бірақ қателескенін астарлап айтқан.

Осы тұста өзгелердің өзі туралы сыни сөздеріне қарсы әзірет Айшаның (р.а.) айтқанын да сөз еткен жөн. Ибн Хажардың Табараниден жеткізген еңбегінде Жәмәл оқиғасы аяқталғанда Аммардың (р.а.) әзірет Айшаға (р.а.) келіп: «Сіздің бұл әскер алдындағы дәрежеңіз, Алланың сізбен жасаған келісіміне қаншалықты қарама-қайшы» дейді және Расулалланың (с.а.с.) жарларына қатысты түскен аятты оқиды «(Сыртта маңызды шаруаларың болмаса) байсалдылық сақтап, үйлеріңде отырыңдар, (ал сыртқа шығу қажет болған жағдайда) Исламнан бұрынғы надандық дәуіріндегідей сәнденіп, сымбат-көріктеріңді ел-жұртқа паш етіп шықпаңдар»37. Сонда әзірет Айша (р.а.) былай жауап береді: «Аллаға ант етейін! Сен ақиқатты айттың». Аммар да үнсіз қалмай: «Осындай сөзді сөйлеткен Аллаға шүкір болсын» – дейді.

Ибн Хубайра бұл әңгімеден мынадай хикмет шығарған: «Бұл риуаяттан түсінетініміз, Аммар – тік мінезді, тура сөйлейтін адам. Оның барды-бар, жоқты-жоқ деп айтатын мінезі, тіпті жауының бойында бар жақсы қасиеттерді жоққа шығармаған.

ТАҒДЫР БӨЛІМІ

Тағдыр – иман негіздерінің бірі. Жақсылық пен жамандықтың Алладан екеніне және олардың ешқайсысы кездейсоқ еместігіне иман ету.

Қаза (қада) – бұл да тағдыр сөзіне жуық мағынада қолданылған сөздердің бірі. Ғалымдар түрлі түсіндірмелер арқылы екі сөздің арасындағы айырмашылықты көрсетуге тырысқан. Қирманидің пікірінше, тағдыр – Алланың үкімі. Әбу әл-Музаффар Ибнус-Самғани: «Бұл мәселе тек ақылмен және салыстырумен анықталмайды. Құран мен сүннет негізгі басшылыққа алыну керек. Әрі кімде-кім кітап пен сүннеттің шеңберінен шығып, өз пайымымен ғана сараласа, адасады әрі түсніксіз ойлардың шырмауында қалады. Өйткені тағдыр – Алланың жасырын сырларынан. Алла Тағала перделеумен, тағдырдың сырлы хикметтері адамның ақыл өлшемінен тым ұзақта. Сондықтан тағдыр атаулыны толықтай бір пайғамбар да, не бір періште де білмейді. Кейбір ғалымдар: «Тағдырдың сыры олар жәннатқа кірген сәттерінде ашылады, жәннатқа кірмейінше ол сыр ешкімге ашылмайды, бір Алладан басқа» деген».

Ибн Хажардан жеткізген түсіндермелер әр ғасырда барлық мәселені қамтиды деп айта алмаймыз. Сол себепті, осы тақырып аясында кеңінен сөз қозғаған «Тағдыр деген не?» – деп аталатын кітаптан біршама мәселеге тоқталып өтсек. Бұл кітапта адам ақылы қанағаттанарлық дәлелдер мен кең көлемде түсіндірмелер жазылған. Әрі бұл еңбек көпшілік оқырманға арналғандықтан ескі ғасырлардағы ғалымдардың түсіндірмелері кездеспейді. Әр мәселе мысалдар арқылы баяндалып, ұғынықты қарапайым тілде жазылған.

Тағдыр мен қаза

Тағдыр мен қаза мәселесі – барлық Ислам ғалымдарының және философтардың көкейтесті тақырыптарының бірі. Фиқһ ілімінің хикметі мен негіздерін егжей-тегжейлі зерттеген мұжтаһидтер де бұл мәселе төңірегінде ізденіп, тағдырға иман етудің Ислам мен иманның бір тірегі үкімінде екенін айтқан. Әрі Ілім, Ирада, Құдірет сияқты сипаттарға иелік ететін Аллаға иман еткен әрбір мүміннің, иман ақиқаттарына да илануы міндетті екенін жеткізеді. Тағдыр мен қаза – Алла тағаланың шексіз құдіретінің бір көрінісі. Өйткені ғалам мен оның ішіндегі барлық тіршілік иесі толықтай бір ілімге негізделгеніндей, олардың жаратылуы да бір құдіреттен қайнар алады. Оларды өздерінен жақсы білетін және жаратуға құдіреті жеткен Алла, оларды жоқтан бар еткен. Алланың ілімі, құдіреті, қалауы және басқа сипаттарымен жаратқан бұл ғаламда (күн сайын) орын алған оқиғалар, әлбетте, Алланың тағдырына, жазған жоспарына негізделеді. Яғни, Алланың тағдыры – Оның жазған жоспары, ал оның орындалуы – қазасы. Тағдыр мен қаза сөздерін кеңінен былай түсіндіруге болады:

Тағдыр жаратылыстың және оқиғалардың, әрі олардың хәлдері және сипаттары мен себептерінің, шарттарының, шама-шарқы мен қабілеттері және (тіршілік әлеміне) жаратылыс әлеміне келетін уақыты мен мекенінің Ұлы Жаратушы тарапынан әлімсақта белгілі бір тәртіппен жазылуы, (жоспарлануы) деген сөз.

Ал, қаза болса әлімсақта жазылған барлық нәрсенің Алла Тағаланың «Халқ» (жарату) сипатымен және құдіретімен жаратылыс әлемінде бой көрсетуі, орындалуы.

Бұл түсіндірмелерге сүйенетін болсақ тағдыр Алланың ілім сипатына, қаза болса құдірет сипатына байланысты. Әрі тағдыр қазаға қарағанда ауқымды мағынаны қамтиды. Өйткені қаза жолымен орын алған әрбір нәрсе тағдырда жазылып қойған. Ал тағдырда бар нәрсе қаза (жолымен іске аспаған болуы мүмкін). Яғни, белгілі бір нәрсенің жаратылыс әлемінде көрініс беруі, орындалуы әрі қаза болады, әрі тағдыр болады.

Тағдырдың қазаға қарағанда көп нәрсені қамтитынын басқа да мысылдармен түсіндіріп көрейік.

Кімде-кім Алла тыйым салған нәрселерге қол салатын болса, күнә жасаған болады. Дәл сол адам Алланың әмірлерін