ПІКІРТАЛАС БӨЛІМІ

١ عَنْ أَبِى أُمَامَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَا ضَلَّ قَوْمٌ بَعْدَ هُدًى كَانُوا عَلَيْهِ إِلَّا أُوتُوا الْجَدَلَ ثُمَّ تَلَا: مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُون». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِىُّ وَصَحَّحَهُ.

1. (1156) Әбу Умама (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай айтты: «Қандай да бір қауым, тура жолда жүріп келе жатып адасатын болса, бұл міндетті түрде орынсыз пікірталастырудан болса керек».

«Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мұны айтқан соң: «Олар: «Біздің құдайымыз жақсы ма әлде Ол ма?» – деді. Олардың бұлай айтуы тек қана таласып-тартысу үшін ғана. Олардың дау-дамайшыл халық екеніне еш шүбә жоқ»1 деген аятты оқыды»2.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадисте бір қауымға тура жол көрсетіліп тура жолға түскеннен кейін қайта азғындыққа түссе, олардың бұл азғындығы пайғамбар әкелген дінде орынсыз талас-тартыс, бір-біріне болмашы мәселені дәлелдемек болып әлекке түскендерінен екені айтылады. Дін мүміндерден ең әуелі мойынсұнуды талап етеді. Мұсылман «мойынсұнған жан деген» сөз.

Аятта жалған сөз үшін пайғамбарлармен талас-тартысқа түскендер білу не болмаса илану үшін емес, қасарысу және жоққа шығару мақсатымен мұғжиза талап еткен қауымдар жайлы айтылған. Құран жайындағы талас-тартыстың әдейі жасалатындығын, мұның да, әркімнің өз көзқарастарын немесе пікірлерін алға тарту үшін Құранның кейбір аяттарын өзге аяттармен салыстыру арқылы өтірікке бой ұрып, ақиқатты ойламайтындығы хадисте білдірілген. Мұндай өтіріктер мен жалған талас-тартыстан аулақ болып, ақиқат білінсін, жұрт шындықты білсін деген ниетпен жасалған пікірталастарға шариғатымыз рұқсат берген. Тіпті адамның ақыл-ойының кемелденіп, пікір алмасуда тәжірибесінің молаюы үшін мұндай пікірталастарды «кифая парыз» дәрежесіне дейін көтермелеген.

٢ وَعَنْهُ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَهُوَ مُبْطِلٌ بُنِىَ لَهُ بَيْتٌ فِى رَبَضِ الْجَنَّةِ، وَمَنْ تَرَكَهُ وَهُوَ مُحِقٌّ بُنِىَ لَهُ بَيْتٌ فِى وَسَطِهَا، وَمَنْ حَسَّنَ خُلُقَهُ بُنِىَ لَهُ فِى أَعْلَاهَا». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِىُّ. «رَبَضُ الْجَنَّةِ» مُشَبِّهُ بِرَبَضِ الْمَدِينَةِ، وَهُوَ مَا حَوْلَهَا مِنَ العِمَارَةِ.

2. (1157) Әбу Умама (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Кімде-кім өзінікі әділетсіздік екенін біліп, талас-тартыстан шығып кетсе, жаннаттың шетінен бір үй қаланады. Ал өзінікі ақиқат екенін білсе де, талас-тартыстан бойын аулақ ұстағанға жаннаттың ортасынан бір үй қаланады. Кімде-кім мінезін көркейтер болса, ол адамға жаннаттың төрінде бір үй қаланады»3.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаятты Тирмизидікі деп көрсетсе де Әбу Умәмәның риуаяты Әбу Дәуітте келген. Тирмизидегі риуаят Әбу Умәмәдан емес Әнәстан жеткен. Сонымен қатар, мағынасында еш өзгеріс болмаса да, сөйлемнің құрылымында біршама өзгерістер бар. Нәсәиде келген риуаят Фәдалә ибн Убәйдәдан келген әрі мағынасы осыған жақынырақ.

2. Хадистің мәтінінде келген رَبَض (рабад) – қаланың сыртында орналасқан үйлерге берілетін атау. Алиул-Қаридің «Мирқат» атты еңбегінде келтірген түсіндірмеде жаннат пен жаһаннамнан басқа орын жоқ. Тек Муғтазиланың «әл-Мәнзиләту Бәйнәл-Мәнзилатайн» деген сенімдері бар. Әһл-сүннет бұл пікірдің ешбір шариғи дәлелге сүйенбегендігі үшін теріске шығарады. Олай болса, хадистің жалғасынан да байқағанымыздай, бұл жердегі мақсат жаннаттың көзге түспейтін жақтарындағы бір орны, жағалау, шет сөздері арқылы да айтылған.

Мұндай жағдайда, мүмин дәрежесіне, иманына еш жарасымсыз, жалған бір бәсекеге түсіп, алайда белгілі бір жерде осыдан бас тартар болса, Алла Тағаланың мейірімімен мұндай жанға бір сый-сияпат болады.

Өзінікі дұрыс болған бір мәселеде сөз таластырып және тартысып қалудан бас тартса, алдыңғысынан әлдеқайда жоғарырақ сауап алады. Бұл сауап оған сый-сияпат ретінде жаннаттың ортасынан бір үй берілуі деп сипатталады.

Осылайша өзінікі дұрыс болса да талас тартыстан бас тартуда қайыр бар екендігі баяндалған.

٣ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةََ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : الْمِرَاءُ فِى القُرْآنِ كُفرٌ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

3. (1158) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Құран жайлы таласқа түсу – күпірлік»4.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл жердегі талас-тартыс – Құранның Алланың кәләмі екеніне күмән келтіру. Кейбір ғалымдар бұл жердегі талас-тартыс «Құран қадим (Алладан тікелей түскен) ба әлде хадис (жаратылған ба) па?» деп таласу мен мүтәшәбиһ аяттар жайындағы талас-тартыс екендігін айтқан. Мұндай дау-дамайды Алла Елшісі «күпірлік» деген. Әһл-бидғаттың пікірінен тыс, харам-халал сынды үкімдердің анықталуы, түсінілуі қиын сөздердің мағыналарын табу сынды дұрыс мақсаттарға негіздей отырып пікір алмасудың, тәпсір жазудың жақсы амалдардың қатарына жататындығы айтпаса да түсінікті. Құранға қатысты осындай тақырыптар сахабалар дәуірінен келген. Тиби былай дейді: «Хадисте тыйым салынған талас-тартыстар – Құран кәрімнің кейбір аяттарын терістеуге бағытталған пікірталастар».

٤ وَعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : أَنَّ أَبْغَضَ الرِّجَالِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى الْأَلَدُّ الْخَصِمُ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا أَبَا دَاوُدَ. «الأَلَدُّ» الشَّدِيدُ الْخُصُومَةِ. «والْخَصِمُ» الَّذِى يُخْصِمُ إِخْوَانَهُ وَيُحَاجُّهُمْ.

4. (1159) Айша (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Алла ең жеккөретін адам – келісімге келмейтін жанжалшылдар»5.

٥ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةََ  قَالَ: «خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ  وَنَحْنُ نَتَنَازَعُ فِى الْقَدَرِ فَغَضِبَ حَتَّى كَأَنَّمَا فُقِئَ فِى وَجْهِهِ حَبُّ الرُّمَانِ مِنْ حُمْرَةِ الْغَضَبِ. فَقَالَ: أَبِهَذَا أُمِرْتُمْ؟ أَمْ بِهَذَا أُرْسِلْتُ إِلَيْكُمْ؟ إِنَّمَا أَهْلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ كَثْرَةُ التَّنَازُعِ فِى أَمْرِ دِينِهِمْ وَاخْتِلَافُهُمْ عَلَى أَنْبِيَائِهِمْ». زَادَ فِى رِوَايَةٍ: عَزَمْتُ عَلَيْكُمْ أَنْ لَا تَنَازَعُوا فِيهِ. أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِىُّ

5. (1160) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Біз тағдыр жөнінде таласқа түскен сәтте, Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) келіп қалды. Ашуланғаны соншалықты – реңі қызарып, бет-әлпеті құдды анардың түйіршіктері сияқты қып-қызыл болып кетті де, бізге ескерту жасап былай деді: «Осылай бұйырылдыңдар ма әлде мен сендерге осы үшін жіберілдім бе? Біліп жүріңдер, сендерден бұрынғылар діни мәселелердегі талас-тартыстың көптігінен және пайғамбарлары жайындағы пікірталастары үшін құрдымға кеткен».

Тағы бір риуаятта мынадай қосымша бар: «Тағдыр жөнінде таласқа түспейді деп ант еттім»6.

ТҮСІНДІРМЕ:

Ислам дініндегі талас-тартысқа ең бейім әрі ашық болып табылтын тұсы – тағдыр мәселесі. Тағдыр – құлдың жақсылық пен жамандықтарын Алланың жаратқандығына, адамдарды жаратпас бұрын не істейтіндіктерін Ләухул Махфузда жазып қойғандығына, әрбір істің Алланың қалауымен пайда болатындығына иман ету және мойынсұнып разы болып осыған сай сауап берілетіндігі уәде етілгендігіне, күпірлік пен тағдырға разы болмағанға жаза берілетіндігіне сену.

1. Әрбір істі Алла алдын-ала жазып қойған болса, құл жасаған амалдарында мәжбүр ме? Егер ола й болса жасаған істерінен жауапты болмауы тиіс емес пе?

2. Алла Өзі разы болмаған затын не үшін жаратады?

3. Жазылған іс орындалатын болса еңбек етудің мәні не? Мұндай сенім адам баласын жалқаулыққа баулымайды ма? тсс.

Бұл сұрақтарға жан-жақты қарастыра отырып жауап беру қажет. Сонымен қатар адам табиғаты тағдыр мәселесі өткен жерде осы сұрақтарды сұрауға құмартып тұрады.

Біз бұл мәселеге бұл жерде тереңге бойламаймыз. Себебі тағдырға қатысты жеке бөлім келеді (№4830, 4846 хадистер). Осы жерде тек екі мәселеге тоқтала кетпекпіз:

1. Тағдыр – Исламның Аллаға деген сенімінің бір бөлшегі. Тағдырды жоққа шығару немесе күмәнмен қарау Аллаға деген сенімге ақау түсіретін жағдайға жол ашады.

2. Тағдыр Аллаға деген сенімімізге тікелей қатысты болғандықтан ғайыпқа жатады. Ғайып істері тек қана мақұлданады, оның болмысын түсінуге шамамыз жете қоймайды. Ғайыпқа иман – мүминнің негізгі сипаттарының бірі.

3. Құл ретінде Алла алдындағы жауапкершіліктерден сұраққа тартыламыз. Бұл жауапкершіліктердің не екендігі Құран мен хадисте баян етілген. Сол жауапкершіліктердің бірі – тағдырға иман.

٦ وَعَنِ ابْنِ الْمُسَيَّبِ قَالَ: «بَيْنَمَا رَسُولُ اللَّهِ  جَالِسٌ فِى أَصْحَابِهِ  وَقَعَ رَجُلٌ بِأَبِى بَكْرٍ  فآذَاهُ فَصَمَتَ عَنْهُ أَبُو بَكْرٍ، ثُمَّ آذَاهُ الثَّانِيَةَ فَصَمَتَ عَنْهُ ثُمَّ آذَاهُ الثَّالِثَةَ فَانْتَصَرَ أَبُو بَكْرٍ  فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ . فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ أَوَجِدْتَ عَلَىَّ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ لَا؛ وَلَكِنْ نَزَلَ مَلَكٌ مِنَ السَّمَاءِ يُكَذِّبُهُ بِمَا قَالَ لَكَ. فَلَمَّا انْتَصَرْتَ ذَهَبَ الْمَلَكُ وَقَعَدَ الشَّيْطَانُ فَلَمْ أَكُنْ لَأَجْلِسَ إِذَا قَعَدَ الشَّيْطَانُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

6. (1161) Ибн әл-Мусайяб былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сахабаларының арасында отырғанда, бір кісі әзірет Әбу Бәкірге балағат сөздер айтып мазасын алды. Алайда әзірет Әбу Бәкір (р.а.) әлгі адамға еш жауап қайтармады. Әлгі кісі екінші мәрте дәл солай қайталап мазасын алды. Ол тағы да үндемеді. Үшінші мәрте қайталағанда Әбу Бәкір (әлгі адамға тиесілі жауабын беріп) сазайын тарттырды. Сол сәтте Алла Елшісі орнынан тұрды. Әзірет Әбу Бәкір: «Уа, Расулалла, маған ренжіп қалдыңыз ба?» – деп сұрады. «Жоқ, бірақ та көктен бір періште түсіп, саған болысып тұрған еді, сен оған жауап қайтарған кезде періште кетіп қалды да, орнына шайтан келіп отырды. Қандай да бір жерге шайтан келсе, мен ол жерде отырмаймын»7.

ТҮСІНДІРМЕ:

Әзірет Әбу Бәкір (р.а.) әуелде өзіне қарсы айтылған жаман сөздерге жауап қайтармайды. Дегенмен үшінші мәрте сүйегінен өткен сөздерге шыдай алмай жауап қайтарады. Алла Тағала аятта былай деген: «Қандай да бір жамандықтың қайтарымы дәл сондай жамандық. Алайда кімде-кім кешірім жасаса, оның сый-сыбағасы Алланың құзырында»8 деген. Демек, Алла Тағала жасалған жамандыққа дәл сондай мөлшерде жауап қайтаруға рұқсат береді. Алайда сабыр етудің әлдеқайда қайырлы болатындығы айтылған. Ұлылардың жолын таңдау қарапайым адамға ұлылық, айбындылық береді. Ұлылардың жолы – жамандыққа дәл солай жауап беру емес, кешіріммен қарау.

٧ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  أَنَّهُ قَالَ: «لَا تُمَارِ أَخَاكَ فإِنَّ الْمِرَاءَ لَا تُفْهَمُ حِكْمَتُهُ، وَلَا تُؤمَنُ غَائِلَتُهُ، وَلَا تَعِدْ وَعْدًا فَتُخْلِفَهُ». أَخْرَجَهُ رَزِينٌ.

7. (1162) Ибн Аббас былай деді: «Бауырыңмен талас-тартысқа түспе, себебі талас-тартыстың хикметі беймәлім, ауыртпашылығынан арылу қиын және өзің істей алмайтын іске уәде берме».

---

ҚАЖЫЛЫҚ ЖӘНЕ УМРА

«Қажылық» термині сөздікте «зиярат жасау» деген мағынаны білдіреді. Ал шариғат терминологиясында белгілі бір тәртіпке сай Бәйтул-Харамды зиярат жасау «қажылық» деп аталады. Басқа бір анықтамамен айтар болсақ: «Белгілі бір уақытта Арафатта бір мезет тұру және одан кейін өз әдебі мен тәртібі бойынша қасиетті Қағбаны тауап ету арқылы зиярат жасау – қажылық» деп аталады.

Қажылық – Исламның негізгі бес шартының бірі. Қажылықтың әлеуметтік әрі саяси маңыздылығы бар. Ол үмбеттің берекесі мен бірлігі үшін үлкен рөл ойнайтын маңызды ғибадат. Қажылық Исламның ұлттар арасындағы сипатын өте айқын дәрежеде көрсетеді. Тілдері, өңдері, әдет-ғұрыптары, киімдері басқа болса да, әлемнің әр жерінде өмір сүретін мұсылмандар араларындағы жер қашықтығы мен өзара айырмашылыққа қарамастан қажылық жасау мақсатында, Алла Тағаланың әмірін орындау үшін бір жерге жиналады, бір-бірімен танысып-біліседі, бір-бірлеріне деген сағыныштарын басады, бір-бірлерімен әңгімелесіп, пікірлеседі, осылайша ортақ тұжырымға келеді. Өзіндік тәртіппен жасалатын қажылық мұсылмандарды бір-бірімен таныстырады, танысудың нәтижесінде араларында сүйіспеншілік орнайды, ол сүйіспеншіліктен бір-біріне деген қолдау және жәрдемдесу туындайды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде әртүрлі мұсылман ұлттар бір-бірлеріне қарсы қару қолданды. Ғалымдар мұны қажылықтың тәрк етілуінен мұсылмандар арасындағы таныстық пен бір-біріне деген қолдаудың жоғалуынан туындады деп санаған. Ол ғалымдардың пікірінше, қажылыққа жеңіл қараудың салдары миллиондаған мұсылмандардың мұсылманға қарсы болуын туындатқан.

«Умра» сөздікте «зиярат жасау» дегенді білдіреді. Ал шариғат терминологиясында өзіндік жүйеге сай Қағбаны зиярат жасауға «умра» деп айтылады. Умраны – «Хажжул-асғар» (кіші қажылық) деп те атайды. Сол себепті қажылыққа «Хажжул-әкбар» (үлкен қажылық) деген атау бергендер де бар. Қажылықтың жыл ішінде орындалатын белгілі бір уақыты бар. Қажылықта Арафат пен Муздәлифада тұру және шайтанға тас лақтыру сынды маңызды рәсімдері бар. Ал умрада мұндай рәсімдер орындалмайды. Умра жылдың кез келген айында жасала береді. Умра ихрамға кіру, тауап жасау және сағиды атқарудан тұрады. Умраға қатысты мазһабтар арасында түрлі үкімдер бар: Шәфиғи, Ахмад ибн Ханбал сынды ғұламалардың пікірінше, умраның үкімі – уәжіп. Имам Бұхари да осы үкімді құптаған. Ханафи мен Мәликилердің пікірі бойынша, умра жасау – нәпіл ғибадат. Бұл пікірлердің әрқайсысы да Расулалладан (с.а.с.) жеткен риуаяттарға сүйенеді. Әбу Ханифа Тирмизиде келген бір риуаятты негізге алады:

أتَى أَعْرَابِىٌّ النَّبِىَّ  فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ اَخْبِرْنِى عَنِ الْعُمْرَةِ أَوَاجِبَةٌ هِىَ؟ فَقَالَ: َ وَإِنْ تَعْتَمِرُ خَيْرٌ لَكَ

«Бір бәдәуи ардақты Пайғамбарға келіп: «Уа, Расулалла, умра жайлы айтып беріңіз, ол уәжіп пе?» – деді. Сонда Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Жоқ, бірақ умра жасасаң, өзің үшін қайырлы», – деді». Сонымен қатар Жәбірейіл хадисінде: «Ислам бес тұғыр үстінде құрылды» дегеннен кейін Исламның бес негізі аталғанда «қажылық» аталды, бірақ умра аталмады. Міне, бұл умра сүннет деушілерге дәлел болды.

Ибн Аббас, Aта және Ахмад ибн Ханбал былай деген: «Басқаларына уәжіп болса да, Мекке халқына уәжіп емес». Ибн Аббас Құранда умраның қажылықпен қатар аталғандығын айтқан. Құранда: وَأَتِمُّوا الْحجَّ وَالْعُمْرَة لِلَّهِ «Қажылық мен умраны Алла (разылығы) үшін толық өтеңдер»9 делінген. Бұл жерде қажылық пен умра қатар аталған. Ибн Омар (р.а.): «Бір рет қажылық, бір рет умра жасау барлығына уәжіп» дейді. Бұл сөзді Имам Тахауи «кифая уәжіп» деп түсіндірген.

Имам Ағзам умра жасауды сүннет деп қараған және жылдың бес күнінде умра жасау мәкруһ деген. Ол күндер:

1. Арафа күні

2. Құрбан айттың алғашқы күні

3, 4, 5. Тәшриқ күндері (айттың екінші, үшінші, төртінші күндері). Бұл мәселеге қатысты кейбір қосымша ақпараттарды №1165 хадистің түсіндірмесінде келтіреміз.

Қажылықтың артықшылығы

١ عَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ: نَرَى الْجِهَادَ أَفْضَلَ الْأَعْمَالِ أَفَلَا نُجَاهِدُ؟ قَالَ: لَا لَكِنَّ أَفْضَلَ الْجِهَادِ وَأَجْمَلَهُ حَجٌّ مَبْرُورٌ ثُمَّ لُزُومُ الْحَضَرِ. قَالَتْ: فَلَا أَدَعُ الْحَجَّ بَعْدَ إِذْ سَمِعْتُ هَذَا». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ إِلَّا قَوْلُهُ «ثُمَّ لُزُومُ الْحَضَرِ» وَالنَّسَائِى بِطُولِهِ.

1. (1163) Әзірет Айша (р.а.) былай дейді: «Уа, Расулалла, жиһадты амалдардың ең абзалы деп санаймыз, ендеше, біз де (әйелдер) жиһад жасамаймыз ба?» – дедім. Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Жоқ, дегенмен жиһадтың ең абзалы және ең жақсысы – мәбрур қажылық. Одан кейін қалада қалу» деп жауап берді («Одан кейін қалада қалу» деген сөйлем Бұхариде орын алмаған). Әзірет Айша: «Мұны естігеннен кейін ешбір қажылықты бос жібермедім», – дейді»10.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұхариде орын алмағандығы айтылған сөйлем Нәсәиде де берілмеген. Нәсәидегі риуаятта әзірет Айша (р.а.) ардақты Пайғамбарға: «Уа, Расулалла, сенімен бірге жиһадқа қатыспақ ниетімен біз де жорыққа шықпаймыз ба? Өйткені мен Құранда жиһадтан артық, одан абзал амал көрмедім», – дейді. Сонда Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Жоқ, жиһадтың ең абзалы, ең жақсысы – Қағбаға қажылық жасау, қабыл болған қажылық» деп жауап берді.

2. Қажылықтың машақаттары көп. Сол себепті хадисте қажылықты жиһад ретінде атаған. Өйткені машақаттарды сабырмен жеңе білу – нәпсімен күрес. Ендеше, хадистердe нәпсімен жасалған күрес, «жиһад» ретінде аталған, тіпті жиһадтың «ең абзалы» және «ең үлкені» деп білдірілген.

3. Қажылыққа «жиһадтың ең жақсысы» деп айтылған кезде, тыңдаушының әйел болғаны да ерекше назар аудартады. Сөздердің мәні мен мағыналарын қарастырған кезде сөз айтылған адамның, яғни, тыңдаушының кім екеніне де назар аудару керек. Сондай-ақ хадистің соңындағы «одан кейін қалада қалу» деген сөйлем де осы тұрғыдан қарастырылуы керек. «Қала» деп аударылған «хадар» сөзі, ауыл, қалашық сияқты тұрақты орныққан бір жерге айтылады. Осы тұрғыдан хадистің соңындағы аталмыш сөйлем, «одан кейін үйіңде қалу» деп аударылса, әлдеқайда түсінікті болады. Бұл жерде біз мәтіннің түп негізінен ауытқымау үшін «қала» деп аудардық. Алайда бұл жердегі «қала» сөзін, біздің тіліміз бен түсінігіміздегі «қала» сөзімен дөп келмейтінін білу керек. Бұл сөйлем, Құран кәрімде Расулалланың (с.а.с.) құрметті жұбайларына қатысты келген: «Үйлеріңде отырыңдар»11 деген аятын еске салады.

4. Мәбрур қажылық: «Әдебі мен тәртібіне сай атқарылған және ешбір күнә араласпаған қажылық дегенді білдіреді. «Мәбрур қажылық» «мақбул» қажылық (қабыл болған қажылық) деп те түсінілген. Бұл жерде екі түсінікті де, ортақ мағынада жорамалдауға болады. Өйткені ешбір кемшіліксіз жасалған, ешбір күнә араласпаған қажылық, мақбул әрі мәбрур қажылық болмақ.

5. Ғалымдардың назарын аударған хадистегі нәзік бір мәселе пайғамбардың әйелдердің жиһадқа қатысуына қарсы болмауы, алайда қажылықтың олар үшін сауабы мол жиһад екенін айтуы. Ендеше, сауабы аз болса да, олар үшін де жиһад бар деген сөз. Бұл үкімді шығаруда хадистің ибн Мажада келген нұсқасы айқын мүмкіндік береді. Онда былай келген: «Уа, Расулалла, әйелдерге жиһад бар ма?» – дедім. Сонда: «Иә, ішінде соғыссыз (өлтіру жоқ) жиһад бар: «Қажылық пен умра...» деп жауап берді. Ибн Баттал былай дейді: «Әзірет Айшаның Жәмал оқиғасына қатысып, соғыста болуы себепті оның қадірін түсіргісі келгендер: «Үйлеріңде отырыңдар» деген аятпен әйелдердің соғысқа қатысуы харам етілген, ол аяттың әміріне қарсы шықты, соғысқа қатысты» деп қарсылық білдірген. Ал негізінде бұл хадис мұндай пікірлерге қарсы. Өйткені Пайғамбарымыз «жиһадтың абзалы...» деген сөйлем қолданған. Бұл сөйлем әйелдерге қажылықтан басқа да жиһадтың бар екенін, бірақ қажылықтың ол жиһадтан абзал жиһад болатынын баян еткен».

Міне, бұл хадис бойынша, әйелдердің үйде отыруына қатысты Құран әмірінің әр уақытта міндетті еместігі түсінікті болады.

٢ وَعَن سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَا مِنْ مُسْلِمٍ يُلَبِّى إِلَّا لُبَّى مَا عَنْ يَمِينِهِ وَشِمَالِهِ مِنْ حَجَرٍ أَوْ شَجَرٍ أَوْ مَدَرٍ حَتَّى تَنْقَطِعَ الْأَرْضُ مِنْ هَهُنَا وَهَهُنَا». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

2. (1164) Сәһл ибн Сағд (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Тәлбияда болған мұсылманның оңы мен солындағы тас та, ағаш та, қатты топырақ та онымен бірге тәлбия айтады. Бұл жағдай (оңы мен солын көрсетіп) осы аралықтағы жердің соңғы шегіне дейін жалғасады»12.

ТҮСІНДІРМЕ:

Тәлбия қажылық кезінде ихрамға кірген сәттен бастап айттың бірінші күні (Зул-хижжаның 10-күні) Ақаба жамаратында алғашқы тас лақтырылғанға дейін ашық дауыспен айтылатын мына дұға:

لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لبَّيْكَ، إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ

«Аллаһым! Мен Сенің әміріңді орындауға келдім, Сенің әміріңе бойсұндым. Сенің серігің жоқ, Сенің әміріңді орындау – менің борышым. Күмәнсіз, барлық мадақ саған тән және күллі мүлік пен нығмет Сенікі. Сенің еш серігің жоқ».

Қажылық міндетін атқарушы адамдар көптеген машақаттарға қарамастан, небір қиындықтарды еңсеріп қасиетті орындарға келу арқылы Алла Тағаланың әмірін тікелей әрекеттері арқылы орындайды. Сөйтіп, шынайы ықыластарын сөзімен де дәлелдеп тәлбия айтады. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қажылардың осы ықыластары себепті оң мен солындағы тас, ағаш, топырақ сынды барлық жаратылыс, жердің соңғы шегіне дейін қайталайтындығынан хабар берген. Міне, бұл хадистен қажылықтың қасиетін, рухани құндылығын және әлеуметтік әрі саяси қырында хикмет жатқанын көреміз. Сондай-ақ хадистен мұсылман болып дүниеден өткен барлық адамға Раббымыздың мейірімінің молдығын түсінуге болады.

٣ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : تَابِعُوا بَيْنَ الْحَجِّ وَالعُمْرَةِ فَإِنَّهُمَا يَنْفِيَانِ الذُّنُوبَ كَمَا يَنْفِى الْكِيرُ خَبَثَ الْحدِيدِ». أَخْرَجَهُ النَّسَائِى.

3. (1165) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Қажылық пен умраның арасын біріктіріңдер. Өйткені ол көріктің темірдегі таттарды тазалағаны сияқты күнәні тазалайды»13.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл жерде Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қажылық пен умраны бір-біріне жалғастырып атқаруды өсиет еткен. Яғни, қажылықты орындағаннан кейін артынан жалғастырып умра жасау керек. Егер алдымен умра жасалса, артынан жалғастырып қажылықты орындау керек.

Мунауи «Мухиббут-Табариден» мына үкімді келтірген: Қажылық пен умра қатар аталғандықтан, умра да қажылық сияқты уәжіп болады. Яғни «Құран кәрімнің فصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ деген аятындағы «тәтәбуғ» сөзі кәффарат жағдайы туындағанда үзбей қатарынан екі ай ораза ұстауды уәжіп қылған, сол сияқты умра мен қажылықтың да бір-бірінің артынан орындалуы керек» делінген. Міне, осылайша умра мен қажылықтың арасы бөлінбестен бір-бірінің жалғасында орындалуы керек.

Сонымен қатар, «Қажылық пен умраның арасы бөлінсе де, бірі жасалғаннан кейін келесісі жасалса, хадистегі «тәтәбуғ (бір-біріне жалғасты) әмірі орындалған болып саналады. Өйткені араб тілі тұрғысынан бұл мағына да дұрыс» деп түсінілген.

2. Хадистің Нәсәидегі негізгі мәтінінде қажылық пен умраның «кедейлік» пен «күнәні» тазалайтындығы айтылған. Ал бұл кітабымыздағы мәтінде «кедейлік» сөзі келмеген. Әрине, Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) садақа мен зекеттің мал-мүлікке берекет әкеліп, мөлшерін арттыратыны сияқты, қажылық пен умра үшін жұмсалатын қаражат себепті кедейлікке тап боламын ба деген қорқынышты жою үшін, бұл жолда жұмсалатын қаржылай жомарттықтың тек қана рухани пайдасы емес, қаржылай да берекетке себеп болатынын айтқан.

3. Рухани табыс, көріктің темірдегі (бір риуаят бойынша алтын мен күмістегі) татты тазартатыны сияқты, қажылық пен умра да күнәларды тазалайтыны айтылған.

Бұл жердегі ұқсату мәселесі расымен де қызық. Көрік темірдегі татты жеңіл үрлеумен емес, қатты қыздырып өртеу арқылы тазалайды. Сол секілді қажылық ғибадатында да нәпсіні өртеу арқылы тазалайтын әртүрлі «оттар» мен қиындықтар бар. Мысалы, мал-мүліктен қаражат жұмсау, сапарда жүргенде ашығу, шөлдеу, шаршау, ұйқысыздық, жолда кездесетін қауіп-қатерлерге қарамастан тәуекелге бел буып жолға шығу, жолдағы кедергілерді шешу және Отаннан, туған ел мен жерден, ағайын-туғаннан, дос-жараннан, отбасынан жырақтап жолға шығу, үйреншікті қалыптасқан әдеттерін тастау сынды мәселелерді жатқызуға болады.

Бұлар қазіргідей емес, 1500 жылдық тарих ішіндегі мүмкіндіктердің шектеулі кезеңдерін ойлап көрсеңіз, қажылыққа аттанудың қаншалықты темір қыздыратын көріктің жалыны екенін және бұл қиындықтардың барлығына қарамастан тек қана Алла разылығы үшін сабырмен орындаған ықыласты қажыны тап-таза ететінін оңай түсінуге болады.

Мүмін бұл жалындаған отта өзін тек қана бір мақсатпен өртейді, ол мақсат – Раббысының әмірін орындап, разылығына жету. Құлдың бұл жомарттығы мен жанқиярлығы үшін Алла Тағаланың беретін сыйы жайлы келесі хадисте баяндалады. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Мәбрур қажылықтың сыйы тек қана жаннат болады, одан басқа нәрсе болмайды!» деген. Яғни қажылық пен умра, көріктің темірді тазалағаны сияқты, мүминді күнәлардан тазалаумен ғана қалмайды, басқа да үстемдіктерге жеткізеді. Ол нығмет – жәннат!

٤ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةََ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : الْعُمْرَةُ إِلَى الْعُمْرَةِ كَفَّارَةٌ لِمَا بَيْنَهُمَا، وَالحجُّ الْمبْرُورُ لَيْسَ لَهُ جَزَاءٌ إِلَّا الْجَنَّةَ». أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ إِلَّا أَبَا دَاوُدَ.

4. (1166) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Бір умра, келесі умраға дейін жасалғандарға кәффарат (төлем) болады. Мәбрур қажылықтың сыйы тек қана жаннат, одан басқа нәрсе емес!»14

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Ибн Абд әл-Бәрр хадисте умраның күнәларға кәффарат болады деп айтылуына байланысты, ол кіші күнәларға кәффарат болады деп қараған және үлкен күнәларға да кәффарат болады дегендерге қатты қарсылық білдірген. Бірақ хадисте, күнәларға кәффарат болатындығы жайлы анық келгендіктен кейбір ғалымдар «үлкен күнәларды да аясында қамтуы мүмкін» деген.

2. Кейбір ғалымдар «үлкен күнәлардан сақтану, кіші күнәлардың кешірілуіне себеп болады, олай болса умраның кіші күнәлардың кешірілуіне себеп болуы деген қандай мағына білдіреді?» деген сауал қойған. Бұған: «Умраның кәффарат болуы уақытпен байланысты (шектеулі), үлкен күнәдан сақтанудың кәффарат болуына шек жоқ, кісінің бүкіл өміріне қатысты. Ендеше, бұл тұрғыдан екеуі екі бөлек» деген анықтама келтірген.

3. Бұл хадис умраны көп жасаудың мұстахаб екеніне дәлел болады. Өйткені бұл жерде осыған шақыру бар. Мәликилер, Расулалланың (с.а.с.) жылда бір мәрте ғана умра жасағанын дәлел етіп, «бір жылда бірден көп умра жасау мәкруһ» деген. Сонымен қатар «бір айда бірден артық умра жасау мәкруһ» дегендер де болған. Алайда: «Мәндуб саналатын әрекеттерде Расулалланың (с.а.с.) амалы шарт емес. Өйткені көптеген мұстахаб пен мәндуб істер үмбетке ауыр болмасын деп жиі жасалмаған...» деп жауап берген. Ғалымдар қажылық киімін кимеген адамға, жылдың әр күнінде умра жасауына болатындығы жайлы бір тоқтамға келген. Тек қана Ханафилер (жоғарыда да келтіргеніміздей) арафа мен құрбан айт күндері және тәшриқ күндері мәкруһ санаған. Ахмад ибн Ханбалдан жеткен бір риуаят бойынша: «Умра жасаған адам, шаштарын алдыруы немесе қысқартуы уәжіп. Олай болса умра жасаған сайын оны орындау керек, бірақ екінші умра жасау үшін шаштың азғантай болса да өсуі керек, ол үшін он күн өту қажет» деген.

4. Хадисте айтылған «Бір умра, келесі умраға дейін» деп айтылған сөйлем мен «Бір умра, келесі бір умрамен бірге...» деген мағынада да түсінілген. Яғни, «Бір умрадан кейін тағы бір рет умра жасалса, бұл екеуі арасында жасалғандарға (күнәларға) кәффарат болады» деп түсінілген.

5. Бұл хадистен қажылық парызды орындаудан бұрын да умра жасауға болатындығы жайлы үкім шығарылған.

٥ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ طَافَ بِالْبَيْتِ خَمْسِينَ مَرَّةً خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَيَوْمِ وَلَدَتْهُ إِمهُ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ. وَالمُرَادُ بِذَلِكَ خَمْسُونَ طَوَافًا كَامِلًا دُونَ الْأَشْوَاطِ.

5. (1167) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Кім Қағбаны елу рет тауап жасаса, күнәларынан арылады және анасынан жаңа туғандай болады»15.

Бұл жерде айтылған тауап, шаут (айналым) емес, елу рет толық тауап жасау.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис Қағбаны елу рет тауап жасаудың сауабы көп екенін баяндайды. Бірақ бұл жердегі «тауап» сөзі қандай тауапты білдіреді? Тауап сөздікте – бір нәрсені айналу дегенді білдіреді. Ендеше, хадис Қағбаның айналасында елу рет айналуды айтып жатыр ма әлде қажылық терминологиясындағы жеті шауттан (айналымнан) тұратын бір тауапты айтып тұр ма?

«Мухиббут-Табариде» келтірілген кейбір ғалымдардың сөздерінше, бұл жердегі тауап шаутты (айналым) меңзеген. Бірақ бұл пікірге өзі қарсы болып: «Бұл жерде елу рет, «жеті» меңзелген», – дейді. Табаранидің «Муғжамул-әусатындағы» бір түсіндірме бойынша: «Бұл жердегі елу тауап, бір мезетте бірінің артынан бірі жасалу дегенді білдірмейді. Бұл жерде адамның жалпылама амалында (әрбірі жеті шауттан тұратын) елу тауаптың болуы керек екені талап етілген. Бұны жалпы өмірінде орындаса да айырмашылық жоқ» делінген.

٦ وَعَنْ أَم سَلَمَةَ  قَالَتْ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ أَهَلَّ بِحَجَّةٍ أَوْ عُمْرَةٍ مِنَ الْمسْجِدِ الْأَقْصَى إِلَى الْمسْجِدِ الْحرَامِ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَمَا تَأَْخَّرَ أَوْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ، شَكَّ الرَّاوِىُّ أَيَّتًهُمَا قَالَ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

6. (1168) Үммі Сәләма (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Кім қажылық немесе умра үшін Ақса мешітінен Харам мешітіне дейін ихрамға кірсе, өткен және келешек барлық күнәлары кешіріледі немесе жаннат оған уәжіп болады». Хадирсті риуаят еткен кісі Расулалланың қайсысын айтқанына күмәнданған»16.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл хадисте ихрамға кіретін жер қаншалықты ұзақ болса, соншалықты сауап болатыны меңзелген. Өйткені умра немесе қажылық үшін Құдыста ихрамға кірсе, өткен және келешек күнәлары кешірілетіні айтылған. Ал қалыпты жағдайдағы миқат (ихрамға кіретін) орындарының Меккеге жақындығы Құдысқа қарағанда әлдеқайда жақын.

Хаттаби мынадай түсіндірме келтірген: «Хадисте миқатқа жетпей, тіпті одан алыс жерлерде ихрамға кіруге болатындығы айтылған әрі осыған ынталандыру бар. Сахабалар да осылай жасаған. Алайда әзірет Омар (р.а.) Басрада ихрамға кірген Имран ибн Хусейінді бұл әрекеті үшін айыптаған. Хасан Басри, Ата ибн Әбу Рабах, Мәлик ибн Әнәс та алыстан ихрамға кіруді құп көрмеген. Ахмад ибн Ханбал: «Ең дұрысы, миқаттарда ихрамға кіру» деген. Исхақ ибн Рахуия да осылай айтқан. Ендеше, мен де былай дегім келеді: әзірет Омардың (р.а.) алыста ихрам киюді мәкруһ санауы, үмбетке деген мейірімі, жанашырлығы себепті болған. Ал ихрамға кірген жер қаншалықты алыс болса, ихрамды адамның жауапкершілігі де соншалықты көп. Өйткені ихрамдағы адам ихрамда жасамауы керекті әрекеттерді жасап қою қаупі жоғары, жасаса жаза өтейді. Олай болса, ең сенімді әрекет – ихрамды ең жақын орындарда кию».

٧ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  قَالَ لِامْرَأَةٍ مِنَ الْأَنْصَارِ يُقَالُ لَهَا أُمُّ سِنَانٍ: مَا مَنَعَكِ أَنْ تَكُونِى حَجَجْتِ مَعَنَا؟ قَالَتْ: نَاضِحَانِ كَانَا لِأَبِى فُلَانٍ (زَوْجُهَا) حَجَّ هُوَ وَابْنُهُ عَلَى أَحَدِهِمَا وَكَانَ الآخَرُ يَسْقِى أَرْضًا لَنَا. قَالَ: فُعُمْرَةٌ فِى رَمَضَانَ تَقْضِى حَجَّةً، أَوْ حَجَّةً مَعِى. فَإِذَا جَاءَ رَمَضَانُ فَاعْتَمِرِى فَأَنَّ عُمْرَةَ فِيهِ تَعْدِلُ حَجَّةً». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ إِلَى قَوْلِهِ: مَعِى، وَالنَّسَائِى بِتَمَامِهِ. «النَّاضِحُ» الْبَعِيرُ الَّذِى يُسْقَى عَلَيْهِ.

7. (1169) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ансарлық Үммі Синан есімді бір әйелден: «Бізбен бірге қажылық жасауға саған не тосқауыл болды?» деп сұрады. Әйел: «Әбу пәленшенің (күйеуін меңзеп) суға қолданатын тек қана екі түйесі бар. Оның бірімен ол және ұлы қажылыққа кетті. Енді бірімен (мен қалдым) жерімізді (егістік бақшасы) суарамын», – деді. Сонда Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай айтты: «Олай болса Рамазанда (сен жасайтын) умра, (жіберіп алған) бір қажылықтың немесе менімен (бірге орындайтын) бір қажылықтың қазасы болсын. Рамазан келгенде умра жаса. Өйткені Рамазанда жасалған бір умра, қажылыққа тең болады»17.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Ибн Хажар Бұхаридің «Рамазандағы Умра» атты тармағында бұл хадисті әртүрлі қырынан алып қарап, Расулалланың (с.а.с.) өзімен бірге қажылыққа қатыспауын сұраған бір емес екі бөлек әйел болуы мүмкін деген. Олардың бірі Үммі Мағқил әл-Әсдия, енді бірі Үммі Синан әл-Ансария. Бұлардың әңгімелері де хадистерде әртүрлі келген. Тіпті кейбір риуаяттарда Үммі Синан емес, Үммі Суләйм есімі де аталған.

2. Хадисте есім анық айтылмаған күйеуі, кейбір риуаяттарда Әбу Синан деп аталған. Олай болса, әйелдің ұлының аты Синан екені түсінікті

3. Ибн Хузайма былай дейді: «Бұл хадис бойынша, бір нәрсенің басқа бір нәрсеге кейбір жағынан ұқсастығы болса, бірі келесісіне ұқсастырылу арқылы онымен тең тұтылғанын көрсетеді. Өйткені умра арқылы парыз қажылық та, нәзір қажылық та орындалмайды. Ибн Баттал мынаны айтады: «Бұл хадисте адамның нәпіл ретінде орындауға тырысқан қажылықтың, татауғ (парыз немесе уәжіп емес) қажылық екеніне дәлел болады. Өйткені умраның ешқашан парыз қажылықтың орнын өтемейтіні жайлы үмбет ижмағ қылған». Бірақ ибн әл-Mунир ибн Батталды сынай келе былай дейді: «Бұл жердегі нәзір қажылық – Қоштасу қажылығы. Қоштасу қажылығы Исламда парыз ретінде орындалған алғашқы қажылық. Өйткені одан бұрын әзірет Әбу Бәкірдің басшылығында орындалған қажылық, бір ескерту ғана еді. Олай болса, хадисте аты аталған әйелдің, бұрын парыз қажылықты орындауы мүмкін емес, бұл пікір ақылға қайшы».

Ибн Хажар да ибн әл-Мунирге қарсылығын білдіріп, былай айтады: «Оның айтқандары көпшілік тарапынан мақұлданған пікір емес. Бірақ әйелдің Әбу Бәкірмен (р.а.) бірге қажылығын орындап, бұл қажылықтан босатылуына ешқандай тосқауыл жоқ. Сонымен қатар ибн әл-Мунир «Қажылық һижреттің оныншы жылында парыз болды» дегенді айтады. Ол «Қажылық әу бастан-ақ бері парыз еді»18 деген және өзінің жеке пікіріне қарсы айтылған сын-пікірлерден құтылу үшін жоғарыдағы пікірді негізге алған». Ибн Хажар ибн Хузайманың пікіріне қатысты ибн Батталдың келтіргеніндей түсіндірмеге қажеттілік жоқ екенін айта келіп мынадай нәтиже шығарады: «Рамазанда жасалатын умра, сауап тұрғысынан қажылықпен тең болады. Осы тұрғыдан қажылықпен ортақ тұсы бар. Бірақ умра қай уақытта жасалса да, парыз қажылықтың орнын өтемейді. Бұл жайлы ижмағ бар. Тирмизидің бір риуаятында, аталмыш хадистегі умра мен қажылық арасындағы байланысты, Исхақ ибн Рахуя, «Ықылас» сүресінің Құран кәрімнің үштен біріне тең келетінін баяндайтын хадистегі «Ықылас» сүресі мен Құран кәрім арасында байланысқа ұқсатқан».

Ибнул-Араби былай дейді: «Бұл умра хадисi сахих. Раббымыздың кеңшілігі әрі нығметі ретінде умра Рамазан айындағы сауабы арқылы қажылық дәрежесіне көтерілген». Ибн әл-Жәузи де мынадай жорамал айтқан: «Бұл хадистен aмал уақыттың шарапаты қосылған кезде, шынайы ниетпен және ықыласпен жасалған амал сияқты сауабы арта түсетінін түсінеміз».

٨ وَعَنْ أَبِى بَكرِ بْنِ عَبْدِالرَّحْمَنِ قَالَ: «جَاءَتِ امْرَأَةٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ  فَقَالَتْ: إِنِّى كُنْتُ تَجَهَّزْتُ لِلْحَجِّ فَاعْتَرَضَ لِى. فَقَالَ: اعْتَمِرِى فِى رَمَضَانَ فإَِنَّ عُمْرَةً فِيهِ كَحَجَّةٍ». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ وَأَبُو دَاوُدَ.

8. (1170) Әбу Бәкір ибн Абдуррахман былай дейді: «Бір әйел Расулаллаға (с.а.с.) келіп: «Мен қажылыққа дайындық жасаған едім. Бірақ маған бір тосқауыл шықты, енді мен не істейін?» – дейді. Сонда Расулалла: «Рамазанда умра жаса, өйткені ол айдағы умра, қажылыққа тең болады», – деді»19.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадисте аты аталмаған әйел Үммі Мақғил екенін Әбу Дәуіттің риуаятынан түсінуге болады. Оның қажылық жолына тосқауыл болуына себеп болған нәрсе, бір риуаят бойынша күйеуіне және өзіне келген ауру еді. Күйеуі қайтыс болады, өзі сауығады. Жалғыз түйесі де күйеуі Әбу Мағқил тарапынан Алла жолында садақаға берілген еді.

Абдурраззақтың риуаяты бойынша, ол әйел қажылыққа дайындық жасайды, бірақ түйесін жоғалтқандығы айтылады.

Зурқани: «Түйесін тауып алған бірақ кейін ауруға шалдыққан немесе аурудан сауыққан, осы кезде түйесін жоғалтуы мүмкін» деп екі риуаятты да қатар келтірген.

Қалай болғанда да Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) әйелге: «Рамазанда умра жаса, өйткені ол айдағы умра (сауап тұрғысынан), қажылықпен тең болады» деп жауап берген.

Ғалымдар: «Қайырлы амалдар жасалған уақыттарына сай бір-бірінен үстем бола алады, кейбір уақыттарда жасалған бір амал, басқа уақытта жасалуынан артығырақ болады. Рамазан aйы жақсы aмалдардың сауап жағынан еселенуі тұрғысынан басқа айлардан үстем. Бұл әлгі амалдың үстемдігінен емес. Қажылықтың машақаты мен амалының көп болуы умрадан әлдеқайда жоғары екендігінің дәлелі» деп хадисті түсіндірген.

٩ وَعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَا عَمِلَ آدَمِىٌّ عَمَلًا يَوْمَ النَّحْرِ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ أَهرَاقِهِ الدِّمَاءَ، إِنَّهَا لَتَأْتِى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بُقُرُونِهَا وَأَشْعَارِهَا وَأَظْلافِهَا، وَأَنَّ الدَّمَ لَيَقَعُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى بِمَكَانٍ قَبْلَ أَنْ يَقَعَ فِى الْأَرْضِ فَطِيبُوا بِهَا نَفْسًا». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ. وَزَادَ رَزِينُ: وَأَنَّ لِصَاحِبِ الأُضْحِيَةِ بِكُلِّ شَعْرَةٍ حَسَنَةً.

9. (1171) Әзірет Айша (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Кісі құрбан күні қан ағызып, құрбан шалудан артық Алланың құзырында сүйікті амал жасай алмайды. Өйткені құрбанға шалынған мал қиямет күні мүйіздері, жүндері, тұяқтарымен келеді. Құрбанға шалынған малдың қаны жерге тамбастан бұрын Алланың құзырында жоғары дәрежеге көтеріледі. Ендеше, құрбанды шынайы көңілмен атқарыңдар»20.

Рәзин мынадай қосымша ақпарат келтірген: «Құрбан шалған адамға, шалған құрбанының әрбір қылшығына дейін сауап бар».

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис құрбан айт күнінде жасалатын ең құнды, ең қабыл болатын ғибадаттың құрбан шалу екенін баяндауда. Алиул-Қаридың келтірген анықтамасы бойынша, хадисте құрбанға шалынған малдың, жүні, тұяғы қатарлы іске жарамсыз ретінде көрінген бөлшектерінің өзі қиямет күні назарда болатыны айтылған. Бұл құрбан үшін берілетін сауаптың соншалықты көптігін білдіреді. Шалынған құрбанның кемшіліксіз түрде қиямет күні оралатындығы, яғни әрбір бөлшегі үшін сауап берілетіндіктен, мүмкіндігінше ең көркем түрде, шынайы көңілмен орындалуы қажет.

Қанының жерге тамбастан Алланың құзырында жоғары мәртебеге көтерілуі деген сөз Алланың құрбан ғибадатына разы болатындығын, құрбанның Алланың құзырында қабыл болатын ғибадат екенін көрсетеді.

Рәзинның келтірген қосымша ақпараттардан мүмкін болса құрбандыққа ірі-қара мал шалудың тіптен сауапты болатынын түсінуге болады.

١٠ وَعَنْ أَبِى بَكْرٍ الصِّدِيقِ  قَالَ: «سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ  أَىُّ الْحَجِّ أَفْضَلُ؟ قَالَ: الْعَجُّ وَالثَّجُّ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ. «الْعَجُّ» رَفْعُ الصَّوْتِ بِالتَّلْبِيَّةِ. «والثَّجُّ» إِرَاقَةُ دِمَاءِ الهَدْى وَالضَّحَايَا.

10. (1172) Әбу Бәкір әс-Сыддық (р.а.) былай дейді: «Расулалладан (с.а.с.): «Қажылықтың ең абзалы қандай?» – деп сұралды». Сонда ол (с.а.с.): «Дауыстап тәлбия айтып, құрбан шалу арқылы орындалған қажылық» деп жауап берді»21.

ТҮСІНДІРМЕ:

Расулалладан (с.а.с.) қажылық қалай орындалса ең абзалы болатыны жайлы сұралған еді. Расулалла: «ашық дауыспен тәлбия келтіріп, мүмкіндігінше көп тәлбия келтіріп және құрбан шалынған қажылық» деп жауап берген. Тәлбиялардың мүмкіндігінше көп айтылуы, қажылық сәтінде уақыттың бос өтпейтініне, ең сауапты зікірмен толтырылатынына дәлел болады. Тәлбияның аздығы, зікірдің аздығына, одан да жаманы күнәлі сөздер айтып қажылық уақытының босқа өткендігіне дәлел болады.

Тәлбияның дауыстап айтылуы қажылық тәртібіне бағыну болмақ. Әлбетте, қажылық ережесіне сай дауыстап айтылған тәлбиялар, іштей айтылғаннан абзал болады. Қан ағызуға келетін болсақ, қажылықта міндетті түрде құрбан шалу шарт емес. Ифрад қажылығындағыдай құрбан шалмастан қажылықты кемшіліксіз орындауға болады. Қиран қажылық немесе Тәматтуғ қажылықта шалынатын құрбан – шүкірлік құрбаны. Мүмкіндік болмаған жағдайда оны он күндік ораза арқылы өтеуге болады.

Ханафи мазһабы бойынша ең абзал қажылық құрбан шалуды уәжіп ететін қиран қажылығы. Олай болса, Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осы қажылықтың абзалдығын айтып жатыр.

Хадистің тағы да Тирмизидің тәпсір бөлімінде келген басқа бір нұсқасында мына қосымша бар: «Басқа бір кісі тұрып: «Уа, Расулалла, бұған қандай жол бар?» деп сұрады. Сонда мына жауапты алды: «Азық және көлік».

١١ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةََ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : جِهَادُ الصَّغِيرِ وَالكَبِيرِ وَالضَّعِيفِ وَالْمَرْأَةِ: الْحَجُّ وَالعُمْرَةُ». أَخْرَجَهُ النَّسَائِى.

11. (1173) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Кішінің, үлкеннің, әлсіздің, әйелдің жиһады – қажылық пен умра»22.

ТҮСІНДІРМЕ:

Қажылық пен умраның жиһадқа ұқсатылуы жайлы жоғарыда (№1169 хадистің түсіндірмесінде) баяндадық. Бұл екі амалдың жиһадқа ұқсатылуы осы жолдағы машақаттары мен қиындықтарына байланысты. Жиһад та машақаты мен қиындығы көп ғибадат. Адам аталмыш үш амалды атқару арқылы өзін өзі тәрбиелейді. Сондықтан сауап тұрғысынан да араларында ұқсастық, жақындық, тіпті шарттарына қарай ортақ тұстары бар екенін Пайғамбарымыз білдіріп отыр. Демек, жиһадқа шама-шарқы жетпеген, мәселен, бала, әйел немесе қарт адамдар, қажылық немесе умра жасау арқылы жиһад жасағандай сауап алады.

Қажылықтың міндет болуы

١ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةََ  قَالَ: «خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ  فَقَالَ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ فُرِضَ عَلَيْكُمْ الْحَجُّ فَحُجُّوا. فَقَالَ رَجُلٌ: أَفِى كُلِّ عَامٍ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَسَكَتَ حَتَّى قَالَهَا ثَلَاثًا. ثُمَّ قَالَ: ذَرُونِى مَا تَرَكْتُكُمْ. لَوْ قُلْتُ نَعَمْ لَوَجَبَتْ وَلَمَا اسْتَطَعْتُمْ. إِنَّمَا أَهلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ كَثْرَةُ سُؤَالِهِمْ وَاخْتِلَافُهُمْ عَلَى أَنْبِيَائِهِمْ، فَإِذَا أَمَرْتُكُمْ بِأَمْرٍ فَأَتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَإِذَا نَهَيْتُكُمْ عَنْ شَيْءٍ فاجْتَنِبُوهُ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَالنَّسَائِى.

1. (1174) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Бір күні Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бізге: «Уа, адамдар, сендерге қажылық парыз етілді. Ендеше, қажылықты толық орындаңдар!» деп айтты. Жамағаттан бірі: «Әр жыл сайын ба? Уа, Расулалла», – деп сұрады. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жауап бермеді. Әлгі кісі сұрағын үш рет қайталады. Сонда Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Мен сендерді жайларыңа қалдырсам, сендер де мені жайыма қалдырыңдар. (Яғни, мен жауап бермедім, ендеше неге қайталап сұрай бересіңдер?) Егер (сұрақтарыңа) «Иә!» десем, әр жыл сайын қажылық жасау уәжіп болар еді, бірақ сендердің оған шамаларың келмес. Мынаны біліп қойыңдар, сендерден бұрынғыларды құртқан нәрсе – көп сауал қою мен пайғамбарларымен тартыс-таласқа түсулері еді. Сендерге бір істі әмір еткенімде, оны шамаларың жеткенінше орындаңдар, бір іске тыйым салғанымда одан сақтаныңдар (бұл әмір мен тыйымға қатысты ойларыңа келген әр нәрсені сұрай бермеңдер!)»23

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Расулаллаға (с.а.с.) бұл сұрақты қойған сахаба Ақра ибн Хабис (р.а.) екені риуаяттың басқа нұсқаларында айтылған.

2. Артық сұрақ сұрамауға байланысты №581 хадисте кең түсіндірме берілгендіктен, бұл жерде кең көлемді қайталап жатпастан қысқаша түрде бірнеше мәселеге назар аударамыз:

3. Әмір қайталауды қажет ете ме?

Бұл хадисті түсіндіру барысында Нәуәуи дін негіздерін зерттеген ғалымдар талқылаған бірнеше мәселеге тоқталады. Құран немесе хадисте келген бір әмірді бір рет орындау жеткілікті ме, жоқ әлде ол әмірдің қайта-қайта орындалуы қажет пе? Бұл мәселеге байланысты әртүрлі пікірлер туындаған:

1) Шафиғилердің пікірі бойынша, әмірді қайталап орындау қажет емес, бірақ қайталану ықтималы да жоқ емес.

2) Басқа бір пікір бойынша қайта-қайта орындауды қажет етеді.

3) Бір реттен көп орындау ықтияттылықты қажет етеді. Алайда бір шартқа байланысты немесе бір себептің ортаға шығуына байланысты болса қайталауды қажет етеді. Яғни, бірден артық орындалуы үшін әрқандай бір себепті талап етеді. Ханафилердің кейбірі осы пікірді құптаған. Жоғарыдағы хадис, бұл пікірдегілерге дәлел болған. Өйткені Ақрағ, қайталануына қатысты бір себеп іздеген.

4) Жалпылама келген әмір қайталап орындауды қажет етпейді. Ондай ықтимал да жоқ. Намаз, ораза, зекет сияқты ғибадаттардың қайталануы, себептерінің қайталануына байланысты. Қажылықтың себебі болған Бәйтул-Харам қайталанбағандықтан өмірде бір-ақ рет әмірді орындау арқылы парыз өтеледі. Ханафилердің көпшілігі ұстанған пікірі осы.

4. Сұрақ сұрауға қатысты тыйым қандай мәселелерге байланысты?

Сахаба мен табиғиндерден кейбір ғалымдар, бұл тыйымның, бір оқиғаға байланысты болсын, болмасын әр мәселеге қатысты екенін айтқан. Бірақ бұл пікірге көптеген фиқыһ ғалымдары қарсылық білдірген. Бұл пікірді құптаған Әбу Бәкір ибн әл-Араби былай дейді: «Кейбір шолақ ойлайтындар сұрақ сұрауға тыйым салған аятқа қарап, (яғни, «Мәида» сүресі, 101-аятта. авт.) Құран мен хадисте аталмаған нәрселердің амалда анық пайда болмайынша, оларға қатысты сұрақ сұрауға тыйым салынған деп ойлап қалды. Анығында, мәселенің мәні олай емес еді. Өйткені аятта жауап берілсе жамандық туындатуы мүмкін деген сұрақтарға тыйым салынғандығы анық еді. Ал аят пен хадисте аталмаған нәрселерге қатысты сұрақтар бұл топқа жатпайды».

Ибн Хажар бұл пікірді құптаған, бірақ ибн әл-Aрабидың өзі сияқты ойламаған ғалымдарға қатысты «таяз ойлайтындар» деп айтқанын айыптаған. Сондай-ақ одан бұрын Қуртуби да оны айыптаған және мұндай әрекеттердің ибн әл-Aрабидің бойынан үнемі көрініп қала беретін мінез екенін айтқан.

5. Тыйым Расулалланың (с.а.с.) заманына ғана тән бе?

Кейбір ғалымдар сұрақ сұрауға тыйым салынудың Расулалланың (с.а.с.) заманына ғана қатысты еді деп қараған. Олар Расулалладан (с.а.с.) кейін сұралатын сұрақтар себепті аятта баяндалғандай жамандық туындау ықтималы жойылғандығын айтқан және мына хадистерді дәлел ретінде келтірген:

مَا أَحَلَّ اللَّهُ فِى كِتَابِهِ فَهُوَ حَلَالٌ وَمَا حَرَّمَ فَهُوَ حَرَامٌ وَمَا سَكَتَ عَنْهُ فَهُوَ عَفْوٌ فَاقْبَلُوا مِنَ اللَّهِ عَافِيَتَهُ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُنْ يَنْسَى شَيْئًا ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الآيَةَ: وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا

«Алланың кітабында халал еткендері халал, харам еткендері харам. Ал үндемегендер кешірімге лайық. Олай болса, Алланың кешірімін қабыл етіңдер. Еш күмәнсіз, Алла ешбір нәрсені ұмытпайды». Расулалла мына аятты оқыған: «...Раббың ұмытпайды»24. Басқа бір хадисте былай делінген:

إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فَرَائِضَ فَلَا تُضَيِّعُوهَا وَحَدَّ حُدُودًا فَلَا تَعْتَدُوهَا وَسَكَتَ عَنْ أَشْيَاءَ رَحْمَةً لَكُمْ غَيْرَ نِسْيَانٍ فَلَا تَبْحَثُوا عَنْهَا

«Алла бірқатар парыздарды әмір етті, оларды әсте тәрк етпеңдер. Бірқатар тыйымдарды да әмір етті, оларды әсте бұзушы болмаңдар. Сонымен қатар бірқатар нәрселерді ұмытқанынан емес, сендерге деген мейірімі арқылы үндемеді, ендеше, олардың қыр-соңына түспеңдер!» Тағы бір хадисте былай айтылады:

أَعْظَمُ الْمسْلِمِينَ بِالْمُسْلِمِينَ جُرْمًا مَنْ سَأَلَ عَنْ شَىْءٍ لَمْ يُحْرَمْ فَحَرُمَ مِنْ أَجْلِ مَسْأَلَتِهِ

«Кім харам етілмеген бір нәрсе жайлы сұрақ қойып, сол себепті ол харам етілсе, міне, осы адам мұсылмандарға қарсы ең үлкен жамандық жасаған адам болады».

6. Тыйым Мәдиналықтарға ғана тән бе еді? Аталмыш тыйымның бәдәуилерге ғана қатысты емес, Мәдинадағы мұһажирлер мен ансарларға да қатысты екенін баяндаған риуаяттар бар. Бұлар тыйымның шектеулі әрі көбінесе уахиға қатысты болғандығын құптайтындығын көрсетеді деуге болады. Бұл мәселеге қатысты Әнәстың (р.а.) бір риуаяты мынадай: «Біз ардақты Пайғамбарға (с.а.с.) кез келген мәселеде сұрақ қоюдан тыйылдық. Алайда бұл тыйымнан ғапыл бір бәдәуи келіп Расулаллаға (с.а.с.) сұрақ қойғанын және сол арқылы Пайғамбарымызды тыңдауды ұнататын едік». Мүслимде келген Нәууас ибн Сәмғанның бір риуаяты бұл мәселеге қатысты былай деп келген: «Һижрет жасамастан Мәдинада Расулалламен (с.а.с.) бірге бір жыл отырдым. Һижрет жасамауыма тек қана «сұрақ қою» мәселесі тосқауыл болды. Өйткені біріміз һижрет жасап «мұһажир» болғаннан кейін Расулалладан (с.а.с.) сұрақ сұрай алмайтын еді». Нәууас (р.а.) сұрақ сұрау құқығын жоғалтпау үшін Мәдинаға орналаспаған. Өйткені «мұһажир» қатарына қосылғысы келмеген. Ахмад ибн Ханбал бір риуаятында сұрақ сұрауға тыйым салынған аят түскеннен кейін, сахабалардың Мәдинаға келген бәдәуилерге сый-сияпат беру арқылы ардақты Пайғамбарға сұрақ қоюға ынталандыратынын айтқан:

لَمَّا نَزَلَتْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ الآيَةَ كُنَّا قَدْ اِتَّقَيْنَا أَنْ نَسْأَلَهُ  فَأَتَيْنَا أَعْرَابِيًّا فَرَشَوْنَاهُ بُرْدًا وَقُلْنَا: سَلِ النَّبِىَّ 

Бұл тақырыпқа қатысты риуаят көп:

7. Сахабалардан туындаған сұрақтардың түсіндірмесі:

Хадис кітаптарында Пайғамбардан (с.а.с.) сахабалардың сұраған көптеген сұрақтары риуаят етілгенін бұл жерде айта кеткен жөн. Алайда «Сұрақ қоюға тыйым бола тұра бұл сұрақтар қалай сұралды?» деген сауал бірден ойға оралады. Бұл мәселеге қатысты ғалымдар үш ықтимал барына тоқталған:

а) Бұл сұрақтар сұрақ қоюға қатысты тыйым салған аят түспей тұрып сұралған.

ә) Аят арқылы келген тыйым жалпылама емес, жекелей мәселеге қатысты еді. Яғни, үкімі нақты белгілі болған мәселелерге қатысты сұрақ қою қажет болса оған тыйым жоқ.

б) Тыйым міндетті түрде білінуі қажет мәселелерге қатысты емес еді. Қамыспен бауыздалған малдың етіне қажетті үкім, әміршілер Аллаға мойынсұнуға қарсы келетін әмір беретін болса, оларға бағынып, бағынбауға қатысты сұрақтар, қиямет жағдайлары мен ақырзаман бүлігіне қатысты сұрақтар, сондай-ақ, тікелей Құранда аталған кәлала (әке-шешесіз және баласыз), арақ-шарап, құмар ойындары, қасиетті айлардағы соғыс, жетімдер, хайыз уақыты, әйел, аңшылық және т.б. мәселелерге қатысты туындаған сұрақтар болатын. Бұл сұрақтар негізгі қажеттіліктерден туындағандықтан, тыйым бұлардың барлығын қамтымаған.

8. Тыйым әлі орын алмаған мәселелерді де қамтиды.

Сұрақ сұрауға тыйым салған аят, әлі орын алмаған оқиғаларды да қамтиды деп айтушылар, «орын алған оқиғаға қатысты сұрақ сұрау өз-өзіне ауырлық тілеп алуға себеп болатындықтан, әлі орын алмаған яки болу-болмауы белгісіз жағдайларға қатысты сұрақ сұрамаған дұрыс» деген.

Дарими «Сунәнінің» кіріспесінде осы тақырыпқа тоқталып, бірнеше сәләф ғұламаларының (алғашқы буынның) пікірін келтірген.

Ибн Омар: «Әлі туындай қоймаған мәселе жайлы сұрамаңдар, өйткені мен әлі орын алмаған оқиға болады-ау деп сұрақ сұраған адамға әкем Омардың (р.а.) лағынет айтқанын естідім» деген.

Зәйд ибн Сәбит өзіне бір мәселеге қатысты сұрақ қойылғанда, алдымен оның болып-болмағанын сұрайтын. Егер «иә, солай болды» дейтін болса, ол мәселеге қатысты білетінін айтатын. Ал «жоқ, әлі болған жоқ» десе, «Қоя тұрыңдар, алдымен сондай жағдай туындасын, сол кезде сұрарсыңдар» деп, жауап беруден бас тартатындығы айтылады.

Әзірет Омар да: «Орын алған оқиғалар бізге жеткілікті» деп әлі туындамаған мәселелерге қатысты сұрақ сұрауға тыйым салған.

Ғалымдар бір мәселеге қатысты нас (аят пен хадис) келмеген істерге қатысты қарастырылған зерттеуді екі тармаққа бөлген:

1) Оқиғаны толықтай наспен (аят пен хадис) дәлелдеу аясында қарастыру. Мұндай зерттеу ең қолайлы шара ретінде қабыл етіліп, мәкруһ саналмайды. Мұндай жолмен мәселені қарастыру мұжтаһидтерге парыз.

2) Риуаяттар арасында қаралмай қалуы мүмкін немесе біріктіруге болатын кішкентай айырмашылықтарға ерекше тоқталып, шариғатқа ешбір пайдасы жоқ мәселелерді іздеу, осыған ұқсас мәселелер арасында жоқ жерден өзге айырмашылықтар табуға тырысу немесе арасында айырмашылықтары бар мәселелерді айырмашылығы жоқ, керісінше, бір нәрсе сияқты көрсету үшін бос ізденіске кірісу – дәлелдерді қисынсыз орынға күшпен келтіру болмақ. Сәләф ғұламалары мәкруһ деп саналған ғылыми зерттеулер осы тармаққа кіреді. Бұл негіздегі еңбектер босқа уақыт жоғалтудан басқа еш нәрсе емес. Сонымен қатар мына хадистің ескертуіне кіретіні белгіленген:هَلَكَ الْمُتَنَطِّعُونَ «Асыра сілтеушілер құрдымға кетті». Хадисте айтылған «мутанаттиғун» сөзін «асыра сілтеушілер» деп аудардық.

Зәмахшари: «Хадисте белгілі шарттары мен қағидалары орныққан әртүрлі қирағаттар арасында дау-дамай жасап, жоқ жерден қарсы пікір шығаруға тыйым салынған» дейді.

Нәуәуи болса: «Сөз өнерінде әртүрлі тәсілдерді қолдану арқылы халық алдына шыққан кезде мәнерлеп, көркем сөйлеймін деп өзін-өзі қинап, жасандылыққа жол берудің, ғылыми мәселелерде хабары жоқ халыққа грамматиканың терең мәселелерін айтып, өзін-өзі жарнамалаудың жағымсыз іс екені айтылған. Сонымен қатар пайдасыз, бос тақырыптарға кірудің, орын алуы мүмкін емес оқиғаларды болғандай етіп сұрақ сұраудың және т.б. осы сияқты мәселелерге қатысты айтылған.

Ибн Хажар Құран мен ғұламалар ижмағы сияқты негізге сүйенбейтін мәселелерге тереңдеуді осыған жатқызған. Басқа істерге арналса әлдеқайда жақсы нәтиже беретін құнды уақыттардың, болмаған яки болуы мүмкін де емес мәселелерді зерттеуге жұмсауды ұнатпай былай деген: «Бұлардың ең жаманы – шариғатта тек қана сенім білдіруі талап етілген нәрселерді егжей-тегжейлі зерттеу үшін көп сұрақ сұрау. Мысалы, кейбір мәселелер бар, оның бұл дүниеде сезілуі, білінуі мүмкін емес: қияметтің уақыты, рухтың мән-мағынасы, бұл үмбеттің өмір сүретін уақыты сияқты мәселелер. Бұлар тек сөзбен жеткізу арқылы ғана білінетін нәрселер бола тұра, бұларға қатысты сұрақтар да сұралады. Алайда бұлардың дәл қалай жүзеге асатынына қатысты жеткен мағлұмат жоқ, бұларды зерттеп қарастырып жатпастан иман ету керек. Сонымен қатар тағы бір жағымсыз жері, мұндай мәселелердің кейбірін тым түртпектеп қыр-соңына түсу, адамды күмәнға және адасуға апарады. Әбу Һурайрадан жеткен бір риуаятта: «Адамдар бір-бірінен ананы-мынаны сұрай келе: «Бұл жаратылысты Алла жаратты, олай болса Алланы кім жаратты?» деген сұрақ сұрауға апарады». Аталмыш хадис осы жағдайға байланысты хабар беріп тұр.

٢ وَعَنْ علِيٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ مَلَكَ زَادًا وَرَاحِلَةً تُبَلِّغُهُ إِلَى بَيْت اللَّهِ الْحرَامِ وَلَمْ يَحُجَّ فَلَا عَلَيْهِ أَنْ يَمُوتَ يَهُودِيًّا أَوْ نَصْرَانِيًّا وَذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا الآيَةَ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

2. (1175) Әзірет Али (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Кімнің Бәйтуллаһил-харамға баруға жетерлік азығы мен көлігі бола тұра міндетін орындамаса, оның яһуди немесе христиан болып өлгенінде ешбір айырмашылық жоқ. Өйткені Алла Тағала «Алланың үйін зиярат етуге шамасы жететін әрбір адам үшін қажылыққа бару – оның мойнындағы Алланың ақысы»25, – деді.26

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадисте қажылыққа баруға жететін қаржылай мүмкіндігі бола тұра қажылыққа бармағандарға өте ауыр ескерту жасалған. Христиан немесе яһуди ретінде өлу қауіпі бар, яғни имансыз өмірден озу деген сөз. Ғалымдар бұл сөзде қатаң ескерту әрі қорқыту бар екенін айтып былай түсіндірген: «Қаржылыққа мүмкіндігі бола тұра парыз қажылығын орындамай жүру жоққа шығарудан яки елемеуден немесе Алланың әміріне қарсы келуден туындайды. Олай болса имансыздыққа түсіп, яһуди немесе христиан дәрежесіне түсу қауіпінде тұр деген сөз.

Қажылықты тәрк еткендердің тікелей әһл-кітапқа ұқсатылуында олардың өздеріне берілген кітап бойынша амал жасамаулары жатыр. Мүмкіндігі бола тұра қажылық міндетін орындамаған мұсылман да өзіне берілген уахидың әмірін тәрк ету себепті олармен ортақ арнада түйіскен болады.

Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қажылықты әмір еткен аятты оқу арқылы қажылық жасамағандардың бұл иләһи әмірді жоққа шығарғаны екенін қатаң ескерткен.

٣ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  «أَنَّ الْأَقْرَعَ بْنَ حَابِسٍ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ  فَقَالَ: الْحَجُّ فِى كُلِّ سَنَةٍ أَوْ مَرَّةً وَاحِدَةً؟ فَقَالَ: بَلْ مَرَّةً وَاحِدَةً. فَمَنْ زَادَ فَتَطَوُّعٌ».

3. (1176) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Aқрағ ибн әл-Хабис (р.а.) Расулалладан (с.а.с.): «Қажылық әр жыл сайын ба, жоқ әлде өмірде бір-ақ рет пе?» деп сұрады. Сонда Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Өмірде бір рет, одан артық орындаған нәпіл ретінде орындайды» деп жауап береді27.

٤ وَعَنْهُ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا صَرُورَةَ فِى الْإِسْلَامِ». أَخْرَجَهُمَا أَبُو دَاوُدَ. «الصَّرُورَةُ» الذِّى لَمْ يَحُجَّ رَجُلًا كَانَ أَوِ امْرَأَةً.

4. (1177) Ибн Аббас (р.а.) Расулалланың (с.а.с.) былай дегенін риуаят eткен: «Исламда қажылықты орындамау (сарурат) жоқ»28.

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадистегі «сарурат» сөзі екі мағынаны білдіреді:

1. Ешбір қажылық жасамаған адамға айтылады.

2. Аскеттік (рухбандық) жолды ұстанып үйленбей, бойдақ жүргендерге айтылады.

Хадисте орын алған бұл термин жаһилия кезеңіндегі екі салтты баяндауда. Имам Mәлик «Муаттада» әйел саруратқа мынадай анықтама келтірген: «Ешбір қажылық жасамаған, өзін қажылыққа ертіп баратын ешбір махрамы жоқ немесе бір махрамы бар, бірақ оны қажылыққа ертіп баруға шамасы жоқ әйелге, сарурат деп айтылған». Имам Mәлик сөзінің жалғасында: «Исламда сарурат жоқ» деген қағидаға қатысты: «Аталмыш жағдайдағы әйел, бір топ әйелдермен бірге қажылыққа барады, қажылығын тәрк етпейді (дін қажылықты тәрк етуге (саруратқа) рұқсат бермейді» деген.

Міне, «Исламда сарурат жоқ» деп келген хадис, ер болсын, әйел болсын қажылық жасауға шамасы келген адамға, ешқандай сылтау болмайтынын көрсетеді.

Хадистен «рухбандардағы сияқты» бойдақ жүруге қарсылық барын да түсінуге болады. Өйткені Ислам басқа бір себеп болмаса, тек діндарлық пен зүһд үшін үйленбей жүруді құптамайды, тіпті рұқсат етпейді.

٥ وَلَهُ عَنْهُ أَيْضًا: «قَالَ : مَنْ أَرَادَ الْحَجَّ فَلْيَتَعَجَّلْ».

5. (1178) Ибн Аббас (р.а.) Расулалланың (с.а.с.) мына сөзін риуаят eткен: «Қажылық жасағысы келген адам, асықсын (кешіктірмесін)»29.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис қажылық мәселесінде асығыстық жасауды, жылдам әрекет етуді, кешіктірмеу керектігін айтқан. Қажылықтың адамның қалауына байланысты уақытын өзі таңдайтын нәпіл ғибадат еместігін, мүмкіндіктерге байланысты парыз болған құлшылық екенін ескерсек, «қажылық жасағысы келген...» деп келген сөйлемді, «қажылық кімге парыз болса» деген мағынада түсініп және былай деуге болады: «Мүмкіндігі туып, кімге қажылық парыз болса, оны орындау үшін жылдам әрекет етсін, кешіктірмесін».

Ендеше, мүмкіндігі болған адам, қажылықты орындау үшін жылдам әрекет жасап, кешіктірмеуі қажет. Халық арасында, белгілі бір жасқа келгесін, кейін қартайғанда қажылыққа барамын деп қалыптасып қалған теріс пікір бар. Қажылықты қарттыққа қалдыру дұрыс емес. Бұл хадистің Бәйхақиде келген қосымша мағлұматы мынадай түсіндірме келтіреді: «Өйткені ешбірің кейін бастарыңа қандай іс түсетінін білмейсіңдер. Ауруға шалдыға ма, жоқ әлде кедейлік келе ме?»

Бұл хадискe сүйенген Әбу Ханифа, Имам Mәлик және бірқатар Шәфиғи ғалымдары қажылықтың мүмкіндігі болса кешіктірілместен бірден орындалуы міндет екеніне үкім берген. Алайда Имам Шәфиғи, Әузағи, Әбу Юсуф және Мұхаммед әш-Шайбани қажылық һижреттің бесінші немесе алтыншы жылында парыз болса да Расулалланың (с.а.с.) оныншы жылы қажылық жасағанын ескере отырып, парыз қажылықтың кешіктірілместен орындалуы қажет еместігін, қажет болса кешіктіруге болатынын айтқан. Бірақ бұл пікірге қосылмағандар мынадай уәж айтқан:

а) Қажылықтың парыз болған уақыты нақты белгілі емес, ол жайлы әртүрлі көзқарас бар, кейбір деректер бойынша һижреттің 10-жылы парыз болғандығы айтылады. Бұл жағдайда Расулалла (с.а.с.) қажылық жасауды кешіктірмеген.

б) Егер қажылық һижреттің 10-жылынан бұрын парыз етілсе, Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тыр жалаңаш тауап жасайтын мүшріктермен бірге қажылық жасағысы келмегендіктен қажылықты кешіктірген.

Бүгінгі таңда қажылыққа баруға өте қолайлы мүмкіндіктер жасалса да, қажылықтың машақатын көрген қажыға барушылар қажылықтың жас кезде орындалуы керек екенін растайды.

٦ وَعَنْ جَابِرٍ  قَالَ: «سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ  عَنِ الْعُمْرَةِ أَوَاجِبَةٌ هِىَ؟ فَقَالَ: لَا. وَإِنْ تَعْتَمِرُوا هُوَ أَفْضَلُ»

6. (1179) Әзірет Жәбир (р.а.) былай дейді: «Расулалладан (с.а.с.): «Умра жасау уәжіп пе?» деп сұралды. Сонда былай жауап берді: «Жоқ, бірақ умра жасау абзал амал»30.

ТҮСІНДІРМЕ:

Умраға қатысты тақырыптың басында және №1165 хадистің түсіндірмесінде кең көлемді мағлұмат берілді. Сол мағлұматтарда да айтылғандай бірқатар ғалымдар (Шәфиғи, Ахмад т.б.) умраның уәжіп екенін айтса, бірқатар ғалымдар (Имам Мәлик, Әбу Ханифа т.б.) уәжіп емес, нәпіл екеніне үкім берген.

٧ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «الْعُمْرَةُ وَاجِبَةٌ» أَخْرَجَهُمَا التِّرْمِذِىُّ.

7. (1180) Ибн Аббас (р.а.): «Умра уәжіп» деп айтқан31.

ТҮСІНДІРМЕ:

Имам Шафиғидің бір риуаяты бойынша, ибн Аббастың өзіне умраға қатысты «уәжіп» деп үкім етілгені жеткен. Бұхаридың муғаллақ (тізбегі толық емес) күйінде келтірген бір риуаяты да осыны құптайды: «Ибн Аббас (р.а.): «Умра Алланың кітабында қажылықпен бірге айтылды» деген». Бұл риуаятты құптайтын басқа бір риуаятты Хаким Атадан жеткізген. Aтаның айтуы бойынша, ибн Аббас (р.а.): «Қажылық пен умра қос парыз» деген.

Қажылық пен умра жайлы бұл тақырыптың басында қажетті түсіндірме келтіргендіктен бұл жерде қайталамаймыз.

٨ وَمِثْلُهُ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ: «وَكَانَ يَقْرَأُ: وَأَتِمُّوا الْحَجُّ وَالعُمْرَةَ إِلَى الْبَيْتِ، وَكَانَ يَقُولُ: لَوْلَا التَّحَرُّجُ، وَإِنِّى لَمْ أَسْمَعْ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ  فِى ذَلِكَ شَيْئًا لَقُلْتُ الْعُمْرَةُ وَاجِبَةٌ». أَخْرَجَهُ رَزِينُ.

8. (1181) Жоғарыдағы риуаятқа ұқсас бір риуаят ибн Мәсғудтан келген. Ибн Мәсғуд (р.а.) мына аятты: «Бәйтуллаһқа жасалатын қажылық пен умраны Алла үшін өтеңдер» оқып, былай дейтін: «Eгер күнә болмаса, Расулалладан (с.а.с.) бұл тақырыпта еш нәрсе естімесем, умра уәжіп дейтін едім»32.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Жоғарыдағы дерек бойынша, ибн Мәсғуд та умраны уәжіп деп санаған. «Қажылық парызы мен умраны Алла (разылығы) үшін толық өтеңдер»33 деген аятын (Әбу Хайянның «әл-Бахрул-мұхитта» айтқанындай) былай оқыған: وَاتِمُّوا الْحجَّ وَالْعُمْرَةَ إِلَى الْبَيْتِ «Бәйтуллаһқа жасалатын қажылық пен умраны Алла үшін өтеңдер». Олай болса басқаша қырағаттан қарағанда, тәпсірлік тұрғыда қосымша болғаны жөн.

2. Ибн Мәсғуд умраның уәжіптігіне Расулалладан (с.а.с.) ешбір мағлұмат естімегенін айта келе: «Күнәға кіруден қорықпағанымда, умра уәжіп дейтін едім» деген.

Бұл жерде ибн Мәсғуд умраның уәжіптігі жайлы Расулалладан ешбір сөз естімегенін айтады. Пәтуаларында әрдайым ибн Мәсғудты негізге алған Әбу Ханифа «Умра уәжіп емес» деген кезде ибн Мәсғудтың осы риуаятына қарсы болмағанын білеміз.

Миқат және ихрам

Mиқат:

Қажылық пен умра ғибадатының өзіне тән әдебі мен тәртібі бар. Олардың бірі – ихрам. Басқа аймақтардан Меккеге қажылық жасауға келетіндердің Меккеге кірмей тұрып, ихрам киюі шарт етілген жерлер «миқат» деп аталады. Меккеге келетін бағыттар бойынша миқат орындары әртүрлі. Барлығы бес миқат орны бар: Зул-Хуләйфә, Зәтул-Ирқ, Жухфа, Қарн және Иәләмләм.

Меккедегілердің қажылық жасауы үшін миқат орны – Мекке. Ал умра жасау үшін Харам аймағының сыртына барып ихрам киюлері қажет. Сондықтан Меккеге ең жақын Тәнғим деген жерге барып ихрам киеді. Ихрам киетін уақытқа да миқат деп айтылады. Миқат орындарына жетпей ихрам кие беруге де болады.

Ихрамға қатысты тыйымдар, ихрам киілген жерлерден басталады. Ихрам кию шарт болған орындар, әртүрлі аймақтан келетіндердің бағытына байланысты мынадай:

1. Зул-Хуләйфә: Мәдина бағытынан келгендердің миқаты. Бұл – Меккеге ең алыс миқат. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қоштасу қажылығында осы жерде ихрам киген. Қазіргі кезде «Әбәр Али» немесе «Әбияр Али» деп аталады. Меккеге 450 шақырым.

2. Жухфа: Шам бағытынан келгендердің миқаты. Меккеге 187 шақырым.

3. Зәтул-Ирқ: Ирак бағытынан келгендердің миқаты. Меккеге 94 шақырым.

4. Қарн: Нәжд және Кувейт бағытынан келгендердің миқаты.

5. Иәләмләм: Иемен бағытынан келгендердің миқаты. Меккеге 54 шақырым.

Қызыл теңіз, Суэц бағытынан келгендер Жухфаға жақын Рабиғ өңірінде, Жиддә бағытынан келгендер Жиддәда ихрамға кіреді. Осы жерлер де миқат боп саналады.

١ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «أَشْهُرُ الْحَجِّ شَوَّالٌ وَذُو القَعْدَةِ وَعَشْرٌ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ تَرْجَمَةٌ.

1. (1182) Ибн Омар (р.а.) былай дейді: «Қажылық айлары шәууәл, зул-қағда және зул-хижжадан он күн»34.

ТҮСІНДІРМЕ:

Қажылықтың әдебі мен тәртібін орындау үшін белгілі уақыттары бар. Аталмыш риуаят осы уақыттарды баян етеді. Бұл айларға қажылық айлары немесе қажылық маусымы деп айтылады. Олар шәууәл, зул-қағда айлары мен зул-хижжаның алғашқы он күні. Бұлардан басқа уақытта қажылық тәртіптері орындалмайды.

Бұл аятта білдірілген: «Қажылық – белгілі айларда өтелетін құлшылық. Кімде-кім сол белгілі айларда қажылық парызын өтеуге ниет етіп, бел буса, онда қажылық парызын өтеу барысында жұбайлардың бір-бірімен төсек қатынасына түсуіне, шариғаттың шеңберінен шығуға, дауласуға және шекісуге жол жоқ...»35.

Ибн Аббас, ибн Омар, Ибраһим Нәһәи, Шағби, Мужаһид, Хасан Басри, Ахмад ибн Ханбал сынды ғалымдар зул-хижжаның оныншы күні де қажылық маусымына жататынын айтқан. Ханафи мазһабы да осы пікірді ұстанады. Қажылықтың соңғы рүкіні саналатын зиярат тауафы осы күнде жасалады.

Имам Шәфиғи зул-хижжаның тоғызыншы күнімен қажылық маусымының аяқталатынын айтып, оныншы күнін қажылық маусымына жатқызбаған.

Имам Мәлик зул-хижжа айын толықтай қажылық маусымы деп есептеген. Оның пікірі бойынша, аяттағы «әшһур» сөзі «шәһр» сөзінің көпше түрі. Араб тілінде көпше атау, ең аз үш санды білдіреді. Ендеше, аяттағы «әшһур» сөзі ең аз үш айды меңзейді. Бұл үш ай толықтай қажылық айлары болып саналады. Бірақ Шәфиғи мен Мәликидің бұл айтқандары көпшілік білетін белгілі мағлұматқа қайшы келеді.

Қажылық маусымы бұл уақыттардан басқа уақытқа өзгертілмейді. Ханафи мен Мәликилер қажылықтың шариғаттағы басты шарты болған ихрамға бұл айлардан басқа уақытта да кіруге болатынын қабыл етеді, бірақ сүннетке қайшы болғандықтан мәкруһ санайды. Имам Шәфиғи мұны дұрыс санамайды және былай дейді: «Бұл қажылық емес, умра болады».

Имамдардың барлығы тәмәттуғ, қиран және ифрад қажылықтың қайсысы болса да әдебі мен тәртібінің дұрыс болуы үшін аталмыш айлардың ішінде орындалуы шарт деген байламға келген.

Бұхаридың мәліметі бойынша Хорасанды басып алған Абдулла ибн Амир Алланың бұл жорықтағы жәрдеміне шүкір ретінде Хорасаннан Мәдинаға дейін ихраммен баруға ант етіп Нисабурда ихрамға кіреді.

Мәдинаға барып әзірет Oсманның құзырына шыққан кезде әзірет Осман (р.а.) оны бұл ісі үшін айыптайды. Кейбір ғалымдар қажылық маусымынан басқа уақытта ихрамға кіргендіктен айыпталды деген.

٢ وَعَن هِشَامِ بْنِ عُرْوَةَ «أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ أَلزُّبَيْر : أَقَامَ بِمَكَّةَ تِسْعَ سِنِينَ يُهِلُّ بِالْحَجِّ لِهِلَالِ ذِى الْحِجَّةِ، وَعُرْوَةُ مَعَهُ يَفْعَلُ ذَلِكَ».

2. (1183) Хишам ибн Уруа былай дейді: «Абдулла ибн Зубәйір (р.а.) Меккеде тоғыз жыл мекендеді. Ол зул-хижжа айы туа сала бар дауыспен тәлбия айта бастайтын. (Інісі) Уруа да онымен бірге солай жасайтын еді»36.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл риуаят Абдулла ибн Зубәйірдің Меккеде өткізген халифалық жылдарында қажылық маусымы басталғанда басқа жердегі қажылар сияқты тәлбия айта бастағанын баян етеді. Жоғарыда да айтылғандай отырықшы немесе кейіннен келген Меккедегілер қажылық маусымы бастала салысымен сол жерде ихрамға кіріп, тәлбия айта бастайды. (Тәлбия дауыстап: «Ләббәйк Аллаһуммә ләббәйк... деп басталатын дұғаны оқу). Меккеден басқа жақта жүрген Меккеліктер қажылық жасау үшін Меккеге келетін болса, басқа жақтан келген адамдар сияқты миқаттарда ихрамға кіреді.

Қажылық жасау ниетімен Меккеде ихрамға кіргендер, тауабын және Сафа мен Мәруа арасындағы сағиды Минадан қайтқанда жасау үшін кейінге қалдырады. Имам Mәлик, Абдулла ибн Омардың осылай жасағанын айтқан.

٣ وَعَنِ القَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ «أَنَّ عُمَرَ  قَالَ: يَا أَهلَ مَكَّةَ مَا شَأْنُ النَّاسِ يَأْتُونَ شَعْثًا وَأَنْتُمْ مُدَّهِنُونَ أَهلُّوا إِذَا رَأَيْتُمُ الهِلَالَ». أَخْرَجَهُمَا مَالِكٌ. «الشَّعِثُ» الْبَعِيدُ الْعَهْدُ بِتَسْرِيحِ الشَّعْرِ وَغَسْلِهِ.

3. (1184) Қасым ибн Мұхаммед былай дейді: «Әзірет Омар (р.а.) Меккеліктерге былай айтты: «Уа, Меккеліктер! Алыс жерлерден келгендердің шаштары (үсті-бастары) ретсіз, ал сендер қалайша майланасыңдар (сыланып-сипанасыңдар)? Ай (зул-хижжа айы) көрінісімен, сендер де тәлбия келтіріңдер»37.

ТҮСІНДІРМЕ:

Меккеге қажылыққа басқа жақтан келгендер ихрамда болғандықтан шаштарына май жағып тарамаған. Әзірет Омар (р.а.) олардың «шаштары ұйпа-тұйпа» деп айтқан. Хадистегі «шағс» сөзі таралмаған ретсіз әрі кірленген шаш дегенді білдіреді. Меккеліктер ихрамсыз болғандықтан, шаштарына май жағып тарап, ретті жүретін. Сондықтан әзірет Омар оларға «сендер болса майланудасыңдар» деген.

Әзірет Омар былай деп тұрғандай еді: «Бұл жерге алыстан құлшылық жасау үшін келгендердің шаштары ретсіз болып тұрғанда, бұл жердегі сендердің құлшылық көрсетпеулерің жарамайды? Сендердің де құлшылық етулерің қажет».

Сондықтан бұл ниетін былайша ашық айтқан еді: «Ай (зул-хижжа айы) көрінісімен, сендер де тәлбия келтіріңдер».

Абдулла ибн Омар (р.а.) тәруия күні38 (зул-хижжаның 8-күні) тәлбияға бастау арқылы әкесіне келген. Алайда бұл екі ұстанымды да құптаған фиқыһ ғалымдары бар.

٤ وَعَنْ عطَاءٍ «أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْمُجَاوِرِ مَتَى يُلَبِّى بِالْحَجِّ. فَقَالَ: كَانَ ابْنُ عُمَرَ  إِذَا أَتَى مُتَمَتِّعًا يُلَبِّى بِالْحَجِّ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ إِذَا صَلَّى الظُّهْرَ وَاسْتَوَى عَلَى رَاحِلَتِهِ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ تَرْجَمَةٌ «يَوْمُ التَّرْوِيَةِ» هُوَ الثَّامِنُ مِنْ ذِى الْحِجَّةِ، سُمِّىَ بِذَلِكَ لِأَنَّهُمْ كَانُوا يَرْتَوُونَ مِنَ الْمَاءِ فِيهِ.

4. (1185) Атадан: «Mужауирлер (Меккедегілер) қажылық тәлбиясын қай уақытта бастайды?» деп сұрағанда былай жауап берген: «Ибн Омар (р.а.) мутәмәттиғ ниетімен келген кезде (умра мен қажылық үшін ихраммен келген кезде), тәруия күні бесін намазын оқып алып, түйесіне мінген кезде қажылық үшін тәлбия айтатын»39.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Алдыңғы риуаяттың түсіндірмесінде де айтылғандай ибн Омар зул-хижжаның сегізінші күні, яғни, тәруия күні ихрамға кірген. Бұхаридың риуаяты бойынша, ибн Омардан «Бәрі зул-хижжа айын көрген сәттен бастап ихрамға кіргенде, сен неге тәруия күніне дейін ихрамға кірмейсің?» – деп сұрағанда: «Мен Расулалланың (с.а.с.) көлігімен жолға шықпайынша тәлбия келтіргенін көрмедім» деп жауап берген.

2. Хадисте аталған мутәмәттиғ «умра мен қажылықты жеке-жеке ихраммен орындаушы» дегенді білдіреді. Яғни, умраға ниет етіп ихрам киеді және умраны аяқтаған кезде ихрамнан шығады. Белгілі бір уақыт ихрамсыз, тыйымсыз еркін жүреді, одан кейін қайтадан қажылық ниетімен ихрамға кіреді. Ендеше, аталмыш хадис Aбдулла ибн Омардың (р.а.) тәмәттуғ қажылық жасағанын, қажылық жасау үшін ихрамға зул-хижжаның сегізінші күні ихрамға кіргенін және бесін намазын оқығаннан кейін түйесіне мініп Минаға бет алып, тәлбия келтіре бастағанын баяндайды. Ибн Омар (р.а.) Расулалланың (с.а.с.) қажылықты осылай орындағанын көргендіктен, осылай әрекет еткен.

٥ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «مِنَ السُّنَّةِ أَنْ لَا يُحْرَمَ بِالْحَجِّ إِلَّا فِى أَشْهُرِ الْحَجِّ».أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ تَرْجَمَةٌ أَيْضًا.

5. (1186) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Қажылық үшін тек қана қажылық айларында ихрамға кіру сүннет»40.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Қажылық айлары шәууал, зул-қағда және зул-хижжа. Қажылық тәртібі мен әдептерін осы айларда бастауға болады. №1182 хадисте түсіндірілгендей қажылық әдептерінің бірі болған ихрамға бұл айлардан тыс уақыттарда да кіруге болатындығын бірқатар ғалымдар қабыл еткенмен мәкруһ санаған. Сүннетке сай жасалуы ибн Аббастың (р.а.) айтқанындай барлық әдептерін аталмыш үш айдың ішінде бастау.

٦ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : يُهِلُّ أَهلُ الْمدِينَةِ مِنْ ذِي الْحُلَيْفَةِ، وَيُهِلُّ أَهلُ الشَّامِ مِنَ الْجُحْفَةِ، وَيُهِلُّ أَهلُ نَجْدٍ مِنْ قَرْنٍ». أَخْرَجَهُ السِّتَةُ.

6. (1187) Ибн Омар (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Мәдиналықтар Зул-хуләйфәда, Шамдықтар Жухфада, Нәждтіктер Қарнда ихрамға кіреді және тәлбияны бастайды»41.

٧ وَفِى رِوَايَةٍ: قَالَ ابْنُ عُمَرَ «وَذُكِرَ لِى وَلَمْ أَسْمَعْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  قَالَ. وَيُهِلُّ أَهلَ الْيَمَنِ مِنْ يَلَمْلَمَ».

7. (1188) Бір риуаятта ибн Омар былай деген: «Расулалладан (с.а.с.) тікелей естімесем де, маған оның (с.а.с.): «Иемендіктер Иәләмләмда ихрамға кіреді»42 дегені айтылды.

ТҮСІНДІРМЕ:

Ибн Омар Расулалладан (с.а.с.) риуаят етілетін мәселеге мұқият қарайтынын білдіру үшін, яһудилердің ихрамға кіретін жеріне қатысты мағлұматты «Расулалладан (с.а.с.) жай естігенім емес, тікелей маған ескерткеніндей Иемендіктер Иәләмләмде ихрамға кіреді» деп риуаят еткен. Бұхари мен Мүслимде әртүрлі риуаяттардан жеткен бұл хабардың Бұхарида келген «Китабул илм» тармағындағы риуаяты бәрінен басқашалау келген: «...Кейбіреулердің зұлымдығы себепті Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Иемендіктер Иәләмләмда ихрамға кіреді» деген. Мен мұны Расулалланың қалай айтқанын түсінбедім».

Ибн Омардан басқа көптеген сахаба Иемендіктердің миқаты Иәләмләм екенін Расулалладан (с.а.с.) нақты риуаят еткен.

٨ وَفِى أُخْرَى لِلْبُخَارِىِّ: «أَنَّ رَجُلًا سَأَلَهُ مِنْ أَيْنَ يَجُوزُ لِى أَنْ أَعْتَمِرَ. فَقَالَ: فَرَضَهَا رَسُولُ اللَّهِ : لِأَهْلِ نَجْدٍ قَرْنًا، وَ لِأَهْلِ الْمدِينَةِ ذَا الْحُلَيْفَةِ، وَ لِأَهْلِ الشَّامِ الْجُحْفَةَ، وَلَمْ يَزِدْ».

8. (1189) Бұхариде берілген басқа бір риуаятта бір адам (Абдулла ибн Омарға) келіп: «Умра жасау үшін қай жерде ихрамға кіруіме болады?» деп сұрағанда, «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) миқат орны ретінде Нәждтықтар үшін Қарнды, Мәдиналықтар үшін Зул-хуләйфаны, Шамдықтар үшін Жухфаны миқат орны ретінде белгіледі» деген және басқа бір миқат орнын айтпады»43.

٩ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «وَقَّتَ رَسُولُ اللَّهِ  لِأَهْلِ الْمدِينَةِ ذَا الْحُلَيْفَةِ، وَ لِأَهْلِ الشَّامِ الْجُحْفَةَ، وَ لِأَهْلِ نَجْدٍ قَرْنَ الْمنَازِلِ، وَ لِأَهْلِ الْيَمَنِ يَلَمْلَمَ. قَالَ: فَهُنَّ لَهُنَّ وَلِمَنْ أَتَى عَلَيْهِنَّ مِنْ غَيْرِ أَهلِهِنَّ مِمَّنْ أَرَادَ الْحَجَّ وَالعُمْرَةَ. وَمَنْ كَانَ دُونَهُنَّ فَمُهَلُّهُ مِنْ أَهلِهِ وَكَذَلِكَ حَتَّى أَهلُ مَكَّةَ يُهِلُّونَ مِنْهَا». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا التِّرْمِذِىُّ.

9. (1190) Ибн Аббас (р.а.) былай деген: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Мәдиналықтар үшін Зул-хуләйфәні, Шамдықтар үшін Жуфхәні, Нәждтықтар үшін Қарнул-мәнәзилді44, Иемендіктер үшін Иәләмләмді миқат орындары ретінде белгіледі. Бұл орындар – сол жердің халқы және қажылық пен умра үшін басқа жақтан сол жерге келгендердің миқаты. Бұл айтылған миқат орындарының әрқайсысындағылар (яғни миқаттар мен Мекке арасындағылар) үшін миқат орны, сол тұрған жерлері саналады. Тіпті жақынындағылар да солай. Сондықтан Меккеліктер де Меккеде ихрамға кіреді»45.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл риуаят миқаттарға қатысты білінуі қажетті жерлердің есімін білдірумен қатар, екі әмбебап қағиданы көрсетеді:

а) Расулалла тарапынан белгіленген миқаттар тек қана сол жердің халқы үшін емес, сол бағыттан келген барша мұсылмандарға белгіленген. Мысалы, Иемен жаққа бір жұмыспен келген Сириялық мұсылман қажылық маусымында қажылық жасауға ниет етсе, Иәләмләмда ихрамға кіреді. Сириялықтардың негізгі миқаты Жухфаға баруы шарт емес.

б) Белгіленген миқаттың ішіндегілер (Мекке тарапындағылар) қажылық пен умра үшін сол тұрған жерлерінде ихрамға кіреді. Харам аймағының ішіндегілер (Меккедегілер, яғни, Меккенің тұрғылықты халқы немесе Меккеге уақытша келіп тұрып жатқан адам) умра үшін ихрамға кіретін болса, Харам аймағының сыртына шығуы керек. Ол үшін Харам шекарасының Меккеге ең жақын жері Тәнғимға барып ихрам кисе болды. Бүгінгі таңда Тәнғим мешіті осы мақсатқа арналған ең тиімді орын ретінде қолданылуда.

1) Ихрамға миқатта кіру шарт па?

Ихрамға кіру үшін ардақты Пайғамбар белгілеген бұл орындарға келу міндет пе? Ол жерлерге келмес бұрын ихрам кисе болмай ма? Осы сұрақтарға ғалымдар әртүрлі жауап берген:

а) Имам Ағзам, Имам Шәфиғи және Сәури сынды ғалымдардың пікірі бойынша миқатқа жетпей жатып та ихрамға кіруге болады. Көбінде Шәфиғилер миқатта ихрамға кіру сүннетке сай болғандықтан, миқатта ихрамға кіру абзал деп санаған. Миқаттан жақын жерде ихрамға кіруге болмайды. Егер миқаттан ихрамсыз өтіп кетіп, ихрамға кіретін болса, бұл әрекеті бір қой құрбан етуді талап ететіндей жаза саналады. Ал ихрамсыз миқаттан өтіп кеткеннен кейін кері қайтып миқатқа келіп ихрам киетін болса, онда мойнынан мұндай жаза түседі. Имам Ағзам мен Шәфиғи ихрам тыйымдарын орындауға күші бар адамның, миқаттан бұрын ихрамға кіруін абзал санаған. Ибн Мәсғуд, әзірет Али, Имран ибн Хусейін, ибн Аббас, ибн Омар және Абдулла ибн Амир бастаған бірқатар сахабалар осыған сай әрекет еткен. №1168 хадисте берілгендей, бұған Расулалланың (с.а.с.) ұсынысы бар екенін айтуға болады.

Миқаттан бұрын ихрамға кіру абзал дегендер әркім өз үйінде ихрамға кіруінің қолайлы болатынын және миқатқа дейін ихрамға кірмеуге де рұқсат барын айтқан.

Ендеше, ихрамға, аталмыш миқаттарға жетпей басқа жерлерде де кіре беруге болады. (№1193 хадисте түсіндіріледі).

ә) Имам Mәлик, Хасан Басри, Aта секілді кейбір ғалымдар миқаттан бұрын ихрамға кіру мәкруһ деп үкім берген. Бұлар әзірет Омар, әзірет Осман (р.а.) сынды сахабалардың миқаттан бұрын ихрамға кіруді құптамағанын дәлел ретінде келтіреді. Өйткені әзірет Омар, Имран ибн Хусейіннің Басрада ихрамға кіруін, ал әзірет Осман, Абдулла ибн Aмирдың Нисабурда ихрамға кіруін құп көрмеген және сол үшін айыптаған.

б) Заһирилерден ибн Хазм миқаттан бұрын ихрамға кіруді харам санаған. Оның пікірі бойынша миқаттан бұрын ихрамға кіріп және сол қалпы миқаттан өткен адамның қажылығы да, умрасы да дұрыс болмайды. Егер миқатқа жеткенде ихрамын жаңаламастан жаңа ниет етсе, онда бұл ихрамы дұрыс болып саналады.

2. Ихрам не үшін қажет, қайда киіледі және кімдер киеді?

Ханафилар бойынша ихрам Харам аймағына құрмет үшін киіледі. Яғни, тек қана умра немесе қажылық ниетімен емес, сауда жасау, зиярат ету, ғылым үйрену қатарлы басқа мақсатпен Меккеге барғысы келетін мүмин, қасиетті аймаққа құрмет үшін ихраммен кіруі қажет, яғни, миқаттан ихраммен өтуі керек.

Шафиғилер бойынша қажылық пен умра ниеті болмаса Харам аймағына және Меккеге ихрамсыз кіруге болады.

• Миқат шекарасы мен Харам аймағы арасындағы «Хилл» деп аталатын жердегілер қажылық пен умрадан басқа уақытта Меккеге бару үшін ихрам киюі шарт емес.

• Миқат шекарасынан шықпайынша Харам аймағының шеңберінен сыртқа шыққан Меккеліктер қайтадан Меккеге кірген кезде ихрам киюі міндет емес.

• Тікелей Харам аймағына немесе Меккеге баруға ниеті жоқ, тек қана Хилл аймағына бармақшы болған миқаттың сыртында тұратындар да миқаттан ихраммен өтуі қажет емес. Осылайша Хилл аймағына ихрамсыз кірген адам егер Харамға немесе Меккеге барғысы келсе, Хилл аймағында тұратындарға тән үкіммен әрекет етеді. Қажылық пен умра үшін сол жерінде ихрамға кіреді. Ал сауда жасау, зиярат ету сияқты мақсаттармен кіретін болса, ихрам киюі қажет емес. Ихрам киместен Қағбаны тауап жасауына болады.

• Қажылығын немесе умрасын аяқтаған қажы ихрамнан шыққаннан кейін Хилл аймағының шекарасынан шықпайынша Меккеге кіргенде ихрам кимеуіне болады. Мысалы, миқат орны болған Жиддәға баратын болса, ихрамға кірмей қайтадан Меккеге баруына болады.

• Хилл аймағының сыртына шығатын болса, Меккелік болса да, сырттың адамы болса да миқатта ихрам киюі қажет.

• Ихрамды адамның ұстануы қажетті бірқанша тыйымдар бар. №1193 пен №1261 хадистер арасындағы хадистер ихрам мен тыйымдарына қатысты болады.

• Харам аймағының шекарасы әзірет Ибраһим (а.с.) тарапынан сызылған. Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бұл жерлерге арнайы адамдар жіберу арқылы белгілеткен.

١٠ وَفِى رِوَايَةٍ: «وَمَنْ كَانَ دُونَ ذَلِكَ فَمِنْ حَيْثُ أَنْشَأَ حَتَّى أَهلُ مَكَّةَ مِنْ مَكَّةَ».

10. (1191) Бір риуаятта былай айтылған: «Кім (миқаттардан) бері болса, (ниет етіп) бастаған жерде ихрам киеді. Тіпті Меккеліктер Меккеде (ихрам киеді)46.

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл риуаят – алдыңғы риуаяттың жалғасы әрі жартысы. Бұл хадиске берілген түсіндірмелердің кейбірі «қажылық немесе умра үшін сапарға бастаған жер» деп белгілеген. Сонымен қатар «қажылық пен умра үшін ниет еткен жер» деп те белгіленген.

Хилл аймағына қажылық пен умраға ниеті болмастан кірген және сол себепті ихрамсыз жүрген сырттың адамдары сол жерде жүріп қажылық пен умраға ниет ететін болса, ихрам кию үшін миқатқа бармай-ақ, тұрған жерлерінде ихрам киюге болатындығына қатысты рұқсат хадисте келген: «Қай жерде бастаса, сол жерде» деген сөйлемнен шығарылған. Басталған нәрсе, сырттан келгендер үшін «ниет», ал Хилл аймағының халқы үшін «сапар» саналған.

١١ وَعَنْ أَبِى الزُّبَيْر قَالَ: «سُئِلَ جَابِرٌ  عَنِ الْمُهَلِّ فَقَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ: مُهَلُّ أَهلِ الْمدِينَةِ مِنْ ذِى الْحُلَيْفَةِ، وَالطَّرِيقُ الآخَرُ الْجُحْفَةُ، وَمُهَلُّ أَهلِ العِرَاقِ مِنْ ذَاتِ عِرْقٍ، وَمُهَلُّ أَهلِ نَجْدٍ مِنْ قَرْنِ الْمنَازِلِ وَمُهَلُّ أَهلِ الْيَمَنِ مِنْ يَلمْلَمَ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ.

11. (1192) Әбу Зубәйір былай дейді: «Әзірет Жәбирден (р.а.) ихрамға кіретін жер жайлы сұралды. Сонда ол былай жауап берді: «Мен Расулалланың (с.а.с.) бұл жайлы былай айтқанын естідім: «Мәдиналықтардың ихрамға кіретін жері – Зул-хуләйфә, басқа бір жолы – Жухфа. Ирактықтардың ихрамға кіретін жері – Зәтул-ирқ. Ал Нәждтіктердің ихрамға кіретін жері – Қарнул-мәнәзил. Иемендіктердің ихрамға кіретін орны – Иәләмләм»47.

١٢ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «لَمَّا فُتِحَ هَذَانِ الْمِصْرَانِ أَتَوْا عُمَر  فَقَالُوا يَا أَميرَ الْمُؤْمِنِينَ: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  حَدَّ لِأَهْلِ نَجْدٍ قَرْنًا وَهُوَ جَوْرٌ عَنْ طَرِيقِنَا، وَإِنَّا إِنْ أَرَدْنَا أَنْ نَأْتِىَ قَرْنًا شَقَّ عَلَيْنَا. قَالَ: فَانْظُرُوا حَذْوَهَا مِنْ طَرِيقِكُمْ فَحَدَّ لَهُمْ ذَاتَ عِرْقٍ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ. «المِصْرُ» الْمدِينَةُ، وَالمُرَادُ بِهِمَا هُنَا: الْكُوفَةُ وَالبَصْرَةُ.

12. (1193) Ибн Омар (р.а.) былай дейді: «Мына екі елді (Басра мен Куфа) жеңіспен алған кезде халық әзірет Омарға (р.а.) келіп: «Уа, мүминдердің Әміршісі! Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Нәждтықтар үшін Қарнды (миқат ретінде) белгіледі. Ол жер біздің жолымызға бұрыс. Қарнға баруға шықсақ, бізге ауыр тиеді», – деді. Әзірет Омар (р.а.) оларға: «Олай болса, оның өздеріңнің жолдарыңдағы тұсына қараңдар», – деді және олар үшін Зәтул-ирқты белгіледі»48.

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадис мәтінінде келген «Mысыр» шаһар дегенді білдіреді. Ал «Мысыран (яғни екі шаһар)» деп келген сөз Куфа мен Басраны меңзейді. Алайда Куфа мен Басра шаһарлары мұсылмандар тарапынан құрылғандықтан, бұл жерде екі шаһардың жері негізделген.

2. Хадистің мәтініне қарасақ Зәтул-ирқты миқат ретінде әзірет Омар (р.а.) өзінің жеке пікірімен белгілеген болуы қажет. Имам Шәфиғидің: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) шығыстан келетін халық үшін ешбір миқат белгілемеген. Халық Зәтул-ирқ тауларын белгіледі» деп айтқаны риуаят етілген.

Ахмад ибн Ханбал да осы тақырыпқа қатысты бір риуаятта ибн Омардың: فآثَرَ النَّاسُ ذاتَ عِرْقٍ عَلَى قَرْنٍ «Адамдар, Қарнның орнына Зәтул-ирқты таңдады» дегенін келтірген.

Басқа бір риуаятта ибн Омар (р.а.) миқаттарды атап көрсеткенде бір кісі «Ирактың миқаты қайда» деп сұрағандығы, ибн Омардың оған: «Ол кезде Ирак жоқ еді, (яғни әлі жеңіспен алынбаған еді)» деп жауап бергендігі айтылған.

Ирактың миқаты ардақты Пайғамбар тарапынан белгіленбегендігін білдіретін басқа да риуаяттар бар. Бұлардың барлығын келтіргеннен кейін ибн Хажар: «Бұл риуаяттардың барлығы Зәтул-ирқ миқатының пайғамбар тарапынан белгіленбегендігін көрсетеді», – дейді және қосымша былай дейді: «Ғазали мен әр-Рафиғи «Шәрхул-Муснәдта», Нәуәуи «Шәрху Мүслимде» осыған үкім берген. Имам Mәликтің «Мудәууәнәсінде» осылай келген».

Сондай-ақ ибн Хажар Зәтул-ирқтың миқат ретінде белгіленуі пайғамбар тарапынан белгіленгендігін айтқан ғалымдарды да атаған: «Ханафилер, Ханбалилер және Шафиғилердің көпшілігі яғни, «Шәрхус-Сағирде» Рафиғи, «Шәрхул-Муһәззабта» Нәуәуи бұл миқаттың да ардақты Пайғамбар тарапынан белгіленгендігін айтқан». Сонымен қатар, Ибн Хажар Мүслимде әзірет Жәбирден жеткен бір риуаяттың да бұл үкімді растайтынын, алайда ол риуаяттың мәрфуғ екеніне күмән барын айтқан.

Сонымен, Зәтул-ирқ, миқат ретінде Расулалла тарапынан әлде әзірет Омар тарапынан белгіленді ме? Бұл жайлы бір-біріне қарсы дәлелдерді келтіргеннен кейін бір жағының басымдығы жайлы анықтама келтірмейді. Бірақ Зәтул-ирқтың миқат ретінде белгіленуі, әзірет Омарға негізделген риуаяттардың негізге алынуы бойынша миқаты жоқтардың мәселесі шешілгенін көрсетіп былай дейді: «Миқаты жоқтардың үкімі мынау: Егер үйінен тура Меккеге кететін бағытта миқат болмаса, өздеріне ең жақын тұрған миқаттың тұсында ихрамға кіреді. Бірақ әзірет Омар (р.а.) Зәтул-ирқты миқат ретінде белгіледі, сахабалар да сол бойынша әрекет етті. Осы үкім бойынша амал жалғасты, сондықтан осыны ұстанған тиімді болды және миқаты жоқтар аталмыш бес миқаттың бірінің тұсында ихрамға кіруі керектігі бір тұжырымға келді. Аталмыш бес миқат Харам аймағының әр тарапында орналасқан: Зул-хуләйфә Шам бағытын (солтүстік), Иәләмләм Иемен бағытын (оңтүстік). Бұл екеуі бір-біріне қарсы Меккенің екі жағында, бірақ бірі Меккеге жақыны