САУДА-САТТЫҚ (БӘЙҒ) БӨЛІМІ

Адалдық пен шыншылдық

١ عَنْ أَبِى سَعِيدِ الْخُدْرِي  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «التَّاجِرُ الْاَمِينُ الصَّدُوقُ مَعَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

1. (213) Әбу Сағид әл-Худри (р.а.) былай дейді: Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «(Сөзі мен ісінде) шыншыл әрі (айналасына) сенімді (болған) саудагер (арғы өмірде) пайғамбарлармен, сыддықтармен, шейіттермен және салихалы құлдармен бірге болады».1

Түсіндірме:

Шыншылдық – сөздің ақиқатын айтумен қатар, адамның іс-әрекеттерінде шынайы болуын да қамтиды. Сондай-ақ сөз сөйлегенде көлгірсіп, ыңғайы келгенде өтірік айтып қалу мен жасанды қылықтан арылуға шақырып тұратын ғажап сөз. Әсіресе, адамның ішкі-сыртқы, жасырын-әшкере жағдайларының барлығында бірқалыптылықтан айнымай, жалған сөз бен жалтарма істердің барлығынан бойын аулақ сала отырып, өмірін дұрыс жолға қарай жоспарлау секілді өте ауқымды мағыналарды қамтитын сөз.

Сенімділік пен аманатшыл болу да мүмін адамның негізгі қасиеттерінің бірі. Алла елшісіне пайғамбарлық міндет жүктелмей тұрған кездің өзінде-ақ ел арасында «Әмин», яғни, «Сенімді» деп танымал болған еді. Әсіресе, Мекке халқы ол кісіні аманатқа қиянат жасамайтын адал жан ретінде қабылдады.

Ардақты Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) шынайы мүмінді «Жұрт малдарын да, жандарын да сеніп тапсыра алатын адал жан»2 деп түсіндірген.

Сондай-ақ, тағы бір хадисте «Сендер маған алты нәрсеге кепілдік берсеңдер, мен де сендердің жаннатқа кіретіндеріңе кепіл боламын», – дей отыра, ол алты нәрсенің сөйлегенде өтірік айтпау, уәдеде тұру, аманатқа қиянат жасамау, ар-ұятты сақтау, харамға көз салмау және өзгелерге зиян келтіруден сақтану екендігін айтып өткен. Айналасына сенімділік сыйлай білуге шақыратын тағы бір хадисінде: «Араларыңдағы ең жақсы және ең жаман адамдардың кімдер екенін айтайын ба?» – деп сұраған кезде, пайғамбардың дегенін дер кезінде ұғып алуға тырысатын сахабалары бірауыздан: «Айтыңыз, уа, Расулалла!» – дейді. Сонда ардақты Пайғамбарымыз байыппен: «Ең жақсы адам – өзінен ұдайы жақсылық күтілетін, әрі басқалар одан қылдай қиянат келмейтіндігіне сенімді болған жан. Ал ең жаман адам – өзінен ешбір жақсылық күтілмейтін және өзге ел-жұрт одан қашан, қандай жамандық келер екен деп, қауіптеніп жүретін сенімсіз кісі»3, – дейді.

Сүйікті Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) дүниені тәрк ету мәселесінің жеке тұлғаға және жалпы қоғамға қатысты тұстарын аңдамай, адал еңбегімен жатпай-тұрмай табыс тауып бай болудың қажет еместігін алға тартатын, тіпті баюды қаламайтын тар түсінікті пенделерге ескерту жасап: «Шыншыл, әрі (айналасына) сенімді саудагер (арғы өмірде) пайғамбарлармен, сыддықтармен және шейіттермен бірге болады», – деп, осынау асыл қасиеттерге ие болған саудагердің саудасы қыз-қыз қайнап жатқан базардағы адал атқарған істері арқылы пайғамбарлар, сыддықтар және шейіттер тобына қосылатындығын айтқан. Осы мәселеге басқаша бір қырынан ой тастаған Пайғамбарымыз: «Сөзі һәм ел-жұртпен қарым-қатынасы дұрыс болған саудагер қиямет күні Арштың көлеңкесін саялайды»4, – деген. Шынында да, қиямет күні Алла Тағаланың ең сүйікті құлдарымен иық тіресіп, бір сапта тұру үшін саудагерлердің сондай адал әрі өте сенімді болуы шарт. Мұсылман саудагерде болуы керек қасиеттерді бойына қалыптастырып алмай, саудасын қалай болса солай, алдап-арбап, қулық-сұмдықпен өткізіп жүрген адамдарға Пайғамбарымыз: «Уа, саудагерлер қауымы! Алла Тағаланың алдындағы жауапкершілігін сезініп, саудасын адал әрі сенімділікпен жүргізгендеріңнен басқаларың ақирет күні күнәһар әрі өте сұмырай кейіпте тірілесіңдер»5, – деген.

Ислам діні үйреткен, саудагерде болуы керек негізгі қасиеттер мен мүмін кәсіпкердің жүріс-тұрысын негізге алған әрбір саудагер, шынайылық пен адалдығы арқылы айналасындағыларға сенімділік сыйлай білуі керек. Тұтынушының сауда мәселесіндегі аңғалдығы мен білімсіздігін пайдаланып алдап соғуға болмайды. Тіпті бас пайдасы үшін ел-жұртты алдап-арбап, алаяқ адам болуды Исламның шеңберінен шығу деп біліп, мұндай әрекеттің ақыры жақсылыққа апармайтындығын сезінуі қажет. Иә, шынайы мұсылман баласы алданып қалуы мүмкін, бірақ ешбір жанды алдап, ала жібін аттамайды. Жауынның астында тұрып ылғалданып қалған бидайды қаптың түбіне тастап, бетіне құрғағын салып қулықпен сауда жасамақ болған бір саудагерге Пайғамбарымыз ұрсып: «Неге су болып қалған бидайды жұртқа көрсетпей жасырып қойдың? Бізді алдаған адам бізден (яғни, мұсылмандардан) емес»6, – деп, қатаң ескерту жасаған. Сондай-ақ тағы бір сөзінде: «Кімде-кім саудаға шығарған заттарының кемшіліктерін жасырған күйі сатып жіберетін болса, басынан бақайшағына дейін Алланың азабы мен періштелердің лағынеті жауады»7, – деген.

Саудадағы адалдық – берекеттің бастауы. Саудагер қаншалықты адал болса, саудасына соншалықты берекет кіреді. Адалдықтың қашан да берекет алып келері сөзсіз. Осыған орай, Пайғамбарымыз: «Тұтынушы мен сатушы бір-бірінен ұзап кетпейінше (саудаласу мәселесінде) екеуі де ерікті. Тұтынушы мен сатушының арасындағы сауда адал жасалса, сатылатын заттың артықшылықтарымен қоса кемшіліктері де айтылса, жасалған сауда екеуі үшін де берекелі болады. Ал егер бір-біріне өтірік айтып, заттың кемшілігін жасырып қалып, арамдыққа жол берсе, белгілі бір мөлшерде табысқа жетсе де, ондай сауданың берекесі болмайды», – деп ескерткен.

Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) үмбетінің адал әрі шыншыл болғанын жан-тәнімен қалады, сол себепті Ислам дінін жаңадан қабылдап, енді ғана тілін кәлимаға келтіргендерден де осынау мәселеге қатысты берік уәде алатын. Осы мәселеде ант бергендердің бірі Жәрир ибн Абдулла (радиаллаһу анһ) біреуден қандай да бір зат сатып алғанда, сатушыға разылығын білдіріп, сатып алған заттың ақшадан әлдеқайда құндырақ екенін айтады екен. Сатып алушылар оның неліктен олай істейтінін сұрағанда, Исламды алғаш қабылдаған кезде Алла елшісіне «Адал өмір сүремін» деп серт бергенін айтады екен. Сондай-ақ ол бір күні құлына Куфа қаласындағы мал базарынан өзі ұнатқан бір атты сатып алуды тапсырады. Бір риуаятта оның үш жүз дирхамға бағаланып тұрған әлгі жылқыны сегіз жүз дирхамға сатып алғаны айтылады. Ал өзі біреуге қандай да бір мал-дүние сататын болса, сататын мал-дүниесінің кемшіліктерін бүге-шігесіне дейін жіпке тізіп айтып, тұтынушының ықыласына бөленетін. Оған бұлай сауда жасаудың пайдасыз болатынын айтқандарға, саудада барынша адал болуға серт бергендігін айтатын.

«Машақаты көп істің сыйы да көп болады» деген сөз, кез келген бір іс қиындықпен жүзеге асса, әрі сол істің орындалуы барысында барынша сабырлылық көрсетілсе, оның сауабы да соншалықты мол болатындығын білдіреді. Шыншыл әрі сенімді саудагерге ақиретте адамзат ішіндегі ең ардақты үш топпен бірге болатынына уәде берілген болса, демек, бұл істің кімге болмасын оңайға соқпайтынын аңғартса керек. Міне, сондықтан кәсіпкерлер мен саудагерлер істердің ең қиыны – саудада қара қылды қақ жарғандай әділ де адал болуы үшін, ақиретте мол сауап пен баға жетпес сый-сияпатқа ие болатынын сүйіншіленуде.

Саудадағы барлық қиындықтарға қарамастан шынайы мұсылман секілді адалдығынан айнымай, өзін әркез Алланың алдында тұрғандай сезініп, барлық ісін адал атқарған саудагер осындай адал еңбегі мен ақ ниетінің арқасында пайғамбарлар, сыддықтар және шейіттермен бірге тіріледі. Осылайша, адал саудагер бір жағынан саудамен айналысу арқылы дүниедегі адал несібесін тапса, бір жағынан ақиреттегі көз көріп, құлақ естімеген баға жетпес һәм түгесілмес нығметтерге бөленеді. Осыған орай тура жолды – адам баласының жалқаулықтан арылып, екі дүниеде де бақытқа кенелуі үшін әрекет етуі деп түсінуге болады.

Демек, әрбір саудагер осынау алтын қағидаларды өмірлік ұстанымына айналдыруы керек. Арам мен адалдың ара-жігін ажыратып, адал сауда жасаған саудагердің адал кәсіппен өткізген әрбір сәті Хақ алдындағы құлшылығы болып есептеледі. Ал залым саудагер мен арамза кәсіпкер өздерінің адамгершілікке жат қылықтары арқылы ел алдында арамдығы әшкере болып, абыройынан айырылады8.

٢ وَلَهُ فِى أُخْرَى عَنْ رِفَاعَةِ بْنِ رَافِعٍ قَالَ: «إِنَّ التُّجَّارَ يُبْعَثُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فُجَّارًا إِلَّا مَنِ اتَّقَى اللَّهَ وَ بَرَّ وَصَدَقَ».

2. (214) Тирмизидің Рифаға ибн Рафиғтан жеткізген тағы бір риуаятында былай делінген: «Қиямет-қайымда саудагерлер фәжир (күнәһар) боп тіріледі. Алайда Алладан қорқатындар, ізгі іс істегендер және адалдықтан ажырамағандар бұл топқа кірмейді».9

٣ وَعَنْ قَيْسِ بْنِ أَبِى غَرَزَةَ الْغِفَارِي  قَالَ: «كُنَّا قَبْلَ أَنْ نُهَاجِرَ نُسَمَّى السَّمَاسِرَةَ، فَمَرَّ بِنَا رَسُولُ اللَّهِ  يَوْمًا بِالمَدِينَةِ فَسَمَّانَا بِاسْمٍ هُوَ أَحْسَنُ مِنْهُ. فَقَالَ: يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ إِنَّ الْبَيْعَ يَحْضُرُهُ اللَّغْوُ وَالحَلِفُ». وَفِى رِوَايَةٍ «الْحَلِفُ وَالكَذِبُ فَشُوبُوهُ بالصَّدَقَةِ». أَخْرَجَهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ. شُوبُوهُ؛ أَىْ اِخْلَطُوهُ.

3. (215) Қайс ибн Әбу Ғараза әл-Ғифари (р.а.) былай дейді: «Біз һижрет етпес бұрын симсарлар деп аталатын едік. Бір күні Мәдинада бізге Алла елшісі (с.а.с.) келді. Бізге бұрынғыдан әлдеқайда жақсы есім қойды: «Уа, саудагерлер қауымы! Саудаға жалған ант пен бос сөз (жиі) араласады». Басқа бір риуаятта: «Ант пен өтірік араласады, сендер (Жаратушының ашу-ызасын өшіретін) садақаны (жиі) араластырыңдар», – делінген10.

Түсіндірме:

Мекке халқының негізгі кәсібі сауда еді. Мәдинаға һижрет еткенге дейін саудамен айналысатындарды халық симсарлар деп атайтын. Бұл ел арасында алыпсатар, алаяқ саудагер деген сынды мағынада да қолданылатын. Һижреттен кейін ардақты Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сауда-саттықпен айналысып жүргендерге қарата жағымсыз мағынада айтылған сөзді өзгертіп «Уа, саудагерлер қауымы!» деген жағымды атау берді. Осы арқылы Алла елшісі қулық-сұмдық араласқан алып-сатарлықтан бөлек, адал сауданың да болатынын көрсетті. Бұл хадисті қорытындылай келе Заһирилер «Саудагердің мойнына зекет орнына садақа жүктеледі», – деген. Ал өзге ғұламалар болса «Зекет – жылдық табыстың белгілі бір мөлшерінен алынатын салық. Ал садақа үшін қандай да бір уақыт пен белгілі бір мөлшер көрсетілмейді, ол қайырымдылық қана», – дейді. Алла елшісі (с.а.с.) саудагерлерге зекеттен тыс садақа да беруді үгіттеген. Үмбеттің амалы мен ғұламалардың ижмағы (барша ғалымдар бірауыздан келіскен көзқарастары) осы бағытта.

٤ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ  قَالَ: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّه  يَقُولُ: الْحَلِفُ مَنْفَقَةٌ لِلسَّلْعَةِ مَمْحَقَةٌ لِلْكَسْبِ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ، وَهَذَا لَفْظُهُمَا، وأَبُو دَاوُدُ وَلَفْظُهُ: مَمْحَقَةٌ لِلْبَرَكَةِ.

4. (216) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: Алла елшісінен (с.а.с.): «(Сауда-саттықта жалған) ант ішу, (саудагердің пайымдауынша) саудаға деген қызығушылықты арттырады. Алайда (расына келсек ол саудагер) пайдасынан қағылады».11

Түсіндірме:

Дініміз сауда-саттықта өзгелердің қызығушылығын арттыру мақсатында ант ішуін мақұлдамайды. Хадистерде «ант» сөзі мутлақ халде, «әл-халиф» немесе «әл-әмин» түрінде берілген. Хадисті түсіндірушілер бұл сөзді «өтірік» сөзімен ұштастыра түсіндіруге тырысады. Бұхари осы тарауға арнаған бөлімде «Сауда-саттықта мәкрүһ болған бөлім» деген атаумен хадистің мағынасына сай түсіндірме жасаған. Яғни, сатушының ант ішуі – мәкрүһ. Ал өтірік іске ант ішсе, онда тахриман (харамға жақын) мәкрүһ, ақиқат үшін ант ішкен болса тәнзиһән (халалға жақын) мәкрүһ болмақ.

Қорыта келгенде, сатушының ант етуі саудаға деген қызығушылықты, ел назарының артуын көбейтсе де, табыстың берекетін жояды. Тақуалы саудагер кез келген анттан бойын аулақ ұстауы, тілін мұндай ант түрлеріне әдеттендірмегені абзал.

Пайдадан берекеттің кетуі сан түрлі күйде орын алады. Олардың кейбірін түсіндіру оңайға соқпағанмен, кейбірін анықтап айтуға болады. Мысал ретінде былай түсіндіруге болады: Өтірік айту арқылы сатылған сауданың шындығы (кейіннен) бәрібір мәлім болады. Тұтынушы екінші рет ол саудагермен сауда жасағысы келмейді және өзгелердің де ол жерден сауда жасауына кедергі болады. Бұл – пайданың берекетін қашыратын жағдаят. Арам жолмен тапқан табыс арам жолға кетеді және иесін күнәға батырып, астамшылық пен құмарлығының салдарынан денсаулығы мен тыныштығын бұзып, түрме, аурухана, тіпті мазарға дейін апарып жатқандығын айналамыздан жиі байқаймыз. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) айтқан берекесіздік бүгін немесе ертең, яки күндердің күні орындалары ақиқат.

٥ وَعَنْ حَكِيمِ بْنِ حِزَامٍ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «الْبَيِّعَانِ بِالْخِيَارِ مَا لَمْ يَتَفَرَّقَا، فَإِنْ صَدَقَ الْبَيِّعَانِ وَبَيَّنَا بُورِكَ لَهُمَا فِى بَيْعِهِمَا، وَإِنْ كَذَبَا وَكَتَمَا فَعَسَى أَنْ يَرْبَحَا رِبْحًا مَا وَيُمْحَقَا بَرَكَةَ بَيْعِهِمَا. وَفِى رِوَايَةٍ: «مُحِقَتْ بَرَكَةُ بَيْعِهِمَا. الْيَمِينُ الْفَاجِرَةُ مَنْفَقَةٌ لِلسِّلْعَةِ مَمْحَقَةٌ لِلكَسْبِ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ.

5. (217) Хаким ибн Хизам (р.а.) былай дейді: «Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай айтқан еді: «Саудаласқандар бір-бірінің жанынан ұзап кеткенге дейін (бас тарту жөнінде шешім шығаруға) құқылы. Олар сауда-саттықты сыдқ (шыншылдық) пен адалдық шеңберінде жасайды, (тауардың кемшілігі жайлы) мәлімет берген жағдайда сауда-саттық екеуіне де мүбәрак болады. Өтірік айтып (кемшіліктерін) жасырар болса, белгілі бір мөлшерде пайда тапса да, саудасының берекетін жоғалтып алады».

Тағы бір риуаятта «Саудасының берекесі кетеді. Өтірік ант ішу, негізінде, саудаға деген қызығушылықты арттырса да, пайдасының берекетін азайтады», – делінген.12

Түсіндірме:

1. Осы жерде сауда-саттық келісіміне байланысты бір-бірінің жанынан ажырауға қатысты нақты көзқарас үшке бөлінген:

а) Айтылған сөзге қатысты бір-бірінен кету: яғни саудагер «саттым» ал тұтынушы болса «алдым» деген сөзді айтқан соң артқа қайту жоқ. Имам Мәлік, Әбу Ханифа және кейбір ғалымдар хадисті осылай түсінген.

ә) Әбу Юсуф, Шәфиғи мен кейбір ғалымдар «адамдардың бір-бірінен алыстауы» деп түсінген.

б) Тағы бір топ ғалымдар «мәжілістен кету (алыстау)» деп түсінген.

Олай болса, Ханафи көзқарасындағылар үшін ең бастысы – келісімнің сөз арқылы нақтылануы. Бұл шарт орындалса, тұтынушы сатылған заттың иесі болып табылады. Алайда «хиярур руя» (сатылатын затты көзбен көру еркі), «хиярул-айб» (кемшілік табылған жағдайда келісімнің бұзылуы), «хияруш-шарт» (нақты белгіленген шартқа байланысты келісімді бұзу құқығы) сынды жағдайлар орын алған кезде, келісімді бұзуға тура келеді. Ондай мәселелер туындамаған жағдайда келісім берілгеннен кейін шартты бұзуға болмайды.

2. Сауда-саттықта жасырын болмауы, жария етілуіне тиісті мәселелерге келер болсақ, мұны кейбір ғалымдар «саудаға шығарылған заттың кемшілігі болған жағдайда саудагердің ескертуі, бағасына қатысты қандай да бір жағдай орын алған болса, тұтынушының да жасырмай анығын баян етуі керек» деп түсіндірген. Қарапайым тілде «Екі жақ та өз тарапындағы айтылуы тиісті мәселелерді ашық түрде айтуы керек» деп түсіндіргендер де болған.

---

Сауда-саттықта және иқалада (тауарды қайтарып беруде) жеңілдік

١ عَنْ جَابِرٍ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «رَحِمَ اللَّهُ رَجُلًا سَمْحًا إِذَا بَاعَ وَ إِذَا اشْتَرَى وَإِذَا اقْتَضَى». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ، وَالتِّرْمِذِيُّ، وَاللَّفْظُ لِلْبُخَارِيِّ.

1. (218) Әзірет Жабир (р.а.) жеткізген хадисте Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай дейді: «Сатқан кезде, сатып алған кезде, қарызын өтеген сәтте жомарттық пен жеңілдік танытқан пендеге Алла мейірімін еселей түссін».13

Түсіндірме:

Сауда-саттықтың кез келген сатысында жеңілдік көрсетуге және екі жақтың бір-бірін риза етуіне ынталандырылуда. Төзімділік пен жанпидалықты тек сатушыдан ғана күтпеу керек. Тұтынушы да түсіністікпен қарауы тиіс. Әсіресе, қарыз кешіктірілмей, дәл уақытында, әрі кем-кетіксіз, «бүгін күте тұршы, ертең берем» дегендей сылтауларға жол бермей, бірден қайтарылуы тиіс. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осы мәселеге назар аударуда.

٢ وَعِنْدَ التِّرْمِذِيِّ: «غَفَرَ اللَّهُ لِرَجُلٍ كَانَ قَبْلَكُمْ: سَهْلًا إِذَا بَاعَ، سَهْلًا إِذَا اشْتَرَى، سَهْلًا إِذَا اقْتَضَى».

2. (219) Тирмизиден жеткен риуаятта былай делінген: «Алла сендерден бұрын өмір сүрген бір пендені мейіріміне бөледі. Себебі ол кісі (сауда) сатқанда және сатып алғанда, жеңілдік жасап, алашағын талап етерде (дөрекі мінез немесе қаталдықпен емес түсіністік және) жеңілдік танытушы еді».14

Түсіндірме:

Мунауи осы хадиске қатысты: «Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Алланың кешіріміне қол жеткізу үшін осы тұлғаны өзімізге үлгі етуді ұсынып, осы мақсатта сол кісі жайлы сөз қозғаған», – дейді.

٣ وَلَهُ فِى أُخْرَى عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ  يَرْفَعُهُ: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ سَمْحَ الْبَيْعِ سَمْحَ الشِّرَاءِ سَمْحَ الْقَضَاءِ».

3. (220) Тирмизидің Әбу Һурайрадан жеткізген бір риуаятында Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай дейді: «Алла Тағала сатқан, сатып алған және төлем жасаған сәттердегі кешірімділікті жақсы көреді».

Түсіндірме:

Хадисте «жомарттық, жеңілдік, кешірімділік» деп тәржімаланған сөздің арабшасы – «сәмх». Мунауи бұл сөздің «екіжақты жеңілдік» (мүсәһәлә) деген мағынада қолданылғандығын айтады. Нәсәидің дәл сол мағынадан шығарған тұжырымы мынадай: «Тұтынушы ретінде берешегін (қарызын) өтеген кезде және саудагер ретінде алашағын (берген қарызын) талап еткен кезде жеңілдік танытқан жанды Алла Тағала жаннатқа кіргізді».

٤ وَعَنْ حُذَيْفَةَ وَأَبِي مَسْعُودِ الْبَدْرِي . أَنَّهُمَا سَمِعَا رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ: «إِنَّ رَجُلًا مِمَّنْ كَانَ قَبْلَكُمْ أَتَاهُ الْمَلَكُ لِيَقْبِضَ رُوحَهُ، فَقَالَ: هَلْ عَمِلْتَ مِنْ خَيْرٍ؟ قَالَ: مَا أَعْلَمُ. قِيلَ لَهُ: اُنْظُرْ. قَالَ: مَا أَعْلَمُ شَيْئًا غَيْرَ أَنِّى كُنْتُ أُبَايِعُ النَّاسَ فِى الدُّنْيَا فَأَنْظُرُ الْمُوسِرَ وَأَتَجَاوَزُ عَنِ الْمُعْسِرٍ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ.

4. (221) Хузайфа және Әбу Мәсғуд әл-Бәдри (р.а.) Расулалланың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Сендерден бұрын өмір сүрген бір кісіге рухын қайта тірілту үшін бір періште келген еді. (Содан соң оған) сұрақ қойды:

– Қандай да бір игі іс істедің бе? – дейді. Әлгі адам:

– Білмеймін, – деп жауап береді. Сонда қайта қайталап:

– Ойланып көр (бәлкім есіңе түсер), – деді. Ол кісі:

– Ештеме есімде болмай тұр, бірақ дүниеде адамдармен сауда-саттық жасайтын едім. Осы ісімде ауқаттының төлеу мерзімін созып, кедейлерге болса (төлем мәселелеріне кешіріммен қарап, кейбір кемшіліктерін кешіретін едім) жеңілдік жасаушы едім, – дейді.

Алла ол кісіні (осындай ғана игілігі үшін кешіріп) жаннатқа кіргізді» дегенін естіген.15

٥ وَعَنْ عَمْرَةِ بِنْتِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ  قَالَتْ: «اِبْتَاعَ رَجُلٌ ثَمَرَةَ حَائِطٍ فَعَالَجَهُ وَقَامَ فِيهِ حَتَّى تَبَيَّنَ لَهُ النُّقْصَانُ فَسَأَلَ رَبَّ الْحَائِطِ أَنْ يَضَعَ لَهُ أَوْ يُقِيلَهُ فَحَلَفَ أَنْ لَا يَفْعَلَ فَذَهَبَتْ أُمُّ الْمُشْتَرِي إِلَى رَسُولِ اللَّهِ  فَذَكَرَتْ لَهُ ذَلِكَ فَقَالَ: تَأَلَّى أَنْ لَا يَفْعَلَ خَيْرًا، فَسَمِعَ بِذَلِكَ رَبُّ الْحَائِطِ فَأَتَى رَسُولَ اللَّهِ  فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ لَهُ». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ.

5. (222) Әмрә бинт Абдуррахман (р.а.) былай дейді: «Бір кісі жеміс бақшасының барлық жемістерін толықтай сатып алды. Содан барлық бақшадағы жемісті жинап алып санақ жүргізген кезде, жобаланған мөлшерден кем болып шықты. Бақша иесімен жолығып, кем болып қалған мөлшердің өтемін түсіруін не болмаса келісімнен бас тартуын сұрады. Алайда ол кісі (бақша иесі) (бұл ұсынысты) қабылдамауға ант етті. Тұтынушының анасы Алла елшісіне (с.а.с.) жүгініп, бұл мәселенің мән-жайын түсіндірді. Расулалла: «Ол адам (саудагер) қайырлы іс істемеуге ант еткен екен», – деді. Бұл сөзді естіген бақшаның иесі Алла елшісіне келіп: «Уа, Алланың елшісі, ұсынысын қабыл алдым», – деді».16

٦ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «مَنْ أَقَالَ مُسْلِمًا أَقَالَهُ اللَّهُ عَثْرَتَهُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ.

6. (223) Әбу Һурайраның (р.а.) айтуынша, Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Кімде-кім бір мұсылманның иқаласын (яғни сауда-саттық жөніндегі келісімді жоюды) қабыл алса, Алла да оны сүрінуден құтқарады».17

Түсіндірме:

Иқала дегеніміз – кейбір шарттарға байланысты сауда-саттық келісімін жою. Келісімшартты жою жөніндегі сұраныс тұтынушы тарапынан келсе де, сатушы тарапынан болса да, айырмашылығы жоқ, яғни екі жағдайда да иқала жасалады. Негізінде, келісім жасасқаннан кейін (алдында білінбей тұрып не болмаса айтылмай қалып, кейіннен ортаға шыққан кемшіліктің анықталуы сынды) нақты бір себеп болмайынша, келісімді бұзуға болмайды. Бір жақ (сатушы немесе тұтынушы) (келісімді) жоюды талап етсе, екінші жақ тек қаласа ғана жояды. Сондықтан №222 хадистен де байқағанымыздай, тұтынушының келісімді жою жөніндегі (иқала) ұсынысын бақша иесі қабылдамағандығы үшін Алла елшісі (с.а.с.) мәселеге араласып, бақша иесіне «Келісімді жойып, иқаласын қабыл ал», – деген жоқ. Тек өзіне сауап әкелетін бір істен бас тартқандығын еске салған.

Олай болса, асыл дініміз осындай жағдайға тап болған кезде, келесі жақтың иқала ұсынсын қабыл алуды ұсынады. Мұның себебі анық. Иқала ұсынысын жасаған тарап осы саудаға қатысты қандай да бір уайым не болмаса іштей өкініш яки зиян көрген болуы мүмкін. Екінші жақ осы ұсынысты қабылдаған жағдайда әрі уайымды сейілтуі, әрі екі жақ арасына қандай да бір ыңғайсыз жағдай туындаудың алдын алатыны сынды (араларында бір-біріне деген) сүйіспеншіліктің артуына да себепші болады. Дініміз кез келген уайымды қош көрмейді, керісінше, сүйіспеншілікке себепкер болуды құптайды. Бұл хадисте «келісімді жою» ұсынысын қабыл алушының бұл қарекеті мадақталған, хадистің жалғасында Алла Тағаланың оны сүрінуі мен қателіктерге баруынан қорғайтыны және қателіктерінің салдарынан туындаған күнәларын да кешіретіні баяндалған.

Мүмін үшін иқаланы қабыл алудың өзі табыс ретінде жеткілікті.18

---

Өлшемдер мен таразы жайында

١ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «الوَزْنُ: وَزْنُ أَهْلِ مَكَّةَ، وَالْمِكْيَالُ: مِكْيَالُ أَهْلِ الْمَدِينَةِ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ وَالنَّسَائِي. وَفِى رِوَايَةٍ عَكْسُهُ.

1. (224) Ибн Омар былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Таразымен өлшеуде Мекке халқының өлшемдері, көлеммен өлшеуде Мәдина халқының өлшемдері негізге алынады».

Басқа бір риуаятта осының керісіншесі айтылған.

Түсіндірме:

Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осы хадисінде мәдениетті өмір үшін аса маңызды өлшем мен таразы мәселелерін талқылаған. Сауда-саттық пен экономиканың басым бөлігі осы мәселелерге сүйенеді.

Уәзн – «таразы арқылы өлшеу» деген мағынаны білдіреді. Жалпы есеп жасаларда салмаққа қарай есептелетін тауарларға уәзіндік тауарлар деп аталды. Май, бал, қант осы уәзіндік топқа жатады. Осы топқа кіретін өнімдердің өлшемі жасаларда әртүрлі сұрыптарды қамтығандықтан, жергілікті жерде алауыздықтың алдын алу үшін, тек бір сұрыпты негізге алу керек. Жоғарыдағы хадис жаңадан негізі қаланып жатқан Ислам мемлекетінің уәзіндік өлшем бірлігінде Меккенің қағидаларын негізге алуды әмір етуде. Ғалымдар «Мекке халқы сауда-саттыққа бейім халық, олардың осы тұрғыдан білімі мен тәжірибесі басым. Сондықтан да уәзін өлшем бірлігінде Меккенің қағидалары басты назарға алынуы әмір етілген» дейді.

Ал кәйлға келер болсақ, бұл – көбінесе дәнді дақылдарға арналған өлшем бірлігі. Яғни, дәнді дақылдарды килограмдап жатпай, қаппен яки ыдыспен өлшеу. Осы топқа кіретіндерге кәйл деген атау берген. Демек, дәнді дақылдарды салмағына қарай емес, көлеміне қарай өлшейді. Пайғамбарымыздың (с.а.с.) кәйл мәселесінде Мәдинаның қағидаларын негізге алуының себебін Мәдина халқының егін шаруашылығында дамығандығына қатысты деп пайымдайды. Баршамызға мәлім болғандай, Мекке – халықаралық сауда ордасы, күн көрісі сауда-саттыққа негізделген. Ол жерде мал шаруашылығымен айналысу мүмкін емес. Бұл тұрғыдан Мәдина егін шаруашылығына ыңғайлы және бақша мен жеміс-жидек өнімдері дамыған. Міне, сондықтан да Мәдина халқы кәйл өлшем бірлігін жақсы меңгерген.

Олай болса, бұл хадис алтын мен күмістен берілетін зекеттің есептелуінде Меккелік уәзін өлшем бірлігіндегі дирһәмнің, пітір садақа, кәффарат сынды діни қарыздарды өтеуге келгенде Мәдиналық кәйл өлшем бірлігіндегі сағ өлшемін негізге алуды әмір еткен. Әрбір аймақтағы салтқа байланысты аз немесе көп өзгерістегі қолданысқа ие өлшем бірлігі бар Арабия аумағында «200 дирһам алтынға ие адам зекет беруі тиіс» деген сөз «Қай өлшем бірлігіне қарай?» деген сұрақ туындатады. Сол кезде жоғарыда келтірілген хадис осы тәріздес мәселелердің шешіміне негіз болады.

Осы секілді өлшем бірліктерінің есептелуіне қатысты басқа хадистер де бар.

٢ وَعَنِ الْمِقْدَامِ بْنِ مَعْدِي كَرْبِ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «كِيلُوا طَعَامَكُمْ يُبَارَكْ لَكُمْ فِيهِ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

2. (225) Миқдам ибн Мағдикәрб (р.а.) Расулалланың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мына бір сөзін жеткізді: «Ішіп-жемдеріңді кәйлмен өлшеңдер, сендер үшін мүбәрак (берекелі) болсын».19

Түсіндірме:

Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ішіп-жемді өлшеуге қатысты әмірі көбінесе «сауда-саттық» және қоймадан шығарылар сәтке қатысты делінген. Сауда-саттықта таразыға тартудың қаншалықты маңызды екендігі мәлім. Мужазафа деп аталатын «көз мөлшерімен» немесе «жобалай» сатылатын саудада екі жақтың бірі алдануы мүмкін. Ал дінімізде алданбау және алдамау – басты қағида.

Қоймадан шығарарда таразыға салу «есептің белгілі болуы, истихлактың алдын-ала жасалған болжамға сай анықталуы, уақытынан бұрын тұтынылмас үшін қажет» делінген. Осылайша тағам берекетінің арта түсетіндігіне назар аударған. Хадисті түсіндірушілердің айтуынша, «ішіп-жемді таразыға тарту» амалының орындалғандығы үшін береке қосылмайды, нақты есепті көрсету арқылы белгілі бір мөлшерге бағыттау берекеге себепші болады.

٣ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّه : لِأَهْلِ الْمِكْيَالِ وَالْمِيزَانِ إِنَّكُمْ قَدْ وُلِّيتُمْ أَمْرَيْنِ هَلَكَتْ فِيهِمَا الْأُمَمُ السَّالِفَةُ قَبْلَكُمْ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

3. (226) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) кәйл (өлшем) және таразы қолданып жатқандарға былай деді: «Сендер бізден бұрын келіп-кеткен қауымдарды құрдымға жіберген екі істі жауапкершіліктеріңе алып отырсыңдар».20

Түсіндірме:

Осы жерде қоғамдық әдептілік ережелерінің маңызды бір мәселесі қозғалып отыр. Сауда-саттық барысында өлшеммен таразыға салғанда адалдық, адамдар арасындағы сенім, сүйіспеншілік, құрмет сынды көптеген мәселе осы адалдыққа келіп тіреледі. Қоғам арасындағы ауызбіршілік, тыныштық пен даму да осы мәселелерге тікелей қатысты. Қандай да бір қоғамның ішінде осы құндылықтар жоғалар болса, сол қоғамның күйреуі жақын деген сөз. Ең баста Шұғайб пайғамбардың қауымынан бастап көптеген қауымдарда өлшеу мен таразыға тарту кезінде алаяқтық жасаудың нәтижесінде құрдымға кеткендігі жайында Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) айтып өткен болатын. Құран Кәрімде осы мәселелер көптеген аяттарда қамтылған. «Мутаффифин» сүресінде осы мәселе арнайы баяндалған.

Өлшеу мен таразылауды қажет ететін мамандықтар кейбіреулер айтып жүргендей діндарлыққа сай келмейтін, бойды аулақ ұстау керек болған мәселелердің қатарына жатпайды. Бұл хадисте ондай үгіт берілмеген. Бұл жерде өлшеу мен таразыға тарту кезінде өте абай болуы керек екендігі, аларда да, сатарда да өлшемге қатты назар аудару керек екендігі жайлы қатаң ескертілуде. Осыдан бұрын талқыланған хадистердің кейбіреуі, мәселен, №213 хадисте «Шыншылдық пен адалдықтан ажырамаған саудагерлер (ақыретте) пайғамбарлар, сыддықтар, шейіттер мен салиқалы құлдардың қатарында болады» деген хабармен сүйіншіленген.

٤ وَعَنِ ابْنِ حَرْمَلَةَ قَالَ: «وَهَبَتْ لَنَا أُمُّ حَبِيبَةَ بِنْتُ ذُؤَيْبِ بْنِ قَيْسٍ الْمُزَنِيَّةُ صَاعًا حَدَّثَتْنَا عَنِ ابْنِ أَخِي صَفِيَّةَ عَنْ صَفِيَّةَ زَوْجِ النَّبِيِّ  أَنَّهُ صَاعُ النَّبِىِّ . قَالَ أَنَسُ: فَجَرَّبْتُهُ فَوَجَدْتُهُ مُدَّيْنِ وَنِصْفًا بِمُدِّ هِشَامٍ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ.

4. (227) Ибн Хармала (р.а.) былай дейді: «Бізге (өлшем бірліктерінің арасынан) бір сағ берілді. Зуайб ибн Қайстың қызы – Үммі Хабибке Ибн Ахи Сафияның бауырының баласынан жеткен хадисте Расулалланың (с.а.с.) аяулы жарларының бірі Сафия анамыз (р.а.) бұл сағ (өлшем бірлік) Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм)қолданған сағ екендігін жеткізген.

Рауилер Әнәс ибн Ияздың былай дегенін айтады: «Мен мына сағты тәжірибеде көрдім (тексеріп көрдім), сонда бұл сағтың (өлшем бірлігінің) Әмәуи халифасы Хишам ибн Абдулмәликтің қолданып жүрген мүдпен (қос уыс шамасындай өлшем бірлігі) есептегенде екі жарым мүд көлемінде еді».21

Түсіндірме:

Әбу Дәуіт осы хадисті «Кәффараттың төленуіне қатысты қолданылған сағ мөлшері қанша?» деп басталатын тарауда қамтыған. Көріп тұрғанымыздай, «Шариғи қарыздардың өтелуінде негізге алынуы тиіс өлшем бірлігі қалай болуы керек? Мұның өлшемін қалай тағайындау керек» деген сынды мәселелер бұрыннан бері ғалымдар арасында талқыланып келе жатқан мәселе және бұл Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) айтқан сөздерінің шеңберінде, ол айтқан насихаттар аясында шешілуге тиіс.

٥ وَعَنِ السَّائِبِ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: «كَانَ الصَّاعُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ  مُدًّا وَثُلُثًا بِمُدِّكُمْ الْيَوْمَ، وَقَدْ زِيدَ فِيهِ فِى زَمَنِ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَى».

5. (228) Әс-Саиб ибн Язид (р.а.) былай дейді: «Алла елшісінің (с.а.с.) дәуірінде бір сағ бүгін сендер қолданып жүрген мүдпен есептесек, үштен бір мүд мөлшерінде артық еді. Алайда осы мөлшер Омар ибн Абдулазиздің кезеңінде қосылған».22

٦ وَعَنْ عُثْمَانَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «إِذَا بِعْتَ فَكِلْ وَإِذَا ابْتَعْتَ فَاكْتَلْ». أَخْرَجَهُمَا الْبُخَارِيُّ.

6. (229) Әзірет Осман (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деген: «Сатқан кездеріңде өлшеңдер, сатып алғанда да өлшетіңдер».23

Түсіндірме:

Бұл хадис сауда-саттық үшін маңызды екі мәселені қамтыған:

1. Сауда-саттықтың өлшеммен жасалуы.

2. Таразыға тарту ісінің сатушыға міндеттелгендігі.

Хадистің айтылуының себебі былай: Әзірет Осман бәну Қайнуқа базарынан құрма алып Мәдинаға әкеледі де, базарға жайып қаншалықты екендігін айтады. Тұтынушы келіп, оның айтқанына сеніп өлшемей ала салады да, бұл сатушыға өте жақсы табыс әкеледі. Бұл жағдай ардақты Пайғамбарға (с.а.с.) жеткенде, ол кісі (с.а.с.) әзірет Османға: «Сатар кезде де, сатып аларда да өлшет», – деп әмір етеді.

Таразыға тарту ақылы болатын болса, оның ақысын сатушы төлейді. Берілетін ақшаға қатысты таразыға тарту, егер кесек болса ұсақтау ісі тұтынушының міндеті болып табылады.

---

Сауда әдебіне қатысты түрлі хадистер

١ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «إِنَّ أَحَبَّ الْبِلَادِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى الْمَسَاجِدُ، وَأَبْغَضَ الْبِلَادِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى الْاَسْوَاقُ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ.

1. (230) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деді: «Аллаға ең ұнамды мекендер – мешіттер. Аллаға ең ұнамсыз мекендер – базарлар».24

Түсіндірме:

Пәк пікір, салмақты зікір сынды құнды құлшылықтардың кәміл түрде атқарылатын жері – мешіт. Сол себепті Алла Тағаланың назарында ең сүйікті мекен болса керек. Ал ығы-жығы адамдар жиналған базарлар алдау мен алаяқтықтың, адами құндылықтардың құлдырауына бірден-бір себеп болатын жерлер болғандықтан, Ислам мәселелері ұмыт қала беретін кембағал жер болғандықтан сүйкімсіз мекен ретінде көрілген.

Хадис базарлардың осындай тұсына назар аударып, қырағылық пен адалдықтан айнымауға шақыруда. Негізінде, дін сызып берген шеңбердің ішінде жасалған сауда-саттық адал болып саналады. Мұндай сауда жүргізілетін мекендер дәріптеуге лайық жер. Алла елшісі (с.а.с.) адал саудагерлерді ең ұлы мәртебедегі жандардың қатарына қосса, бұлар тұрақтаған, осындай қадірлі жамағат сауда жасап жатқан жерлер қалай мақталмасын?!25

٢ وَلَهُ عَنْ سَلْمَانَ : « لَا تَكُونَنَّ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَوَّلَ مَنْ يَدْخُلُ السُّوقَ وَلَا آخِرَ مَنْ يَخْرُجُ مِنْهَا فَإِنَّهَا مَعْرَكَةُ الشَّيْطَانِ، وَبِهَا يَنْصِبُ رَايَتَهُ».

2. (231) Салман (р.а.) былай дейді: «Қолыңнан келсе, базарға ең бірінші кірген адамдардың қатарынан болмауға тырыс. Сондай-ақ ол жерден ең соңынан шыққан адам да болма. Себебі ол – шайтанның (адамдарды адастыру үшін барын салып) шайқасқа шығатын мекені, оның жалауы базарға тігілген».26

Түсіндірме:

Бұл хадисте әзірет Салманның (р.а.) өз сөзі іспетті көрінсе де үкімі тұрғысынан мәрфуғ болып саналады. Бұл жерде де әртүрлі ескертулерге қарамастан базарда үкімі жүретін іс-әрекетке назар аударуда. Алдау, алаяқтық, өтірік ант, басты айналдыру, бос айтылған сөздер т.б. барлығы – шайтанға лайықты істер.

٣ وَعَنْ عُمَرَ  أَنَّهُ قَالَ: لَا يَبِعْ فِى سُوقِنَا إِلَّا مَنْ قَدْ تَفَقَّهَ فِى الدِّينِ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

3. (232) Әзірет Омар (р.а.): «Біздің базарларымызда дінді білетін саудагерлер сауда-саттық жасасын», – деген.27

Түсіндірме:

Бұл жердегі дінді білу иман мен тек қана негізгі құлшылық-ғибадаттарды ғана атқаруға жеткілікті ғылымхалдық дәрежедегі білім жеткіліксіз. Бұған қосымша парыздарды, харамдарды, мәкруһтарды, сауда-саттыққа қатысы бар бұйрықтар мен тыйымдарды, сауда этикасын және сол салаға қатысты білімдерді де осыған қосуға болады. Ибн Абидин фарз айн (адам баласының жеке басына парыз болатын ілімдер) ғылымдарын санаған кезде «...мамандық иелеріне және қандай да бір іспен шұғылданушылардың барлығына харамға ұрынбауы үшін сол мәселеге қатысты ғылым мен соған арнайы айтылған үкімдерді оқуы парыз. Ал сауда-саттыққа қатысты мәліметтер де осы мәселелермен шұғылдануды жоспарлаған жандар үшін парыз...» делінген.

Әзірет Омардың (р.а.) бұл әміріне мойынсұнған кезеңдерде тұрақтылық пен жүректерге сенім ұялататын сауда түсінігі қалыптасып қарыштай дамыған. Ал бұл бұйрықтарға мойынсұнбаған кезеңдерде құлдыраулар мен рухани және материалдық жағдайда әлсіреулердің байқалғанын көруге болады.

٤ وَعَنْ أَبِى الدَّرْدَاءِ  قَالَ: «مَا أَوَدُّ أَنَّ لِي مَتْجَرًا عَلَى دَرَجَةِ جَامِعِ دِمَشْقَ أُصِيبُ فِيهِ كُلَّ يَوْمٍ خَمْسِينَ دِينَارًا أَتَصَدَّقُ بِهَا فِى سَبِيلِ اللَّهِ، وَلَا تَفُوتُنِى الصَّلَاةُ فِى الْجَمَاعَةِ، وَمَا بِي تَحْرِيمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ تَعَالَى، وَلَكِنْ أَكْرَهُ أَنْ لَا أَكُونَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِمْ: {رِجَالٌ لَا تُلهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ} أَخْرَجَهُ رَزِينٌ.

4. (233) Әбуд-Дарда (р.а.) былай дейді: «Мен Шамдағы Умәйя мешітінің алдынан бір дүкен ашып, күн сайын тапқан елу динарымнан Алла жолында жұмсай жүріп, намаздарымды әрқашан жамағатпен оқитынмын һәм Алланың адал дегендерін арам етуді армандамаймын, себебі Алла Тағаланың «... олар сондай адамдар, сауда-саттық та, базарлық та олардың Алланы зікір етуіне (еске алуына) кедергі бола алмайды»28 деген мақтауға ие болатын пенделердің қатарында бола алмай қалам ба деп қорқамын».29

---

Сатылуы мен алынуы адал болмаған заттарға қатысты

Нәжістер

١ عَنْ جَابِرٍ  قَالَ: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ  يَقُولُ عَامَ الْفَتْحِ بِمَكَّةَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَرَّمَ بَيْعَ الْخَمْرِ، وَالْمَيْتَةِ، وَالخِنْزِيرِ، وَالْاَصْنَامِ. فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَرَأَيْتَ شُحُومَ الْمَيْتَةِ: فَإِنَّهُ يُطْلَى بِهَا السُّفُنُ، وَيُدْهَنُ بِهَا الْجُلُودُ، وَيَسْتَصْبِحُ بِهَا النَّاسُ. فَقَالَ: هُوَ حَرَامٌ، ثُمَّ قَالَ عِنْدَ ذَلِكَ قَاتَلَ اللَّهُ الْيَهُودَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا حَرَّمَ عَلَيْهِمْ شُحُومَهَا أَجْمَلُوهُ ثُمَّ بَاعُوهُ فَأَكَلُوا ثَمَنَهُ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ. وَمَعْنَى «أَجْمَلُوهُ» أَذَابُوهُ.

1. (234) Әзірет Жәбир (р.а.) айтады: Меккенің азат етілген жылы Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Меккеде былай дегенін естідім: «Алла Тағала ішімдік, өлген жануардың еті, доңыз және пұтты саудалауға тыйым салды». Сонда осыны естіп тұрған бір кісі «Уа, Алланың елшісі, арам өлген малдың іш майын кемелерді майлауға, теріге жағуға пайдаланады, сондай-ақ, май шамдарға да сол майды қолданады ғой, бұл жайлы не айтасыз?» – деп сұрайды. Сонда оған жауап берген Алла елшісі (с.а.с.) «Ол майлардың сатылуы – харам. Алла яһудилерге қаһарын төксін, оларға арам өлген малдың іш майын қолдануға тыйым салған кезде, олар әлгі майды ерітіп сататын, әрі сол ақшаны пайдаланатын», – деді».30

Түсіндірме:

Ғалымдар хадисте айтылған үкімге байланысты түрлі пікірлер айтқан. Мұндағы пікір қайшылығына себеп болып отырған нәрсе «Ол харам» деген сөзде келген «Ол» яғни, «һу» деген сілтеу есімдігінен туындаған. Шәфиғи мазһабындағылар бұл сілтеу есімдігі арқылы «сауда-саттық сөз болуда» дегенді алға тартады. Сол себепті әлгі өлген малдың іш майын сату, ақшаға сатып алу сынды іс-әрекеттер харам болғанымен, сатпай яки сатып алмай өлген малдың іш майын пайдалану харамға жатпайды деген үкім шығарған. Ал ғалымдардың басым көпшілігі «Ол» деген есімдіктің қолдану жайын сөз етіп тұрғандығын айтып, оны сату-алу былай тұрсын, қолданудың өзі харам деген.

Шәфиғилердің пікірінше, өлген малдың іш майы жеуге, адамның денесіне жағуға пайдаланылмаса да, кемелерді майлау, ерітіп май шамға құю сынды істерге пайдалануға әбден болады. Көпшілік ғалымдар арам өлген малға қатысты айтылған тыйым іш майы, терісі деген сынды сөздермен бөліп-жармай жалпылама айтылғандықтан, оны мүлде пайдалануға болмайтынын айтады. Бұл ғалымдар тек қана арам өлген малдың терісін илеп алу шартымен ғана пайдалануға болатынын айтады. Бұл үкім пайғамбар хадистерімен дәлелденген үкімдердің қатарына кіреді.

Зығырдың майы, сары май сияқты асылы таза болғанмен кейіннен кейбір лас нәрселер араласқандықтан былғанып кеткен майларға келер болсақ, оларды жеуге, денеге жағуға, сабын жасауға, ластанып кеткен балды араларға қайта жегізуге, арам өлген малдың етін иттерге тастауға, бұзылып кеткен тағамдардың үй жануарларына берілуіне қатысты ғалымдар әртүрлі пікірлер айтқан. Шәфиғи мәзһабында дені таза, яғни, көп бөлігі таза болып саналған нәрселердің барлығын пайдалануға болады. Имам Мәлик пен Әбу Ханифаның да осы көзқараста екендігі риуаят етілген. Әбу Ханифа ластанған зығырдың майы ластанып кеткен жағдайда оның ластанған май екенін айту шартымен сатылуының да адал болатындығын айтқан. Ахмад ибн Ханбал болса, дені таза болғанмен кейіннен ластанып кеткен заттардың қолданылуы да, сатылуы да харам деген пікірді айтқан.

٢ وَعَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ وَعْلَةَ أَنَّهُ سَأَلَ ابْنَ عَبَّاسٍ  عَمَّا يُعْصَرُ مِنَ الْعِنَبِ فَقَالَ: «إِنَّ رَجُلًا أَهْدَى لِرَسُولِ اللَّهِ  رَاوِيَةَ خَمْرٍ فَقَالَ لَهُ: هَلْ عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَرَّمَهَا؟ قَالَ لَا، فَسَارَّ إِنْسَانًا إِلَى جَنْبِهِ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ : بِمَ سَارَرْتَهُ؟ قَالَ أَمَرْتُهُ بِبَيْعِهَا. فَقَالَ: إِنَّ الَّذِي حَرَّمَ شُرْبَهَا، حَرَّمَ بَيْعَهَا، فَفَتَحَ الْمَزَادَتَيْنِ حَتَّى ذَهَبَ مَا فِيهِمَا». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَمَالِكٌ وَالنَّسَائِي. «المَزَادَةُ» الرَّاوِيَةُ.

2. (235) Абдуррахман ибн Уәғләнің айтуы бойынша, ибн Аббастан (р.а.) жүзімнің шырыны жайында сұрағанда былай жауап береді: «Бір кісі Расулаллаға (с.а.с.) бір шарап қоржынын сыйлады, сонда ол кісіге «Алланың мұны харам еткендігін білмейсің бе?» – деді. Әлгі адам: «Жоқ білмеймін», – деп жауап берді де, жанындағы адамның құлағына сыбырлады. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) әлгі кісіге «Қасыңдағы адамға не айттың?» – деп сұрағанда, «Мына шараптарды сатып жіберу керек екенін айттым», – дейді. Сонда Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Ішілуі тыйылған заттардың сатылуы да харам», – деді де, шарап шишаларының аузын ашып, жерге төгіп тастады».31

٣ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: «رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ  جَالِسًا عِنْدَ الرُّكْنِ فَرَفَعَ بَصَرَهُ إِلَى السَّمَاءِ فَضَحِكَ فَقَالَ: لَعَنَ اللَّهُ الْيَهُودَ ثَلَاثًا: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَرَّمَ عَلَيْهِمُ الشُّحُومَ فَبَاعُوهَا وَأَكَلُوا أَثْمَانَهَا، وَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذَا حَرَّمَ عَلَى قَوْمٍ أَكْلَ شَيْءٍ حَرَّمَ عَلَيْهِمْ ثَمَنَهُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ.

3. (236) Ибн Аббас (р.а.) былай дейді: «Алла елшісін Қағбаның түбінде отырған кезде көрдім. Бір уақытта көкке қарап күлімсіреді де былай деді: «Алла яһудилергe лағынет жаудырсын, Алла яһудилерге лағынет жаудырсын, Алла яһудилерге лағынет жаудырсын! Оларға Алла Тағала арам өлген малдың іш майын қолдануға тыйым салған еді, олар болса әлгі майды сатып, түскен ақшасын жеді (қолданды). Ал Алла қандай да бір қауымға бір заттың желінуін харам еткен болса, одан түскен ақша да харам».32

Түсіндірме:

Хадистің түсіндірмесі үшін №234 хадиске қараңыз.

٤ وَلَهُ عَنِ الْمُغِيرَةِ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «مَنْ بَاعَ الْخَمْرَ فَلْيُشَقِّصِ الْخَنَازِيرَ: أَىْ فَلْيَقْطَعْهَا كَالقَصَّابِ وَيَبِيعُهَا».

4. (237) Әл-Муғира (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деген болатын: «Кімде-кім ішімдік сататын болса, доңыз саудасымен (союмен) де айналыссын».33

Түсіндірме:

Хадисте жеккөрінішті етіп көрсету арқылы ішімдікке тыйым салынғандығы баяндалуда. Сірә, доңыздың етін жеуге қоғам болып қарсылық танытылса да, ішімдікке келгенде жалпы жұртшылық бей-жай қараса керек. Ал харам болу деңгейіне келсек, доңыз бен ішімдіктің зияндылығы бірдей, сондықтан үкімдері де бірдей харам. Арақ-шарап мәселесін Алла елшісі (с.а.с.) осындай теңеу арқылы доңызбен бірдей деңгейде екендігін білдіруде.

٥ وَعَنْ أَبِى طَلْحَةَ ، أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ  عَنْ أَيْتَامٍ وَرِثُوا خَمْرًا فَقَالَ: أَهْرِقْهَا، قَالَ: أَوَلَا أَجْعَلُهَا خَلًّا؟ قَالَ: لَا». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدُ وَالتِّرْمِذِيُّ. وَعِنْدَهُ: أَهْرِقِ الْخَمْرَ وَاكْسِرِ الدِّنَانَ.

5. (238) Әбу Талха (р.а.) былай дейді: «Расулалладан (с.а.с.) «Жетімдерге мирас болып қалған ішімдік» жайлы сұрадым. Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Оны төгіңдер!» – деп әмір берді. Әбу Талха: «Сірке жасасақ болмай ма?» – дегенде, «Жоқ, болмайды», – деп жауап берді».

Тирмизидің риуаятында: «Ішімдікті төк, ыдысын сындыр» делінген.34

Түсіндірме:

Ғалымдар арасында бұл хадистің де үкіміне қатысты аз-кем қарама-қайшы көзқарастар орын алған. Кейбіреулері «Ішімдікті қандай күйде болмасын, мүлдем қолдануға болмайды» деген үкім шығарған. Мал-мүлкіне зиян тигізуге болмайтын, ақысына аса сақтықпен қаралатын жетімдерге мирас болып қалған ішімдіктен сірке суын жасауға рұқсат етпей, төгіп тасталуына әмір берілгендігінен-ақ бұл үкімнің қаншалықты салмақты екендігін түсінуге болады. Әзірет Омар, Шәфиғи, Ахмад ибн Ханбал сынды ғалымдар осы пікірді ұстанған.

Алайда, Ата ибн Әбу Рабаһ, Омар ибн Абдулазиз, Әбу Ханифа сынды кейбір ғалымдар «ішімдікті жақсылап тазартудан өткізіп барып сірке етіп қолдануға болады» деген пікірде. Кейбір ғалымдар бұл мәселені өліп қалған жануардың терісін илеу арқылы қолданысқа жарамды болатын жағдайға ұқсатқан. Дегенмен «Терінің иленуі мәселесіне қатысты хадис бар, ал ішімдікке қатысты мұндай мәтін жоқ. Сондықтан ішімдіктен сірке жасауды тері илеуге қияс жасау дұрыс болмайды», – делінген.

---

Толық иелік етпей тұрып тауарды сатуға байланысты

١ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «مَنِ اشْتَرَى طَعَامًا فَلَا يَبِعْهُ حَتَّى يَسْتَوْفِيَهُ». أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ إِلَّا التِّرْمِذِي.

1. (239) Ибн Омардан (р.а.) жеткен риуаятта, Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деген: «Кімде-кім азық-түлік сатып алғаннан кейін, оны толықтай қолына алып иелік етпейінше сатуына болмайды».35

Түсіндірме:

1. Хадисте тауардың толықтай қолға тиюі, яғни сатушыдан толығымен өз иелігіне алмай тұрып сатуға тыйым салынғандығы жайлы сөз болған. Ғалымдар бұл мәселеге қатысты кейбір риуаяттарды зерделей келгенде екі түрлі көзқарас білдірген. Әбу Ханифа «Ақардан (жылжымайтын мүліктен) басқа тауарлардың барлығының сатылуына рұқсат жоқ» деген. Имам Шафиғи «Сатып алынған тауар толығымен қабылдап алынбайынша сатылмайды», – дейді. Оның пікірінше азық-түлік, жылжымайтын мүлік және қолма-қол айырбасталатын тауардың барлығына осы үкім ортақ. Имам Мәлик және басқа ғалымдар: «Азық-түлікке бұлай жасауға рұқсат жоқ, ал одан басқа тауарларға рұқсат», – дейді. Сондай-ақ «салмағы таразымен не болмаса килограмдап өлшенетін заттарға рұқсат етілмеген, ал басқа тауарларға рұқсат» деген сынды пікір айтушылар да болған.

Бұл көзқарастардың әрқайсысында дәлелдері бар екендігін де естен шығармаған жөн. Түрлі пікірлердің болуы дініміздің түрлі шарттарға қарай берген рұқсаты мен жеңілдігі, Алла Тағаланың құлдарына деген мейірімін көрсетеді. Ардақты Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Үмбетімнің қарама-қайшы көзқараста болуы – рақымдылық» деген.

2. Тауарды толығымен қабыл алу мәселесіне тоқталар болсақ, қабыл алудың затқа, шарттарға қарай түрлі форматта болатындығы баяндалған. Хаттаби қысқаша былай дейді: «Қабыл алу заттың түр-түсіне және жергілікті халықтың әдет-ғұрпына қарай әртүрлі болады. Кейде сатылған затты (тауарды) сатып алушының қолына беру арқылы орындалса, кейде тауарды барып алып кетуі арқылы көрініс табады. Кейде салмағы өлшеніп салмағы белгіленуі мүмкін. Сауда көз мөлшерімен көтерме күйде сатылғанда қабыл алу, орнын ауыстыру, өзге бір орынға тасып апару арқылы жүргізіледі. Қандай да бір тауарды килограмдап, өлшеп алған адам қайта өлшемей алдындағы өлшеммен сатуына рұқсат етілмеген. Екінші мәрте өлшеп барып сатуы тиіс».

٢ وَفِى أُخْرَى: حَتَّى يَقْبِضَهُ. قَالَ: وَكُنَّا نَشْتَرِى الطَّعَامَ مِنَ الرُّكْبَانِ جُزَافًا فَنَهَانَا رَسُولُ اللَّهِ  أَنْ نَبِيعَهُ حَتَّى نَنْقُلَهُ مِنْ مَكَانِهِ». الْجُزَافُ: الْقَدَرُ الْمَجْهُولُ: مَكِيلًا كَانَ أَوْ مَوزُونًا.

2. (240) Басқа риуаятта: «...тауарды толығымен қабылдап алғанға дейін» деп берілген. Ибн Омар: «Біз көлікке тиеліп келгендерді таразыға салмай, азық-түлікті көз мөлшерімен сатып алушы едік. Содан соң Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сатып алған осы тауарларымызды басқа бір мекенге апармайынша сатуымызға тыйым салды».36

٣ وَعَنْ حَكِيمِ بْنِ حِزَامٍ  قَالَ: «قُلْتُ ياَ رَسُولَ اللَّهِ: إِنَّ الرَّجُلَ لَيَأْتِينِى فَيُرِيدُ مِنِّي الْبَيْعَ، وَلَيْسَ عِنْدِي مَا يَطْلُبُ؛ أَفَأَبِيعُ مِنْهُ ثُمَّ أَبْتَاعُهُ مِنَ السُّوقِ؟ قَالَ: لَا تَبِعْ مَا لَيْسَ عِنْدَكَ». أَخْرَجَهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ.

3. (241) Хаким ибн Хизам (р.а.) былай деді: «Уа, Алланың елшісі, менен тауар алғысы келетіндер бар. Алайда олардың сұрағандары менде жоқ. Мұндай жағдайда «Кейін әкеліп беремін» деп уәде беріп сатсам бола ма?» – деп сұрап едім, Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Жоқ, қолыңда жоқ тауарды сатпа», – деді.

Түсіндірме:

Ғалымдар бұл тыйымның белгілі тауарларға, атап айтқанда, кітап, үй, ат және белгілі бір мөлшердегі қаражат сынды заттарға қатысты екендігін айтқан. Қашып кеткен құлды, сатып алса да әлі қолына тимеген тауарды, тордан шығып кеткен құсты, бөтен біреудің тауарын иесінің рұқсатынсыз сату секілді тауарлар жанында немесе өз қолында болмаған жағдайда сатылуына да тыйым салынған. Өзгенің тауарын сатуға иесі рұқсат беру немесе бермеуі беймәлім болғандықтан, оның да сатылуына тыйым салынған. Имам Шафиғи осы пікірді ұстанған. Имам Мәлик, Әбу Ханифа және сол мазһабтың өкілдері, сонымен қатар, Ахмад ибн Ханбал иесінің рұқсатымен өзгенің тауарын сатуға рұқсат етілетіндігін айтады.

Сату барысында қолда жоқ тауардың сатылуына қатысты тыйым жоғарыда тізімі келтірілген заттарға қатысты айтылған. Бағауидің «Шәрхус Сүннә» атты еңбегінде «Бәйғус сыфат» бұл тыйымға кірмейді деген.

٤ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ  أَنْ يَبِيعَ الرَّجُلُ طَعَامًا حَتَّى يَسْتَوْفِيَهُ. قَالَ طَاوُسٌ: قُلْتُ لِابْنِ عَبَّاسٍٍ: كَيْفَ ذَلِكَ؟ قَالَ: ذَاكَ دَرَاهِمُ بِدَرَاهِمَ، والطَّعَامُ مُرْجًَا». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ.

4. (242) Ибн Аббас (р.а.): «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) азық-түлікті толығымен қабылдап алмайынша сатуға тыйым салды», – дегенде, Тауус Ибн Аббасқа: «Бұл қалай болады?» – деп сұрайды, сонда ол: «Бұл дирһәмнің дирһәмға сатылуы мен алынуы, ал азық-түлік мәселесі болса, кейінге қалдырылды», – деді».37

Түсіндірме:

Бұл жердегі тыйым салынған сауда мәселесі мынадай:

Біреу екінші бір кісіден 100 динарға азық-түлік сатып алса, сол 100 динарды саудагерге қолма-қол табыс етіп, бірақ тауарды алмаса, тауар саудагердің қолында қалады. Кейін бұл тауарды сатып алған кісі екінші біреуге 120 динарға сатады. Осылайша дін үкімдеріне сай келмейтін жек көрілген сауда-саттық жүзеге асқан болады. Яғни, ақша арқылы ақша табу. Бұл рибаға (өсімқорлық) жатады, ал риба шариғатымызда харам екені анық. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) осындай жағдайдың алдын алу үшін сатылған тауарға толық иеленбейінше сатуға болмайтындығын айтып, тыйым жасаған.

٥ وَعَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ يَسَارٍ  قَالَ: قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ  لِمَرْوَانِ بْنِ الْحَكَمِ: «أَحْلَلْتَ بَيْعَ الرِّبَا؟ فَقَالَ مَا فَعَلْتُ. فَقَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ: أَحْلَلْتَ بَيْعَ الصِكَاكِ، وَقَدْ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ  عَنْ بَيْعِ الطَّعَامِ حَتَّى يُسْتَوْفَى فَخَطَبَ مَرْوَانَ فَنَهَى عَنْ بَيْعِهِ قَالَ سُلَيْمَانُ: فَنَظَرْتُ إِلَى حِرَسٍ يَأْخُذُونَهَا مِنْ أَيْدِي النَّاسِ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ.

5. (243) Сүлейман ибн Ясар (р.а.) былай дейді: «Әбу Һурайра (р.а.) Мәруан ибн әл-Хакәмға: «Сен пайыз саудасын халал еттің», – дейді. Сонда Мәруан: «Мен не жасадым?!» – дегенде, Әбу Һурайра қайталап: «Сен сәнәд (тауар қолында болмаса да, сатуға жасалған келісімшарт) саудасына адал деп үкім беріпсің. Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) толықтай иелік етпеген азық-түлікті сатуға тыйым салған еді ғой», – дейді. Екеуінің арасында осы оқиғадан кейін Маруан халықтың алдына шығып сәнәд саудасымен айналысуға тыйым салды. Сонда мен арнайы адамдардың сәнәдтерді халықтан жинағанына куә болдым»38, – дейді.

Түсіндірме:

«Сәнәд» деп аударылған бұл сөз «қарыз алғанын куәландыратын құжат», «соттың шешімі» деген мағыналарды ұғындырады. Бұл жерде айтылып тұрған мәселе – қожайынның қызметкеріне беретін жалақы сәнәді. Бұл құжатта «Пәленшеге осынша мөлшерде дәнді-дақыл яки соған сай ақшасы берілсін» деп жазылған. Сәнәді бар адам сол жерде жазулы тұрғандары қабылдап алмай-ақ өзгелерге сата беруші еді. Міне, осы сауда-саттық тәсіліне тыйым салынған.

٦ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ  فِى سَفَرٍ فَكُنْتُ عَلَى بَكْرٍ صَعْبٍ لِعُمَرَ فَكَانَ يَغْلِبُنِى فَيَتَقَدَّمُ أَمَامَ الْقَوْمِ فَيَزْجُرُهُ عُمَرُ فَيَرُدُّهُ ثُمَّ يَتَقَدَّمُ فَيَزْجُرُهُ وَيَقُولُ لِي أَمْسِكْهُ يَتَقَدَّمُ بَيْنَ يَدَىْ رَسُولِ اللَّهِ . فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ  بِعْنِيهِ يَا عُمَرُ. فَقَالَ هُوَ لَكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَبَاعَهُ مِنْهُ. فَقَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ  هُوَ لَكَ يَا عَبْدَ اللَّهِ فَاصْنَعْ بِهِ مَا شِئْتَ». أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ.

6. (244) Ибн Омар (р.а.) былай деді: «Бірде Алла елшісімен (с.а.с.) бірге келе жатқан едік. Мен әзірет Омарға тиесілі қолға жаңадан үйретілген бастыға қоймаған түйеге мінген едім. Түйе өңкеңдеп жамағаттың алдына озып шығып кете берді. Әкем Омар (р.а.) болса түйенің бұл жүрісін жақтырмай оны қайта-қайта артқы сапқа қарай айдап тастап отырды. Арасында маған: «Түйеңе ие болсаңшы, Расулалланың (с.а.с.) алдына шыға бермесін», – деді. Ақырында, Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Уа, Омар, бұл түйені маған сатасың ба?» – деді. Сонда Омар (р.а.) «Мақұл, сіздікі болсын», – деді. Сөйтіп түйені Алла елшісі (с.а.с.) сатып алды. Содан соң Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) маған бұрылып:. «Уа, Абдулла, түйені саған сыйға тартамын, енді бұл – сенің түйең. Оны қалай мінемін десең де, өзің білесің», – деді.39

---

Жемістердің және егіндердің сатылуына қатысты

١ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : «لَا تَبِيعُوا الثَّمَرَ حَتَّى يَبْدُوَ صَلَاحُهُ، وَلَا تَبِيعُوا الثَّمَرَ بِالتَّمْرِ؛ قَالَ سَالِمٌ: وَأَخْبَرَنِى عَبْدُ اللَّهِ عَنْ زَيْدِ بْنِ ثَابِتٍ  أَنَّهُ قَالَ: ثُمَّ رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ  بَعْدَ ذَلِكَ فِى بَيْعِ الْعَرِيَّةِ بِالرُّطْبِ أَوْ بِالتَّمْرِ وَلَمْ يُرَخِّصْ فِى غَيْرِهِ، وَكَانَ ابْنِ عُمَرَ إِذَا سُئِلَ عَنْ صَلَاحِهَا، قَالَ: حَتَّى تَذْهَبَ عَنْهَا الْعَاهَةُ». أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ، وَهَذَا لَفْظُ الشَّيْخَيْنِ.

1. (245) Ибн Омар (р.а.) былай дейді: Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) былай деп әмір еткен еді: «Ағаштардың сол жылғы жемістерін қызарып-сарғайып піскені білінгенше сатпаңдар. Піспей тұрған құрманы құрғақ (піскен) құрмаға (айырбас жасап) сатпаңдар».

Абдулла ибн Омар тағы бірде Зәйд ибн Сәбиттің былай дегендігін жеткізеді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пісіп жетілмеген құрманы құрғақ (піскен)мен айырбас жасауға тыйым салды, содан кейін белгілі бір ағаштың басында әлі піспеген құрманы жерде жатқан дымқыл (піспеген) не болмаса құрғақ (піскен) құрмамен айырбас жасауға рұқсат етті. Мұндай алым-сатымнан басқа сауда-саттыққа рұқсат берген жоқ».

Ибн Омардан «Жемістің жетілуі дегенді қалай түсінуге болады?» – деп сұралғанда ол: «Жемісті апатқа ұшырап зарар көруі қауіпінен сақтап қалу», – деп жауап берді.40

Түсіндірме:

Бұл хадис ағаш басындағы жемістердің белгілі бір шарттарда сатылуына рұқсат етілгендігін жеткізуде. Бұл шарттар қысқаша мынадай:

1. Жемістің пісетіндігі белгілі болуы тиіс. Суықта үсіп қалуы, бұршақ түсуі сынды апаттардан аман қалып, қалыпты жағдай шарттарына аман жеткен ағаш басындағы жемістің пісіп жетілетіндігіне көзі жетіп тұрса, жеміс жиналмай тұрып мөлшерін шамалап белгілеп барып сатуға болады.

2. Сату кезінде пайыз араласатын шарттар орын алмауы тиіс. Яғни, алтын, күміс сынды ақшамен немесе әлгі тауар (жеміс түріне) жынысына жатпайтын басқа сауда құралымен өтелуіне болады.

3. Арияға рұқсат етілген. Ария деген не? Бұл – бақша иесінің құрма ағаштарының арасындағы біреуін яки бірнешеуінің жемісін сатамын деп белгілеп қойған ағаштың аты. Қандай да бір қажеттілігі үшін ағаш басындағы жемістер піскен соң қанша килограмм болатынын көз мөлшермен шамалап барып сатуды ария сатылымы (бәйғул ария) деп атайды.

Ария сатылымы – қолында пісіп жетілген құрма бола тұра, ақша болмағандықтан, жаңа шыққан құрманы пайдалана алмайтындардың сұранысына берілген рұқсат. Негізінде, піскен құрманы беріп, орнына піспеген құрманы алу, №251 хадистен де байқағанымыздай, тыйым салынған нәрсе. Бұл жағдай пісіп жетілген құрмасы барлар құрма бақшасында құрма өсірушілерге де қиындық туғызады. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) белгілі бір шарттар шеңберінде бұл саудаға рұқсат еткен. №252 хадистен де байқағанымыздай, ария жолымен жасалған сауда-саттық бес уасқ мөлшерінен аспауы тиіс.

Бір уасқ алпыс сағ, яғни шамамен бір түйенің жүгі.

٢ وَفِى أُخْرَى لِلْخَمْسَةِ إِلَّا الْبُخَارِي: «نَهَىَ رَسُولُ اللَّهِ  عَنْ بَيْعِ النَّخْلِ حَتَّى يَزْهُوَ، وَعَنْ بَيْعِ السُّنْبُلِ حَتَّى يَبْيَضَّ وَيَأْمَنَ الْعاهَةَ، نَهَى الْبَائِعَ وَالْمُشْتَرِي».

2. (246) Бұхариден өзге рауилердің айтуы бойынша, өзге риуаяттарда былай: Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жемісі пісіп жетілгенге дейін құрманы, басы ағарып апаттан аман қалғанға дейін дәнді дақылдарды (арпа, бидай т.б.) сатуға тыйым салды. Бұлай жасау сатушыға да, сатып алушыға да қатысты.41

٣ وَفِى أُخْرَى لِلثَّلَاثَةِ وَالنَّسَائِي عَنْ أَنَسٍ : «نَهَى عَنْ بَيْعِ الثَّمَرِ حَتَّى يَزْهُوَ: قِيلَ لَهُ مَا زُهُوُّهَا؟ قَالَ: تَحْمَرُّ وَتَصْفَرُّ. أَرَأَيْتَ إِنْ مَنَعَ اللَّهُ تَعَالَى الثَّمَرَةَ، بِمَ تَسْتَحِلُّ مَالَ أَخِيكَ».

3. (247) Әзірет Әнәс (р.а.) былай дейді: «Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ағаштың басындағы пісіп жетілмеген жемісті сатуға тыйым салды. Сол кезде одан (с.а.с.) жемістің пісіп жетілуі деу арқылы нені меңзегендігі сұралды. Сонда ол: «Жемістің қызаруы немесе сарғаюы» деді және: «Алла Тағала қандай да бір апат жіберіп жемістің жетілуіне әлгі апат кедергі болса, бауырыңнан алған ақшаны қалай адал ақша секілді жемексің?»42 – деді.

٤ وَلِلشَّيْخَيْنِ وَأَبِي دَاوُدَ فِى أُخْرَى عَنْ جَابِرٍ  قَالَ: «نَهَى أَنْ تُبَاعَ الثَّمَرَةُ حَتَّى تُشَقِّحَ: قِيلَ وَمَا تُشَقِّحُ؟ قَالَ تَحْمَارُّ وَتَصْفَارُّ، ويُؤْكَلُ مِنْهَا».

4. (248) Әзірет Жәбир (р.а.): «Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) шұбарлана қоймаған жемісті сатуға тыйым салды», – деді. Сонда «Жемістің шұбарлануы деген не?» – деп сұрағандарға: «Қызаруы, сарғаюы, әрі желінетіндей жағдайға келуі», – деген.43

٥ وَفِى أُخْرَى لِاَبِي دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيِّ عَنْ أَنَسٍ : «نَهَى عَنْ بَيْعِ الْعِنَبِ حَتَّى يَسْوَدَّ، وَعَنْ بَيْعِ الْحَبِّ حَتَّى يَشْتَدَّ».

5. (249) Әзірет Әнәс (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қараймай тұрып жүзімді, қатаймаған жарманы сатуға тыйым салды».44

٦ وَعَنْ خَارِجَةِ بْنِ زَيْدٍ : «أَنَّ أَبَاهُ كَانَ لَا يَبِيعُ ثَمَارَهُ حَتَّى تَطْلُعَ الثُّرَيَّا». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ.

6. (250) Харижа ибн Зәйдтің (р.а.) айтуы бойынша, сүрәйя (үркер шоқжұлдызы) жұлдызы тумай тұрып әкесі жеміс сатпаушы еді.45

Түсіндірме:

Зурқанидің шархында баяндалғандай, ибн Омар (р.а.) жемістен қандай да бір апатқа ұшырау қауіпі сейілгенге дейін сатылуына Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тыйым салғанын айтқаннан кейін, мұны қалай түсінуге болатыны сұралды. Сонда ол: «Сурәйя (үркер шоқжұлдызы) жұлдызы көріне бастаған сәтте», – деп жауап берді. Сурәйя жұлдызы жаз айларында таңсәріде туады. Бұл – жаздың аптап ыстықтарының басталатынын, жемістердің пісе бастағанын білдіретін уақыт. Демек, бұл мәселедегі өлшем – сурәйя жұлдызының тууы. Бұтағынан алынбаған жемістерді осы уақытта сатуға болады.

٧ وَعَنْ سَهْلِ بْنِ أَبِى حَثَمَةَ . «أَنَّ النَّبِىَّ  نَهَى عَنْ بَيْعِ الثَّمَرِ بِالتَّمْرِ، وَقَالَ ذَلِكَ الرِّبَا، تِلْكَ الْمُزَابَنَةُ إِلَّا أَنَّهُ رَخَّصَ فِى بَيْعِ الْعَرِيَّةِ: النَّخْلَةِ وَالنَّخْلَتَينِ يَأْخُذُهَا أَهْلُ الْبَيْتِ بِخَرْصِهَا تَمْرًا يَأْكُلُونَهَا رُطَبًا». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ. وَزَادَ التِّرْمِذِي فِى أُخْرَى: «وَعَنْ بَيْعِ الْعِنَبِ بِالزَّبِيبِ، وَعَنْ كُلِّ ثَمَرَةٍ بِخَرْصِهَا مِنَ الثَّمَرِ. قَالَ: يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ «العَرِيَّةُ» أَنْ يَشْتَرِيَ الرَّجُلُ ثَمَرَ النَّخَلَاتِ لِطَعَامِ أَهْلِهِ رُطْبًا بِخَرْصِهَا تَمْرًا».

7. (251) Сәһл ибн Әбу Хәсмә (р.а.) былай дейді: Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пісіп жетілмеген құрма мен піскен құрманың айырбас жасалуына тыйым салды да, «Бұл риба һәм бұл мүзәбәнә», – деді. Алайда ария саудасын бұған қоспады. Ария – бақша иесінің сатуға ниеттеніп оқшаулап қойған бір немесе бірнеше құрма ағаштарындағы жемістер. Бұл ағаштардағы жеміс піседі-ау деген кезде қаншалықты екендігі көз мөлшерімен есептеледі. Сол мөлшермен шамалап, оның орнына пісіп дайын тұрған құрмаларды алып жей береді...»

Тирмизи тағы бір риуаятта мынадай қосымша мәлімет келтіреді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жаңа піскен жүзімді құрғақ жүзімге, кез келген жемісті сол жеміс түріне көз мөлшермен сатуға тыйым салды».

Яхия ибн Саид ария саудасын былай түсіндірді: «Кез келген кісі отбасының нәпақасы ретінде бірнеше құрма ағашының шала піскен жемісін шамалай мөлшерлеп, дәл сол шамадағы құрғақ әрі толық пісіп-жетілген құрмаға айырбас жасауы»46.

٨ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ  قَالَ: «رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ  فِى بَيْعِ الْعَرَايَا بِخَرْصِهَا مِنَ التَّمْرِ فِيمَا دُونَ خَمْسَةِ أَوْسُقٍ أَوْ خَمْسَةِ أَوْسُقٍ». شَكَّ بَعْضُ الرُّوَّاةِ فِى خَمْسَةِ أَوْسُقٍ أَوْ دُونَ خَمْسَةِ أَوْسُقٍ. أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

8. (252) Әбу Һурайра (р.а.) былай дейді: «Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) арияны саудасы бес уасқ немесе бес уасқтан аз мөлшерде жүргізілуіне ғана рұқсат берді».

Рауилердің бірі осы хадисті жеткізген кезде «Бес уасқ па әлде бес уасқтан азырақ па еді?» деп мәтіндегі жемістің мөлшеріне күмән келтірді.47

Түсіндірме:

«Ария саудасы деген не? Не себепті бұған рұқсат етілді?» деген сынды сұрақтарды №245 хадисте түсіндірдік. Қысқаша былай деуге болады: Ағаш басындағы құрғап пісе бастаған кезде оның қанша мөлшерде жеміс беретінін анықтау. Оны анықтау сол істі жетік меңгерген мамандарға табысталып, солардың көмегіне жүгініледі. Ария саудасын жасаған кісі, мөлшері шамалап білінген құрмасы арқылы жеуге алған жемістерін кейін қайтарып береді.

٩ وَعَنْ أَبِى سَعِيدٍ  قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ  عَنِ الْمُزَابَنَةِ وَالْمُحَاقَلَةِ. «فَالمُزَابَنَةُ»: اِشْتِرَاءُ الثَّمَرِ فِى رُؤُوسِ النَّخْلِ». زَادَ مَالِكٌ: بِالتَّمْرِ. «وَالمُحَاقَلَةُ»: كِرَاءُ الْاَرْضِ بِالْحِنْطَةِ. أَخْرَجَهُ الثَّلَاثَةُ وَالنَّسَائِي.

9. (253) Әбу Сағид (р.а.) былай дейді: «Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мүзәбәнә мен мухақалаға тыйым салды. Мүзәбәнә – жаңа өскен жемісті ағаш басынан сатып алу. Имам Mәлик бұл түсіндірмеге «... құрғақ құрма беру арқылы» дегенді де қосты.

Мухақала болса – бидай беру арқылы жер телімін жалға алу.48

Түсіндірме:

Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) кезеңінде жер телімін жалға беру өте кең таралған жағдай еді. Егінмен айналысу диқанның мойына жүктелетін. Жерден түсетін өнімнің белгілі бір мөлшері жер иесіне, қалғаны диқанға берілетін. Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) халық арасына жайылып кеткен бұл мәселеге тыйым салды. Себебі әлгі жерден мүлде өнім шықпай қалуы да мүмкін еді.

Имам Нәуәуидің айтуынша, ғұламалар бұл мәселе жайында пікірталасқа түскен. Кейбірі тек өніммен емес, алтын, күміс, тағы сол сияқты нәрселермен болса да есептеліп, жер телімінің жалға берілуіне қарсылық танытқан. Әбу Ханифа, Шафиғиден бастап өзге көптеген ғұламалар, жердің алтын, күміс, керек кезде қолданамыз деп сақтап қойған заттар, киім-кешек сынды заттарға айырбас есебінде жалға беруге болатындығын айтқан. Жалға беру егіннен түскен өнім арқылы жасалуы да мүмкін. Алайда «шыққан егіннің пәлен бөлігі беріледі» деген сияқты шарт қойып жалға алу дұрыс болмайды. Мұндай келісім түріне «мухабара» делінеді. Нақты белгіленген бір жер телімін алған соң иесі де сол жерге егін егеді деген сынды шарт қосу да дұрыс болмайды. Ахмад ибн Ханбал, Әбу Юсуф, Имам Мұхаммед және Мәлики мазһабының кей өкілдерінің пікірінше «Жерді алтын және күміске жалға беру, сондай-ақ, шыққан егіннің үштен бірі, төрттен бірі сынды белгілі бір мөлшерлерін есептей отырып жалға беруге рұқсат. Дұрыс көзқарас та осы». Түрлі көзқарастағылардың әрқайсысы өзінің пікірін дәлелдей алатындай риуаяттарға сүйенген.

١٠ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ  عَنِ الْمُزَابَنَةِ، وَالْمُزَابَنَةُ: بَيْعُ الثَّمَرِ بِالتَّمْرِ كَيْلًا، وَبَيْعُ الْكَرَمِ بِالزَّبِيبِ كَيْلًا». أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

10. (254) Ибн Омар (р.а.) былай дейді: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) музабанаға тыйым салды. Музабана – жас әлі толық пісе қоймаған құрманың мөлшерін есептеп, кепкен әрі пісіп жетілген құрмаға айырбастау. Сондай-ақ шала піскен жүзімді есептеп, толық піскен жүзімге айырбас жасау».49

١١ وَفِى أُخْرَى لِأَبي دَاوُدَ : «نَهَى عَنْ بَيْعِ الزَّرْعِ بِالْحِنْطَةِ كَيْلًا».

11. (255) Әбу Дәуіттің тағы бір риуаятында: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өсіп тұрған егін мөлшерін шамалай өлшеп алып бидаймен айырбас жасауға тыйым салды»50, – делінеді.

Түсіндірме:

Алдыңғы хадисте түсіндірілген музабанаға ұқсас. Яғни, пәленше көлемде өсіп тұрған егінді, килограммен өлшенген бидайға айырбас жасау. Мұндай саудаға Алла Елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тыйым салған. Жалғасындағы хадисте аталмыш мәселеге ауқымдырақ түсініктеме берілген.

١٢ وَفِى أُخْرَى لِلشَّيْخَيْنِ عَنْ جَابِرٍ : «نَهَى عَنِ الْمُخَابَرَةِ وَالْمُحَاقَلَةِ. قَالَ: عَطَاءُ فَسَّرَ لَنَا جَابِرٌ قَالَ: أَمَّا الْمُخَابَرَةُ: فَالْاَرْضُ الْبَيْضَاءُ يَدْفَعُهَا الرَّجُلُ إِلَى الرَّجُلِ فَيُنْفِقُ فِيهَا ثُمَّ يَأْخُذُ مِنَ الثَّمَرَةِ. وَزَعَمَ أَنَّ الْمُزَابَنَةَ بَيْعُ الرُّطَبِ فِى النَّخْلِ بِالتَّمْرِ كِيلًا، وَالْمُحَاقَلَةُ فِى الزَّرْعِ عَلَى نَحْوِ ذَلِكَ، بَيْعُ الزَّرْعِ الْقَائِمِ بِالْحَبِّ كِيلًا».

12. (256) Сахихайндағы әзірет Жәбирден алынған бір риуаятта былай делінген: «Расулалла (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мухақала мен мухабараға тыйым салды. Әйгілі ғұлама Ата бұған қатысты: «Жәбир бізге бұл жайлы былай деп түсіндірді», – дейді.

Мухабара: Бос жатқан жерді жалға алған кісі бүкіл шығынды өзі көтере отырып егін егеді. Содан соң өнім жиналғанда түскен табыстың белгілі бір мөлшерін жер иесі алады.

Музабана: Ағаш басындағы жаңа піскен балауса құрманы, піскен һәм жиналып, кептірілген құрмаға салыстыра өлшеп айырбас жасау.

Мухақала: Жайқалып өсіп тұрған егіннен белгілі бір мөлшерін, орылған бидайдың келісіне көз мөлшермен салыстыра отырып айырбас жасау.51

١٣ وَفِى أُخْرَى لِمُسْلِمٍ رَحِمَهُ اللَّهُ: «نَهَى عَنِ الْمُحَاقَلَةِ وَالْمُزَابَنَةِ وَالْمُعَاوَمَةِ وَالْمُخَابَرَةِ قَالَ: وَالْمُعَاوَمَةُ بَيْعُ السِّنِينَ وَعَنِ الثُّنَيَّا». زَادَ أَصْحَابُ السُّنَنِ: إِلَّا أَنْ تُعَلَّمَ.

13. (257) Мүслимнің бір риуаятында былай делінген: «Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мухақала, музабана, муауама және мухабара жолымен жасалған саудаларға тыйым салды». Хадисті риуаят еткен кісі былай дейді: «Муғауама – бірнеше жылға созылған сауда. Сонымен қатар, сунәйяға да тыйым салынды».

«Сунән» еңбектерінің авторлары «...белгілі болған жағдайдан тыс»52 деген сөздерді қоса жазған.

Түсіндірме:

Бірнеше жылға созылған муғауама саудасында анық алдау бар. Себебі келер жылдарда жемістің өсіп-өспеуі, бақшаның қандай да бір апатқа ұшырап-ұшырамауы белгілі емес.

Сунәйя – біреудің бақшасындағы жемісті толықтай сатып алып, жердің белгілі бір аумағын яки белгісіз бір тарапын бұл саудаға кіргізбеу. «Сунән» атты еңбек жинақтаған ғалымдар келісімшартта бұл жағдайлар белгіленген болса, мұндай саудаға рұқсат етілетіндігін айтқан.

١٤ وَفِى أُخْرَى لِلنَّسَائِي: وَالْمُخَاضَرَةُ وَالْمُخَابَرَةُ قَالَ: وَالْمُخَاضَرَةُ بَيْعُ التَّمْرِ قَبْلَ أَنْ يَزْهُوَ، وَالْمُخَابَرَةُ بَيْعَ الْكدَسِ بِكَذَا وَكَذَا صَاعًا. زَادَ الْبُخَارِي عَنْ أَنَسٍ: وَالْمُلَامَسَةُ وَالْمُنَابَذَةُ. «الكُدْسُ»: الطَّعَامُ الْمُجْتَمَعُ كَالصُّبْرَةِ.

14. (258) Нәсәидің тағы бір риуаятында: «Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мухадара және мухараба сатуларына тыйым салды» делінген. Рауи бұл терминдерді былай түсіндіреді: Мухадара – құрманың шұбарланбай жатып (реңінде өзгеріс пайда болмай тұрып) сатылуы. Мухабара болса – үйіліп жатқан жемістің яки дәнді-дақылдардың көлемін көз мөлшерімен жобалап, белгілі бір мөлшерге айырбастау.

Имам Бұхари Әнәстан жеткен мына сөзді де қосқан: «...муламасаға да, мунабазаға да тыйым салды».

Түсіндірме:

Муламаса – сату барысында екі жақтың бірінің «Сенің киіміңе денем тиіп кетсе, не болмаса менің киіміме сенің денең тиер болса сауда келісімі бекітілген болады» деуі.

Мунабаза да осыған ұқсас келісім түрі. Саудаласқан адамдар бір-бірінің сатайын деп әкелген киімдеріне қарамастан, киімдерін бір-біріне лақтырған сәттен бастап келісім орнайтындығына байланысты жасалған келісім.

Муламаса мен мунәзәбәнің қалай жүзеге асырылатыны жайлы берілген анықтамаларда ғұламалар пікірталасқа түскен. Көпшілігі қараңғыда қатталып әкелінген матаны жақсылап көріп тексеріп алмай тұрып тек қол тигізу арқылы күшіне енетін келісімді муламаса деп атаған. Мұндай жағдайда мата иесі «Бұл мата саған осынша бағаға, қолыңның тигені көзбен көргеніңдей болады деген шартпен саттым. Егер матаны ашып қарайтын болсаң, қайтарып беру құқынан айырыласың» дейді. Тұтынушы бұл шартты қабыл алады. Сол сәтте тұтынушы қол тигізсе болды, келісім іске асқан болып табылады. Мунабазада тасталған заттың тас яки киім екендігі жөнінде де түрлі көзқарастар бар. Егер тас болса сатушы: «Мына тасты лақтырамын, матаға тиген сәтте сатылған болып табылады» немесе «мына тас жеткен жерге дейінгі жер телімін саған сатамын», – деген сынды шарттар қояды.

Мұндай саудаласу кезінде алдану яки алдау жағдайлары көп болатындықтан Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тыйым салған.

---