Ораза бөлімі

(жалғасы)

Ораза сүннеттері

١ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : تَسَحَّرُوا فَإِنَّ فِى السَّحُورِ بَرَكَةً». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا أَبَا دَاوُدَ.

1. (3180) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.): «Сәресі ішіңдер. Өйткені сәресіде берекет бар», – деген.1

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Алла елшісі (с.а.с.) бұл жерде сәресіге тұруды әмір еткен. Ғалымдар басқа риуаяттарды да назарға алып, бұл әмірдің уәжіптікті білдірмейтінін, мәндүп деңгейде екендігін айтқан. Тіпті Ибн Хажардың айтуынша, ибн әл-Мунзир «сәресі ішудің мәндүп екендігіне ғалымдар арсында келісім бар», – деген.

Сәресіге тұру немесе сәресі тамағын ішу – ораза ұстайтын адамның оразаның басталатын уақытынан бұрын тамақтануы. Бұл жердегі мақсат тамаққа тойып алу емес. Алла елшісі (с.а.с.) «Бір жұтым су болса да сәресі ішіңдер», – деген. Ибн Хажар: «Аз көлемде тамақ жеп, су ішумен де сәресі болады» – деп айтқан. Ахмад ибн Ханбалдың Әбу Сағид әл-Худриден (р.а.) жеткізген бір хадисінде Алла елшісі (с.а.с.): «Сәресі – береке. Байқаңдар, оны жіберіп алмаңдар. Бір жұтым су болса да сәресі ішіңдер. Өйткені Алла мен періштелер сәресі ішкендерге рақым оқиды», – деген.

2. Ибн Хажар хадисте сәресі үшін уәде етілген берекет – сауап екендігін білдіреді. Сәресі беретін күшпен оразаның әлдеқайда белсенді ұсталатындығын айтады. Кейбір ғалымдар берекет дегендегі мақсат – сәресі ішуге себеп болатын таңсәріде ояну және дұғасын жасау екендігін айтқан. Енді басқалары сәресіге тұрумен жан-жақтан береке берілетіндігін айтады.

• Сүннетті орындау

• Әһл-кітапқа ұқсамау

• Құлшылық жасауға сәресі тамағын ішу арқылы күш жинау

• Белсенділіктің артуы

• Қарынның аш болуынан туындайтын ахлақтағы кемшіліктің алдын алу

• Сол кезде садақа беру мүмкіндігіне ие болу

• Дұға мен құлшылықтар қабыл болатын түннің соңғы бөлігінде дұға мен зікір жасауға себеп болу

• Ұйықтамастан бұрын ниет етпегендерге ниет ету мүмкіндігі т.б.

٢ وَعَنْ عَمْرٍو بْنِ الْعَاصِ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : فَصْلُ مَا بَيْنَ صِيَامِنَا وَصِيَامِ أَهْل الْكِتَابِ أَكْلَةُ السَّحَرِ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا الْبُخَارِي.

2. (3181) Амр ибн әл-Ас (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Біздің оразамыз бен кітап иелерінің оразасының айырмашылығы – сәресі асы».2

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадисте кітап иелерінен, яғни яһудилер мен христиандардан мұсыландардың оразасының айырмашылығы сәресі асы екендігі айтылған. Хадистің түсіндірілуі үшін Шарих Турбушти былай дейді: «Сәресі тағамы – біздің оразамыз бен кітап иелерінің оразасын ажырататын нәрсе. Өйткені Алла Тағала Исламның басында бізге де харам етіп, кейін халал еткен және таң атқанша мүбаһ санаған. Алайда оларға ұйықтағаннан кейін біржолата тыйым салған болатын. Осылайша біз оларға ұқсамаумен қатар, нығметке деген шүкіріміз де орындалады». Алиул-Қари сәресі жайлы Ибн Хуммамның: «Бұл – өткен пайғамбарлардың сүннеті» деген сөзін «сахих емес» деп жоққа шығарады.

Хаттаби хадисте сәресіге ынталандырудан басқа Ислам дінінің жеңіл, бұл дінде қиындықтың жоқ екендігінің айғағы дейді.

٣ وَعَنْ زَيْدٍ بْنِ ثَابِتٍ  قَالَ: «تَسَحَّرْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ : ثُمَّ قُمْنَا إِلَى الصَّلَاةِ قِيلَ كَمْ كَانَ بَيْنَ ذَلِكَ؟ قَالَ: قَدْرُ خَمْسِينَ آيَةً». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا أَبَا دَاوُدَ.

3. (3182) Зәйд ибн Сәбит (р.а.): «Алла елшісімен бірге сәресі іштік. Кейін намазға тұрдық», – деді. Оған: «Арасында қанша уақыт өтті?» – деген сұрақ қойылды. Ол: «Елу аят (оқитындай)», – деп жауап берді».3

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Бұл жерде сәресі уақытының соңы мен таң намазының басы жайлы сұрақ қойылған.

2. Зәйд ибн Сәбиттің «елу аят оқитындай» деген сөзін Ибн Хажар былай түсіндіреді: «Яғни аз да емес, көп те емес орта көлемдегі (орташа) аяттардан жылдам да емес, баяу да емес оқу шартымен...»

Мухаллаб пен басқа да кейбір ғалымдар былай дейді: «Бұл хадисте денемен жасалатын амалдарды қастерлеу бар. Арабтар уақытты «Ешкі сауым уақыт», «Түйе соятындай уақыт» деп айтатын. Зәйд ибн Сәбит осы әдеттен жырақ кетіп, Құран оқумен бағалап, осылайша ол уақыттың тиләуат жолымен құлшылық жасау уақыты екендігіне назар аудартады».

Ибн Әбу Жамра бұл сөз сахабалар уақыттарын әрдайым құлшылықпен өткізетіндігіне дәлел ретінде көреді.

Хадис – сәресіні кешіктіруге де дәлел болады. Кешіктіруде сәресі тамағының мақсатқа жетуі тұрғысынан да пайда бар. Ғалымдар Алла елшісінің (с.а.с.) әр істе үмбетіне ең жеңіл, ең ыңғайлысын таңдағаны секілді бұл жерде де сол әдетінен жаңылмағанын айтып: «Егер сәресіге мүлдем тұрмаса, үмбетінің бір тобына ол да ауырлық тудырар еді. Түннің жартысында сәресіге тұрғанда бұл да кем дегенде ұйқысы қиын кейбір адамдарға қиын келіп, таң намазын жіберіп алуға немесе сәресі уақытында тұру үшін жеке қажыр-қайрат қажет етер еді», – деген.

Қуртуби: «Хадисте тамақты таң намазының уақыты кірмей тұрып тоқтатуға дәлел болады», – деген.

٤ وَعَن سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ  قَالَ: كُنْتُ أَتَسَحَّرُ فِى أَهْلي، ثُمَّ تَكُونُ بِي سُرْعَةٌ أَنْ أُدْرِكَ صَلَاةَ الْفَجْرِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِي.

4. (3183) Сәһл ибн Сағд (р.а.) «Мен сәресін отбасыммен бірге ішетінмін. Таң намазын Алла елшісімен (с.а.с.) бірге оқу үшін жылдам ішетінмін», – деген.4

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл риуаят сәресі тамағын таңғы шапақ сөгілетін уақытқа таман ішу керектігіне сахабалардың өмірінен дәлел болады. Алдыңғы риуаятта да сәресінің таң намазының уақытына дейін созылмау шартымен мүмкіндігінше кешіктіріп ішу мұстахаб екендігі айтылған болатын.

Аталмыш риуаят таң намазын Алла елшісінің (с.а.с.) қараңғыда және алғашқы уақытында оқығандығын да көрсетеді.

٥ وَعَن زِرٍّ بْنِ حُبَيشٍ قَالَ: «قُلْنَا لِحُذَيْفَةَ : أَيَّ سَاعَةٍ تَسَحَّرْتَ مَعَ النَّبِيّ؟ قَالَ: هُوَ النَّهَارُ إِلَّا أَنَّ الشَّمْسَ لَمْ تَطْلُعْ». أَخْرَجَهُ النَّسَائِى.

5. (3184) Зирр ибн Хубайш айтады: «Хузайфадан (р.а.): «Сен Алла елшісімен (с.а.с.) бірге сәресіні қай уақытта іштің?» – деп сұрадық. Ол: «Күндіз болатын. Бірақ күн шықпаған еді», – деп жауап берді».5

ТҮСІНДІРМЕ:

Синди бұл жердегі наһар (күндіз) сөзімен шариғат термині ретіндегі күндіздің көзделгенін6, шәмс (күн) сөзімен таңның айтылғанын білдіреді. Сондай-ақ: «Хузайфаның мақсаты таң атуға жақын кезде сәресі ішкенін білдіру», – деген.

Қуртуби алдыңғы хадис пен осы хадистің арасынан қарама-қайшылық көреді. Өйткені ол жерде таң атпай тұрып сәресі ішу тоқтатылғаны айтылса, бұл жерде басқаша сөздер айтылған. Ибн Хажар мынадай түсіндірме жасайды: «Бұл екі хадистің арасында қайшылық жоқ. Хадистерді әртүрлі жағдайларға жатқызамыз. Бұл риуаяттардың бірінде (Алла елшісі сәресіні әрдайым) осылай ішкендігін көрсететін мағына жоқ. Демек, әзірет Хузайфа баяндаған оқиға бұрын орын алған».

Айни бұндай жауапқа қанағаттанбай: «Бұл жеткілікті жауап емес. Нақты жауапты Хафыз Әбу Жағфар әт-Тахауи берген. Ол Хузайфа хадисін риуаят еткен соң былай дейді: «Алла елшісінен (с.а.с.) Хузайфаның риуаятына қайшы риуаяттар да жеткен. Бұлардың кейбіреуіне Бұхари мен Мүслим бірдей риуаят етеді. Мәселен, олардың бірі мынау: «Биләлдің азан тамақтануларыңа бөгет болмасын. Өйткені ол (таң атып қалғанын білдіріп) намаз оқып тұрғанды демалдырып, ұйықтап жатқандарыңды оятатындай ертерек оқиды». Биләл хадисінің: «Таңның ақ жібін түннің қара жібінен ажыратқанға (таңның бейне бір ақ жіптей ағарып, қылаң бере бастағанын көргенге) дейін жеп-ішіңдер» (Бақара, 187) аяты түспестен бұрын айтылуы да мүмкін. Әбу Бәкір әр-Рази хадиске қатысты былай дейді: «Бұл риуаят ахад хадистерден болумен қатар әзірет Хузайфаның айтқаны да нақты белгісіз. Осыған сүйене отырып Құранның үкіміне қарсы келу дұрыс емес. Аятта «таңның ақ жібін түннің қара жібінен ажыратқанға дейін жеп-ішіңдер» – деп таңның ағараңдауы нақты айтылып, Алла тағала осылайша шектей тұра таң атқан соң сәресі ішуге қалай рұқсат берілсін?» – деген.

٦ وَعَنْ طَلْقٍ بْنِ عَلِي  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : كُلُوا وَاشْرَبُوا، وَلَا يَهيدَنَّكُمُ السَّاطِعُ الْمُصْعِدُ حَتَّى يعْتَرِضَ لَكُمُ الْأَحْمَرُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِي.

6. (3185) Талқ ибн Али (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.): «Жалған таң сендерге кедергі болмасын. Шынайы таң атқанша тамақтаныңдар», – деді.7

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис қараңғыда көкжиекте көрінетін алғашқы жарыққа алданбауға назар аудартады. Өйткені бұл алғашқы жарық таңның басталуы емес, тек хабаршысы. Сондықтан алғашқы ағараңдаған жарыққа «жалған таң» деген ат берілген. Хадисте бұл «сатиғул мусғид» деп айтылған.

Фәжр-садқ деп аталған шынайы таң хадисте «ахмар» деген сөзбен аталған. «Ахмар» тілдік тұрғыдан «қызыл» деген мағынаны білдіреді. Хадисте қызараңдап ататын таң көзделген. Арабтар кей жағдайларда «ахмар» (қызыл) сөзін «ақ» деген мағынада да қолданған. Мәселен, бір хадисте Алла елшісі (с.а.с.): «Мен қызылдар мен қараларға пайғамбар ретінде жіберілдім», – деген. Бұл жерде қызыл деп аударылған «ахмар» «ақ» деген мағынада қолданылған. Сонда «Мен ақтар мен қараларға да пайғамбар ретінде жіберілдім» – деген мағына шығады. Өйткені арабтар إِمْرَأَةٌ حَمْرَاءُ «қызыл әйел» дегенде ақ тәнді әйелді көздейді. Демек, бұл хадис бізге таң ағараңдағанша яғни шынайы таң көрінгенше сәресіні ішуге болатындығын білдіреді.

٧ وَلِلشَّيخَيْنِ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ  قَالَ: هُوَ الْمُعْتَرِضُ، وَلَيْسَ بِالْمُسْتَطِيلِ.لَا يَهِيدَنَّكُمْ: أَى لَايُزْعِجْكُم الْفَجْرُ الْمُسْتَطِيلُ فَإِنَّهُ الصُّبْحُ الْكَذَّابُ فَلَا تَمْتَنِعُوا بِهِ عَنْ الْأَكْلِ وَالشُّرْبِ.

7. (3186) Бұхари мен Мүслимнің ибн Мәсғудтан (р.а.) риуаят етуінше, Алла елшісі (с.а.с.) шынайы таңды түсіндіріп: «Ол ұзынынан көрінген емес, енінен көрінген жарық», – деді.8

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис жалған таң мен шынайы таңның айырмашылығын түсіндіреді. Хадистен байқайтынымыз, жалған таң көкжиекте жоғарыдан төменге тігінен түскен жарық. Бұл жарық жойылған соң шығыс жақтан көлденеңінен түскен жарық шығады. Міне, осы жарық шынайы таң. Бұл барған сайын ұлғайып, айналаның бәрі жарық болады.

Демек, жоғарыдан төмен қарай түскен жарық түнгі уақытқа кіреді. Ол кезде әлі таң атпағандықтан, сәресіні іше беруге болады.

٨ وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِذَا سَمِعَ أَحَدُكُمُ النِّداَءَ، وَالْإِنَاءُ عَلَى يَدِهِ فَلَا يَضَعَهُ حَتَّى يَقْضِيَ مِنْهُ حَاجَتَهُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

8. (3187 Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.): «Қайсыбірің азан естігенде (тамақ ішіп отырған) ыдысы қолында болса, қажетін өтегенше оны қолынан тастамасын», – деді.9

ТҮСІНДІРМЕ:

Хаттаби былай дейді: «Бұл Алла елшісінің (с.а.с.) «Биләл азанды ертерек айтады. Сендер ибн Умми Мактум азан айтқанша тамақтана беріңдер» – деген сөзіне сай келеді. Немесе: «Кісі адамды естіп, таңның атып-атпағанына күмән келтірсе» – деген мағынаға саяды. Мәселен, аспан бұлтты болып, азанды естігенімен таңның атқанын білдіретін белгілер жоқ болғандықтан көзі жетпейді. Бұл жерде азаншыға сенбеуінің де еш әбестігі жоқ. Өйткені таңның белгілері азаншыға көрінсе оған да көрінетін еді. Ол бұл белгілерді көре алмағандықтан азаншы да көре алмаған. Сол себептен азанды нақты сеніммен емес, болжаммен айтқан. Бірақ таңның атқанына нақты көзі жетсе, таң атқаны үшін азаншының азан айтуын қажет етпейді. Өйткені оның пікірінше ақ жіп қара жіптен ажырағанда сәресі ішуді тоқтатуы керек».

Байхақи былай дейді: «Бұл риуаят сахих болса, көпшілік ғалымның пікірінше, бұны Алла елшісінің (с.а.с.) азанды таң атпастан бұрын оқыған уақытқа жатқызу керек. Сонда тамақ ішу таң атпастан бұрынғы уақытқа қалады».

Азимабади былай дейді: «Кім бұл хадисті: «Сізге ибн Умми Мактум азан айтқанша тамақтаныңдар, өйткені ол таң атқанша азан айтпайтын» деген хадистің және «таңның ақ жібін түннің қара жібінен ажыратқанға дейін тамақтаныңдар» деген аятты ескеретін болсақ, бұл мәтіндердің барлығында мәселе таң намазының уақыты кірумен өлшенген. Бұл таңның алғашқы сәттерінен біраз уақыт кешігеді. Азаншы болса күтудің себебінен таңның алғашқы уақытына дейін дөп келеді. Міне, осы кезде тамақтану таңның атуына дейін рұқсат. Бірақ бұл айтылғандар ғалымдар арасында атақты көзқарасқа қайшы келеді. Олар бұндай түсіндірмені назарға алмайды».

Алиул-Қари: «Алла елшісінің (с.а.с.) хадисте айтылған: «қажетін өтегенше оны (ыдысты) қолынан тастамасын» деген сөзі таң әлі атпағанына деген сенім немесе ойы болған жағдайға қатысты», – дейді. Ибн Мәләк те: «Бұл таңның атқанын білмеген адамға қатысты. Егер атқанын білсе немесе атты ма деп күмәнге түссе, рұқсат жоқ», – дейді.

Қорыта айтар болсақ, ғалымдар, жекелей алғанда, төрт имам таң атқан сәтте тамақ ішуден сақтану керектігін айтқан. Бұл мағынада Ибн Аббас пен әзірет Омардан (р.а.) да риуаят жеткен.

Ауызашар уақыты

١ عَنْ عُمَرَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِذَا أَقْبَلَ اللَّيْلُ مِنْ هَاهُنَا، وَأَدْبَرَ النَّهَارُ مِنْ هَاهُنَا، وَغَرَبَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ أَفْطَرَ الصَّائِمُ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا النَّسَائِى.

1. (3188) әзірет Омар (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Түн мына тараптан (шығыстан) келіп, күндіз де мына тараптан (батыстан) кетіп, Күн батқанда, ораза ұстаған адам аузын ашқан».10

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Расулалла (с.а.с.) ауыз ашатын уақытты айтқанда үш түрлі сипаттың орын алуына назар аудартқан:

• Түннің келуі

• Күндіздің кетуі

• Күннің батуы

Ғалымдар бұл үш құбылыстың әрқайсысы екінші біреуін қажет ететіндігін, осыған қарамастан үшеуін бөлек-бөлек айтқанын, өйткені кейбір шарттарда тек біреуі ғана келгенде кештің батпағанын білдіреді. Мәселен, кісі бір ойпаттың ішінде болса Күннің батқанын көрмейді. Бұндай кезде қараңғы түсіп, жарықтың кетуін негізге алады.

2. «Аузы берік адам аузын ашқан» деген сөзді Хаттаби «ештеңе жемесе де ауызы берік адам ауызын ашқан» деп түсінеді. Кейбіреулер: «Бұл сөздің мағынасы «Аузы берік адам аузын ашатын уақытқа кіреді. Бұл кезде аузын ашуына рұқсат» деген.

Хадисте уисал деп аталатын мүлдем ашпаған күйі үсті-үстіне бірнеше күн ауыз бекітудің дұрыс еместігіне дәлел бар.

Айни Алла елшісінің «Аузы берік адам аузын ашқан» деген сөздің мағынасын былай түсіндіреді: «Бұл сөз Күннің батуымен аузының ашылғанын емес, кісінің ауызашар уақытына кіргенін білдіреді».

٢ وَعَنْ حُمَيْدٍ بْنِِ عَبْدِ الرّحمن: «إِنَّ عُمَرَ وَعُثْمَانَ : كَانَا يُصَلِّيَانِ الْمَغْرِبَ حِينَ يَنْظُرَانِ إِلَى اللَّيْلِ الْأَسْوَدِ قَبْلَ أَنْ يُفْطِرَا، ثُمَّ يُفْطِرَانِ بَعْدَ الصَّلَاةِ، وَذَلِكَ فِى رَمَضَانَ». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ.

2. (3189) Хумайд ибн Абдуррахман айтады: «Әзірет Омар мен әзірет Осман (р.а.) ақшам намазын түннің қараңғылығын (көкжиекте) көре сала әлі ауыздарын ашпай тұрып оқитын. Намаздан кейін ауыз ашатын. Рамазанда осылай жасайтын».11

ТҮСІНДІРМЕ:

1. «Түннің қараңғылығы» деген сөз – Күн батқанда шығыс жақтан көрінген қараңғылық. Бұл қараңғылық – түннің басталғандығының белгісі. Көкжиктен көрінген қараңғылық уақыт өткен сайын ұлғайып, аспанды тұтастай жауып қалады. Күндізге қатысты іздер (жарық) батыс жақта таралып, толықтай жойылған кезде құптан намазының уақыты кіреді.

2. Әзірет Осман мен әзірет Омардың ауызашарды кешіктіруі – дінімізде рұқсат етілетін іс болуының себебінен. Егер мәкрүһ болғанда бір жұтым сумен болса да уақыты кіре сала ашып, кейін намазға тұрар еді. Әбу әл-Уәлид әл-Бажи «Ауызашарды жұлдыздар жарқырағанша кешіктіру мәкрүһ» – деп айтқан. Алайда мынаны да айтып өткіміз келеді. Әнәстің (р.а.) Ибн Әбу Шайбадан жазылған бір риуаяты бойынша ардақты Пайғамбар (с.а.с.) бір жұтым сумен болса да ауыз ашпай тұрып намаз оқымайтын. Ибн Аббас (р.а.) пен бір топ алдыңғы буын өкілдері ауыз ашпай тұрып намаз оқымағандығы риуаят етілген.

Көрініп тұрғанындай, бұл тақырыпқа қатысты әртүрлі пікір айтылған. Төмендегі хадистер тақырыпты түсіне түсуге септігі тиеді деген ойдамыз.

Ауыз ашуға асығу

١ عَنْ سَهْلٍ بْنِ سَعْدٍ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا يَزَالُ النَّاسُ بِخَيْرٍ مَا عَجَّلُوا الْفِطْرَ». أَخْرَجَهُ الثَّلَاثَةُ وَالتِّرْمِذِي.

1. (3190) Сәһл ибн Сағд (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: « Адамдар ауыз ашуға асыққан сайын үнемі жақсылықта болады».12

٢ وَعَنْ مَالِكٍ أَنَّهُ سَمِعَ عَبْدَ الْكَرِيمِ بْنِ أَبِى الْمُخَارِقِ يَقُولُ: «مِنْ عَمَلِ النُّبُوَّةِ تَعْجِيلُ الْفِطْرِ، وَالْاسْتِينَاءُ بِالسَّحُورِ». «اسْتِينَاءُ»: التَّأَنِّي وَالتَّأْخِيرُ.

2. (3191) Имам Mәликтен жеткен хабар бойынша Абдулкарим ибн Әбу әл-Мухариқ былай деп айтқанын естіген: «Пайғамбарлық амалдарының бірі – ауызашарға асығып, сәресін кешіктіру».13

٣ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ يُفْطِرُ قَبْلَ إِنْ يُصَلِّي عَلَى رُطَبَاتٍ، فَإِنْ لَمْ يَكُنْ فَعَلَى تَمَرَاتٍ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ حَسَوَاتٍ مِنْ مَاءٍ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِي وَاللَّفْظُ لَهُ.

3. (3192) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) намаз оқымастан бұрын бірнеше балғын құрмамен аузын ашатын. Егер балғын құрма таба алмаса, кептірілген құрмамен ашатын. Егер кептірілген құрма да таба алмаса, бірнеше жұтым су ішетін».14

٤ وَعَنْ مُعَاذٍ بْنِ زُهْرَةَ قَالَ: «بَلَغَنِي أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  كَانَ إِذَا أَفْطَرَ قَالَ: اللَّهُمَّ لَكَ صُمْتُ، وَعَلَى رِزْقِكَ أَفْطَرْتُ».

4. (3193) Муғаз ибн Зуһра айтады: «Маған жеткен хабар бойынша Алла елшісі (с.а.с.) ауыз ашқан кезде: «Аллаһумма ләкә сумту уа ала ризқикә әфтарту (Я, Алла! Сенің разылығың үшін ораза ұстадым. Берген ризқыңмен ауыз аштым)» деген дұғаны оқитын.15

٥ وَعَنْ مَروَانَ بْنِ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ  قَالَ: «كَانَ النَّبِيُّ : يَقُولُ إِذَا أَفْطَرَ: ذَهَبَ الظَّمَأُ، وَابْتَلَّتِ الْعُرُوقُ، وَثَبَتَ الْأَجْرُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى «. أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ. وَزَادَ رَزِينُ، فِى أَوَّلِهِ: «الْحَمْدُ لِلَّهِ».

5. (3194) Мәруан ибн Сәлим әзірет ибн Омардан (р.а.) жеткізеді: «Алла елшісі (с.а.с.) аузын ашқанда: «Шөл қанды, тамырлар дымқылданды, иншалла, сауап та жазылды».16

٦ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «وَاصَلَ النَّبِيُّ  فِى آخِرِ شَهْرِ رَمَضَانَ فَوَاصَلَ نَاسٌ مَعَهُ فَبَلَغَهُ ذَلِكَ فَقَالَ: لَوْ مُدَّ لَنَا الشَّهْرُ لَوَاصَلْنَا وِصَالًا يَدَعُ الْمُتَعَمِّقُونَ تَعَمُّقَهُمْ. إِنَّى لَستُ مِثْلَكُمْ، إِنّى أَظَلُّ يُطْعِمُنِي رَبِّي وَيُسْقِينِي». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَالتِّرْمِذِي.الْمُوَاصَلَةُ: هُنَا أَنْ يَصُومَ يَوْمَينِ، أَوْ ثَلَاثَةً لَايُفْطِرُ فِيهَا.وَالتَّعَمُّقُ: الْمُبَالَغَةُ، وَمُجَاوَزَةُ الْحَدِّ فِى الْأَمْرِ. وَمَعْنَى «يُطْعِمُنِي وَيُسْقِينِي». أَىْ يُعِينُنِي وَيُقَوِّينِي عَلَيْهِ، فَيَكُونُ ذَلِكَ بِمَنْزِلَةِ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ لَكُمْ.

6. (3195) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) рамазан айының аяғына таман оразаларын уисал етті (яғни аузын ашпаған күйі бірнеше күн ұстады). Онымен бірге халық та үзбей ұстады. Бұл жағдай Алла елшісіне жеткізілген кезде: «Егер рамазан айы біз үшін созылғанда біз оны үзбей ұстайтынымыз соншалық – қатты кеткендер (таң қалып) одан бас тартуға мәжбүр болар еді. Мен сендер секілді емеспін. Мен көлеңке аламын. Раббым мені тамақтандырады», – деді.17

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Біз тоқталып отырған хадис уисал оразаға қатысты. Уисал ораза – бірнеше күн үсті-үстіне мүлдем ауыз ашпай ораза ұстау. Алла елшісі (с.а.с.) осындай ораза ұстаған. Бірақ үмбетін бұл оразаға ынталандырмаған. Басқалардың ұстағанын құп көрмесе де ұстағандарға, шамалары келмейтініне көздерін жеткізу үшін рұқсат берген. Бұлай жасауға келісетіндігін блідіру үшін «Егер ай ұзарғанда (жаза ретінде) ұзақ ұстайтыны соншалық – шыдамдары жетпей жеңілдету үшін рұқсат сұрар еді» деген мағынада айтқан.

Ибн Хажар Алла елшісінің (с.а.с.) бұл әрекетін Тайфты қоршау кезіндегі әрекетіне ұқсатады. Ол кезде тайфтықтар өте мықты қамалдарына шегініп паналағанда, Алла елшісі қоршауды тоқтатып, кері шегінуді жөн көреді. Алайда мұсылман әскері бұл шешімді жөн көрмей, қоршауды жалғастырғысы келеді. Алла елшісі ертесі күні таң қылаң бере сала шайқасқа шығуға бұйрық береді. Әскердің арасынан едәуір адам жараланып, әртүрлі қиындықтарға душар болады. Осыған байланысты кері қайтуды жөн көреді. Алла елшісі (с.а.с.) олардың қалауына сай кері қайтуға бұйрық бергені сол-ақ еді, барлығы да қуанады.

2. Бұл риуаятта уисал оразасын ұстауға түбегейлі тыйым салынбағандығы байқалады. Төзімі мен қажыр-қайраты мол кісілерге шамасы жеткенше уисал оразасын ұстауына рұқсат берілген... Бірақ пайғамбардың إِيَّاكُمْ وَالوِصَالَ إِيَّاكُمْ وَالوِصَالَ «Уисалдан аулақ болыңдар, уисалдан аулақ болыңдар» деген хадистері де бар. Ибн әл-Араби «Алла елшісінің (с.а.с.) сахабаларына уисал оразасын ұстауға берген рұқсаты оларға берілген жаза. Жаза ретінде берілген рұқсат шариғи емес, яғни жалпы рұқсат емес», – дейді.

3. Хадисте айтылған «тағаммуқ» сөзі қатты кету, шектен шығу, өлшемнен шығу деген мағыналарға саяды.

٧ وَعَنْ أَبِي بَكْرٍ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ: «إِنَّ أَبَاهُ أَخْبَرَ مَرْوَانَ إِنَّ عَائِشَةَ وَأُمَّ سَلَمَةَ  أَخْبَرَتَاهُ أَنَّ النَّبيَّ  كَانَ يُدْرِكُهُ الْفَجْرُ فِى رَمَضَانَ مِنْ غَيْرِ حُلْمٍ فَيَغْتَسِلُ وَيَصُومُ». أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

7. (3196) Әбу Бәкір ибн Абдуррахманның айтуынша әкесі Мәруанға «Әзірет Айша мен Үммі Сәләмә (р.а.) мынадай хабар жеткізген: «Алла елшісі (с.а.с.) рамазан айында түстің себебінен емес, жүніп күйде таң намазының уақытына дейін жатып, кейін тұрып, жуынып аузын бекітетін».18

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадис таң намазының уақытына дейін жүніп күйде болған адамның оразасына қатысты үкімді қамтыған. Алдыңғы буын өкілдеріне жататын ғалымдар бұл мәселеде әртүрлі көзқараста болған. «Жүніп кісінің оразасы дұрыс па, дұрыс емес пе?» «Ғұсылы жоқ екенін біле тұра немесе есінен шыққан күйі таң атырған адамның немесе парыз ораза мен нәпіл ораза болуында айырмашылық бар ма?» деген сұрақтарға әртүрлі жауап берілген. Көпшілік ғалым бұл мәселеде рұқсат берген.

2. Хадисте айтылған «түстің себебінен емес» деген сөзсіз Үммі Сәләманың басқа бір «Алла елшісі (с.а.с.) менен жүніп күйде таңға жетіп, аузын бекітіп, менің де бекітуімді бұйыратын» деген риуаяты хадистің мағынасын түсіндіреді.

Қуртуби бұл риуаятта екі пайда бар екендігін айтады:

• Расулалла (с.а.с.) рамазан айында (түнде) жыныстық қатынасқа түскен және таң атқан соң жуынған. Бұндағы мақсаты үмбетіне осылай жасаудың шариғат тұрғысынан рұқсат екендігін көрсету болған.

• Таңға дейін ғұсылсыз күйде болу ихтиләмнан емес, жыныстық қатынастың себебінен. Өйткені Алла елшісі (с.а.с.) ихтиләм болмайтын. Ихтиләм – шайтаннан. Ал пайғамбар (с.а.с.) шайтанның әртүрлі кесапатынан қорғалған.

Кейбір ғалымдар «ихтиләмнан емес» деген сөзді негізге ала отырып, бұл сөзде Алла елшісінің де ихтиләм болатындығына тұспал бар. Кері жағдайда бұлай ерекшелеп айтудың мәні жоқ» деген. Қуртуби бұл мәселені: «Ихтиләм шайтаннан. Ол шайтаннан қорғалған», – деп жоққа шығарады. Бірақ оған: «Әзірет Үммі Сәләмәнің жыныстық қатынаспен шектемеуінде мақсат рамазан айында біле тұра жасаған адамның ертесі күнгі оразасы бұзылады деп сенгендерді жоққа шығару үшін», – деген қарсы жауап берілген.

٨ وَعَنْ عاَمِرٍ بْنِ رَبِيعَةَ  قَالَ: «رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ  مَا أَعُدُّ، وَ أُحْصِي يَسْتَاكُ وَهُوَ صَائِمٌ «. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِي، وَأَبُو وَالتِّرْمِذِي.

8. (3197) Амир ибн Рәбиғa (р.а.): «Мен Алла елшісінің ораза кезінде мисуакпен тісін қанша рет тазалағанын санап бере алмайтындай көп көрдім», – деген.19

٩ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ  أَنَّهُ قَالَ: «يَسْتَاكَ الصَّائِمُ أَوَّلَ النَّهَارِ وَآخِرَهُ». أَخْرَجَهُ البُخَارِي فِى تَرْجَمَة.

9. (3198) ибн Омар (р.а.) былай деген: «Аузы берік адам күннің басында және соңында мисуәк қолданады».20

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл екі риуаят аузы берік адамның мисуәк қолдануына рұқсат екендігін білдіреді. Хаттаби кейбір ғалымдардың күннің аяғына таман мисуәк қолдануды мәкрүһ деп білгенін айтады. Олардың мәкруһ деудегі мақсаты аузы берік адамның халуф дейтін ауыз иісінің ифтар сәтіне дейін жалғасу үшін. Имам Шәфиғи мен Әузағидың осындай көзқараста екендігін жеткізеді. Әбу Һурайрадан жеткен бұл риуаят – осы көзқарастағылар алға тартатын дәлел. Әбу Һурайра (р.а.) Атаға: «Мисуәк екіндіге дейін. Екінті намазын оқыған соң оны таста. Өйткені мен Алла елшісінің (с.а.с.) «Ораза ұстаған адамның аузындағы иісі Алланың алдында мисктің иісінен де ұнамды» деп айтқанын естідім», – деген.

Бұл тақырыпқа қатысты дәрежесі қуатты басқа риуаяттар да бар. Сол себептен ғалымдардың басым көпшілігі аузы берік адамың мисуәк қолдануын мәкрүһ деп білген.

١٠ وَعَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّه عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  مَنْ لَمْ يَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالْعَمَلَ بِهِ، فَلَيْسَ اللَّهِ تَعَالَى حَاجَةٌ فِى أَنْ يَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ. أَخْرَجَهُ البُخَارِي وَأَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِي.

10. (3199) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім өтірікті және онымен амал етуді тастамаса (біліп қойсын), оның тамақтануды тастауына Алланың мұқтаждығы жоқ».21

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадис бір қарағанда өтірік, ғайбат сынды діни тұрғыдан тыйым салынған сөздерді тастамаған адамның ораза ұстауын доғара салуын әмір еткендей көрінеді. Алайда ғалымдар бұны өтірік айтудан алыстату және тыйым салу деп түсінген.

Ибн Баттал: «Хадистің мағынасы бұнда күнә істеген кісілерге ораза ұстауын тоқтату емес. Негізгі мақсаты – өтірік пен сол секілді нәрселерден сақтандыру», – дейді.

«Бірге айтылғандар» деген сөздегі мақсат – хадистің басқа нұсқаларында келген қосымша сөздер. Кейбір риуаяттарда жәһілдік, кейбіреуінде қиянат пен өтірік сөздері қосымша айтылған.

2. Хадисте айтылған «зур» сөзі, Ибн Хажардың пікірінше, жалған, надандық пен ақымақтық.

Ибн Хажар былай дейді: «Алланың... мұтаждығы жоқ» сөйлемі (қолданылған мақсатта қабылданбаса) мағынасы жоқ болады. Өйткені Алла ешбір нәрсеге мұқтаж емес. Демек, бұл сөздің мағынасы: «Алла оның ораза ұстағанын қаламайды». Осылайша «мұқтаждық» сөзі «қалау» сөзінің орнына қойылған».

Ибн әл-Араби: «Бұл хадистің мағынасы мынадай: «Кімде-кім бұл айтқандарды жасайтын болса, оразасынан сауап ала алмайды. Олай болса мағынасы: «Оразаның сауабы жалған мен сонымен бірге айтылғандардың күнәсімен таразыға тартылайды» деген.

Бәйдәуи мынадай түсіндірме жасайды: «Оразаның әмір етілуіндегі мақсат тек қана аш қалу емес. Ораза ұстау арқылы нәпсілік қалауларды тыйып, жамандықты қалаушы нәпсіден, тыныштық тапқан нәпсіге өту керек. Оразада осы айтылғандар жүзеге аспаса, Алла тағала оразаны қабыл етпейді. «Алланың мұқтаждығы жоқ» сөзі адамға түсінікті сөзбен айтылған сөз. Осылай тыйым салу арқылы нәтижені көздеген».

Ибн Хажар айтады: «Бәйдәуи осылай деп сауаптың азаятындығына айтқан. Алайда үлкен күнәлардан алыс болу арқылы, кіші күнәлар кешіріледі» деп сыналған».

١١ وعَنْهُ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِذَا دُعِيَ أَحَدُكُمْ إِلَى طَعَامٍ ، وَهُوَ صَائِمٌ فَلْيَقُلْ: إِنَّي صَائِمٌ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ.

11. (3200) Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Сендердің қайсыбірің тамаққа шақырылғанда, аузы берік болса, «Мен оразамын» десін».22

ТҮСІНДІРМЕ:

Нәуәуи айтады: «Бұл хадис үзірін баян ету, жағдайын айту мақсатында осылай айту керектігін көрсетеді. Осылай жауап берген соң төзімділік танытып, дастарханға келуін қатты талап етпесе баруы қажет емес. Егер оның жағдайын түсінбей, табандап тұрып алса, шақырған жерге барғаны жөн. Өйткені ораза шақырған жерге бармай қалуға сылтау емес. Алайда қонаққа барған соң жеуі қажет емес. Тамақтан дәм татпауына оразасын себеп ретінде көрсетеді. Ал ораза ұстамаған адам керісінше. Оның тамақтануы қажет. Ораза ұстаған мен ораза ұстамаған адамның арасындағы бұл айырмашылық сахих хадистерде жеткен. Шақыруға қатысты тақырыпта бұл мәселе ашық айтылған. Аузы берік адам егер оның тамақ жемеуі қонаққа шақырған адамның көңілін қалдыратын болса аузын ашуы мұстахаб. Олай болмаса ашпағаны жөн. Әрине, бұл үкім ораза нәпіл болған жағдайға ғана қатысты. Егер оразасы парыз болса, ашуы харам».

Бұл хадис мұқтаж жағдайда намаз және басқа да нәпіл құлшылықтарды орындап жүргенін айтудың еш әбестігі жоқ екендігін көрсетеді. Алайда қандай да бір себеп болмаса нәпіл құлшылықтарды жасыру мұстахаб екендігін ескерте кеткіміз келеді.

Хадис сонымен қатар адамдармен жақсы қарым-қатынас жасауға, айналасындағылардың көңілін аулауға шақырады.

١٢ وَعَن عَائِشَةَ  قَالَتْ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ نَزَلَ بِقَوْمٍ فَلَا يَصُومَنَّ إِلَّا بِإِذْنِهِمْ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ ، وَقَالَ: مُنْكَرٌ لَا نَعْرِفُ أَحَدًا رَوَاهُ مِنَ الثِّقَاتِ غَيْرِ هِشَامٍ بْنِ عُرْوَةَ.

12. (3201) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім бір қауымға қонақ болса, олар рұқсат бермейінше, (нәпіл) ораза ұстамасын».23

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадистен де көрініп тұрғандай, қонақ болған адам үй иесінен рұқсат алған соң ғана ораза ұстаған жөн. Кейбір хадис ғалымдары бұл тыйымды аттау – халалға жақын мәкрүһ екендігін білдіреді. Нәпіл ораза үшін үй иесінен рұқсат сұрау – олардың көңіліне қарауды, сыйлауды білдіреді. Әбу әт-Тайиб аталмыш тыйымға қатысты мынадай түсіндірме жасайды: «Ораза ұстаймын деп қонақ болған үйіне қиындық тудырмауы керек. Өйткені ораза ұстаған адам кейбір әурешілікті қоса алып келеді. Сәресіде, ауызашар уақытында оған арнайы тағам әзірлеу керек дегендей... Ал аузы ашық болса солармен бірге тамақтанып, өзіне жеке қарайтындай қиындық тудырмайды. Қонақ болудың әдебі – үй иесіне бағыну. Ал қарсы келген жағдайда бұл әдепті тәрк етеді».

١٣ وَعَنْ أُمِّ عَمَّارَةَ بِنْتِ كَعْبٍ : «إِنَّ النَّبيَّ  دَخَلَ عَلَيْهَا، فَقَدَّمَتْ إِلَيْهِ طَعَامًًا ، فَقَالَ لَهَا: كُلِي؟ فَقَالَتْ: إِنَّي صَائِمَةٌ، فَقَالَ: إِنَّ الصَّائِمَ إِذَا أُكِلَ طَعَامُهُ صَلَّتْ عَلَيْهِ الْمَئلَاكَةُ عَلَيْهِمْ السَّلَامَ حَتَّى يَفْرَغُوا».وَفِى رِوَايَةٍ: «الصَّائِمُ إِذَا أَكَلَ عِنْدَهُ الْمَفَاطِيرُ صَلَّتْ عَلَيْهِ الْمَلَائكَةُ» أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِيُّ.

13. (3202) Үммі Аммара бинт Кәғбтың (р.а.) айтуынша: «Расулалла (с.а.с.) оның жанына келген. Аммара тамақ ұсынған кезде, Алла елшісі (с.а.с.): «Сен де же», – дейді. Әйел: «Мен ораза ұстап жүрмін» – дегенде, Алла елшісі (с.а.с.): «Аузы берік адам басқаларға дастархан жайып, тағамынан басқалар дәм татса, қаншалықты жесе, періштелер аузы берік адамға соншалықты рақым дұғаларын жасайды» деген. Басқа риуаятта: «аузы берік адамның қасында ауыз бекітпеген адамдар тамақ жейтін болса, періштелер аузы берік адамға рақым дұғаларын оқиды», – деген.24

١٤ وَعَنِ ابْنِ هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَا تَصُمِ الْمَرأةُ وَبَعْلُهَا شَاهِدٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا النَّسَائِي. وَزَادَ أَبُو دَاوُدَ: «فِي غَيْرِ رَمَضَانَ». وَاللَّهُ أَعْلَمُ.

14. (3203) әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.): «Әйел кісі күйеуі болса оның рұқсатынсыз (нәпіл) ораза ұстамасын», – деді.25

ТҮСІНДІРМЕ:

Аталған хадисте әйел кісі нәпіл ораза тұтқысы келсе бірге болған жағдайда күйеуінен рұқсат алуды шарт еткен. Рамазан оразасы үшін бұндай рұқсаттың қажеті жоқ. Бұл мәселе кейбір риуаяттарда لَاتَصُومُ الْمَرْأَةُ غَيْرَ رَمَضَانَ «Әйел кісі рамазан оразасынан тыс... ораза ұстай алмайды» деп түсінікті айтылған. Уақыт тар болған жағдайда рамазаннан тыс міндетті оразаларды ұстауға да ерінің рұқсаты қажет еместігі айтылған.

Көпшілік ғалым осы хадисті негізге ала отырып, ер кісінің рұқсатынсыз нәпіл ораза ұстаудың харам екендігін бірауыздан айтқан. Нәуәуи, Шәфиғи мәзһабы ғалымдарының кейбіреуі «мәкрүһ» дегенін жазған соң дұрысы «харам ету» екендігін білдірген.

Нәуәуи, Мүслимнің шархында бұл тахримнің себебін былай деп түсіндіреді: «Ер кісінің әйеліне кез келген уақытта жақындасуына құқығы бар. Бұл құқық сол мезетте орындалуы қажет. Нәпілдің себебінен де, кейін жасалатын уәжіп амалдың себебінен де бұл міндеттен бас тарта алмайды. Ер кісінің рұқсатынсыз ораза ұстауға болмайды. Егер ер кісі жақындағысы келсе ер кісіге рұқсат және әйелдің оразасы бұзылады. Алайда ер кісі оразаны бұзудан тартынады. Мынау да анық: Егер ер кісі сапарда болса хадистегі «ері болса» деген сөзі әйел кісіге нәпіл ораза ұстауға рұқсат береді. Сапардан қайтқан ер кісі әйелінің ораза екенін көрсе де оразаны бұзу құқығы бар. Олай жасау мәкрүһ емес. Ер кісінің жақындасуға шамасы келмейтіндей дертке шалдығуы да оның жоқ үкімін білдіреді».

Мухаллаб хадистегі тыйымды халалға жақын мәкрүһ деп біліп, хадистің сыртқы мағынасына қайшы келетін көзқарасын былай жеткізеді: «Бұл тыйым ер мен әйелдің арасындағы іске қатысты айтылған. Әйел кісі парыздан тыс та ер кісіге уақыты тығыз және міндеттерін орындуға кедергі болмайтын құлшылықтарды ешбір рұқсатсыз да жасау құқығына ие. Ер кісі әйел кісі бастаған құлшылықтың ешбірін рұқсат алмаса да бұзуға құқығы жоқ».

Бұл хадис ер кісінің әйел кісідегі құқықтарын бекітіп, оны орындау жақсылық жағынан нәпіл құлшылықтан да жоғары тұратындығын білдіреді. Өйткені ер кісінің құқығы уәжіп. Уәжіпті орындау нәпілді орындаудан бұрын тұратыны белгілі.

Оразаны бұзуға рұқсат ететін жағдайлар

١ عَنْ جَابِرٍ  قَالَ: «خرَجَ رَسُولُ اللَّهِ : عَامَ الْفَتْحِ إِلَى مَكَّةَ فِى رَمَضَانَ فَصَامَ حَتَّى بَلَغَ كُرَاعَ الْغَمِيمِ فَصَامَ النَّاسُ، ثُمَّ دَعَا بِقَدَحٍ مِنْ مَاءٍ فَرَفَعَهُ حَتَّى نَظَرَ النَّاسُ ثُمَّ شَرِبَ، فَقِيلَ لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ: إِنَّ بَعْضَ النَّاسِ قَدْ صَامَ فَقَالَ: أُولَئِكَ الْعُصَاةُ، أُولَئِكَ الْعُصَاةُ». أَخْرَجَهُ مُسْلِمٌ وَالتِّرْمِذِي.

1. (3204) әзірет Жәбир (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) жеңіс жылында Меккеге қарай рамазан айында жолға шықты. Курағул-Ғамим деп аталатын жерге келгенше өзі де, қасындағылар да ораза ұстады. Кейін сол жерде бір кесе су алдыртты да, кесені көтерді. Барлығы да кесеге қарап тұрды. Кейін суды ішті. Осыдан кейін кейбіреулер оған: «Халықтың бір бөлігі ауыз бекітті» деген хабар берілді. Алла елшісі (с.а.с.): «Олар қарсы келушілер! Олар қарсы келушілер!» – деді.26

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Курағул-Ғамим – Усфан маңайындағы бір ойпат атауы.

2. Бұл хадисте сапар кезінде басталған оразаны бұзуға болатындығына Алла елшісінің ісінен мысал бар. Нәуәуи Пайғамбардың (с.а.с.) оразасын бұзбағандарға қатысты: «Қарсы келушілер! Қарсы келушілер» деп айтып, ұнатпағанын білдіруін де екі тұрғыдан түсіндіреді:

• Ораза ұстағандар оразасының себебінен зарар көруі мүмкін.

• Алла елшісі оларға белгілі бір пайдаға сүйеніп ауыздарын ашуды бұйырған. Олар бұл әмірге қарамастан оразаларын ашпауды ұйғарған. Әлбетте, уәжіп әмірді орындамау қарсы келуге жатады. Сондықтан Алла елшісінің «қарсы келушілер» деп айтуы өте орынды.

Екі жағдайда да қазігі уақытта сапарда бола тұра оразасын ұстауды жалғастырған адам қарсы келген болып саналмайды. Тек оразасын бұзбаудан зарар көрмесе болғаны.

Нәуәуидің бірінші жорамалын қуаттай түсетін мынадай қосымша сөздер Тирмизидің риуаятында бар: «Алла елшісіне: «Ораза халыққа қиындық тудырды» деп айтылады».

3. Тирмизи сапар кезінде ораза ұстауға қатысты әртүрлі пікір бар екендігін айтады. Сахабалар мен олардан кейінгі буын өкілдерінің бір бөлігінің сапар кезінде тамақ ішуді абзал деп білгенін, тіпті сапарда ораза ұстағандар оразасын қайта ұстау керек деп үкім еткенін, ал сахабалар мен олардан кейінгілердің бір тобы «шамасы келетіндердің сапар кезінде ораза ұстауына рұқсат» деп үкім еткенін білдіреді.

Ахмад пен Исхақ бірінші көзқарасты Суфиян Сәури, Имам Мәлик пен әл-Мүбәрак, Әбу Ханифа, Шәфиғи екінші көзқарасты таңдағандардың арасында.

Омар ибн Абдулазиз يُرِيدُ اللَّهُ بِكُم الْيُسْرَ «Алла сендерге жеңілдікті қалайды, ауыртпалық артқысы келмейді («Бақара» 185) аятына сүйене отырып, «Бұл мәселеде кісіге оңай келгенін таңдағаны абзал. Егер ыңғайлысы тамақтану болса, тамақ жегені дұрыс. Ораза ұстау жеңіл болса ұстағаны абзал. Кейбір кісілер сапарда болса да рамазан айында ораза ұстаудан қиналмайды. Ал кейін қазасын өтеу ыңғайсыз болуы мүмкін. Бұндай адамның ұстағаны жақсы», – деген.

٢ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: كُنَّا مَعَ النَّبِيّ  فِى سَفَرٍ فَمِنَّا الصَّائِمُ، وَمِنَّا الْمُفْطِرُ فَنَزَلْنَا مَنْزِلًا فِى يَوْمٍ حَارٍّ، أَكْثَرُنَا ظِلًّا صَاحِبُ الْكِسَاءِ، وَمِنَّا مَنْ يَتَّقِي الشَّمْسَ بِيَدِهِ، فَسَقَطَ الصُّوَّامُ وَقَامَ الْمُفْطِرُونَ فَضَرَبُوا الْأَبْنِيَةَ، وَسَقَوْا الرِّكَابَ، فَقَالَ: ذَهَبَ الْمُفْطِرُونَ الْيَوْمَ بِالأَجْرِ. أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَالنَّسَائِي.

2. (3205) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Біз бір сапарда Алла елшісімен (с.а.с.) бірге болдық. Біздің бір жартымыз ораза ұстап, екінші жартымыз ораза ұстамаған еді. Күннің ыстығында бір жерге тоқтадық. Саялағандардың көпшілігінің киімі бар еді. Бір жартымыз күнге қарсы қолымен көлегейлеп жатты. Міне, осы кезде аузы бекіткендер бір жерге жиналып, ауыз бекітпегендер орындарынан тұрып, шатыр құрды, жануарларды суарды. Осыған байланысты Алла елшісі (с.а.с.): «Бүгін сауапты ауыз бекітпегендер алды», – деді.27

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадис бір сапар кезіндегі оқиғаны жеткізеді. Күннің ыстығынан жұмыс істей алмайтындай жағдайға келген аузы беріктердің орнына шатыр құру, түйелерді суарып жем беру, әскерге ас әзірлеу секілді әртүрлі қызметтерді аузы ашық адамдардың жасағанын және сауапты солардың алғанын білдіреді...

Алла елшісі (с.а.с.) бұл жайтты «Бүгін сауапты оразасы жоқтар» алды деген сөзімен білдірген. Аузы ашықтар қызмет ету сауабын, һәм басқаларының оразадан алған сауаптарын алғандықтан олар сауап тұрғысынан жоғары болады.

• Кейбір ғалымдар бұл хадискe сүйене отырып шайқас кезінде қызмет көрсету – нәпіл оразадан артық екендігін айтқан.

• Хадис – жиһад кезінде бір-біріне көмектесуге шақырады.

• Сапарда тамақ ішу, ораза ұстаудан жоғары тұрады.

• Сапарда ораза ұстауға болады. Бұл хадис «сапар кезінде ұсталған ораза – ораза саналмайды» деген сөздерді теріске шығарады.

٣ وَعَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللَّه عَنْهُ قَالَ: «كَانَ النَّبِيُّ  فِى سَفَرٍ فَرَأَى رَجُلًا قَدْ اِجْتَمَعَ عَلَيْهِ النَّاسُ. وَقَدْ ظُلِّلَ عَلَيْهِ، فَقَالَ مَالَهُ؟ فَقَالُوا: رَجُلٌ صَائِمٌ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ : لَيْسَ البِّرُّ أَنْ تَصُومُوا فِى السَّفَرِ». وَفِى رِوَايَةٍ «لَيْسَ مِنَ البِّرِ الصَّوْمُ فِى السَّفَرِ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا التِّرْمِذِي.

3. (3206) әзірет Жәбир (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.а.с.) бір сапарда болатын. Айналасын адамдар қаумалаған бір кісіні көрді. Олар әлгі адамға көлеңке түсіріп жатты. Алла елшісі (с.а.с.): «Оған не болған?» – деп сұрады. «Аузы берік адам ғой», – деп жауап берді. Алла елшісі (с.а.с.): «Сапарда ораза ұстау тақуалық емес», – деген.28

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадистің басқа нұсқаларында бұл сапар Мекке жеңісінде болғандығы айтылады. Ораза ауыр келгендіктен ардақты Пайғамбар (с.а.с.) әлгі адамға оразасын бұзуды әмір еткен. Бұл оқиғада қажеттілік болғанда рұқсатпен амал етудің мұстахаб екендігі байқалады. Бұндай жағдайларда рұқсатты тәрк ету де мәкрүһ болады. Хадистің бір нұсқасында Алла елшісі (с.а.с.): «Алланың сендерге берген рұқсатын пайдаланыңдар», – деген.

٤ وَعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «سَأَلَ حَمْزَةُ بْنُ عَمْرُو الْأَسْلَمِيُّ  رَسُولُ اللَّهِ : عَنِ الصَّومِ فِى السَّفَرِ، وَكَانَ كَثِيرَ الصِّيَامِ ، فَقَالَ إِنْ شِئْتَ فَصُمْ، وَإِنْ شِئْتَ فَأَفْطِرْ «. أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

4. (3207) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Хамза ибн Aмр әл-Әсләми (р.а.), Алла елшісінен (с.а.с.) сапар кезінде ораза ұстау жайлы сұрады. Ол көп ораза ұстайтын адам еді. Алла елшісі (с.а.с.): «Қаласаң ұста, қаламасаң ұстама», – деп жауап берді.29

ТҮСІНДІРМЕ:

Жоғарыдағы екі хадис сапар кезінде ұсталған оразаға қатысты. Бірінші риуаят сапар кезінде ораза ұстаған адамның жағдайын білдіреді. Алла елшісі (с.а.с.) оның сапар кезінде ораза ұстағанын құптамай, бұзуын бұйырып «сапарда ораза Алланы разы ететін амал емес» деген. Екінші хадис қандай да бір нақты оқиғаны емес, сапар кезінде ұсталатын оразаның үкімі жайлы сұраған адамға берген жауабын қамтиды. Бұл жауап: «Қалаған адам ұстайды, қаламаған адам ұстамайды», – деген рұқсатты білдіреді.

Алайда алдыңғы буын өкілдерінің арасында бұл мәселеге қатысты пікірталас бар. Кейбіреулер сапар кезінде ұсталған ораза парыздың орнына жүрмейді, міндетті түрде қазасын өтеу қажет дейтін дәрежеде шектен шыққан. Бұлар Құрандағы «Ал кім (осы айда) науқас болып немесе сапар шегіп ораза ұстамаса, (қаза болған күндерін) басқа уақытта ұстасын» («Бақара» 185) аятының сыртқы мағынасы мен алдыңғы риуаятта жазылған Алла елшісінің (с.а.с.) لَيْسَ مِنَ البِرِّ الصّيَامُ فِى السَّفَرِ «Сапарда ораза ұстау жақсылық емес» деген үкімін негізге алады.

Олардың пікірінше «Жақсылықтың антонимі – жамандық. Олай болса сапарда ораза ұстаған адам жамандық жасаса, ұстаған оразасы ораза саналмайды. Парыз өтемейді, қазасын өтеу қажет». Заһирилердің бір тобы осындай пікірде.

Бұл мәселедегі әртүрлі көзқарастарды №3204 хадистің түсіндірмесінде қорытынды ретінде жазғандықтан қайталап айтпаймыз. Сол жерден қарауға болады.

٥ وَعَنْ أَنَسٍ  قَالَ: «كُنَّا مَعَ النَّبيِّ  فَمِنَّا الصَّائِمُ، وَمِنَّا الْمُفْطِرُ فَلَا الصَّائِمُ يَعِيبُ عَلَي الْمُفْطِرِ، وَ الْمُفْطِرُ يَعِيبُ عَلَي الصَّائِمِ». أَخْرَجَهُ الثَّلَاثَةُ وَأَبُو دَاوُدَ.

5. (3208) әзірет Әнәс (р.а.) айтады: «Біз Алла елшісімен (с.а.с.) бірге (сапарда) болатынбыз. Бір жартымыздың аузымыз берік, бір жартымыз (сапарда) болатынбыз. Ораза ұстағандар ораза ұстамағандарды, ораза ұстамағандар ораза ұстағандарды айыптамайтын».30

ТҮСІНДІРМЕ:

Хадистің Әбу Дәуіттегі нұсқасында бұл сапардың рамазанда орын алғандығы ашық айтылады. Бұл кезде сапар кезінде ұсталған ораза парыз ораза. Бұл риуаят та сапар кезінде қалаған адамның рамазан оразасын ұстайтындығын көрсетеді. Демек, Алла елшісінің (с.а.с.) «сапарда ораза ұстау жақсылық емес» сөзі (№3206) ораза ұстауға шыдай алмай, әбден қалжырауды меңзеген. Бұндай жағдайда болмағандардың ораза ұстамағандарға ешкімнің де айтары жоқ. Ибн Хажар айтады: «Ғалымдар мынадай пікірде: «Кімде-кімнің ораза ұстауға шамасы жетсе, ұстайды. Жақсысы осы. Ал кім өзінің шамасы жетпейтіндігін білсе, ораза ұстамайды. Ол үшін жақсысы сол». Сапар кезінде ораза ұстауға қатысты айтылған бұл түсіндірме жоғарыда да айтып өткендей әртүрлі көзқарастың туындауына алып барған.

٦ وَعَنْ أَبِى الدَّرْدَاءِ  قَالَ: «خَرَجَنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ : فِى رَمَضَانَ فِى حَرٍّ شَدِيدٍ إِنْ كَانَ أَحَدُنَا لَيَضَعُ يَدَهُ عَلَى رَأْسِهِ مِنْ شِدَّةِ الْحَرِّ، وَمَا فِينَا صَائِمٌ إِلَّا رَسُولَ اللَّهِ ، وَابْنُ رَوَاحَةَ ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَأَبُو دَاوُدَ.

6. (3209) Әбуд-Дәрда (р.а.) айтады: «Біз өте ыстық мезгілде рамазан айында Алла елшісімен бірге сапарға шықтық. Күннің ыстық болғаны соншалық – барлығы да қолдарымен басын көлегейледі. Арамызда тек Алла елшісі мен (с.а.с.) Абдулла ибн Рауаханың ғана аузы берік болды».31

٧ وَعَنْ عُمَرَ وَ ابْنِ أُمَيَّةَ الضَّمْرِي  قَالَ: «قَدِمْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ : مِنْ سَفَرٍ فَقَالَ: انْتَظِرِ الْغَدَاءَ يَا أَبَا أُمَيَّةَ. قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ: إِنَّي صَائِمٌ. قَالَ: إِذَا أُخْبِرَكَ عَنْ الْمُسَافِرِ، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَضَعَ عَنْهُ الصِّيَامَ وَنِصْفَ الصَّلَاةِ». أَخْرَجَهُ النَّسَائِى.

7. (3210) Амр ибн Умәйя әд-Дәмри (р.а.) айтады: «Бір сапардан қайтып келе жатып Алла елшісіне кезіктім. Маған: «Уа, Әбу Умая! Таңғы асқа қал (бірге тамақтанайық)», – деді. Мен: «Оразамын» – дедім. Алла елшісі (с.а.с.): «Олай болса бері жақында. Саған жолаушы жайлы хабар берейін. Алла тағала жолаушының оразасы мен намазының жартысын көтерді» – деді.32

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадистің Нәсәиде бірнеше нұсқасы бар. Мағынасы бір болғанымен кейбір қосымша сөздер мен кемшін сөздер бар.

2. Алла елшісі (с.а.с.) «оразаны... көтерді» деген сөзбен, «жолаушыға сапар кезінде ораза ұстау мен ұстамауды өз еркіне қалдырды. Ораза ұстауды міндетті еткен жоқ», – деген. Бұл мәселе алдыңғы хадистерде де айтылды. Бұл жерде парыз үкімі жойылады дегенді білдірмейді. Өйткені аятта да айтылғаны секілді ұстамаған күндерінің орнын кейін толтырады («Бақара» 185). Намаздың жартысының көтерілуі – төрт рәкат намазды екі рәкат етіп қысқартып оқу.

٨ وَعَنْ رَجُلٍ مِنْ بَنِي عَبْدِ اللَّهِ بْنِ كَعْبٍ بْنِ مَالِكٍ اِسْمُهُ أَنَسٌ بْنُ مَالِكٌ قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَضَعَ شَطْرَ الصَّلَاةِ عَنْ الْمُسافِرِ، وَارْخَصَ لَهُ فِى الْإِفْطَارِ وَأَرْخَصَ فِيهِ لِلْمُرْضِعِ وَالْحُبْلَى إِذَا خَافَتَا عَلَى وَلَدَيْهِمَا». أَخْرَجَهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ.

8. (3211) Абдулла ибн Кәғб ибн Мәлик ұлдарынан есімі Әнәс ибн Мәлик болған бір адамнан жеткен хабарда былай делінген: «Алла елшісі (с.а.с.) былай деді: «Алла тағала жолаушының намазының жартысын көтерді. Оразада да жеуге рұқсат берді. Сондай-ақ бала емізетін және жүкті әйелдерге, балаларына қатысты қауіптенген жағдайда оразада тамақ ішуге рұқсат берді».33

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис рамазан айында тамақ ішуге рұсқат берілген кейбір кісілерді қамтиды:

1. Жолаушылар: бұлар жайлы егжей-тегжейлі алдыңғы риуаяттарда да айтылды.

2. Бала емізген әйелдер

3. Жүкті әйелдер...

Бала емізетін және жүкті әйелдердің рамазан оразасын ұстамауларына осы хадис рұқсат береді. Алайда кейбір ғалымдар бұлар жайлы басқаша көзқарас білдіреді.

• Кейбіреулер «Бұлар оразаларын қаза етеді және пақырларды тойдырады. Өйткені олардың тамақ жемеуі өздері үшін емес», – деген. Бұлардың қазадан басқа пақырларды тойдыру керектігіне үкім бергендердің арасында Мужаһид, Шәфиғи мен Ахмад ибн Ханбал (р.а.) бар.

• Имам Mәлик: «Жүкті әйел оразасын қаза етіп өтейді. Кәффарат қажет емес. Өйткені ол науқас адамның үкіміне кіреді. Бала емізетін әйел болса қаза да өтейді, кәффарат та жасайды» деген.

• Хасан Басри мен Ата: «Жүкті және бала емізетін әйелдер қазасын өтейді. Пақырларды тойдырмайды. Тура науқас адамның жағдайы секілді», – деген. Әбу Ханифа мен оның жолдастары, Әузағи мен Суфиян Сәуридің көзқарасы да осындай.

٩ وَعَن مُحَمَّدٍ بْنِ كَعْبٍ قَالَ: «أَتَيْتُ أَنَسَ بْنَ مَالِكٍ  فِى رَمَضَانَ وَهُوَ يُرِيدُ سَفَرًا، وَقَدْ رُحِّلَتْ لَهُ رَاحِلَةٌ، وَلَبِسَ ثِيَابَ سَفَرِهِ فَدَعَا بِطَعَامٍ فَأَكَلَ، فَقُلْتُ لَهُ سُنَّةٌ؟ قَالَ: نَعَمْ ، ثُمَّ رَكِبَ». أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِى.

9. (3212) Мұхаммед ибн Кәғб айтады: «Рамазанда Әнәс ибн Мәликтің (р.а.) қасына бардым. Сапарға дайындалып жатты. Түйесін әзірледі, жол киімін киді. Тамақ алдырып жеді. Мен оған: «(Жолға шыққанда оразаны бұзу) сүннет пе?» – деп сұрадым. «Иә» деді де, көлігіне мініп, жолға шықты».34

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис ең алдымен рамазанда сапарға аттанған адамның үйінен шықпай тұрып-ақ аузын аша алатындығына дәлел болады. Жолаушының қашан сапардағы адамның үкіміне кіретіндігі талас-тартысқа толы. «Үйінен шықпай тұрып-ақ жолаушының үкіміне кіреді» дегендердің бір дәлелі осындай.

Ибн әл-Араби Тирмизидың шархы әл-Арызада «Бұл сахих хадис. Ахмад ибн Ханбал осымен амал еткен» – деген соң, Мәликилердің бұған келіспегенін, бірақ үйінен шықпай тұрып, тамақтанған адамның кәффарат өтейтініне қатысты пікірталас бар. Имам Mәлик: «Кәффарат керек емес», – деген. Ибн әл-Араби «керек» дегендерді айтып өткен соң: «Хадис сахих болмағандықтан керек емес», – дейді. Көпшілік ғалымның пікірінше жолаушы үкімі елді мекеннің ең шетіндегі үйлерінен асқан соң басталады.35

١٠ وَعَن مَالِكٍ: «أَنَّهُ بَلَغَهُ أَنَّ عُمَرَ  كَانَ إِذَا كَانَ فِى سَفَرٍ فِى رَمَضَانَ فَعَلِمَ أَنَّهُ دَاخِلُ الْمَدِينَةِ مِنْ أَوَّلِ يَوْمِهِ دَخَلَ وَهُوَ صَائِمٌ».

10. (3213) Имам Mәликке жеткен хабар бойынша әзірет Омар (р.а.) рамазан айында жолаушы болса және Мәдинаға күннің басында кіретінін жобаласа қалаға аузы берік күйде кіретін».36

١١ وَعَنْ مَنْصُورٍ الْكَلْبِي: «إِنَّ دِحْيَةَ بْنَ خَلِيفَةَ : خَرَجَ مِنْ قَرْيَةٍ مِنْ دِمَشْقَ إِلَى قَدْرِ قَرْيَةِ عَقَبَةَ مِنَ الْفُسْطَاطِ، وَذَلِكَ ثَلَاثَةُ أَمْيَالٍ فِى رَمَضَانَ فَأَفْطَرَ وَأَفْطَرَ مَعَهُ نَاسٌ كَثِيرٌ، وَكَرِهَ آخَرُونَ أَنْ يُفْطِرُوا، فَلَمَّا رَجَعَ إِلَى قَرْيَتِهِ. قَالَ: وَاللَّهِ لَقَدْ رَأَيتُ الْيَوْمَ أَمْرًا مَا كُنْتُ أَظُنُّ إِنَّى أَرَاهُ: إِنَّ قَوْمًا رَغِبُوا عَنْ هَدْىِ رَسُولِ اللَّهِ  وَأَصْحَابِهِ. أَللَّهُمَّ اقْبِضْنِي إِلَيْكَ. أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

11. (3214) Мансұр әл-Кәлби былай дейді: «Дихя ибн Халифа (р.а.) рамазанда (Мизза атты) Дамаскке жататын ауылдардан бірінен шығып, Фустаттан Ақаба ауылына дейін жол жүрді. Бұл ара үш мильдік қашықтықта болатын. Дихя мен онымен жүргендердің бір тобы (ол күні) оразасын бұзды. Бір тобы бұзуды жөн көрмеді. Дихя ауылына оралған соң: «Уаллаһи! Бүгін ойымнан шықпай қойған бір оқиғамен кезіктім. Кейбір кісілер Алла елшісі мен оның сахабаларының сүннетін ұнатпады», – деді. Бұны ол күні аузын бекітпегендер үшін айтты. Дихя (р.а.) бұл күйінішін: «Я, Алла! Мені өз жаныңа ал!» деп аяқтады.37

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис Дихяның үш мильдық қашықтықтағы сапар үшін оразасын бұзғанын, кейбіреулердің бұндай қашықтықтағы сапарды оразаны бұзуға себеп болатын қашықтық деп қабылдамай, оразаларын бұзбағанын білдіреді. Бұл тақырып пікірталасқа себеп болған. Кейбіреулер аятта да, хадисте те сапар үкімін білдіретін қашықтықтың бекітілмегенін айтады. Кейбіреулер осы тұрғыдан алғанда жоғарыдағы риуаятты дәлел ретінде көрсетеді.

Хаттаби былай дейді: «Бұл риуаятта оразаны бұзуға рұқсат беретін сапарды белгілі бір мөлшермен шектемегендерге дәлел бар. Олар тек «сапар» деген сөзді дәлелге алып, сыртқы мағынаға сүйенеді. Бұл көзқарас Дәуіт әз-Заһири мен басқа да заһирилерге тиесілі деп ойлаймын. Бірақ фақиһтар оразаны бұзу рұқсатын тек намазды қысқартып оқуға мүмкіндік беретін қашықтықпен өлшейді. Бұл қашықтық Ирак ғалымдарының пікірінше үш күндік жол. Хижаз ғалымдарының пікірінше екі түн немесе осыған жақын мөлшер».

Хаттаби сонымен қатар былай деп те айтқан: «...Дихя хадисте Алла елшісінің қысқа ғана қашықтықта ауызын ашқандығын айтпайды. «Кейбір кісілер Алла елшісінің сүннетін ұнатпады», – дейді. Бәлкім, бұлар негізінде оразаны бұзуға рұқсатты қабылдауды ұнатпауы мүмкін. Сондай-ақ Дихя (р.а.) бұл жерде «сапар сөзінің тілдік мағынасын негізге алуы да мүмкін. Көптеген сахаба бұл мәселеде оған қайшы әрекет жасаған. Ибн Омар, ибн Аббас (Алла оларға разы болсын) төрт бәридтен аз қашықтықтағы сапарларда намазды қысқартуды және оразаны бұзуды жөн көрмейтін. Бұл екі сахаба фиқһ және ілім тұрғысынан Дихядан әлдеқайда мықты».38

Бұл хадиске қатысты Бәйхақи де былай деген: «Бізге Дихятул-Кәлбиден риуаят етілген хадиске келер болсақ, ол бұл хадисте сапарда рұқсат берген аяттың сыртқы мағынасын негізге алған секілді. Сондықтан «Алла елшісі мен сахабаларының сүннетінен бет бұрды» деген сөзімен ораза бұзуға рұқсат беретін қашықтықты бекітуде емес, аятта берілген хадисті қабылдауда сүннеттен ажырағандарын көздесе керек».

١٢ وَعَنْ عُبَيْدٍ بْنِ جُبَيْرٍ قَالَ: «كُنْتُ مَعَ أَبِي بَصْرَةَ الْغِفَّارِيِّ صَاحِبِ رَسُولِ اللَّهِ   فِى سَفِينَةٍ مِنَ الْفُسْطَاطِ فِى رَمَضَانَ فَدَفَعَ فَقُرِّبَ غَدَاؤُهُ، فَقَالَ: اقْتَرِبْ. قُلْتُ: أَلَسْتَ تَرَى الْبُيُوتَ؟ قَالَ: أَتَرْغَبُ عَنْ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ، فَأَكَلَ وَأَكَلْتُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.

12. (3215) Убәйд ибн Жубәйр(Алла оған рақым етсін) айтады: «Мен Алла елшісінің (с.а.с.) сахабаларынан Әбу Басра әл-Ғифаримен (р.а.) Фустаттан жолға шыққан бір кемеде рамазан айында бірге болатынбыз. (Әбу Басра мен оның қасындағылар Александрияға баруды көздеген). Әбу Басра (мен оның қасындағы кісілер) кемеге шығарылды. (Әлі елдерінен толық кетпей жатып-ақ тамақ алып келуді бұйырды). Таңғы ас алып келді. Маған да: «Жақында (бірге тамақтанайық)», – деді. Мен: «Үйлерді көріп тұрған жоқсың ба?» – дедім. Ол маған: «Сен Алла елшісінің сүннетіне разы емессің бе?» – деді. Осыдан кейін ол да жеді, мен де жедім».39

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадисте жолға шыққан аузы берік адамның оразасын әлі қаладан шықпай жатып-ақ ашуға болатындығына дәлел бар. Риуаяттың Әбу Дәуіттегі нұсқасында келетін (тақырыбымызға қатысты маңызды) қосымша сөздерді жақшаның ішіне алдық. Аталмыш риуаят сахабалардың бір бөлігінің пікірінше аузы берік кісі жолға шығатын болса, өздері тұратын елді мекеннен толық шықпай тұрып-ақ аузын ашу сүннет деп білгенін көрсетеді.

Хаттаби бұған қатысты былай дейді: «Бұл хадисте аузы берік тұрғылықты адам жолға шығатын болса сол күннің ішінде аузын ашуы керек» дегендер үшін дәлел бар. Бұл Шағбидың сөзі. Ахмад ибн Ханбал да осындай пікірде болған. Хасан Басри: «Бұл адам қаласа шығуды көздеген күні үйінде отырып-ақ аузын аша алады», – дейді. Исхақ ибн Рахауия: «Аяғын үзеңгіге салар-салмас ашуына болады», – деген. Әбу Ханифа мен оның жолдастары: «Жолға шыққан күні тамақ ішпейді» деген. Имам Mәлик, Әузағи мен Шәфиғи де осындай көзқараста. Нәһәи, Мәкхул мен Зухриден де осындай пікірлер жеткен».

١٣ وَعَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْمُحَبَّقِ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ أَدْرَكَهُ رَمَضَانُ فِى السَّفَرِ وَلَهُ حُمُولَةٌ تَأْوي بِهِ إِلَى شِبَعٍ فَلْيَصُمْ رَمَضَانَ أَدْرَكَهُ». أَخْرَجَهُ أَبُو دَاوُدَ.الْحُمُولَةُ: بِالضَّمِّ: الْأَحْمَالُ، وَبالْفَتْحِ: الْإِبلُ يُحْمَلُ عَلَيْهَا. أَىْ مَنْ كَانَ صَاحِبَ أَحْمَالٍ.

13. (3216) Сәләма ибн әл-Мухаббақ (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім сапар кезінде рамазанға жетіп, қасында өзінің қарнын тойғызатын жерге алып баратын көлігі болса, қайда болса да аузын бекітсін».40

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл жерде Расулалла (с.а.с.) астында көлігі бар жолаушыларды ораза ұстауға ынталандырған. Яғни астында көлігі бар адам жолға шығып, көлігі оны күн батқанша үйіне жеткізе алатын болса, рамазан оразасын ұстауы керек. Алайда Тиби бұл әмірдің ораза ұстағанның абзал әрі жақсырақ екендігін білдіру мақсатында берілгенін айтады. Өйткені оның пікірінше сапарда оразаны бұзуға дәлел болатын діни мәтіндер бар. Кейбір ғалымдар сапар жағдайы қандай болса да оразаны бұзуға рұқсат екендігін айтқан.

Оразаны бұзуды қажет ететін жағдайлар

١ عَنْ نَافِعٍ: «أَنَّ ابْنَ عُمَرَ  كَانَ يَقُولُ: يَصُومُ رَمَضَانَ مُتَتَابِعًا مَنْ أَفْطَرَهُ مِنْ مَرَضٍ أَوْ سَفَرٍ».

1. (3217) Нәфиғ айтады: «Ибн Омар (р.а.) былай деген: «Рамазан оразасын дерт пен сапардың себебінен бұзғандар оны үзбей ұстайды».41

ТҮСІНДІРМЕ:

Ибн Омар (р.а.) рамазан оразасын шариғатта рұқсат етілген бір себеппен бұзса, оның қазасын бірінен кейін бірін ұстау керектігін уәжіп деп білетін. Әзірет Али, Хасан Басри мен Шағби де осындай пікірді алға тартқан. Бұл сонымен қатар заһирилердің де пікірі.

Төрт имам (Имам Ағзам, Шәфиғи, Мәлик, Ахмад ибн Ханбал) мен көпшілік ғалым бұлай жасаудың мұстахаб екендігін айтады. Көптеген сахаба да осындай көзқараста. Қияс бойынша өтегенде де қаза еткендей өтеу және қарыздан барынша тезірек құтылу талап етілсе де, олар алдыңғы көзқарастарында қалған.

٢ وَعَنِ ابْنِ شِهَابٍ: «إِنَّ أَبَا هُرَيْرَةَ وَابْنَ عَبَّاسٍ  اخْتَلَفَا فِى قَضَاءِ رَمَضَانَ، فَقَالَ أَحَدُهُماَ: يُفَرِّقُ، بَيْنَهُ، وَقَالَ الْآخَرُ: لَا يُفَرَّقُ لَا أَدْرِى أَيُّهُمَا قَالَ يُفَرَّقُ، وَ أَيُّهُمَا قَالَ لَا يُفَرَّقُ». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ.

2. (3218) ибн Шиһаб айтады: «Әбу Һурайра мен ибн Аббас (Алла оларға разы болсын) рамазан оразасының қазасын өтеуге қатысты пікірталасқа түсті. Бірі «Арасын үзуіне болады» – деді. Екіншісі «Үзбей ұстайды» – деді. Мен қайсысының «Арасын үзуіне болады» дегенін білмеймін».42

ТҮСІНДІРМЕ:

«Рамазан оразасының қазасын өтегенде үзбей ұстай ма әлде кейде ұстап, кейде ұстамай араларын ашып ұстай ма?» деген сұраққа қатысты пікірталас бар. Бұл риуаятта ибн Шиһаб, Әбу Һурайра мен ибн Аббастың арасындағы пікірталасты еске салады. Бірақ қайсысының қай көзқараста болғанын есіне түсіре алмаған. Ибн Абдулбәрр, ибн Аббас пен Әбу Һурайра екеуінің де рамазанның қазасын өтеуде үзіп ұстауға рұқсат бергенін, оның сахих риуаятпен келгенін білдіреді. Олар فَعِدّةٌ مِنْ اَيّامٍ اُخَرَ («Бақара» 185) аятына сүйене отырып, үзіп ұстаудан ешқандай айып көрмейді. Әзірет Айша бұл аяттың алдында فَعِدّةٌ مِنْ اَيّامٍ اُخَرَ مُتَتَابِعَاتِ деген бейнеде, яғни «Ал кім (осы айда) науқас болып немесе сапар шегіп ораза ұстамаса, (қаза болған күндерін) басқа уақытта «бірінің артынан бірін» ұстасын деген сөзбен уахи етілгенін, кейін «бірінің артынан бірін» деген сөздің түсіп қалғанын білдіреді. Зурқани риуаяттағы «түсті» اسقطت сөзінің نسخت «үкімі жойылды» деген мағынада қолданылғанын айтады. Өйткені рамазаннан қарыз болып қалған оразаның жеке-жеке қазасы өтелуі негізге алынады.

٣ وَعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «كَانَ يَكُونُ عَلَيَّ الصَّوْمُ مِنْ رَمَضَانَ فَمَا أَسْتَطِيعُ أَنْ أَقْضِي إِلَّا فِى شَعْبَانَ، وَذَلِكَ لِمَكَانِ رَسُولِ اللَّهِ ». أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ.

3. (3219) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Менің мойнымда рамазан оразасының қазалары болатын. Мен олардың қазасын тек шағбан айында өтей алатынмын Бұл Алла елшісінің (с.а.с.) орнының себебінен болатын».43

ТҮСІНДІРМЕ:

Әзірет Айша әйелдің барлығы секілді рамазанда ұстай алмаған оразасының қазасын шағбан айында өтегендігін білдіреді. Бұл қазаның не үшін шағбан айына қалғанын әртүрлі риуаяттарда келген қосымша сөздер ашықтай түседі. Алла елшісі (с.а.с.) шағбан айының барлығын дерлік оразамен өткізетін. Пайғамбардың жұбайлары қарыздарын осылайша пайғамбармен бірге өтейтін. Мүслимнің бір риуаятында әзірет Айша: «Бізден (Расулалланың жұбайларының) бірі Расулалланың заманында рамазан оразасын тоқтатқан кезде Расулалламен бірге (яғни оның көзі тірісінде) шағбан айы келгенше оразасының қазасын ұстай алмайтын» деген. Тирмизидің риуаятында бұл әдеттің Расулалла дүние салғанша жалғасқаны айтылған.

Ибн Хажар кейбір ғалымдардың осы хадиске сүйене отырып, әзірет Айшаның шағбан айына дейін мүлдем нәпіл ораза ұстамаған деп айтқанын білдіреді. Өйткені мойнында парыз қарызы бола тұра нәпіл ораза ұстауға рұқсат жоқ.

Бұл хадистен рамазаннан қалған қарыздың қазасын кешіктіруге рұқсат бар екендігі аңғарылады. Кешіктіру үшін себебі болу міндет емес. Егер рұқсат болмағанда әзірет Айша кешіктірмес еді. Сондай-ақ «әзірет Айша Алла елшісінің хабарынсыз кешіктіруі де мүмкін емес. Әзірет Айша шариғатта рұқсат бар екенін білмесе жасамас еді. Рұқсаттың бар екендігін міндетті түрде білетін. Сондықтан солай жасады» деген түсіндірме бірілген.

٤ وَعَنْهَا  قَالَتْ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ مَاتَ وَعَلَيْهِ صَوْمٌ صَامَ عَنْهُ وَلِيُّهُ». أَخْرَجَهُ الشَّيْخَانِ وَأَبُو دَاوُدَ.قِيلَ «صَامَ عَنْهُ وَلِيُّهُ» عَلَى ظَاهِرِهِ، وَهُوَ قَوْلُ الشَّافِعِي القَدِيمُ، وَقِيلَ: المُرَادُ بِهِ الكَفَّارَةُ فَعَبَّرَ عَنْهَا بِالصَّوْمِ إِذْ كَانَتْ تُلازِمُهُ، وَعَلَيْهِ أَكْثَرُ الفُقَهَاءِ.

4. (3220) Тағы да әзірет Айша (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім мойнында ораза қарызы болған күйде дүниеден өтсе, уәлиі оның қарызын өтейді».44

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадисте қарыз оразасы болған күйде дүние салған адамның орнына уәлиінің ораза ұстай алатындығы айтылған. Алайда ғалымдар бұл тақырыпта келген басқа риуаяттарды да назарға ала отырып, өзара келіспеушілікке түскен. Өйткені мынадай сұрақтар туындаған: «Қарыз оразаның барлығын оразамен өтеу керек пе әлде кейбіреуін пақырды тойдыру арқылы өтеуге бола ма? Барлығын пақырды тойдыру арқылы өтесе бола ма? Тек уәлиі ғана өтей ала ма әлде басқа бір адам да өтей ала ма?» т.б.

Бұл сұрақтарға жауап беру үшін Хасан Басри: «Оның ораза қарызын өтеу ниетімен отыз кісі бір күн ораза ұстаса бүкіл оразасы өтеледі. Бұлай жасауға рұқсат» деген. Асхабул-хадис дүние салған адамның орнына ораза ұстауға рұқсат екендігін айтқан.

Имам Шәфиғи ескі көзқарасында «егер бұл хадис сахих болса рұқсат» деген. Бәйхақи бұның сахих екендігін, аталмыш хадиспен амал етудің уәжіп екендігін айтқан. Бұл көзқарас бойынша, қайтыс болған адамның орнына ораза ұстау уәлиіне мұстахаб және оны мойнындағы қарыздан құтқарады. Нәуәуи, біз тоқталып отырған хадис пен төменде тоқталатын хадистерге сүйене отырып, осы көзқарасты жөн көреді.

Әбу Ханифа, Мәлик пен Шәфиғи жаңа көзқарасында: «Қайтыс болған адамның орнына ораза ұстамайды» деген.

Ахмад, Исхақ, Әбу Убәйд пен ескі көзқарасында Шәфиғи: «Қайтыс болған адамның орнына тек нәзір оразасын ұстауға болады», – деген.

Рұқсат берген адамдар «уәлиі» дегенде кімдерді көздеген? Бұны да тыңғылықты зерттеген жөн. «Кез келген жақын туысы», «мирасқоры» т.б. жорамал айтқандар бар. Бірінші көзқарас жақсырақ деп қабылданған.

Сондай-ақ: «Денемен жасалатын құлшылықта біреудің өтеуге болмайтынын негізге ала отырып, «уәлилер бұдан тыс па?» деген сұрақ қойылған. Тірі кезде біреудің орнына жасауға болмайтыны секілді, өлген соң да біреуге орындауға болмаса керек. Алайда риуаятта нақты дәлел болса бұл қағидат негізге алынбайды. Кейбір ғалымдар олай болса біреудің орнына құлшылық жасауға болатындығына қатысты осы риуаят келгенін ескерсек, осы шектен шықпау шартымен рұқсат екендігін үкім еткен. Олар уәли бұл мәселеде бөтен біреуге жүгініп, қайтыс болған жақынының орнына ораза ұстауды айтып, ол да ұстаса, қажылықта болғаны секілді оразада да рұқсат екендігін үкім еткен. Төмендегі хадис те осы көзқарасты қуаттай түседі.

٥ وَعَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ  قَالَ: « قَالَ: جَاءَتِ امْرَأَةٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ  فَقَالَتْ: إِنَّ أُمِّي مَاتَتْ وَعَلَيْهَا صَوْمُ نَذْرٍ، أفَأَصُومُ عَنْهَا ؟ قَالَتْ: أَرَأَيْتِ لَوْ كَانَ عَلَي أُمِّكِ دَيْنٌ فَقَضَيْتَهُ أَكَانَ يُؤَدِّي ذَلِكَ عَنْهَا؟ قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: فَصُومِي عَنْ أُمِّكِ». أَخْرَجَهُ الْخَمْسَةُ.

5. (3221) ибн Аббас (р.а.) айтады: «Бір әйел Расулаллаға (с.а.с.) келіп: «Анам дүниеден өтті. Мойнында нәзір оразаның қарызы бар. Оның орнына ораза ұстасам бола ма?» – деді. Алла елшісі:

– Анаңның мойнында қарызы болып, сен өтегенде, бұл қарыз оның орнына өтелген болар ма еді?» – деп сұрады. Әйел:

– Иә! – дегенде, Алла елшісі (с.а.с.):

– Олай болса анаңның орнына ораза ұста», – деді.45

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұған байланысты әртүрлі риуаяттар жеткен.

Кейбіреуінде сұрақты әйел адам қойса, енді басқаларында ер кісі қойған. Кейбір риуаяттарда ананың орнына, кейбіреуінде қарындасының орнына ораза ұстау жайлы сұралған. Бір риуаяттарда нәзірдің қарызы жайлы айтылған. Нәзірді кейбір ғалымдар «ораза» кейбір ғалымдар «қажылық» деп түсіндірген.

Бірқатар ғалымдар осы айырмашылықтарға қарап, хабардың мудтариб екендігін айтқан. Алайда ибн Хажар бұл риуаяттардың әртүрлі оқиғаларда айтылғанын, бірдей үкім шығарылатын бөлек оқиғалар екендігін айтады. Ол деректерін айта отырып, нәзір оразасын сұраушы мен нәзір қажылықты сұраған кісілердің атын жеке-жеке атап, мудтариб деген пікірді жоққа шығарады. Риуаяттардан шыққан үкімде пікірталас шешімін тапқан соң «сұрақ қойған адамның ер немесе әйел, сұрақ анаға қатысты ма, қарындасқа қатысты ма?» деген пікірталастың туындауы елеулі кедергі тудырмайтындығын да айтады.

Қысқаша айтқанда, ибн Хажардың пікірінше, өлген адамның орнына ораза ұстауға болады. Алайда бұл міндет емес, мәндүп.

٦ وَعَنْ مَالِكٍ: «أَنَّهُ بَلَغَهُ أَنَّ ابْنَ عُمَرَ كَانَ يُنكِرُ أَنْ يَصُومَ أَحَدٌ عَنْ أَحَدٍ، أَوْ يُصَلِّي أَحَدٌ عَنْ أَحَدٍ».

6. (3222) Имам Mәликке жеткен хабар бойынша ибн Омар (р.а.) бір адамның басқа бір адамның орнына ораза ұстауын немесе басқа бір адамның намаз оқуын мункәр деп білетін».46

ТҮСІНДІРМЕ:

Ибн Омар «көзі тірі адамдардың бір-бірінің орнына намаз да, ораза да өтей алмайды» деген көзқараста. Өйткені бұл екі құлшылық тәнмен жасалатын құлшылық. Жеке орындалуы қажет. Намаз нәпіл болса да дүниеден өткен адамның атынан да, тірі адамның атынан да өтелмейтіндігіне бірауыздан келіскен. Тірі адамның атынан ораза ұстауға қатысты да әртүрлі сұрақтар бар. №3220 риуаятта жазып өткеніміздей, көпшілік ғалым «Жоқ» деген. Алайда ұстауға болатындығын айтқандар да баршылық.

٧ وَعَنْ عَائِشَةَ  قَالَتْ: «كُنْتُ أَنَا وَحَفْصَةُ صَائِمَتَيْنِ فَأُهْدِيَ لَنَا طَعَامٌ فَأَكَلْنَا مِنْهُ، فَدَخَلَ النَّبِيُّ  فَقَالَتْ حَفْصَةُ: وَبَدَرَتْنِي بِالْكَلَامِ، وَكَانَتْ بِنْتَ أَبِيهَا يَا رَسُولَ اللَّهِ: إِنَّي أَصْبَحْتُ أَنَا وَعَائِشَةَ صَائِمَتَيْنِ مُتَطَوَّعَتَيْنِ فَأُهْدِيَ لَنَا طَعَامٌ فَأَفْطَرْنَا عَلَيْهِ، فَقَالَ : اقْضِيَا مَكَانَهُ يَوْمًا آخَرَ». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ، وَأَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِي.

7. (3223) әзірет Айша (р.а.) айтады: «Хафса екеуіміз ораза ұстаған болатынбыз. Бізге сыйға тағам алып келді. Ол тағамды жедік. Қасымызға Алла елшісі келді. Хафса әкесі секілді болатын, менен бұрын сөз бастап: «Уа, Расулалла! Біз (Айша және мен) оразаға ниет етіп, таңды атырған болатынбыз. Бізге бір тамақ әкелінді. Біз ол тамақты жедік», – деді. Алла елшісі (с.а.с.): «Оның орнына басқа бір күні қазасын өтеңдер», – деді.47

ТҮСІНДІРМЕ:

Зурқани хадистің түсіндірмесінде былай дейді: «Бұл жердегі әмір – уәжіптікті білдіреді. Яғни нәпіл ниетімен ұсталған ораза бұзылатын болса, кейін қазасын өтеу уәжіп». Әбу Ханифа, Әбу Сәур, Мәлик солай үкім еткен. Имам Шәфиғи, Ахмад ибн Ханбал, Исхақ ибн Рахауия: «Қазасын өтеу қажет емес. Алайда басталған нәпіл құлшылықтың аяқталуы мұстахаб» деген. «Уәжіп болады» дегендер бұл хадистен басқа «Содан кейін күн ұясына батып, ымырт түскенге дейін оразаны толық ұстаңдар» (Бақара, 187) «кімде-кім Алланың үкімдері мен қасиетті қылғандарын ұлықтайтын болса, онысы Раббысының алдында өзі үшін қайырлы болмақ» (Хаж, 30) аяттарын да дәлел ретінде көрсеткен. Олардың бұл көзқарасын қуаттайтын басқа хадистер де бар. Солардың бірі мынадай «Біріңіз тамаққа шақырылған болса шақырған жерге барсын. Ораза ұстамаса, тамақтансын». Бірінші аятта оразаны аяқтау әмірі жалпы мағынада жеткен. Парызды да, нәпілді де қамтиды. Екінші аятта Алланың тыйымдарына құрмет көрсету әмір етілген. Ал оразаны бұзу құрметтің шеңберінен шығады.

«Нәпіл амалды бұзғанға қаза орындау талап етілмейді» дегендер, Үммі Хани тарапынан риуаят етілген мына хадисті дәлел еткен. «Расулалла (с.а.с.) қасыма келді. Ол кезде менің аузым берік болатын. Қасымда сүт құйылған ыдыс бар еді. Одан ішіп, маған ұсынды. Мен де іштім. Кейін «Мен ораза едім. Бірақ сізден артылған асты қайтаруды қаламадым» – дедім. Алла елшісі: «Оразаң егер рамазанның қазасы болса, кейін бір күн ұстап қазасын өте. Басқа ораза болса, қаласаң қазасын өте, қаламасаң өтеме», – деп жауап берді.

Зурқани бұл тақырыптың кең түсіндірмесін жасаған.

٨ وَعَنْ أَسْمَاءَ بِنْتِ أَبِى بَكْرٍ  قَالَتْ: «أَفْطَرْنَا عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ  يَوْمَ غَيْمٍ، ثُمَّ طَلَعَتِ الشَّمْسُ: قِيلَ لِهِشَامٍ: فَأُمِرُوا بِالْقَضَاءِ ؟ قَالَ: لَا بُدَّ مِنْ قَضَاءٍ». أَخْرَجَهُ البُخاَرِيُّ، وَأَبُو دَاوُدَ.

8. (3224) Әсма бинт Әбу Бәкір (р.а.) айтады: «Расулалланың дәуірінде бұлтты бір күні оразамызды аштық. Кейін Күн шықты. Хишамнан: «Қаза әмір етілді ме?» – деген сұрақ қойылды. Ол: «Қазасыз бола ма?» – деп жауап берді.48

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл хадис аспанды бұлт торлап тұрғандықтан Күн батты деп ойлап, ауыздарын ашып, кейін Күннің батпағаны белгілі болған жағдайда не істеу керектігін көрсетеді. Бұл мәселе ғалымдар арасында пікірталас тудырғанымен, қатарында төрт имам да бар көпшілік ғалым осылай қателікпен ерте ашылған оразаның кейін қазасын өтеудің уәжіп екендігін айтқан.

٩ وَعَنْ أَسْلَمَ قَالَ: «فَعَلَ ذَلِكَ عُمَرُ، يَعْنِي الْقَضَاءَ، وَقَالَ الْخَطْبُ يَسِيِرٌ: وَقَدْ اجْتهَدْنَا». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ. «الْخَطْبُ» الْأَمْرُ وَالشَّأنَ.

9. (3225) Әсләм (Алла оған рақым етсін) айтады: «Омар бұны, яғни қазаны орындайтын да «Бұл іс қарапайым нәрсе. Ижтиһад жасадық» – дейтін.49

ТҮСІНДІРМЕ:

Бұл жерде хадис қорытындыланып берілген. Негізгі нұсқасы мынадай: «Бір күні рамазанда әзірет Омар бұлтты бір күні ауызын ашты. Ол ақшам болды, Күн батты деп ойлады. Бір адам келіп: «Уа, мүміндердің әміршісі! Күн шықты» деп хабарлады. Әзірет Омар:

– Бұл қарапайым нәрсе (Күн батты деп) ижтиһад жасадық», – деп жауап береді.

Имам Мәлик мынадай түсіндірме жасайды: «Әзірет Омар бұл қарапайым мәселе!» деген сөзімен дұрысын Алла біледі бірақ біз түсінгенімізше, оның жеңіл бір амал екенін көздеп: «Оның орнына бір күн ұстаймыз» деп айтуды көздеген.

Басқа риуаятта әзірет Омар былай деген: «Уа, жарандар! Кім аузын ашса, бір күндік қазасын өтеу оңай екендігін білсін. Кімде-кім әлі ашпаса оразасын жалғастырсын».

Әзірет Омардан жеткен осы риуаят пен Алла елшісінен жеткен алдыңғы риуаят мазмұны мен үкімі тұрғысынан өзгеше емес.

١٠ وَ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ : مَنْ أَفْطَرَ يَوْمًا مِنْ رَمَضَانَ مِنْ غَيْرِ مَرَضٍ، وَ لَا رُخْصَةٍ، لَمْ يَقْضِهِ صَوْمُ الدَّهْرِ كُلِّهِ، وَإِنْ صَامَهُ». أَخْرَجَهُ البُخَارِي تَعْلِيقًا، وَأَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِي.

10. (3226) әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Рамазан айында науқас немесе рұқсаты болмай тұрып кімде-кім бір күндік оразасын тұтпаса, өмір бойы ораза ұстаса да ол оразасының қазасын өтей алмайды».50

ТҮСІНДІРМЕ:

Аталған хадис рамазанда діни тұрғыдан қабылданатын рұқсаты болмаса қасақана оразасын ұстамаған адамның іс-әрекеті Алланың алдында қаншалықты ұнамсыз екендігін көрсетеді. Рамазанда жіберіп алған бір күндік оразаның орнын өмір бақи ұсталатын ораза да толтыра алмайды. Ибн әл-Мунир бұны: «Яғни оразаны өз уақытында орындаудың артықшылығын қаза арқылы өтеу мүмкін емес» деп түсіндіреді. Ибн Мәсғудтан жеткен бір риуаятта былай деп айтылады: «Рамазан айында ешбір себепсіз бір күн ораза ұстамаған адам Аллаға қауышқанша, яғни дүниеден өткенше ораза ұстаса да орнын толтыра алмайды. Алла қаласа кешіреді, қаласа азаптайды». Бұл риуаят көрініп тұрғандай Ибн әл-Мунирдың түсіндіргенінен басқаша. Өз уақытында ұсталмаған рамазан оразасына Алла кешірім беруі мүмкін деп, үміт пен тәубе есігін ашық қалдырған.

Кәффарат

١ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ  قَالَ: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبيِّ  فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: هَلَكْتُ. قَالَ: مَا أَهْلكَكَ؟ قَالَ: وَقَعْتُ عَلَى أَهْلي وَأَنَا صَائِمٌ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ : هَلْ تَجِدُ رَقَبَةً تَعْتِقُهاَ؟ قَالَ: لَا. قَالَ: فَهَلْ تَسْتَطِيعُ أَنْ تَصُومَ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ؟ قَالَ: لَا. هَلْ تَجِدُ إِطْعَامَ سِتِّينَ مِسْكِينًا؟ قَالَ: لَا. قَالَ: فَاجْلِسْ، فَبَيْنَا نَحْنُ عَلَى ذَلِكَ إِذْ أُتِي  بَعَرَقٍ فِيهِ تَمْرٌ، فَقَالَ: أَيْنَ السَّائِلُ؟ قَالَ: أنَا. قَالَ: خُذْ هَذَا فَتَصَدّقْ بِهِ. قَالَ: أَعَلَى أَفْقَرَ مِنِّي، فَوَاللَّهِ مَا بَيْنَ لَابَتيْهَا أَهْلُ بَيْتٍ أفَقَرُ مِنَّا، فَضَحِكَ رَسُولُ اللَّهِ ، ثُمَّ قَالَ: أَطْعِمْهُ أَهْلَكَ». أَخْرَجَهُ السِّتَّةُ إِلَّا النَّسَائِي. «وَالْعَرَقُ» الزَّنْبِيلُ».اللَّابَةُ الْأَرْضُ ذَاتُ الحِجَارة السُودِ الكَثِيرةِ وَهُوَ الحَرَّةُ وَلَابَتَا المَدِينَةِ: حَرَّتَاهَا مِنْ جَانِبَيهَا.

1. (3227) әзірет Әбу Һурайра (р.а.) айтады: «Расулаллаға (с.а.с.) бір адам келіп: «Уа, Расулалла, құрыдым», – деді. Пайғамбар (с.а.с.):

– Сені құртқан не? – деп сұрады. Әлгі адам:

– Ораза бола тұра әйеліммен жақындасып қойдым, – деді. Осыған байланысты екеуінің арасында мынадай әңгіме өрбіді:

– Азат ететін бір құл таба аласың ба?

– Жоқ!

– Үзбей екі ай ораза ұстай аласың ба?

– Жоқ.

– Алпыс міскінді тамақтандыра аласың ба?

– Жоқ.

– Олай болса отыр.

Біз күтіп отырғанда Алла елшісіне ішінде құрма толған үлкен себет әкелінді. Алла елшісі: «Жаңа сұрақ қойған адам қайда?» – деп әлгі адамды іздеді. Адам: «Мен мұндамын» дегенде, «Мына себетті ал да садақа етіп тарат», – деді. Әлгі адам: «Менен асқан кедейге ме? Алланың атымен ант етемін! Мәдинаның екі ортасында менен асқан кедей жоқ», – деп жауап берді. Алла елшісі оның сөзіне жымиып: «Олай болса бұны отбасыңа апарып бер», – деді.”51

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Хадис рамазан айында ораза бола тұра әйеліне жақындап қойған адамның кәффарат өтеу керектігін білдіреді. Ғалымдар қияс жасай отырып, ораза бола тұра әдейі ас-су ішуге де сондай үкім береді.

Кәффарат сөзі – кию, жабу деген мағыналарды білдіретін «кә-фә-ра» түбірінен шыққан.»Диқан тұқымды топырақпен жапты, айналаны қараңғы басты, бұлт Күнді жапты» дегенде осы сөз қолданылады. Мәселен, «Күн жұлдыздарды жапты» деген сөйлем сөздің түбір мағынасын түсінуімізге көмекші болады. Демек, кәффарат – кейбір күнәлардың жабылуын қамтамасыз еткен құлшылық. Бұл да жазаның бір түрі. Рамазан айының парыз оразасын шариғат тұрғысынан қабыл алынатын себеп болмайынша бұзу күнә. Ал оның жазасы жоғарыдағы хадистен де көрінгендей бір құл азат ету немесе үздіксіз алпыс күн ораза ұстау. Болмаса алпыс пақырдың бір күндік тамағын беру. Бұлардың бірін орындау арқылы құл рамазанда оразасын бұзған күнәсінің өтемін береді. Міне, осыны кәффарат деп атайды.

Берілген антты бұзу, зиһар антын жасау, абайсызда адам өлтіру күнәларының да өздеріне тән кәффараты бар. Кәффаратты орындаған адам ол күнәні істемегендей тазарып шығады.

2. Алла елшісіне (с.а.с.) жағдайын айтып, сұрақ қойған адамның кім екендігі нақты белгісіз болғанымен, кейбір ғалымдар Сүлеймен немесе Сәләмә ибн Саһр екендігін айтқан.

3. Хадис әртүрлі нұсқалармен риуаят етілген. Риуаяттарда қосымша сөздер мен кемшіліктер болғанымен хадистен шығарылатын үкімге әсер ететіндей өзгешелік жоқ. Барлығы да рамазанда біле тұра ораза бұзған адамға кәффарат өтеу керектігін бірауыздан айтқан.

4. Бұл жерде тоқталып өтетін маңызды бір тұсы – әлгі адамның жауабына Алла елшісінің жымиюы. Риуаяттар бұл күлкіні «күрек тістері көрінгенше» «азу тістері көрінгенше» деп сипаттайды. Тіпті бір риуаятта «алдыңғы тістері көрінді» деген сөз қолданылған.

Бұл хадис арқылы Ибн Хажардың Алла елшісінің күлімсіреуіне қатысты жасаған түсіндірмелеріне тоқталып өтуді пайдалы деп білеміз. ثَنَايَاهُ «тістері көрінді» деген сөз риуаяттан кеткен қателік болуы мүмкін. Дұрысы күрек тістері انْيابُه болуы қажет. Өйткені алдыңғы тістер әдетте күлімсіреу арқылы көрінеді. Риуаят, әдепкі күлімсіреуден асқанын көрсеткісі келген. Алла елшісі көбінесе жымиып қана күлетіндігі оның жалпы сипаттарының қатарына жатады. Тіпті «Ардақты Пайғамбар (с.а.с.) тек қана ақыретке қатысты нәрселерге күлетін. Ал дүниелік істерде бар болғаны жымиып қана қоятын» деп айтылған. Кейбір ғалымдар «Расулалланың (с.а.с.) бұл оқиғада күлуінің себебі әлгі адамның бір-біріне қайшы әрекеті болса керек. Ол істеген күнәсінен қорқып, қолынан келген нәрсенің барығын жасап сол күнәсінен құтылуға тырысқандай келеді. Алайда күнәсінің кәффараты үшін садақа ретінде беруі тиіс құрманы да өзіне қалдырып, малтабарлық көрсетті» деген. Ал кейбір ғалымдар: «Алла елшісі (с.а.с.) әлгі адамның сөзіндегі тәттілік, байсалдылық, мақсатқа жетуге деген құлшынысына күлсе керек» деген.

5. Хадистен алуға болатын ғибраттар

• Қылмыс емес, ижтиһад жасауға болатын мәселелерде пәтуа сұрай келген адамға жаза берілмейді. Өйткені Алла елшісі (с.а.с.) рамазанға деген құрметін сақтамаған бәдәуиді жазаламаған. Қади Ияд айтады: «Өйткені оның келуінде, пәтуа сұрауында істеген ісіне өкінгені байқалады. Сонымен қатар пәтуа сұрай келген адамның барлығына да жаза берілетін болса, қорыққандықтан ешкім де пәтуа сұрауға келмесі анық. Ал қылмысқа жататын істерге келер болсақ, онда әңгіме басқа».

Бұхари бұл мәселеге қатысты «Китаб әл-Мухариб» атты еңбегінде: «Қылмысқа жатпайтын күнә істеген адам имамға келіп мән-жайын айтса, пәтуа сұрау үшін келгеннен кейін жаза берілмейтін бап» деп арнайы тақырып арнаған.

• Кәффарат сатылай түрде орындалады. Яғни шамасы келген адам құл азат етеді, шамасы келмеген адам үздіксіз ораза ұстайды, оны жасай алмаса алпыс пақырды тойдырады.

Тек Имам Mәлик осы үшеуінің бірімен кәффаратын өтеуде тұлғаның өз еркі бар екендігін айтқан. Басқалары «Бұл реттілікті сақтау уәжіп», – дейді.

• Кәффарат жасауда пақырға жәрдем беріледі.

• Кәффараттан жақындарға беруге рұқсат.

• Сыйлық пен садақа (келісімінің жүзеге асуында) алу жеткілікті. Тілмен «алдым», «қабыл еттім» деп айтудың қажеті жоқ.

• Кәффарат – нәпақасын тауып беру міндетіне кіретіндердің нәпақасынан артылған бөлігімен жасалады. Беруге шамасы жоқ адамнан талап етілмейді.

• Ант ету сұралмаса да, Алланың атымен немесе сипаттарымен ант етуге рұқсат.

• Пақырлыққа қатысты нәрселерде пақыр және міскіннің сөзі негізге алынады. Егжей-тегжейлі сұрастырып жату қажет емес. Өйткені әлгі адам «Мәдинаның екі ортасында менен асқан кедей жоқ» дегенде Алла елшісі дәлел сұрап, зерттеген жоқ.

• Нақты дәлелдерге сүйенбесе де, басым ойға сүйеніп ант етуге болады. Өйткені хадисте адам өздерінен де мұқтаж адам жоқ екендігіне ант еткен. Алайда одан өткен кедей болуы да мүмкін. Алла елшісі (с.а.с.) осы антқа байланысты сұрастырып жатпаған.

• Жаман істерді айтқанда астарлы мағынамен жеткізу керек. Әлгі адам «әйеліме жақындап қойдым» деп, тұспалдап айтуды жөн көрген.

• Шәкіртті жақсылыққа бастар кезде жұмсақтық сақтау мұстахаб. Дінді насихаттаушылар халықтың дінге деген көңілін бұзбай, күнәсіне өкіндіртіп, қорқыныш сезімін ояту үшін әр сөзі мен ісіне жауапкершілікпен қарау керек.

• Мешітте намаздан басқа діни тұрғыдан пайдалы амалдар үшін отыруға рұқсат. Мәселен, ілімді алу секілді.

• Құлшылықта бір-біріне көмектесу мұстахаб.

• Жалғыз қалған мұсылманның құтылуы үшін еңбектену керек.

• Бір адамға күндік қажеттілігінен артық садақа беруге болады.

• Кәффаратты бір отбасыға беруге болады.

6. Хадистен шыққан үкімдер:

Айни бұл бапта келген хадистерден бірқатар үкім шығарылғанын айтады:52

1. Бірқатар ғалымдар хадистің кейбір нұсқаларында орын алған تَصَدّقْ بِهَا. «Бұны садақа етіп тарат» деген сөзді негізге алып, рамазан айында күндіз біле тұра әйелімен жақындасып қойған адамға «кәффарат емес, тек садақа жаса» – деп үкім берген. Бір риуаятта Имам Мәлик, Ауф ибн Мәлик әл-Әшжағи, Абдулла ибн Рихам осындай көзқараста. Айни жоғарыдағы хадисті Әбу Һурайраның кейбір қосымша сөздермен жеткізгенін негізге алып, бұндай көзқарастың орынсыз екендігін білдірген.

Кейбіреулердің пікірінше садақаны толықтай өтеуге шамасы келмейтін адам жеткілікті дүние тапқанша кешіктіруіне болады. Кейбіреулер Алла елшісінің (с.а.с.) бәдәуи кісіге әмірін нәпіл деңгейде жасағанын, пақырлығының себебінен ол кезде өтеуі тиіс міндет етпегенін, сол себептен берген құрманы өзі мен отбасы үшін қолдануына рұқсат бергенін білдіреді.

Шәфиғилер бұл мәселеде екі көзқарасқа орын берген. Бір бөлігі «Алла елшісі бұл кісіге пақырлығының себебінен кәффарат құрмасын жеуге рұқсат беруі оған ғана тиесілі рұқсат. Жалпыға ортақ қағида емес», – дейді. Бұл көзқарасқа сүйене отырып Ибн Шиһаб: «Заманымызда бір адам осындай бір іс жасаса оның міндетті түрде кәффарат өтеуі қажет. Алла елшісінің бұл әрекетінің үкімі жойылған, тек сол сахабаға қатысты деп айтқандар баршылық. Ғалымдардың кейбірі: «Бұл адам өзіне берілген үш жеңілдікпен жеке мүмкіндікке ие болған: Ол мүмкіндіктер мыналар:

• Оразаға шамасы жете тұра пақырды тойдыруға рұқсат

• Кәффаратты өзіне жұмсау,

• Он бес сағ көлемімен шектелу.53

2. Бұрынғылар аталмыш садақаның көлеміне қатысты пікірталасқа түскенімен, Имам Шәфиғи мен Мәлик былай деген: «Бұл мәселедегі уәжіп көлем әр пақыр үшін бір муд. Ал бір муд бір сағтың төрттен бірі. Әбу Дәуіттің Хишам ибн Сағдтан жеткізген риуаятына сай себетте 15 сағ болған».

Шәфиғилер бұл түсіндірмені кәффарат мөлшерін анықтауда негіз етіп алады. Алайда ханафилерде бір пітір садақасының мөлшері бидайдан жарты сағ, құрмадан бір сағ. Бұны қуаттайтын риуаяттар да бар. Дарақутнидың ибн Аббастан жеткізген бір риуаятында зиһар кәффараты үшін былай делінген: «Әр күні бір пақырға бір сағ көлемінде бидай беріңдер».

3. Шәфиғи, Дәуіт әз-Заһири мен заһирилер осы хадиске сүйене отырып, «жыныстық жақындықтың себебінен әйел мен еркекке жеке-жеке кәффарат беріп қажет емес. Бір кәффарат екеуіне де жеткілікті. Өйткені хадисте Алла елшісі (с.а.с.) әйел жайлы мүлдем сөз қозғамаған. Ол жайлы ешқандай үкім айтпаған. Әбу Ханифа, Мәлик, Әбу Сәур болса: «Әйелге де кәффарат өтеу керек. Өйткені ол ер кісінің ұсынысын қабыл алды» деген. Әузағи өзі де ерік білдірген әйел мен, өз ықтиярынсыз, еркінен тыс жақындасқан әйелдің арасында айырмашыық көрмесе, Имам Мәлик (мәзһабтағы мәшһүр көзқарас бойынша) «еркек оның атынан оразадан басқа кәффарат түрлерінің бірін өтейді», – дейді. Кейбіреулер «Мәжбүрленген әйел үшін ерден де, әйелден де ештеңе талап етілмейді», – деген.

4. Кәффараттың мөлшері алпыс пақырды тойдыру. Хасан Басриден жеткен бір риуаят бойынша қырық пақырдың жиырма сағ тағаммен тамақтандырылуы жеткілікті.

Әбу Ханифа алпыс пақырға берілетін мөлшердің бір пақырға берілуін рұқсат еткен. Алайда бұл бір күнде емес, алпыс күнде болуы керек. Өйткені жеке-жеке беру уәжіп.

5. Кәффаратта реттілік сақтау уәжіп. Алдымен құл азат етеді. Егер таба алмаса екі ай ораза тұтады. Екі ай үздіксіз ораза тұтуға шамасы келмесе, алпыс пақырды тамақтандырады. Имам Мәлик бұл мәселені таңдауға қалдырады.

6. Хадисте «құл азат ету» дегенде «құл» сөзінің ешбір шектеусіз келуі азат етілетін құлдың мұсылман-кәпір, ер-әйел, үлкен-кіші кез келген біреуінің бола алатындығын білдіреді.

7. Екі ай үзбей ұстау шарт. Арада рамазан болмауы керек. Ораза ұстауға тыйым салынған айт және құрбан күндері болмауы да керек. Ибн Әбу Ләйладан басқа бүкіл ғалымдар осындай көзқараста.

8. «Бұзылған күн үшін екі ай кәффарат ұстаумен қатар, ол күннің жеке қазасын өтеу керек пе?» деген сұраққа әркім әрқилы жауап берген. Әбу Ханифа мен жолдастары, Имам Mәлик, Суфиян әс-Сәури, Әбу Сәур, Ахмад, Исхақ (Алла оларға рақым етсін) «Қазасын өтеу керек» деген. Әузағи: «Құл азат етумен немесе тағам беру арқылы кәффаратты орындаса бұзған бір күнінің орнына қазасын өтейді, екі ай ораза ұстап кәффаратын өтесе, бұзған күні осының ішіне кіріп кетеді. Бұзған күнінің орнына жеке ораза ұстап қежет емес», – деген. «Қазасын өтеу керек» дегендер біз тоқталып отырған хадистің Ибн Мажада Әбу Һурайрадан келген бір нұсқасындағы «бұзған күнінің орнына бір күн ораза ұстайды» деген сөзді негізге алады.

9. Бір рамазанда бірнеше мәрте әйеліне жақындап қойған адамға әрқайсысы үшін жеке кәффарат керек емес. Тіпті алдыңғы рамазаннан кәффарат қарызы болған адам келесі рамазанда тағы да кәффарат өтеуді қажет ететін әрекет жасап қойса, барлығы үшін бір кәффарат жеткілікті. Алайда Мәлик, Шәфиғи мен Ахмад: «Әрқайсысы үшін жеке кәффарат қажет», – деген. Ханафилер: «Бір кәффарат қарызы өтелген соң қайтадан кәффаратты қажет еткен бір әрекет істелсе, кәффарат өтеуі қажет», – деген.

10. Біз тоқталып отырған хадисте астарлы түрде біреудің иелегіне беруге рұқсат екендігіне дәлел бар. تَصَدَّقْ بِهَذَا «Себеттегіні садақа ет» деген сөз осыны білдіреді. Қуртуби: «Бұл сөзден себеттегіні кәффаратыңның орнына садақа ету үшін ол адамның иелігіне өткізуің керек», – деген.

٢ وَعَنْ مَالِكٍ: «أَنَّهُ بَلَغَهُ أَنَّ انَسَ بْنَ مَالِكٍ  كَبِرَ حَتَّى كَانَ لَا يَقْدِرُ عَلَى الصِّيَامِ فَكَانَ يَفْتَدِي».

2. (3228) Имам Mәликке жеткен хабар бойынша Әнәс ибн Мәлик (р.а.) қартайған соң ораза ұстай алмай қалды. Сол кезде ораза ұстамай, оразаның орнына пидия берді».54

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Алла елшісінің (с.а.с.) қызметшісі болған Әнәс ибн Мәлик «муаммарин» яғни ұзақ өмір сүрген сахабалардың бірі. Жасына қатысты деректер 99 бен 110 арасында әртүрлі сандар береді. Біз тоқталып отырған риуаят әзірет Әнәстың өмірінің соңына таман ораза ұстай алмайтындай қалжырағанын, сол кезде оразасын ұстамай, пидия төлегенін білдіреді.

Алайда Имам Mәлик әзірет Әнәстің ұстай алмаған оразасы үшін берген пидияның уәжіп еместігін, яғни бұны берудің Әнәсқа уәжіп еместігін айтып, «маған шамасы келген жағдайда жасауы әлдеқайда дұрыс көрінеді», – дейді.

Имам Мәликтің пікірінше ораза ұстауға шыдай алмайтын адамның ешқайсысына ораза ұстау парыз емес, сол себепті пидия керек емес. Оның назарында әзірет Әнәс берген пидия – осы мұстахабты орындау үшін. Алла тағала шамасы келмейтін адамға ораза ұстауды уәжіп етпеген.

Ибн Абдулбәрр: «Ораза пидиясы кітаппен де, сахих сүннетпен де, ижмағпен де бекітілмеген. Ал парыз осы үш жолдың бірімен келеді», – дейді.

٣ وَعَنْهُ: «أَنَّهُ بَلَغَهُ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ  سُئِلَ عَنْ الْحَامِلِ إِذَا خَافَتْ عَلَى وَلَدِهَا، وَاشْتَدَّ عَلَيْهَا الصِّيَامُ، فَقَالَ: تُفْطِرُ وَتُطْعِمُ مَكَانَ كُلِّ يَوْمٍ مِسْكِينًا مُدّا مِنْ حِنْطَةٍ بِنُدِّ النبِيِّ ».

3. (3229) Имам Mәликке жеткен хабар бойынша Абдулла ибн Омарға: «Жүкті әйел ішіндегі баласы үшін қауіптенетін болса және ораза ұстау қиын келіп жатса не істеуі керек?» деген сұрақ қойылды. Ол былай жауап берді: «Оразасын ұстамайды. Әр күн үшін бір пақырға Алла елшісінің муддымен бір мудд бидай береді».55

ТҮСІНДІРМЕ:

Имам Мәлик хадистің жалғасында ғалымдардың жүкті әйел үшін: «Кейін қазасын өтейді» деп үкім бергенін білдіреді. Дәлел ретінде: «Ал кім (осы айда) науқас болып немесе сапар шегіп ораза ұстамаса, басқа уақытта ұстасын». («Бақара» 185) аятын көрсетіп, жатырындағы баласы үшін қауіптенген жүкті әйелді аяттағы «науқас» деген категорияға жатқызады.

Жүкті тіпті емізулі әйел үшін фиқһ ғалымдары қазасын өтеуге үкім береді де, пидия қажет емес дейді. Жоғарыда жазылған аяттан шығарылған үкім бойынша, сапар немесе науқас секілді шариғи тұрғыдан рұқсат берілген жағдайлармен оразасын ұстамаған адам қазасын өтейтін уақыттың реті келмей дүниеден өтетін болса, пидия қажет емес. Пидия беруді өсиет етіп қалдырса қалдырған малының үштен бірінен беріледі. Осындай адам бұны толықтай немесе жартылай қазасын өтейтін мүмкіндік бола тұра, өтемеген күйі дүниеден өтіп кетсе дүниесі болса ұстай алмаған күннің санына пидия беруді өсиет еткені жөн. Бұл мал-мүлкінің үштен бірінен өтеледі.

٤ وَعَنِ ابْنِ عُمَرَ : «عَنِ النَبِيِّ  قَالَ: مَنْ مَاتَ وَعَلَيْهِ صِيَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ، فَلْيُطْعِمْ مَكَانَ كُلِّ يَوْمٍ مِسْكِينًا «. أَخْرَجَهُ التِّرْمِذِى، وَصحَّحَ وَقْفَهُ عَلَى ابنِ عُمَرَ.

4. (3230) ибн Омар (р.а.) айтады: «Расулалла (с.а.с.) былай деді: «Кімде-кім мойнында рамазан айының оразасы бола тұра дүниеден өтсе (уәлиі) әр күннің орнына бір пақырға тамақ берсін».56

ТҮСІНДІРМЕ:

Тирмизи бұл хадистi жазған соң мынадай түсіндірме жасайды: «Бұл мәселеде ғалымдар ихтилаф жасаған. Бір бөлігі «қайтыс болған адамның орнына ораза ұсталады», – деген. Ахмад ибн Ханбал мен Исхақ ибн Рахауия осындай көзқараста. Олар былай дейді: «Қайтыс болған адамның мойнында егер нәзір оразасы болса бұл оның атынан ұсталады. Егер рамазан оразасынан қарыз болса, оның орнына пидия төлеу арқылы өтеледі». Имам Mәлик, Суфиян мен Имам Шәфиғи де: «Ешкім біреудің орнына ораза ұстай алмайды» – деген».

Ханафилер де бір адамның басқа бір адамның орнына ораза ұстай алмайтындығына үкім берген. Ғалымдар намаз, ораза секілді денемен жасалатын құлшылықтарда дүниеден өткен адам болса да, тірі адам болса да басқа біреудің орнына жасалмайтындығын айтқан. Алайда кісі өзі үшін ұстаған оразаның немесе оқыған намаздың сауабын басқа бір адамға бағыштай алады. Бірақ тек соның атына ниет етіп ораза ұстамайды, намаз оқымайды.

Алайда қайтыс болған адамның орнына ораза ұстауға болатындығын айтқан ғалымдар да осы мәселеге қатысты жеткен риуаяттарға сүйенеді. Олардың бірқатарына жоғарыда тоқталып өттік (№3220, 3221). Қажетті түсіндірмелерін де сол жерде бердік.

ـ٥ وَعَن القَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ: «أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ: مَنْ كَانَ عَلَيْهِ قَضَاءُ رَمَضَانَ فَلَمْ يَقْضِهِ وَهُوَ قَوِيٌ عَلَى صِيَامِهِ حَتَّى جَاءَ رَمَضَانُ آخَرُ، فَأَنَّهُ يُطْعِمُ مَكَانَ كُلِّ يَوْمٍ مِسْكِينًا مُدًّا مِنْ حِنْطَةٍ، وَعَلَيْهِ مَعَ ذَلِكَ الْقَضَاءُ». أَخْرَجَهُ مَالِكٌ.

5. (3231) Қасым ибн Мұхаммедтен (Алла оған рақым етсін) жеткен хабар бойынша былай деген: «Мойнында рамазан оразасының қарызы болған адам қазасын өтейтіндей күш-қуаты бола тұра кейінгі рамазанға дейін ұстамайтын болса әр күні үшін бір пақырға бір муд бидай беруі керек әрі оразасының қазасын ұстауы ләзім».57

ТҮСІНДІРМЕ:

1. Зурқани хадиске түсіндірме жасағанда Әбу Ханифа мен екі шәкіртінен (Әбу Юсуф пен Мұхаммед) тыс көпшілік ғалымның бұл хадистің үкіміне сай қаза болған ораза үшін пидия ретінде әр күнге бір мудд бидай берілуіне бірауыздан келіскен. Әбу Ханифа мен шәкірттері жоғарыда да айтып өткеніміздей жарты сағ мөлшерді бидай деген. Әшһаб болса «Мәдинада бір муд басқа жақта толық немесе үштен бір муд (1, 1/3)», – деген. Меккеде өтелетін мөлшерге қатысты пікірталас бар. Өйткені «Мәдинадағы мөлшер негізге алына ма, басқа жақтағы мөлшер негізге алына ма?» – деген сұрақ әртүрлі пікір туғызған.

2. Пидиямен қатар қаза қажет ететін мәселеде пікірталас жоқ. Төрт имам мен көпшілік ғалым денсаулығы бола тұра алдыңғы рамазанның қарызымен келесі рамазанға кірген адам үшін: «Екінші рамазан оразасын ұстайды. Кейін алдыңғысының қазасын өтейді. Пидия қажет емес» деген. Алайда көпшілік ғалымның пікіріне қарсы «Алдыңғы қарызы үшін пидия береді, қазасын өтеп қажет емес» дегендер де бар.

Әбу Ханифа мен шәкірттері «Бұндай адамға тек қазасын өтеу қажет. Жеке пидия өтеу талап етілмейді. Өйткені Алла тағала аятта былай дейді: «Ал кім (осы айда) науқас болып немесе сапар шегіп ораза ұстамаса, (қаза болған күндерін) басқа уақытта ұстасын» («Бақара» 185) деген. Бұл көзқарасқа мынадай жауап берілген: «Құранда айтылмауы, сүннетпен бекітілмеуі ол мәселеге қатысты Алла елшісінен ешбір нәрсе жетпеуі қажет емес». Дарақутни мен басқалары Әбу Һурайрадан, Сағид ибн Мансұр мен ибн Аббастан, Абдурраззақ, Омар ибн әл-Хаттабтан осындай жағдайдағы адамға «пидия өтеу қажет» деген риуаят жеткізген. Ибн Абдулбәрр: «Бұл мәселеде алты сахабаның риуаяты жеткен және олардың ешбірінен бұл мәселеге қатысты қарсылық жоқ» дейді.

Ғалымдар وَعَلَى الّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ «Ораза ұстауға шамасы келмейтіндер бір пақырды тойдыратындай пидия төлейді» деген аятқа қатысты да пікірталасқа түскен.

Сабыр

ЖАЛПЫЛАМА ТҮСІНДІРМЕ:

«Сабыр» сөзі сөздікте «түрме» деген мәнді білдіреді. Араб тілінде قَتَلَهُ صَبْرًا «Оны өлтіру үшін қамап тастады» деген мәнде. Шариғи термин ретінде дін мақтаған, ынталандырған тәрбиелік мінез, рухани кемелдікті білдіреді.

Нәуәуи мынадай түсіндірме алға тартады: «Сабыр» сөзінің мәні: нәпсіні бұйрықтарға бағындырып ұстау, қамау күйі, ол құлшылық машақатына шыдау, қайғы-қасіретті көтеру, күнәдан тыс залалдарға арқа тосу арқылы болады. Сабыр – тақуалардың және ақырет жолындағы жолаушылардың ең маңызды негіздерінің бірі. Рухани тәрбие туралы баяндайтын кітаптардың барлығында сабыр туралы арнайы бөлім беріледі».

Сабырға қатысты аяттар көп. Құранда ақыретке жақсылыққа қол жеткізгісі келген пенделердің өмір бойы сынаққа алынатын жайттарының бірі сабыр екендігі айтылған. Аяттардың бірінде былай делінген: «Сендерді біраз үрей, аштық және мал, жан және алған өнімдеріңді кеміту арқылы сынаймыз. Сабыр етушілерге жақсылық барын айт» («Бақара» 155); «Сабыр етушілердің марапаты өлшеусіз» (Зүмар, 10). «Кімде-кім сабыр етіп, айыпты кешірсе, ол ісі ең ұнамды істердің бірі» (Шура, 43); «Араларыңыздан күрескендер, сабырлық танытқандар анықталғанға дейін сендерді сынаққа алатынымыз сөзсіз» (Мұхаммед, 31).

Хадистерде сабырдың үш түрі айтылады:

Құлшылық жасауға сабыр, күнә жасамауға және ауыртпалықтарды көтеруге деген сабыр. Расулалла (с.а.с.) былай дейді: «Сабырдың үш түрі бар: Құлшылық жасауға сабыр, күнә жасамауға және ауыртпалықтарды көтеруге деген сабыр. Кімде-кім жақсы сабыр етіп, ауыртпалықты өткерсе, Алла оның дәрежесін үш жүз есеге өсіруді жазады. Кімде-кім екі дәреже арасында көк пен жер арасындағы арақашықтықтай ұлылық бар. Кімде-кім құлшылықта сабыр етсе, Алла оған алты жүз дәреже жазады. Әр екі дәреже арасында жерлердің басталған шегі мен көктердің біткен соңғы нүктесі арасындағы айырмашылықтай ұлылық бар. Кімде-кім күнә жасамауға сабыр етсе, Алла оған тоғыз жүз дәреже жазады. Екі дәреже арасында жерлердің шегі мен Арышқа д