автордың кітабын онлайн тегін оқу  Революцияға дейінгі өлеңдер

Жамбыл Жабайұлы

ШАҒЫМ

Шып-шып етіп молданың

Қолындағы тобылғы;

Қозғалтпайды жон жағым,

Талай дүре соғылды.

Торсылдатып танадай,

Жыртар болды тонымды...

Тілің ащы бала деп

Қайнатты әбден сорымды

Оқымай-ақ кетейін,

Байламаңыз жолымды.

Алыңыздан өтейін:

Не жазып ем сол ғұрлы?!

***

Оқымайын молдадан,

Екі ыйығын қомдаған,

Бала келсе сабаққа

Жем аңдыған дорбадан.

Ақ сәлдесі басында

Боз інгендей боздаған.

Қайтіп сабақ береді,

Айтқаны ішке қонбаған?

Оқымайын енді одан,

Домбыраны қолға алам,

Өлең кірген түсіне

Жөргегінде, мен болам.

Қыйнама әке, қыйнама,

Болмас енді зорлаған.

ӘКЕМЕ

Сөртінің ұрлап қара атын,

Жазықсыз қыйып қанатын;

Жапанда жаяу қалдырып,

Жайым жоқ қарғыс алатын;

Ел ара сын егер қып,

Ойым жоқ шұрқан¹салатын.

Қоныстан елді бостырып

Неміз бар енді шабатын!

Өлең мен сөзді дос қылып

Құрамын ақын санатын.

Батаңды маған бер әке,

Тіліме менің ер, әке,

Жапаның ұлы ақын боп

Жақсы істепті... дер әке.

Домбыра алып сөйлейін,

Күнде жасап мереке.

Мерекелі болған соқ

Елде болар береке.

Ұрлық түбі — қорлық деп,

Болармыз құр келеке.

САРЫБАЙҒА

Сар-еке салдым бір сөз сыныңызға,

Сіздің сын таразы ғой сырымызға:

Қолыма домбыра алып талап қылдым,

Бересіз қандай баға ұлыңызға?

Жаманның көңілі көкте; жерде басы,

Алыс қой аңғарғанға екі арасы...

Жақсының өзі кішік, ойы биік,

Бірдей ме екеуінің мәртәбәсі?

Біреулер малмен бәрін бөктеріп жүр,

Айтқанды ақыл, нұсқа жек көріп жүр.

Көтеріп дүниенің көң-қоқырын,

Апарып қай шұқырға төккелі жүр?

Біреулер «қайтемін» деп қалтаңдап жүр,

Әркімнің аузына жалтаңдап жүр...

Біреулер біліп тұрып жете алмайды,

Аяғын қандай нәрсе арқандап жүр?

Қөңілі кейбіреудің бұлтта жүр,

Ұстауға күн мен айды жуықтап жүр,

Біреулер қара сөзді қамшы қылып,

Қуды мініп, құлайды құрықтап жүр.

Қайсысын маған сомың еп көресіз?

Әкетсем өзім таңдап өкпелерсіз...

Сүйекемнің сүйгенін ойласаңыз,

Өлең болсын серігің деп бересіз.

ЖАНЫС АҚЫНҒА

Менің пірім — Сүйімбай,

Сөз сөйлемен сыйынбай,

Сырлы, сұлу сөздері

Маған тартқан сыйындай.

Сүйімбай! — деп сөйлесем

Сөз келеді бұрқырап,

Қара дауыл құйындай.

Екпініме кезіккен

Кетер ме екен жығылмай.

Құлаштап бір кетейін

Көбен ²* құсап тығылмай.

Қашсаң қуып жетейін

Бізге жабы **³бұйым ба-ай!

Селтеңдеген ақынды

Көрмеуші едім шыбындай.

Кәне, сөйлеп жіберші,

Айтыспағың шының ба-ай?!

Деп келдің бе Жамбылды

Күнде жеңген Шыбылдай ***⁴

ПҰШЫҚТЫҢ ҰРЫҒА АЙТҚАНЫ

Шығып ем бүгін мініп көк байталға,

Кез болдым екеуіңе көк қайқаңда,

Көк байтал өзі семіз, өзі буаз,

Жануар шаба алмаса өкпе айтам ба!

Екеуің келе сала пұшықты алдың,

Өкпесін өзі дімкәс қысып та алдың.

Қалғандай қағындысы құрттан әлі,

Пұшықты бартылдатып ұшықтадың.

Олжалап кетерсіңдер байталымды.

Қалмайын мен де бүгіп айтарымды.

Осы өлең қайда барсаң қыйқу салып

Қуалар бойларыңнан сайтаныңды.

Білемін бірің Манас, бірің Сырым,

Пұшықты тонағаның жаман ырым.

Атыңды біреуіңнің бірің атап,

Көріп пе ең адам тонап будан бұрын.

Ала бер байталымды Сырым, Манас *⁵,

Байталға мейлің өліс, мейлің талас,

Атыңды екеуіңнің біліп алдым,

Аржағы керегі жоқ болды қалас!

ЖЫЛҚЫШЫ

Сары түнге сарылып, кірпік ілмей,

Салқын күзде бір жылы үйді білмей,

Сахарада салақтап күндіз, түні,

Бұралқы итпен малшының сыйқы бірдей.

Саяқ іздеп Саркемер, Сартау құмнан,

Табылса деп, жонымыз бір тілінбей,

Байтал түгіл бас қайғы болып жүріп,

Қайтпекші едік төсектен біз түңілмей!

КЕМШАТ ҚЫЗ

Кер мыйық Кемшат қыздың көрдік көркін,

Қондырған шекесіне құндыз бөркін.

Секілді алтай түлкі сылаң қағып,

Шеніне келтірмейді-aу емін-еркін.

Қырандай қыяннан- ақ ілер едім,

Қырқада қызыл жүзін бұрса бертін.

Шаң жұқпас шашасына саңдақ едім,

Шалдықпай шаршы төске самғап едім,

Құмайдай жұрт аңдымай, қыяға ұшып,

Алатын тоятымды таңдап едім.

Айдынның ақ шортанын жібермейтін,

Жасымнан жаза баспас қармақ едім.

Болғанмен сыртым қораш, ішім сұлу,

Сол ғана тұлабойға берген жылу,

Ажары бет пен іштің бірдей емес,

Керек-ау Кемшат соны пайым қылу.

Солмай ма көктемдегі әдемі гүл?

Оңбай ма арудағы ал қызыл тұр?

Еңкейіп екіндіге күн құласа,

Көріксіз көрінбей ме дүние бір?

Осының бәрі мысал ойлағанға,

Кемшат қыз ойлан, ойланба, оны өзің біл.

Көңілге келіп бір сөз қалғаннан соң,

Тынар ма айтып өтпей қу қызыл тіл!..

Сыртың бір сұлу жан екен,

Сыпайы көзге көрінген,

Сыр-мінезің бар екен

Сөйлесуге ерінген.

Қамқа қамзол киініп,

Қас-қабағың керілген.

Қарапайым адамнан

Қомытсынып жерінген.

Жұбайыңды есіттім

Таңдап тапқан еліңнен:

Өзі қарау, тарыншақ

Қас Қарымбай делінген..

Салғаныңды көрермін

Соған барып серуен.

Сөйлесермін оралып

Сонда Кемшат сенімен!

***

Ел едің құт дарыған Есім-Малай,⁸

Қыдырып қызығыңды көрдім талай..

Арқаңда үрлеп ішіп, шайқап төктім,

Қайтқалы бет түзедім елге қарай.

Кең біткен етек-жеңі ағайын ең,

Беріпті саған дәулет соған жарай..

Балада бесіктегі белгілі ғой,

Санатқа ілінбеген Қожаң қалай?

Барармын баян қылып бәрін төске

Бейілің берекеңмен болар есте.

Адамның алыс жүрсе аңсары ауып,

Көруге құмартары сол емес пe?

Жан екен жағын сауған аларманда...

Артымнан мен кеткен соң солай деспе.

Ат міндім, атан алдым, шекпен кидім,

Жөнім жоқ сені жақтап сөйлемеске.

Ағайын-туған есен бол,

Алшайып атқа мінейін.

Енді айналып келгенше

Аңсай-аңсай жүрейін.

Шүйгініңе сонылап,

Шынарыңа түнедім.

Қош аман бол хұрметті ел,

Қадіріңді білейін.

ҚУҒЫН

Екі жылқы алдырдым

Майтөбенің*⁶жонынан.

Бергенім жоқ қолымнан,

Ұры әкетті торыған.

Ізі осылай ойысты,

Қуып келем соңынан.

Сөзім емес, Бәйеке

Сізді ұрыға жорыған,

Қыдыр шалған жылқыңның

Қаратыңыз тобынан!

Табылмаса тобыңнан,

Көрейін өз сорымнан.

ШӘБДЕНГЕ

Уa, шаһибаз, хан Шәбден!

Атым арып келді әбден.

Тоным тозып жүдедім,

Орын бермей жан төрден.

Ақ ордаңа енейін,

Аман сәлем берейін,

Аз дамылдап алайын,

Өзіме-өзім келейін.

Жан таң қалған сөзімді

Алдыңа бір төгейін.

Күн қыядан батқанша,

Ай қыядан асқанша,

Ағыл-тегіл тер болып,

Жорғалайын, желейін.

Басы биік Алатау,

Жер өмірден көрінер,

Арнап келдім батыр-ау,

Амандасып қолың бер!

Ауыл алыс болса да

Атағыңды көрдім бел.

Атым арық, тон тозық,

Қысып келді аштық, шөл.

Жерімізде жұт болып,

Өспей қалды быйыл төл.

Бұйымтайым, мұқым да

Әзірше айтар сізге сол.

КЕДЕЙ КҮЙІ

Ұзын ағаш, Қара тас,

Қалқабайдай қайран жас,

Бекеттен⁷нан қоймайды

Жалаң аяқ, жалаң бас.

Оған ауыз жарымас,

Сондадағы ар қылмас.

Қалт-құлт етіп жүргені

Қысы, жазы қарыны аш.

Қайтіп жаның ашымас?

Неткен заман қатыбас?

Еткен еңбек, төккен тер

Қалай түкке татымас?

Болмайды ішкен асың ас,

Қайтіп сүйек жасымас?

Мұныменен Қалқабай,

Сордан көзің ашылмас.

Ағайынмен, бар, сырлас:

Тегін тамақ татырмас!

Жарылқары жалғыз-ақ:

«Жетерсің» дер, «басың жас!»