автордың кітабын онлайн тегін оқу Tom Soyerning sarguzashtlari
MARK TVEN
TOM SOYERNING
boshidan kechirganlari
BIRINCHI BOB
TOM O‘YNAYDI, URUSH-TO‘POLON
QILADI, YASHIRINADI
– Tom!
Hech kim javob bermadi.
– Tom!
Hech kim javob bermadi.
– Qayoqqa gumdon bo‘ldi ekan, bu tirmizak?.. Tom!
Kampir ko‘zoynagini burniga tushirib, uning ustidan butun uyni ko‘zdan kechirib chiqdi; so‘ngra ko‘zoynagini peshonasiga ko‘tarib qo‘ydi-da, uning tagidan qaray boshladi. U, bolaga o‘xshagan kichik bir narsani qidirishga to‘g‘ri kelganda, hech vaqt ko‘zoynagi bilan qaramas edi, chunki bu – qalbidan sevgan birdan-bir takallufli ko‘zoynagi bo‘lib, u chinakam zaruratdan emas, balki «olifta» ko‘rinish uchungina taqilar edi. Kampir pechkaning mo‘risidan ham xuddi shu taxlitda mo‘ralay olar edi. Dastlabki daqiqada u go‘yo hovliqib qolganday bo‘ldi va unchalik jahl bilan aytmasa ham qattiq ovoz bilan:
– Shoshma, qo‘limga tushib qolarsan, men seni... – deb qo‘ydi.
U so‘zini aytib tugatmadi, chunki xuddi shu vaqtda engashib olib pol yuvadigan cho‘tka bilan karavot tagini zo‘r berib axtara boshlagani uchun nafasi tiqilib qolgan edi. U karavot tagidan mushuk bolasidan boshqa hech narsa topa olmadi.
– Qanday yaramas bola ekan-a! Bunday bolani umrimda ko‘rmagan edim.
U lang ochiq turgan eshik yoniga keldi va ostonada to‘xtab, bog‘dagi bangidevona o‘tlar hamda pomidor ko‘chatlari orasidan Tomni sinchiklab qidira boshladi. Tom u yerda yo‘q edi. Keyin yana bir marta qattiqroq tovush bilan:
– To-o-m! – deb qichqirdi.
Orqa tomonda bir narsa shitirladi. U qayrilib qararkan, endigina qochmoqchi bo‘lib turgan bolaning yengidan mahkam ushlab oldi.
– Ana, aytmadimmi! Men bir karra shu omborni qarashim kerak edi-ya! Hoy, sen bu yerda nima qilib yurgan eding?
– Hech narsa.
– Hech narsa deysanmi? Qo‘llaringni qara, og‘zingni qara, nimaga bo‘yab olgansan?
– Bilmayman, xola!
– Sen bilmasang, men bilaman! Murabbo yegansan, bildingmi! Men senga bu murabboga tegma, agar tekkuday bo‘lsang, xipchin bilan savalayman, deb qirq marta aytgan edim. Qani, xipchinni menga ber-chi!
Xipchinning shipillagan ovozi havoni yorib o‘tdi. Kaltak yeyish xavfi aniq edi.
– Voy, xola, ana uyoqqa qarang, orqangizda turgan narsa nima?
Kampir qo‘rqqansimon orqasiga endigina qayrilib qaragan va xavfli balodan qutulish uchun, etagini yig‘ishtira boshlagan ham ediki, bola lip etib qochdi-da, baland taxta devor ustidan oshib, yugurganicha ketdi.
Polli xola biroz hayron bo‘lib turdi-da, keyin sekingina kulib qo‘ydi.
– Obbo, tirmizag-ey! Nahotki men uning bunaqangi ishlarini shu choqqacha fahmlamasam-a? U meni ozmuncha ahmoq qildimi? Ammo, ko‘rinib turibdiki, qari odam barcha ahmoqlardan ham ahmoqroq bo‘lar ekan. Qari itni yangi qiliqlarga o‘rgatib bo‘lmaydi, degan so‘z bejiz emas ekan. Biroq Tomning qiliqlari ham har xil: hech qaysisi bir-biriga o‘xshamaydi, shunday bo‘lgandan keyin uning nima qilmoqchi bo‘lib yurganini bilib bo‘ladimi? U jahlim chiqqan choqda dumini xoda qiladi yoki qanday qilib bo‘lsa ham meni kuldiradi va shundan keyin butun g‘azabim tarqaladi-yu, unga tirnog‘imni ham tegiza olmayman. Men zimmamdagi vazifani bajara olmayapman, xudo gunohimni kechirar. Bolani kaltaklamagan odam uni halok qilishligi muqaddas kitobda aytilgan [1].
Men uni sho‘x o‘stirganim uchun gunohkorman axir; buning uchun biz har ikkimiz ham jazolanajakmiz. Uning miyasi har xil yomon o‘ylar bilan band ekanligini bilganim bilan nima qila olar edim? Axir u, rahmatlik singlimning o‘g‘li-da, shuning uchun uni kaltaklashga qo‘lim bormaydi! Har doim men uning ta’zirini bermay, qochirib yuborganimda, vijdonan azoblanamanki, uni aytib ham berolmayman, agar uni jazolasam achinganimdan ko‘nglim pora-pora bo‘ladi. Kitobda to‘g‘ri aytilgan, odamzodning umri kalta va g‘am-g‘ussa bilan to‘la. Xo‘p, mayli! U bugun saboqdan qochib, maktabga bormadi: tushki ovqat vaqtidan kechgacha tentirab yuradi, ertaga esa unga jazo berishga – uni qiyin bir ishga o‘tkazib qo‘yishga to‘g‘ri keladi. Yakshanba kunlari, bolalarning hammasi bayram qilib o‘ynab yurgan vaqtlarida, uni ishlashga majbur qilish – rahmsizlik bo‘lar, lekin boshqacha iloj yo‘q: uning yomon ko‘rgan narsasi – ish. Axir, men qachon bo‘lsa ham unga nisbatan o‘z vazifamni ado qilishim zarur-ku, aks holda bu tirmizak butunlay buzilib ketadi.
Tom chindan ham kun bo‘yi shataloq otib o‘ynab yurdi va vaqtini juda xushchaqchaqlik bilan o‘tkazdi. U xizmatkor negr bolasi Jimga ertangi kun uchun o‘tin arralab, tutantiriqlar tayyorlab qo‘yish ishiga yordamlashishi yoki (aniqroq qilib aytganda) Jimga o‘zining boshidan kechirganlarini so‘zlab berishi kerakligi uchungina uyga qaytib kelgan edi. Tomning ukasi Sid (o‘gay ukasi) u kelgan vaqtda o‘z ishlarini bitirib qo‘ygan edi (unga tarasha va payrahalar to‘plab qo‘yish buyurilgan edi), chunki u itoatli, kattalar oldida hech vaqt sho‘xlik qilmaydigan bir bola edi.
Tom o‘zining kechki ovqatini yer va bir bo‘lak qand o‘g‘irlab olish uchun payt poylab o‘tirar ekan, Polli xola, Tom o‘z og‘zidan ilinib, qilgan ishlarini aytib berarmikan, degan umidda unga dudmol savollar berar edi. Ko‘p soddadil kishilarga o‘xshab, u ham hech mag‘rurlanmasdan o‘zini juda hiylakor bir ayol hisoblardi va o‘zining eng sodda maqsadlarini ham o‘taketgan hiylakorlik, deb sanar edi.
– Tom deyman, – dedi u, – bugun maktab juda isib ketgan bo‘lsa kerak, shunday emasmi?
– Ha, xola, ancha issiq bo‘ldi. Rostdan ham isib ketdimi?
– Ha, xola juda isib ketdi.
– Daryoda cho‘milging kelgandir-a, Tom?
Tomning ko‘nglida shubha paydo bo‘ldi. U diqqat bilan Polli xolaning yuziga tikildi, lekin uning yuzlaridan hech narsa anglayolmadi. Tom esa javob berdi:
– Yo‘q, xola, cho‘milgim kelmadi.
Kampir qo‘lini cho‘zib, Tomning ko‘ylagini ushlab ko‘rdi.
– Har holda, – dedi kampir, – unchalik terlamabsan.
Kampir o‘z nazarida Tomning ko‘ylagi quruqligini qanday ustalik bilan bila olganiga va o‘z miyasida nimalar borligi to‘g‘risida hech kim hech narsani xayoliga ham keltirmaganligiga mag‘rurlanar edi. Biroq Tom shamolning qaysi tomonga qarab esayotganini payqagan edi. U bundan keyingi so‘roqlarning oldini olib:
– Maktabimizdagi bolalarning hammasi salqinlanish uchun boshlarini suvga tiqib oldilar. Ko‘rdingizmi, shuning uchun ham sochlarim haligacha ho‘l, – dedi.
Polli xola ranjigan edi: qanday qilib u, shundoqqina aybini fosh qilib turgan dalilni qo‘ldan berib qo‘ydi? Biroq shu zamon uning miyasiga yangi bir fikr keldi.
– Tom, boshingni ho‘llash uchun, yoqangdagi men tikib qo‘ygan yerni so‘kishga to‘g‘ri kelmadimi, axir? Qani, yoqangni ko‘rsat-chi?
Tomning yuzidagi qo‘rquv yo‘qoldi. U nimchasining tugmalarini yechdi. Ko‘ylagining yoqasi mahkam tikilganicha turar edi.
– Ha, yaxshi, barakalla! Men seni maktabga bormay, cho‘milib yurgandirsan, deb o‘ylagan edim. Sen mug‘ombir bo‘lsang ham, ba’zan o‘ylagandan ham yaxshi bola bo‘lib ketasanki, asti qo‘yaver.
Polli xola o‘zining hiylalari chippakka chiqqanligidan juda xafa bo‘lsa hamki, ayni zamonda Tomning shu kundan boshlab gapga kiradigan bo‘lib qolganligi uchun juda xursand edi.
Shu orada Sid oraga suquldi.
– Agar men yanglishmasam, – dedi u, – siz
uning yoqasini oq ip bilan tikkan edingiz, hozir esa undan qora ip ko‘rinadi.
– Ha, aytgandek, men oq ip bilan tikkan edim-a, Tom!
Biroq, Tom bu so‘zni oxirigacha tinglab o‘tirmadi, lip etib qochib, chiqib qichqirdi:
– Sid, ha sanimi, bu qilgan ishing uchun mendan ko‘radiganingni ko‘rasan!
Tom bir pana yerga bekinib olib, nimchasining yoqasi ostiga qadab qo‘yilgan va ip taqilgan ikkita katta ignani ko‘zdan kechirdi. Ignaning biridan oq ip, ikkinchisidan esa qora ip o‘tkazilgan edi.
– Shu Sid bo‘lmasa, xolam ham payqamas edi. Ha shayton, u axir har xil ip bilan tikadi-da, goho oq ip bilan, goho qora ip bilan, uning qanday ip bilan tikkani esimda turadimi? Koshki u bir xil ip bilan tiksa!.. Har holda bu qilgan ishi uchun Sidning ta’zirini beraman-a!
Tom, ibrat bo‘ladigan odobli bola emas edi. Ammo kim ibratli bola ekanligini u yaxshi bilar va undaylarni ko‘ra olmas edi.
Oradan ikki daqiqa o‘tar-o‘tmas, u, o‘zining butun xafachiliklarini unutib yubordi. Bu xafachiliklar odatda katta kishilarni qiynaydigan xafachiliklarga qaraganda og‘ir bo‘lgani uchun emas, balki xuddi shu daqiqada uning boshiga katta qayg‘u tushib, xafachiliklarni siqib chiqargani uchundir. Katta kishilar biror narsa bilan qiziqsalar, ular ham shuningdek xafachiliklarni unutib yuboradilar.
Tomni hozirgi vaqtda ko‘rkam bir ish qiziqtira boshladi. U o‘ziga tanish bo‘lgan bir negrdan g‘alati qilib hushtak chalishni o‘rgandi, shu ish ustida bemalol mashq qilishni xohlar edi. Negr qush ovoziga o‘xshatib hushtak chalar va u juda g‘alati chiqar edi. Buning uchun tilni tanglayga tez-tez tegizib olish kerak edi.
U ko‘chada quvonib, shaxdam qadamlar bilan gurs-gurs yurib borar edi. Og‘zini to‘latib-to‘latib yoqimli, ohangdor hushtaklar chalar va qalbi minnatdorchilik bilan to‘la edi. U o‘zini, osmonda yangi sayyora kashf etgan astronom kabi his qilar, ammo uning quvonchi o‘ziga xos edi.
Yoz kunlarining kechki paytlari ancha uzoq bo‘ladi. Hali kun yorug‘ edi. Tom birdan hushtagini to‘xtatdi. Uning oldida o‘zidan kattaroq, begona bir bola turar edi. Kichkina, qashshoq shaharcha – Sankt-Peterburgda [2] paydo bo‘lgan har bir yoshdagi yangi odam Tomni qiziqtirar edi. Buning ustiga bola bayram bo‘lmasayam yaxshigina kiyingan! Mana shu ahvol kishini juda ham hayron qoldirardi-da! Uning boshida chiroylik qalpoqcha, ustidagi ko‘k movutdan tikilgan nimchasi ham shimiga o‘xshab qaddi-qomatiga juda kelishgan, butun tugmalari qadalgan, yap-yangi va ozoda edi. Oyoqlariga chiroylikkina kavush kiygan. Hattoki bo‘yniga och rang lentadan galstuk ham taqib olgan. Umuman shaharning olifta yigitlariga xos qiyofasi bilan Tomning g‘ashini keltirar edi. Tom bu ajoyib qiyofali bolaga qancha tikilib qarasa, u shuncha tumshug‘ini yuqoriroq ko‘tarar va
uning ustidagi kiyimlarini mensimagandek bo‘lardi, Tomga esa o‘zining kiyimlari avvalgisidan ham eskiroq ko‘rinar edi. Ikkalasi ham bir-birlariga churq etishmay turaverdilar. Biroq ularning biri bir qadam siljishi bilan, ikkinchisi ham uning yon tomoniga bir qadam qo‘zg‘alib qo‘yar edi. Shu zaylda ular, bir-birlarining ko‘zlariga tikilishib, yuzma-yuz turaverdilar. Nihoyat, Tom:
– Olishsam, seni urib tashlayman, – dedi.
– Qani, urib ko‘r-chi!
– Nima qilar eding, uraman!
– Urib bo‘psan!
– Uraman!
– Yo‘q, urolmaysan!
– Yo‘q, uraman!
– Yo‘q, urolmaysan!
Ular o‘rtasidan bir nafas g‘arazli jimjitlik hukm surdi. Nihoyat Tom:
– Sening oting nima? – deb so‘radi.
– Ishing nima?
– Shoshmay tur, men senga ko‘rsatib qo‘yaman!
– Kuching yetsa, nimaga qarab turibsan?
– Yana ikki og‘iz so‘z aytib ko‘r-chi, adabingni berib qo‘yaman.
– Ikki og‘iz so‘z! Ikki og‘iz so‘z! Ikki og‘iz so‘z! Ana aytdim! Xo‘sh?
– Ajab chaqqon ekansanmi! Agar men seni urishni xohlasam, qo‘limning bittasini orqamga bog‘lab qo‘yib, bitta qo‘lim bilanoq urib tashlar edim.
– Xo‘sh, nega endi urmaysan?
– Shunday qilib g‘ashimga tegaversang, albatta uraman-da!
– Eh-e-e! Sendaylarning ko‘pini ko‘rganmiz!
– Oliftagarchiliging bilan juda katta kishi bo‘lib ketdim, deb o‘ylaysanmi? Qalpog‘ingni qara-yu!
– Qani, kuching yetsa shu qalpog‘imni boshimdan urib tushir-chi? Keyin mendan ta’ziringni yeysan...
– Yolg‘on aytasan!
– O‘zing yolg‘onchisan!
– Po‘pisa qilishdan boshqani bilmaysan, o‘zing esa qo‘rqoqsan!
– Ha, yaxshi, jo‘na, jo‘nab qol!
– Hoy, menga qara: agar sen yana g‘ashimga tegsang, kallangni uzib tashlayman.
– Ohho, kallamni uzib bo‘psan!
– Albatta uzib tashlayman!
– Qani, uzib tashlay qol, nimani kutib turibsan? Do‘q qilasan-u, qo‘lingdan hech narsa kelmaydi, bundan chiqdi qo‘rqoq ekansan-da!
– Qo‘rqish xayolimda ham yo‘q!
– Yo‘q, qo‘rqoqsan!
– Yo‘q, qo‘rqmayman.
– Qo‘rqasan!
Yana jimjitlik hukm surdi. Bolalar bir-birlari atrofida aylanishib, yana bir-birlariga qaray boshladilar.
Nihoyat, bir-birlariga juda yaqinlashib, yelkama-yelka kelib turdilar.
– Yo‘qol bu yerdan! – dedi Tom.
– O‘zing yo‘qol!
– Men ketmayman.
– Men ham ketmayman!
Shunday qilib, ular yuzma-yuz turishdi; har birlarining oyoqlari orasidagi oraliq bir xil burchak tashkil qildi. Ular bir-birlariga g‘azab bilan tikilishib, kuchlari boricha olisha ketdilar. Lekin ikkovlari ham bir-birlarini yenga olmadilar. Ular shunchalik uzoq mushtlashdilarki, yuzlari o‘t kabi yonib, qip-qizarib ketdi. Garchi ularning har biri xezlanib tursa hamki, endi ular biroz hovurlaridan tushdilar, shu paytda Tom:
– Sen qo‘rqoq laycha kuchuksan. Qarab tur hali, akam kelsa chaqaman. U seni bitta jimjilog‘i bilan yerga yotqizib, sulaytirib qo‘ya qoladi, – dedi.
– Sening akangdan qo‘rqadigan yerim yo‘q! Mening ham akam bor, u sening akangdan ham kattaroq. Akangni hov anavi devorning naryog‘iga uloqtirib yubora oladi.
Haqiqatda esa har ikkovining ham akasi yo‘q edi.
– Yolg‘on aytasan!
– Sen yolg‘on deganing bilan yolg‘on bo‘laveradimi?
Tom oyog‘ining boshmaldog‘i bilan tuproq ustini chizib qo‘ydi-da:
– Seni shu chiziqdan o‘tkazmayman, agar o‘tsang, shunday do‘pposlaymanki, o‘rningdan turolmay qolasan, – dedi.
Begona bola shu paytning o‘zidayoq chiziqdan o‘tishga shoshildi va:
– Qani, qanday qilib meni do‘pposlar ekansan! – dedi.
– Yo‘qol! Ko‘p yopishaverma, deyman!
– Seni do‘pposlayman, deb maqtangan o‘zing-ku! Nega endi urmaysan?
– Urishim aniq. Urolmaydi deysanmi? Ikki sent bersang uraman-da!
Begona bola cho‘ntagidan ikkita chaqa olib, kulimsirab Tomga uzatdi.
Tom uning qo‘lidagi chaqalarni bir urib, yerga tushirib yubordi. Bir damda ikkala bola mushuk singari yerda ag‘anadilar. Ular bir-birlarining sochlaridan, nimcha va shimlaridan tortishar hamda chang-tuproqqa belanishib bir-birlarining burunlarini chimchilashar, tirnashar edilar. Nihoyat shu xil urush-to‘polon ichida o‘z dushmanining ustiga minib olib, uni do‘pposlayotgan Tomning gavdasi ko‘rindi, Tom:
– Qalay, endi bo‘ldimi?
Bola qanchalik chiransa ham, undan o‘zini ajrata olmas va ko‘proq kuchsizligidan achchig‘lanib, tovushining boricha baqirardi.
– Qalay, ta’ziringni yedingmi? Mana senga! Mana senga! – Tom mushtlashda davom etar edi. – Tavba qildim de, yaramas bola!
Nihoyat, begona bolaning bo‘g‘iq tovush bilan «qo‘yib yubor» degan ovozi eshitildi. Tom uni qo‘yib yuborar ekan:
– Bu senga saboq bo‘lsin, bundan keyin sinamaganga tega ko‘rma! – dedi.
Begona bola o‘rnidan turarkan, ustidagi changlarini qoqdi va ho‘ngrab, burnini tortib, o‘z yo‘liga qarab ketdi; u yo‘l-yo‘lakay dam-badam orqasiga burilib, boshini qimirlatib qo‘yar va Tomga qarab: «Bir kun qo‘limga tushib qolarsan», deb do‘q qilar edi. Tom esa uni masxara qilib kularkan, o‘zining g‘alabasidan xursand bo‘lib, uyiga qarab jo‘nadi.
Biroq u yo‘liga qayrilib ulgurmagan ham ediki, haligi begona bola bir tosh bilan uning yelkasiga tushirdi-da, o‘zi kiyikdek sakrab-sakrab qochib ketdi. Tom uning izidan tushib, uyigacha quvlab bordi va uning uyini ko‘rib oldi. U o‘z dushmanini qaytadan urishga chaqirib, eshigining og‘zida ancha vaqt qarab turdi, lekin dushmani derazadan aft-basharasini burishtirib masxara qildi va uning oldiga chiqishni istamadi. Nihoyat, dushmanining onasi chiqib, Tomni axloqsiz, yaramas bola deb qarg‘ab, tezlikda bu yerdan ketishini buyurdi. Tom ketmoqchi bo‘ldi, ammo ketish oldida uni poylab yurishini bildirdi.
U uyiga juda kech qaytib keldi; tovush chiqarmaslik uchun, sekingina derazaga chiqdi. Lekin deraza tagida uni xolasi poylab turgan ekan. Xolasi uning ust-boshlarini ko‘rar ekan, bayram kuni qamab qo‘yish to‘g‘risida qattiq qarorga keldi.
[2] Amerikaliklar o‘zlarining kichik shaharchalarini poytaxtlarning ulug‘ nomlari bilan atashni yaxshi ko‘rardilar. Ularda bir necha Parij, uch-to‘rtta Quddus, Istanbul bor va hokazo. Bu kitobda tasvir etilgan shaharchani ular o‘sha vaqtdagi Rusiya poytaxtining nomi bilan ataganlar.
[1] Kampir «Tavrot»ni muqaddas kitob deb biladi.
IKKINCHI BOB
USTA SUVOQCHI
Yakshanbaning ertasi ham kelib yetdi, yozgi tabiat esa – yangi, qaynoq hayot bilan bezandi. Hammaning qalbida ashula jaranglay boshladi. Hamma quvnoq, har kimda qanot paydo bo‘lgan.
Oq akatsiya daraxtlari gullarga burkangan, havoda atir hidi burqsiydi. Shahar chetidagi Kardif tog‘i ko‘m-ko‘k ko‘katlar bilan qoplangan.
Bu tog‘ xuddi shunday bir masofada ediki, go‘yo uzoqdan bir narsani va’da etgandek, mag‘rur va jilvagar, g‘alvasiz hamda xayolga cho‘mgan bir dunyo singari ko‘zga chalinar edi.
Tom bir chelak ohak bilan uzun dastalik bir cho‘tkani ko‘tarib ko‘chaga chiqdi. U devorga bir qarab qo‘yar ekan, o‘sha ondayoq tevarak-atrofni qorong‘ilik bosib, uning dilini chuqur xafachilik o‘rab oldi. O‘ttiz yard [3] keng devor, balandligi to‘qqiz fut! Shu damda hayot uning uchun ma’nosiz bir narsa, keraksiz bir yuk bo‘lib ko‘rindi. Og‘ir bir entikib, cho‘tkani chelakka botirib oldi-da, yuqorigi taxtaga uzunasiga bir surkadi, yana bir surkadi, yana bir. Shundan keyin to‘xtab qaradi: uning oqlagan devori, oqlanmagan kattakon, uzun devorga nisbatan juda ham oz edi. U xafa bo‘lib, gul tuvakka kelib o‘tirdi. Jim qo‘liga chelak ko‘targani holda sakrab-sakrab, «Buffalo qizlari» ashulasini aytib, darvozadan yugurib chiqib qoldi. Shahar qudug‘iga borib suv olib kelishni Tom har doim yomon ko‘radi. Biroq, hozir bu ishni jon-u dili bilan qilishga tayyor edi. U quduq yoniga suvga borgan vaqtlarini xotirlay boshladi. U yerga juda ko‘p kishilar yig‘ilishadi: negrlar, mulatlar [4], oqlar, o‘g‘il bolalar, qizlar o‘z navbatlarini kutib, dam olib o‘tiradilar, bir-birlari bilan urishib ketadilar, qo‘g‘irchoqlarini ayirboshlash to‘g‘risida savdolashadilar, to‘rg‘aydek chuldirashib ashulalar aytadilar. O‘z uyi bilan quduqning orasi yuz ellik qadam kelar-kelmas yer bo‘lsa hamki, Jim suvga borganida aqalli bir soatsiz qaytib kelmas, shunda ham uning orqasidan birov axtarib borishi lozim edi.
– Menga qara Jim, agar xo‘p desang, sen bu yerda birpas devorni oqlab tur, sening o‘rningga men suvga borib kelayin, nima deysan?
Jim boshini chayqab qo‘ydi.
– Yo‘q, Tom boyvachcha, oyim meni suvga yuborayotganida: «To‘g‘ri bor, hech kim bilan yo‘lda so‘zlashma», deb tayinlab qolgan. U menga «Тоm boyvachcha seni devor oqlagani chaqirar, men buni yaxshi bilaman, sen uning so‘ziga quloq solmay, o‘z ishingga bor», deb qayta-qayta tayinlagan. U yana: «Tomning devor oqlayotganini o‘zim borib ko‘rib kelaman» ham dedi.
– Bo‘lmag‘ur gap! Qo‘yaver, u har doim ham shunday, og‘ziga kelganini so‘zlay beradi. Chelakni menga ber, men bir zumdayoq borib kelaman, u bilmay ham qoladi.
– Qo‘ysang-chi, men undan qo‘rqaman, juda ham qo‘rqaman, bilib qolgudek bo‘lsa, kallamni uzib tashlaydi, xudo ursin, uzib tashlaydi!
– Kim? O‘shami? U hech vaqt hech kimga qo‘lini ham tegiza olmaydi, uning qo‘lidagi angishvonasi bilan boshingga urishini aytmaysanmi? Shu ham kaltak yeyish bo‘ldimi, bunga kim e’tibor qilardi? To‘g‘ri, u og‘ziga kelgan vahimali so‘zlarni so‘zlab qo‘rqitaverdi, lekin uning goho yig‘lashini nazarga olmaganda, aytgan so‘zlari kishini sira ham
achintirmaydi-ku! Jim, men senga marmar soqqa beraman. Senga o‘zimning oq bo‘r soqqamni ham beraman.
Jim ikkilana boshladi.
– Oq soqqamni deyapman, Jim bilasanmi, juda yaxshi oq soqqam bor-ku, o‘shani beraman!
– Bu aytganing to‘g‘ri, Tom boyvachcha, u o‘zi yaxshi narsa-ya, lekin shunday bo‘lsa ham, men oyimdan juda qo‘rqaman.
Jim uning shunday vasvasalari ta’siriga berilib, chelagini yerga qo‘ymoqchi va qo‘liga bo‘r soqqani olmoqchi bo‘lgan ham ediki, biroq shu ondayoq chelagini qo‘liga mahkam ushlab, shaldiratib, yugurganicha chopib ketdi. Shu orada Tom g‘ayrat bilan devorni oqlashga kirishdi, Polli xola bo‘lsa tuflisini qo‘liga ushlab, tantana bilan urush maydonidan o‘tib borar edi.
Tomning g‘ayrati uzoqqa bormadi. U bu kunni qanday xursandchilik bilan o‘tkazmoqchi bo‘lganini esiga tushirib, yana xafa bo‘ldi. Bugun bolalarning hammasi ko‘chalarda o‘ynab yuradilar. Ular albatta qiziq-qiziq o‘yinlar o‘ylab qo‘yganlar, ular hadeb Tomning shunchalik og‘ir mehnat ostida qolganidan kuladilar. Bu fikrning o‘ziyoq uni xuddi olovdek yondirib, tutoqtirib yubordi. U bor matohini chiqarib, ko‘zdan kechira boshladi. Ular singan qo‘g‘irchoqlar, marmar toshdan ishlangan soqqalar, xullas, shunga o‘xshagan arzimagan narsalar ediki, bularning hammasini yig‘ishtirib kelganda, yarim soat ozodlikka ham yetmas edi. U arzimagan narsalarning hammasini cho‘ntagiga joylab oldi-da, o‘rtoqlarini aldash fikridan qaytdi. Shunday og‘ir va umidsiz daqiqada birdan uning qalbida bir ilhom qaynab toshdi, miyasiga juda yaxshi, yorqin bir fikr keldi. U cho‘tkasini qo‘liga olib, tinchgina ishga tushdi. Uzoqdan Ben Rodjers ko‘rindi. Uning masxara qilib kulishidan Tom hammadan ham ortiqroq qo‘rqar edi. Ben to‘g‘ri yurib kelmay, dam irg‘ishlab, dam sakrab kelar, uning bunday harakati – ko‘nglining shodligi va shu kuni o‘zi uchun ancha xursandchilikning alomati edi. U olma yeb kelar hamda vaqti-vaq-
ti bilan uzun, ohangdor hushtak chalib, bu hushtak orasida past ovoz bilan «din-don-don, din-don-don» deb qo‘yar, bu bilan u paroxod tovushini anglatmoqchi bo‘lar edi. U yaqinlashar ekan, qadamlarini sekinlatib, ko‘chaning o‘rtasida to‘xtadi-da, juda sekinlik va ehtiyotlik bilan burila boshladi; u mazkur harakatini butun kuchi bilan qilganligi sezilib turar, chunki u o‘zini suv ichida to‘qqiz fut chuqurlikka botib turgan «Ulug‘ Missuri» kemasiga o‘xshatmoqchi bo‘lar edi. U o‘zini, ayni zamonda ham kema, ham undagi kapitan, ham signal berib turuvchi matrosdek his qilar, o‘z palubasida turib, o‘ziga o‘zi buyruq berar va uni bajarar edi.
– Mashina to‘xtatilsin, ser! Din-dilini, din-dilin-din!
U sekin-asta yo‘lning o‘rtasidan chiqib, chetga yaqinlashib kelar edi.
– Orqaga! Dilin-dilin-din!
U go‘yo boshlig‘i oldida turgandek, qaddini rostlab, qo‘llarini yoniga mahkam bosib turdi.
– Orqaga tisarib yurgiz! Chapga bur! Chish-chish-chish!
Uning o‘ng qo‘li katta-katta doiralar chizib ko‘rsatar, chunki u, go‘yo aylanasi qirq fut keladigan g‘ildirakdek bo‘lib ko‘rinardi.
– Chap yonboshi bilan yurgiz! O‘ngga bur! Dilin-din-din! Chish-chish-chish!
Endi u chap qo‘li bilan doiralar chizdi.
– To‘xta, o‘ngga bur! Dilin-din-din! To‘xta, chapga bur! Sekinroq hayda! To‘g‘riga, o‘nga yurgiz! Arqonni tashla! To‘xta! Tez bo‘l! Din-dilin-din! Hoy qirg‘oqqa qarab yurgiz! Chau! Chau! Chau! Nega to‘xtab turibsan? Arqonni tort! Arqonning halqasini mana shu qoziqqa il! Arqonni to-o-rt! Qo‘yib yubor! Mashina to‘xtadi, ser! Dilin-din-din!
– Sht! Sht! Sht! – U go‘yo bu bilan jo‘mraklardan chiqib kelayotgan sovugan bug‘ning chirtillashiga taqlid qilar edi.
Tom paroxodga hech bir e’tibor bermay devorni oqlashda davom etdi. Ben hayron bo‘lib unga biroz tikilib qarab turdi-da keyin:
– Ha, ha, tuzoqqa tushding-ku, – deb qo‘ydi.
Uning bu so‘ziga javob bo‘lmadi. Tom, go‘yo chinakam rassomlardek, o‘zining so‘nggi marta surtgan ohagi rangidan zavqlanib turdi; keyin qo‘lidagi cho‘tkasini sekingina yana bir yurgizib chiqqandan so‘ng, biroz orqaga chekinib, o‘zining qilgan ishiga tikilib qarab qo‘ydi. Ben o‘z kemasini yaqinroq olib kelib, uning bilan yonma-yon turdi. Uning qo‘lidagi olmasini ko‘rib Tomning og‘zidan so‘lakayi oqa boshlagan bo‘lsa hamki, u zo‘r berib ishlay berdi.
Nihoyat, Ben so‘z ochib:
– Do‘stim, kampir seni ishga solib qo‘ydimi? Iloj yo‘q, ishlash kerak, – dedi.
– Ey, sen Benmisan? Men sening kelganingni payqamay qolibman.
– Menga qara, hoy, men cho‘milishga ketayotirman! Sening ham cho‘milging kelayotgandir-a? Lekin sen bu yerda ishlashing kerak, shunday emasmi? Albatta shunday-da!
Tom unga qaradi-da:
– Sen ish deb nimani aytyapsan? – dedi.
– Axir, bu ish emasmi?
Tom qaytadan oqlash ishiga tutinar ekan, beparvolik bilan:
– Balki shundaydir, balki bunday emasdir, har holda bu ish, Tom Soyerning ko‘nglidagidek ish, – dedi.
– Qo‘ysangchi behuda gapni, har holda sen shu qilayotgan ishingni yoqtiraman deb ayta olmaysan-ku?
Tomning qo‘lidagi cho‘tka devor yuzida to‘xtovsiz yurib turar edi.
– Yoqtirmaysan deysanmi? Nega yoqtirmayin, bolalarga bunday devor oqlash ishi har kun nasib bo‘lavermaydi-ku!
Ish boshqacha tus oldi. Ben olma yeyishdan to‘xtadi. Tom qo‘lidagi cho‘tkasini yengillik bilan yurgizar va dam-badam orqaga tislanib borib, maroq bilan qilgan ishini kuzatar, chala yerlarini topgandek cho‘tkani yana u yer, bu yerga tegizib qo‘yar va o‘zining qilgan ishini yana qayta-qayta ko‘zdan o‘tkazar edi. Ben esa uning har bir harakatini kuzatar, borgan sari uning qiliqlariga berilib, ko‘zini uzmay qiziqib qarab turar edi.
Nihoyat u Tomga:
– Menga qara, Tom cho‘tkangni ber, men ham biroz oqlab ko‘ray! – dedi.
Tom biroz o‘ylanib turgandan keyin, go‘yo rozi bo‘lgandek bo‘ldi, biroq keyin o‘zining bu fikridan qaytib:
– Yo‘q, yo‘q, Ben, bu ish qo‘lingdan kelmaydi, deb o‘ylayman. O‘zing bilasan-ku, mening Polli xolam aytganini qildiradigan xotin. Bu devor ko‘cha tomonga qaraydi, hovli ichida bo‘lganida ham boshqa gap edi. Bu ko‘cha tomon, shuning uchun buni juda hafsala bilan oqlash kerak. Mening fikrimcha, bir ming, hatto ikki ming bolaning ichidan ham buni tuzukkina qilib oqlay oladigan topilmas, deb o‘ylayman.
– Qo‘ysang-chi? Nahotki shuni hech kim qilolmasa! Qani, menga ber-chi, ozgina urinib ko‘ray. Agar men sening o‘rningda bo‘lsam, darrov berar edim. Nima deding, Tom?
– Ben, men senga jonim bilan berar edim-u, Polli xolam bor-da... Ana, Jim ham shu ishni qilmoqchi bo‘lgan edi, xolam unga ruxsat bermadi. Sid ham so‘radi, unga ham yo‘l qo‘ymadi. Endi shu ishni birovning qo‘liga ishonib topshirib qo‘yish mening uchun qanday qiyin, o‘zing tushanasan-ku! Sen bu ishni qilsang-da, biror yerini yomon qilib qo‘ysang...
– Bekor gap! Men sendek ishlashga tirishaman. Kel, beraqol endi, bir ishlab ko‘ray-chi! Menga qara, agar xo‘p desang, senga olmaning bir bo‘lagini beraman.
– Ha, xo‘p kel! Yo‘q, yo‘q. Ben, qo‘y, shu gapni aytma, men juda qo‘rqaman...
– Men senga hamma olmamni beraman. Qo‘limda qolgan olmamning hammasini...
Tom istar-istamas, lekin ichidan sevinib, qo‘lidagi cho‘tkani unga berdi. Avval «Ulug‘ Missuri» paroxodi bo‘lgan bola quyoshda kuyib, terlab, mehnat qilib turar ekan, Tom soyadagi gul tuvak ustida oyoqlarini o‘ynatib, olmani kavshab, tomosha qilar, bundan boshqa landavurlarni qo‘lga tushirish uchun tuzoq qo‘yib o‘tirar edi. Bunday qurbonlar esa juda ko‘p edi: bolalar devor yoniga kelib turishar, ular biroz tomosha qilib ketmoqchi bo‘lib kelganlari holda, shu yerda turib qolib, devor oqlashga kirishar edilar. Ben devor oqlay berib juda charchagan vaqtda, Tom ishning ikkinchi navbatini Billi Fisher degan bolaga bir qog‘oz varaqqa sotdi. Fisher charchagandan keyin, uning o‘rniga Jonni Miller kelib, buning uchun bir o‘lik kalamush va uning dumidan bog‘lab osiltirib yurish uchun bir ip ham berdi. Shu tartibda har bir soatda bu ishning havaskorlari o‘z-o‘zidan kelib, almashinib turdilar. Kun tush payti bo‘lganida, ertalab hech narsasi yo‘q bechora Tom, turli zebi-ziynat narsalarga ega bo‘lib, boyib ketdi. Yuqorida aytilgan boyliklardan tashqari unda endi: o‘n ikkita marmar soqqa, bir hushtak, ko‘zga tutib qarash uchun ko‘k shishaning sinig‘i, g‘altakdan ishlangan zambarak, hech bir qulfni ocha olmaydigan bitta kalit, bir parcha bo‘r, bir grafin qopqog‘i, qalayi soldatcha, ikkita itbaliq, oltita shaqildoq, bir ko‘zi yo‘q mushuk bola, eshikning mis dastasi, bir itning bo‘yinbog‘i, – faqat itning o‘zi yo‘q edi, shuningdek, bir pichoq dastasi, to‘rtta apelsin po‘stlog‘i va eski deraza romi bor edi. U ko‘pchilik o‘rtasida hech bir ish qilmasdan, vaqtini juda xursandchilik bilan o‘tkazdi, devor esa ohak bilan ustma-ust uch karra oqlandi! Agar uning ohagi yetadigan bo‘lsa, u shahardagi hamma bolalarning barcha narsalarini shilib olishi aniq edi.
Tom o‘z-o‘ziga: «Bu hayot deganlarini u qadar ma’nosiz va arzimaydigan narsa deb bo‘lmaydi», derdi. Odamlarning hulqi va atvoriga qarab buyuk qonuniyatni ochganini o‘zi ham bilmay qoldi: masalan, biror odam yoki biror bola biror narsaning egasi bo‘lmoqni orzu qilsa, u odam bu narsaga mumkin qadar qiyinlik bilan erishsin.
[4] Mulatlar – negrlar bilan oqlardan tug‘ilgan odamlar.
[3] Yard – inglizcha so‘z bo‘lib, uzunlik o‘lchovi demakdir; u 0,91 metrga baravar.
UCHINCHI BOB
URUSH VA SEVGI BILAN
MASHG‘UL BO‘LISH
Tom Polli xolaning oldiga kelganida, xolasi ham yotoqxona, ham ovqatxona, ham ishxona bo‘lib xizmat etadigan orqa tomondagi bejirim bo‘lmaning lang ochiq derazasi yonida o‘tirar edi.
Barakali yoz havosi uyda hukm surgan jimjitlik, gullarning xushbo‘y hidlari, asalarilarning allalovchi g‘o‘ng‘irlashlari Polli xolaga o‘z ta’sirini o‘tkazar edi: u to‘qib o‘tirgan ishi ustidan mudrab o‘tirar, birdan-bir sherigi bo‘lgan mushuk ham uning tizzasida pinakka ketgan edi. Uning ehtiyotdan peshonasiga ko‘tarib qo‘ygan ko‘zoynagi ustiga oq sochlari tushib turar edi. Tomning allaqachon qochib ketganiga u albatta ishongan va Tomning qachon qo‘lga tushishini bilgisi kelardi. Birdaniga Tomning ovozi eshitilib qoldi:
– Men endi o‘ynagani borsam maylimi?
– Nima uchun? Darrov-a? Xo‘sh, qancha joyni oqartirding?
– Hammasi bo‘ldi, xola.
– Tom! Aldama! Men yolg‘onni yomon ko‘raman!
– Yolg‘on so‘zlayotganim yo‘q, xola, buyurgan ishingizning hammasi tamom bo‘ldi.
Polli xola ishonmadi.
U borib, o‘z ko‘zi bilan ko‘rib kelish uchun ketdi; u Tom aytgan so‘zning loaqal yigirma foizi rost chiqsa ham juda xursand bo‘lur edi. U borib ko‘rarkan, devorning hammasi boshdan-oyoq juda yaxshilab – qalin qilib oqlanganiga, hatto devorning ostidagi yerga ham ko‘ndalangiga oq tasma tushirilganiga juda hayron qoldi.
– Obbo, azamatey, men hecham bunday bo‘lar, deb o‘ylamagan edim... Tom, men senga insof bilan aytishim kerak, agar sen sidqidildan ishlasang, har qanday ishni ham eplay olar ekansan. – Shu yerda u maqtovning hovrini biroz pasaytirmoqchi bo‘ldi va ilova qildi: – Lekin bu g‘ayratingni kamdan-kam ko‘rsatasan. Buni aytib o‘tish kerak. Bor, o‘yna, faqat shuni bilgin, uyga kech qolmay, vaqtida yetib kel, bo‘lmasa men seni...
Polli xola uning g‘ayratidan shunday shodlangan ediki, uni qaznoqqa olib kirib, halollik bilan ishlashning o‘z lazzati bo‘lishi haqida uzoq so‘zlab, unga eng yaxshi olmadan bittasini tanlab berdi. Tom esa shu orada xolasiga ko‘rsatmay, shirin nondan bittasini
o‘g‘irlab oldi.
U yugurganicha tashqariga chiqqan edi, Sidni ko‘rib qoldi. Sid endigina zinadan chiqib bormoqda edi. Bu zina binoning tashqarisida bo‘lib, yuqori qavatning orqa tomonidagi uylarga olib chiqardi. Tomning qo‘lida otishga chog‘langan bir qancha kesak bo‘lib, darhol ularni ota boshladi. Bu kesaklar Sidning ustiga do‘ldek yog‘ildi. Polli xola kelib ajratib olguncha, Tomning kesagi Sidga kelib tegdi, Tom esa devordan oshib, qochib qoldi. Hovlidan chiqadigan kichkina eshik ham bor edi, lekin unga tezda yetib olishga Tomning fursati bo‘lmadi. Endi u Sidni urib, bir vaqtlar Polli xolaga yoqasidagi qora ipni ko‘rsatib chaqqani uchun qasdini olganidan yuragi quvonch bilan to‘ldi.
Tom butun binoni aylanib o‘tib, bir iflos yo‘lga chiqib oldi. Bu yo‘l Polli xolaning molxonasi orqasida edi. Endi u tamom xotirjamlik bilan borar, chunki bu yerda uni yana tutib olish xavfi yo‘q edi. Shuning uchun u shahar bozoriga, ya’ni o‘z o‘rtoqlari bilan ilgaridan maslahatlashib qo‘ygan yerga qarab jo‘nadi; bu joyda hozir mushtlashish uchun bolalarning jangovar ikki otryadi to‘plangan edi. Bu armiyalardan biriga Tom, ikkinchisiga esa uning qadrdon do‘sti Jo Garper degan bola qo‘mondonlik qilardi. Bu ikkala ulug‘ harbiy boshliq bir-birlari bilan shaxsan olishmaguncha, bir-birovlariga yo‘l bermas edilar, ko‘pincha, mayda askarlar olishar, komandirlar esa ikki tepaning ustida o‘z yordamchilari orqali buyruqlar berib turar edilar. Ancha uzoq va og‘ir olishuvlardan keyin Tomning askari yengib chiqdi.
So‘ngra ikkala qo‘shin ham o‘z askarlari orasidan «O‘lgan»larni sanab chiqdilar, asirlarni ayirboshladilar, kelgusi ixtiloflar to‘g‘risida yangi bitimga keldilar va keyingi, qat’iy jang kunini belgiladilar. Keyin jangchilar saflarga tizilishib, tantanali «marsh» bilan jang maydonidan chiqib ketdilar. Tom uyga yolg‘iz o‘zi ketdi.
Jeff Techer yashab turgan uyning yonidan o‘tib borar ekan, Tom shu yerdagi bog‘ ichida notanish bir qizga ko‘zi tushdi. Bu qiz – oltindek sap-sariq sochlarini ikki o‘rim qilib, orqasiga tashlagan, ko‘k ko‘zli, yozlik oq nafis ko‘ylak va guldor ishton kiygan chiroylik bir qizaloq edi.
Hozirgina shuhrat qozongan qahramon uning qarshisida jangsiz yengildi. Emmi Lorensin degan qiz uning qalbida hatto iz ham qoldirmasdan shu soatdayoq yodidan ko‘tarildi. U esa Emmi Lorensin haddan tashqari sevaman, hurmat qilaman, deb faraz qilar edi! Bu yerda haddan tashqari aldanishdan boshqa narsa yo‘q ekan. Bir necha oy urinib, Tom uning sevgisiga muvaffaq bo‘ldi. Qiz bundan faqat bir hafta burungina unga muhabbat qo‘yganiga iqror bo‘ldi. Shu qisqagina muddat – yetti kun ichida u o‘zini mag‘rurlik bilan dunyoda eng baxtli bola, deb hisoblab yurdi, mana endi ular bir lahza tasodifiy mehmondek uning xotiridan ko‘tarildi.
Tom sekin-asta, sezdirmasdan bu qizga mahliyo bo‘lib tikilib qaray boshladi. Bir vaqt uning ham o‘ziga ko‘zi tushganini payqab qoldi. Shunda Tom, go‘yo bu qizni ko‘rmagandek bo‘lib va o‘z ko‘nglida bu qizga o‘z «epchilligi»ni ko‘rsatish niyatida har xil o‘xshovsiz qiliq va harakatlar qila boshladi. Odatda, bolalar birovga yoqmoqchi bo‘lganlarida shunday harakatlar qiladilar. Shunday ajoyib fokuslarni birmuncha vaqt davom ettirgandan keyin, Tom o‘zining qandaydir xavfli gimnastika harakatlari orasida qiz tomonga ko‘z tashlab uning burilib ketayotganini ko‘rdi.
Tom bundan xafa bo‘lib, devor yoniga yaqinlashib keldi; u qizning biroz bo‘lsa ham shu yerda, bog‘da yurishini istar edi. Qiz chindan ham ostona oldida biroz to‘xtab turdi-da, keyin eshikka tomon yo‘naldi. Qiz, oyog‘ini eshik ostonasiga qo‘yar ekan, Tom og‘ir bir xo‘rsinib qo‘ydi, biroq birdan uning yuzini yana shodlik qopladi. Qiz eshik orqasiga o‘zini olmasdan burun, u yoq bu yoqqa alanglab qaradi-da, qo‘lidagi gulni devordan oshirib unga tashladi. Tom yugurganicha borib, gul yotgan yerdan ikki qadam berida to‘xtadi va qo‘lini ko‘zlari ustiga tutib, biror qiziq narsa ko‘rgandek, ko‘cha tomonga tikilib qaray boshladi. Keyin u yerdan bir cho‘pni olib, burni ustiga qo‘ydi va uni tushirmaslik uchun boshini orqasiga tashlab, gavdasini u yoq bu yoqqa tebratdi-da, sekin-asta gulga yaqin bora boshladi. U shu tariqa yurib borarkan, gulga yondashib, uni oyog‘i bilan bosib oldi va gulni sekingina oyoq panjalari orasiga qisib, bir oyoqlab sakray-sakray, qimmatli hadyasini oldi va burchakdan burilib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Uning ko‘zdan yo‘qolishi uzoq davom etmadi; u burchak orqasiga o‘tib, nimchasining tugmalarini yechib, gulni ko‘kragiga, ya’ni yuragiga, balki qorniga yaqinroq yerga (chunki u, anatomiya bilimidan xabarsiz edi) yashirish uchun qancha vaqt kerak bo‘lsa, shuncha vaqt ko‘rinmay turdi.
Keyin u yana qaytib kelib, o‘sha kuni kechgacha har xil nayrangbozliklar ko‘rsatib yurdi. Garchi Tom: «Qiz biror derazadan bekinib qarab turgandir», degan umid bilan o‘zini ovitib, har xil o‘yinlar ko‘rsatsa hamki, qiz qaytib ko‘rinmadi. Nihoyat, Tom bechora tamom umidsizlanib, boshi har xil shirin xayollar va orzular bilan to‘lgani holda noiloj uyiga qaytib keldi.
Kechki ovqat ustida u butunlay xayolga cho‘mib, shunday hayajonli bir holatda o‘tirdiki, xolasi uning ahvolini ko‘rib: «Bu bolaga nima bo‘ldi ekan?» deb hayron qoldi. Sidga kesak otgani uchun uni juda qattiq koyidi, biroq u bundan sira xafa bo‘lmagandek ko‘rinar edi. U xolasining ko‘zi oldida bir bo‘lak qandni sekingina ilib olmoqchi bo‘lgan edi, xolasi uning qo‘liga bir urdi. Tom, xafa bo‘lmadi, faqat:
– Xola, Sid ham qandingizdan oldi-ku, uni nega urmaysiz? – deb qo‘ydi.
– Sid senga o‘xshab, hadeb boshqalarni qiynay- vermaydi. Agar men bo‘lmasam, sen qantdonning ichidan qo‘lingni olmas eding.
Xolasi oshxonaga qarab ketdi, Sid esa o‘zining jazolanmaganidan xursand bo‘lib, shu zamon Tomning g‘ashiga tegdi-da, qo‘lini qanddonga cho‘zdi. Tom uchun bu chidab bo‘lmas bir hol edi! Biroq, shu vaqt Sidning qo‘lidagi qanddon yerga tushib chil-chil bo‘ldi. Tom shunday suyunib ketdiki, shodligidan biror so‘z ham aytolmay, jim bo‘lib qoldi. U xolasi kirib kelguncha, hatto xolasi kirib kelgandan keyin: «Buni kim qildi», deb so‘ragunicha ham indamay qarab o‘tirmoqchi va xolasi ko‘rgandan keyingina aytmoqchi bo‘ldi. U endi odobli, «erka bola»ning kaltak yeyishini avvaldan sezib, shodlanib o‘tirar edi. Kampir qaytib kirdi-da, singan qanddonning tepasiga kelib, ko‘zoynaklari ustidan g‘azab bilan qaradi va qo‘llarini yozganicha hayron bo‘lib qotib qoldi. Tom ichida: «Ana endi ish boshlandi-ku!» deb turar edi. Biroq oradan bir nafas o‘tmay, Tomning o‘zi yerga ag‘darilib, kaltak ostida qoldi. Xolasi uni yana qayta-qayta urmoqchi bo‘lib turar edi, Tom yig‘i aralash:
– To‘xtang! To‘xtang, xola! Siz meni nima uchun urayotirsiz? Qanddonni sindirgan men emas, Sid-ku! – dedi.
Polli xola hayron bo‘lib, qarab qoldi. Tom endi achinar, rahmi kelar, deb o‘ylagan edi. Biroq xolasi o‘zini tutib oldi-da, faqat:
– Ha, ha. Shundaymi? Har holda bu kaltak senga o‘rinsiz tegmagandir, deb o‘ylayman. Men yo‘q
vaqtimda sen ham anchagina sho‘xlik qilgandirsan, – dedi.
U vijdonan azoblana boshladi. U bolaga uch-to‘rt og‘iz bo‘lsa ham yaxshi so‘zlar aytib, uni yupatib ko‘nglini olmoqni juda istar edi, lekin qo‘rqardi, basharti erkalatsa, xola o‘zini gunohkordek hisoblar, bu esa tartib-intizomga xilof bo‘lar edi. Shu sababli kampir churq etmay, o‘zining odatdagi ishlari bilan shug‘ullanaverdi. Tom burchakka borib o‘tirib oldi, u go‘yo o‘z yarasiga malham qo‘yar edi. U xolasining chin yurakdan afsusda ekanini bilar va shu xayol uning ko‘nglini ozgina bo‘lsa ham shodlantirgandek bo‘lar edi. Tom sirini boy bermaslikka, murosasozlikka tomon bir qadam ham qo‘ymaslikka va xolasining ko‘nglidagi o‘kinchini bilmagandek bo‘lishga tirishar edi. Xolasining unga o‘qtin-o‘qtin, yoshlangan qayg‘uli ko‘z bilan qarashini bilar, lekin buni sezishni istamas edi. U o‘z xayolida qattiq kasal bo‘lib, o‘lim oldida yotgandek, xolasi kelib undan bir og‘iz bo‘lsa ham kechirim so‘rashini kutgandek, o‘zi esa bunga e’tibor qilmay, yuzini devor tomonga o‘girib olib, jon bergandek bo‘lar edi. Shunday bo‘lsa, xolasi qanday ahvolda qolar edi? U yana o‘zicha xayol surar: go‘yo u suvga cho‘kkan, uning o‘ligini suvdan topib olganlar, jingalak sochlari butunlay ho‘l, ma’sum qo‘llari ko‘ksiga qovushtirilgan holda, yuragi abadiy urmay qo‘ygan. Shunda xolasi uning o‘ligi ustiga tashlanib, ko‘z yoshlarini duv-duv to‘kib yig‘lar va xudodan o‘z bolasini qaytarib berishni so‘rar, agar qaytarib bersa, uni hech vaqt xafa qilmaslikka so‘z berar edi. Lekin u rangi o‘chgan, tanasi muzlagan holda, tiriklik belgisini bildirmasdan, xuddi g‘am-g‘ussalardan abadiy qutulgan ma’sum bola singari qimirlamay yotmoqchi bo‘lar edi. Bu manzaradan uning yuragi shunchalik siqildi va ta’sirlandiki, ko‘zlari jiq yoshga to‘lib va sekin-asta sizib, burnining uchidan tomib tushib turdi. O‘z xafachiligini qadrlash uning uchun shunchalik lazzatli ediki, u o‘z yonida bo‘layotgan shodlik va kulgilarga chidab turolmas edi. Shuning uchun ham u Meri degan qizning yosh qarindoshi eshikdan o‘ynab-sakrab, ashula aytib kirgan vaqtda, xafachilikdan qovoqlari soliq holda hovlidan chiqib ketdi. U o‘rtoqlaridan uzoqda, yuragidek g‘am va anduhlarga to‘la kimsasiz yerlarda tentirab yurdi.
Xariga o‘xshagan sol uni qiziqtirdi; u solning eng chekkasiga o‘tirib olib, daryo yuzini tomosha qilib bordi. Shu bilan birga hech bir sezmasdan va hech qanday o‘ng‘aysizlikka uchramasdan bir lahzada g‘arq bo‘lib ketishni orzu qilar edi. So‘ngra u gulini esladi. Nimchasining ichidan uni oldi, – gul so‘ligan va ezilgan edi, – bu hol uning qayg‘usini yana ham kuchaytirdi. U o‘z-o‘ziga: «Agar u qiz ichimdagi qayg‘ularimni bilsa, meni ayarmidi, yig‘larmidi va bo‘ynimga osilib, meni yupatarmidi? Yoki hozir takabbur odamlar menga qayrilib qaramaganlaridek, u ham qayrilib qaramasmidi?» degan so‘roqlarni bera boshladi. Shu haqda fikr uni shunday bir yengilgina g‘am bilan o‘rab oldiki, u tarqalib ketgunicha har maqomga solib ko‘rdi. Nihoyat, o‘rnidan turdi va og‘ir bir nafas olib, qorong‘i ko‘chaga yo‘l oldi. Soat to‘qqiz yarim yoki o‘nlarda u odamlar juda kam qatnaydigan bir ko‘chaga kirib keldi; bu ko‘chada uning sevgani – begona qiz turardi, u bir nafas to‘xtadi-da, atrofga quloq sola boshladi – churq etgan ovoz eshitilsa-chi! Ikkinchi qavatdagi uyning derazasidan miltillab yonib turgan shamning shu’lasi pardaga tushib turardi... Qiz shu bo‘lmada emasmikin? U xarilardan oshib o‘tib, chakalakzor orqali yurib sekin-asta naq deraza tagiga borib to‘xtadi. Uzoq vaqt mehr bilan derazaga qarab turdi, keyin so‘ligan gullarini qo‘llari bilan ko‘kragiga bosgani holda, shu yerda chalqanchasiga yotib oldi. Mana shu ahvolda u ochiq havoda o‘lib ketishni, bevafo dunyodan ko‘z yumishni istar edi; hech kimning jon berish oldidan chiqqan peshona terini artmaydi, so‘nggi nafasini olayotgan chog‘larda hech kim uning oldiga bosh egmaydi. Ertaga, ko‘ngilli tong paytida qiz uyg‘onib, mazkur derazadan qaragan vaqtida, uni shu ahvolda ko‘radi, – nahotki shu choqda uning jasadiga bir dona ham ko‘z yoshini tomizmasa, o‘ndan bir guli endigina ochilgan yosh bolaning juda bevaqt o‘lganini ko‘rganida, nahotki qalbidan aqalli biron marta og‘ir xo‘rsinish chiqmasa?
Birdan deraza ochildi. Qandaydir xizmatchi xotinning ko‘targan shovqini qorong‘i kechaning sukunatini buzdi va bir paqir suv bolaning ustiga ag‘darildi. Hayron bo‘lgan qahramon, yotgan joyidan irg‘ib turib, ust-boshini silkishga kirishdi. Shu vaqt havodan bir narsaning uchib o‘tayotgani sezildi, qulog‘iga birovlarning so‘kishayotgan ovozi va oynaning jaranglab singani eshitildi-da, ko‘ziga panjara ustida bilinar-bilinmas bir narsaning qorasi ko‘rinib, shu onda ko‘zdan yo‘qoldi.
Oradan bir necha vaqt o‘tgandan keyin Tom, ho‘l bo‘lgan kiyimlarini yechib, sham yorug‘ida ko‘zdan kechira boshladi. Sid uyg‘onib qoldi. Sid balki Tom oldida o‘z aybini yopib ketmoqchi bo‘lgandir, ammo u o‘zining bu fikrini tezlik bilan o‘zgartib, jimgina uxlagan bo‘lib yota berdi, chunki Tomning ko‘zlarida yaxshilik alomatlari ko‘rinmas edi. Tom kechki ibodatini ham qilib o‘tirmasdan, uxlamoq uchun o‘rniga borib yotdi. Sid esa buni fahmlab, ko‘ngliga tugib qo‘ydi.
TO‘RTINCHI BOB
YAKSHANBA KUNGI MAKTABDA «CHIRANISH»
G‘ala-g‘ovursiz, tinchgina shaharcha ustidan ko‘tarilgan quyosh o‘zining yorqin nurlari bilan shaharchani go‘yo yupatib turgandek bo‘lar edi. Nonushtadan keyin Polli xola ko‘ngliga mustahkam joylab olgan Tavrot oyatlariga asoslangan duolarini o‘qidi. Sinay cho‘qqisiga o‘xshagan mehrobdan turib, u Muso payg‘ambar hayotidan dahshatli bir bobni o‘qidi.
So‘ngra Tom belini mahkam bog‘lab olib, miyasini Tavrot oyatlari bilan to‘ldira boshladi. Sid esa darsini allaqachon tayyorlab qo‘ygan. Tom Tavrotning besh oyatini o‘z xotirasida saqlab qolish uchun butun kuchini sarf qildi. U jo‘rttaga oson oyatlarni tanlab olar edi, chunki butun Tavrot ichida bo‘lgan suralarning eng qisqalari shular edi.
Yarim soatdan keyin Tom o‘z saboqlaridan uncha-munchasinigina zo‘rg‘a eslab oldi, chunki shu vaqt ichida uning fikr-u yodi turli xayol bilan, qo‘llari esa boshqa ish bilan band edi. Meri Tomning qo‘lidan kitobni olib, darslarini so‘ray boshladi, Tom esa o‘z yo‘lini go‘yo tuman orasidan paypaslab topib olmoqchi bo‘lar edi.
Meri tomonidan berilgan savollarga javob berishda qiynalgan Tom, nima deyishni bilmasdan, Meridan o‘pkalay va Merini koyiy boshladi.
– Shularni o‘zing aytib beraqolsang nima bo‘lardi, insofing bormi?
– Oh, Tom bechora, kallavaram, men sening jahlingni chiqarmoqchi emasman, yaxshisi, borib diqqat bilan o‘qib darsingni bilib olishing lozim. Chidamli bo‘l, Tom, shunda ishing o‘nglanib qolsa zora, agar sen darsingni yaxshi bilib olsang, men senga g‘alati narsalarni sovg‘a qilaman. Bor, aqlli bola bo‘l, saboqlaringni takrorla!
– Xo‘p... Nima sovg‘a qilmoqchisan, Meri? Aytib qo‘yaqol.
– Yaxshi narsa deb aytdim-ku, demak yaxshi narsa.
– Bilaman, Meri, bilaman. Xo‘p, sabog‘imni takrorlayman!
Chindan ham u saboqlarini zo‘r berib takrorlashga kirishdi, astoydil diqqat qilishi orqasida va sovg‘ani tezroq qo‘lga kiritish maqsadida saboqlarini juda yaxshi o‘zlashtirib oldi.
Buning uchun Meri o‘zining yangigina, o‘n ikki yarim sent [5] ga sotib olgan qalamtaroshini Tomga hadya qildi. Tom esa buning uchun o‘zida yo‘q xursand bo‘ldi. Qarindoshining shafqatliligi yuragining eng chuqur yerlarigacha ta’sir qildi: chindan ham bu qalamtarosh «rostakam» Berlou firmasining pichog‘i bo‘lib, shu sababli unga mahobatli bir hadya bo‘lib ko‘rinar edi. Tom shu pichoq bilan darhol bufetni yo‘nib, endi komodni yo‘nmoqchi bo‘lib turganida, birdan uni maktabga borish uchun kiyinishga chaqirib qoldilar.
Meri unga suv quyilgan tos bilan bir bo‘lak sovun berdi; u eshikdan tashqariga chiqib, tosni kichkina kursi ustiga qo‘ydi-da, sovunni suvga botirib olib, joyiga qo‘ydi. Keyin yenglarini shimarib, suvni sekingina yerga to‘kdi va oshxonaga kirib, eshik orqasiga osilib turgan sochiq bilan yuz-qo‘llarini yaxshilab arta boshladi. Biroq, Meri uning qo‘lidagi sochiqni tortib oldi.
– Tom, uyalmaysanmi, – deb qichqirdi Meri. – Bunday yomon bola bo‘lish yaxshimas! Yaxshilab yuvinib olsang bir narsa bo‘ladimi?
