Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч

Халiмон на каранацыi

Як рыбак з уткай над прудам,

У строп старшына упер глаз;

Штосьці ён на вус матае,

Знаць, дзівы прыпамінае,

Вось начаў такі расказ:

«Унялась бура страшэнна,

Мінула граза ваенна,

Устаў цяжкі матак стон!

Спрыкрылася людзям драцца,

Ўзялісь з сабой цалавацца,

Пранцуз дахаты галён)

I апалчэнцы з крыжамі

Вялікімі грамадамі

Радзенькі брадуць к даму;

Адзін гасцінец з сабою,

Другі рад, што хоць з душою

Ў сваю верне старану.

А раненыя салдаты

Хоць на кулях, да багаты!

У крыжах стальная грудзь!

Свае іх чэзна страчаюць,

Хлебам, соллю прынімаюць,

Дзяўчаты вянкі плятуць.

Зямелька павесялела,

I песенька загудзела.

Аразвела кожна твар;

Мужык стаў за ніўку брацца,

Нечага у лес хавацца,—

Рад малады, рад і стар.

Вялікі, баш, цар маскоўскі

Аб’явіў указ такоўскі,

Што абойме бацькаў трон;

Уложыць царскія кароны,

Падданых сваіх наклоны

У сталіцы прыме ён.

Да не то што людзі свойскі,

Вось, браткі, паны заморскі

Сталі той указ чытаць;

Спужаліся небажата!

Слалі пасольства багата

У Маскву — наклон аддаць.

Падумаў царок дабрэнькі,

Што вось Халімон старэнькі,

Гарадэцкі старшына,

На прозвішча Забалотны,

Мо’а б, дзеткі, быў ахвотны

Спазнаць сваяго цара.

Зазваў вялікі наняты

Дый у Імушчэств Палаты

Прыказаў пісаць указ,

Вітоб старшыну адшукалі,

На дарогу грашэй далі,

У Маскву выслалі ўраз!

Як указ той прачыталі,

Валасы на сабе рвалі

Ўсе палатныя чыны;

Акружьы ледзь не збясіўся,

Яго пісар аж упіўся,—

Така чэсць для старшыны!!

Дзве нядчелькі чыняць рады,

Яку к старшыне грамады

Бумагу ім напісаць?

Штоб, баш, ен не разазліўся,

Ў Маскве пару не журыўся;

Дзела б за сэрца уняць!

I прыдумалі - ў прыказе,

На златабрэзнай бумаге,

Такія рэчы вядуць:

Штоб старшына Забалотны

Прыбыў у горад хоцъ пяхотны,

Яго ў Палане ждуць.

Добра прыгаворка кажа:

Вяліць пан, то скачы, ўража!

На то ж старшыною стаў.

Вось запрог я каламажку,

Наліў квасочку баклажку,

Талакна ў гаршчок наклаў

Дый у Магілеў пусціўся.

Ў канцаралію явіўся,

Проста к трэтьяму сталу;

Там папок вельмі чыноўны,

Вёрткі, наліха размоўны,

Чыніў мне просьбу таку:

«Даражэнькі мой старшынка!

Вось расчыпятая скрынка

I царска міласць табе;

Бяры грошы, сколька стане,

Паедзь на каранаванне —

Цар у госці жджэ к сабе»,

Нечага, браткі, качаці,

Панкі добрыя ў Палаці,-

Навучалі мужыка:

«Ты у Маскве не лякайея.

На царамонью яўляйся,

Крычы з другімі "ура!"».

Думалі, што Забалотны

Галавой не абаротны,

Згадзіць беларуську чэсць.

Нябось!.. мы самі з вусамі,

Знаем, як ладчіць з панамі.

Умеем парада к весць.

Згроб карбованцы у шапку,

Хваціў бумагі ў ахапку,

Панкам нізкі паклон даў,

На квацеры апынуўся

Дый кажухом апранууся,

Усе рэчы свае звязау.

Чакаю, заўсім гатовы,

Аж вось і пісар пачтовы

Глянуў, дзеткі, з-ча вакна;

Боязка шапку знімае,

А ласля. чы тут, пытае,

Гарадзцкі старшына.

Да тут, кажу, ён у хату

Глядзіць, зы клажу багату,

Еслі цяжак мой снарад?

Далей лісам, астарожна,

Папытаў, гдзе падарожна,

Пакланіўся дый назад.

Чакаць — мужыцка прывычка;

Аж тут два кані і брычка

Над ганак стралой ляціць;

Быццам для яснавяльможна,

Ладзяць рэчы атарожна,

Пайшоў!.. і званок звініць!

Страдой конікі ляцелі,

Шашой калесы гудзелі;

На дарожцы ні браду,

Ні гарбочка. ні даліны,

Раўчука. ні каляіны —

Едзеш быццам на ляду.

Маўляў звездачкі сіяюць,

Так па старанам мігаюць

Маляваным дамкі;

Пры іх з кветкамі садочкі,

Тут жа з нарывам градочкі,

Лесам на іх буракі!

Ўміг на станцыю прымчалі.

Там ужо, дзеткі. чакалі

Із Гарадка старшыну:

Пісар падарожну справіў,

Свежых копікаў паставіў,-

Кіпела! вось у агню.

Ямшчык на грылгелы явіўся,

Ўзяў мастак дый пакланіўся,-

Ты Забалотнага знай!

Мы чэсці сваёй не здрадзім.

Там, гдзе трэба. не падгадзім.

Толькі ж каней наганяй!

Ды пачтовыя ж там хаты,

Быццам царскія палаты!

Боязка па іх хадзіць;

Ты ў лапцях не пакажыся,

Плюнуць назем сцеражыся!

Там і пол красна блішчыць.

Так едучы дзень і ночку,

К вялікаму гарадочку

Прыляцелі не ў агляд;

Там станцыя пачтавая —

Дзіва, браткі! люстравая!

Золатам блішчыць снарад.

Смаленскам горад той зваўся;

Там, на шчасце, я спазнаўся

Са Стахоўскім старшыной:

Базылём яго хрысцілі,

Шавалончыкам манілі,—

Ён з Пінска вядзе род свой.

Знайце ж, дзеткі, навет Пінскай, 

Зямля губерніі Мінскай

Вяліка там нізіна;

А ўюноў - мае міленькі! —

Лаві прыполам радзенькі,

Што роў, то прыстань ўюна!

Думаю, дзельна прычына!

То ж чужой зямлі старшына.

Трэба ж нам тут не увазнак

Паказаць чэсць беларуску,

Паднясці чарку, закуску,—

Гдзе дзела, не грош шастак!

Індыком начапурыўся,

Важна ў пояс пакланіўся,

Пусціў яму рэч таку:

«Пойдам харчэўню праведаць.

Вьпіць чарку дый паснедаць —

Я за усе, братка, плачу».

Пан Шавалончык ахвотна

Уважыў чэсць Забалотна -

Пайшлі горла прамачыць.

Харчэўня ж пры ночце блізка;

Уходзім, кланяемся нізка,

Просім квацерку наліць.

Там маляваны палаты!

Дый ляндар, відна, багаты,

Із зямелькі ен чужой.

Языком не хрысніянскім,

Заморскім, якімсь паганскім,

Балбоча, быццам ліхой.

Думаю,— ты шварнудзёнак!

Забалотны, Шавалонак -

То ж не простыя чыны!

А ты мелеш небыліцу,

Не бачыш, што у святліцу

Важны прыйшлі старшыны!

Дый крыкнуў селядца справіць!

Перцу, цыбулі дабавіць,

Абрусом тут стол накрыць!

Аляндар, відна. спужаўся,

Падбяжаў к нам, засмяяўся,

«Кеске, кеске» - гаварыць.

Ах ты, ліхая чарніна!

Хош, штоб з гарадка старшына

Пайціоў к злому на нахмель?

У пятніцу скорам валочаш,

Накарміць нас кішкой хочаш? —

Баш ты яго, мудрагель!

Ляндару ў вочы плюнуў,

3 Базылем на почту сунуў,

Узяў там з гаршка талакна,

А Базылі Шавалопчык

Дабыў уюноў ражончык —

То ж, брат, царская яда!

Так мы ў дальную дарогу

3 Базылём вось — хваліць Бог

У адной брычцы пацяглі;

І нам было весяленька,

Да і кішэні схадненька -

Папалам мы кошт вялі.

Ранкам багатай нядзелі

Пад Барадзін прыляцелі.

Страх! магілы там блішчаць;

Да ўсё. дзеткі, не прастыя,

Камянныя, залатыя,

Міла ж там панкам ляжаць!

Мы і ў Вязьме набывалі,

Пернікаў там накуплялі;

А пернікі ж?! дзівісь ты!

То пявункі, то салдаты,

То казельчыкі рагаты,

То паненкі залаты!

Щавалонка ж, Забалотна

Ўсюды страчаюць ахвотна,

Не малыя ж то чыны!

Ледзь у падарожну глянуць.

Так зараз кратацца стануць —

На каранацью едзем мы!!

Вось сэрца рускай зямейкі,

Благачасцівай сямейкі.

Масква засвяціла нам!

А мае браткі міленькі!

Мае зоркі даражэнькі!

То ж ліку нямаш парквам!

Ўсяка манерам інакша,

Адна ад другой багатша,

Золата каплець з дахоў!

Як у кожную заглянеш.

Святым неўнарок ты станет,

Маліся толькі здароў!

Ўязджаем! Горад багаты!

Свецяць каменны палаты,

У вуліцах хмара людзей!

Тут жа пры кожным дамочку,

Як мурашкі пры гняздочку,

Буркуе цьма галубей!

Вось і кончылась дарога.

На сэрцы якась трывога

Дзіва ж, браткі! Царскі госць!

Трэба ж нам тут не падгадзіць,

Віншаванне цара зладзіць,

Да на то ж галоўка ёсць»

Тут стары крыху прыстане,

На грамаду важна гляне,—

Страх, браткі! людзі дрыжаць;

Вось хацелі б падзівіцца,

Канца расказу дабіцца —

Усе, баш рыбкі, маўчаць!

Песня 2

Каранацыя

«Над горадам зорка ясна часвяціла, 

Настаў дзянек важны,— і Масква ажыла!

Крычыць на ўсе горла народ весяленькі, 

Што навясціць горад царочак дабрэнькі.

Не адчін прыбудзе у сваю сталіцу.

Ён прывязе і сабою красную царыцу;

 А як рой за маткай, за царком папочкі, 

Радня, ан[а]ралы, чаморскі князёчкі.

Парадкам уедуць, і места па чыне; 

У залатых карэтах белыя княгіне, 

А на іх брылянты, маўляў на абрачках.

Гэгакае ж дзіва чуваць толькі ў качках!

Ад Тверскіх рагатак да сама Крэмліна

Убраны палацы, баш к вянцу дзяўчына!

На вокнах, на ганках атласы, дываны.

У квяцісты ўзоры дзіўна маляваны!

Часам калі летам мак раскрасіць градкі, 

Так цвіце ад Крэмля да Тверскай рагагкі.

А народу ж, дзеткі, адкуль узялося?

Вось на бальшом полі густое калосся; 

Стоўпіцца пры Крэмлі, па вуліцы мнецца, 

Адзін на плот лезе, другі на дах пвецца; 

На ганках палацаў, штоб места здабылі, 

Карбованцаў дваццаць ахвотна плацілі.

3 вялікага жару курацца чупрыны, 

Аж дожджык з дзевятай стаў прышчыць гадзіны.

Людзі аразавелі, усяк рот разінуў.

Рад, што хоць капальку вадзіцы праглынуў.

На гарадской вежы выбіла дзесята,

 I вось адазвалась вяліка гармата.

Яна разы дзевяты страшна заравела, 

новым вяселлем Масква закіпела.

Па вуліцы войскі шыкавацца сталі, 

I народ цікавы набок разагналі;

Ў Чудоўскім касцеле да вышня мацара

Ксяндзы шлюць малітвы за доўгі дні цара.

Трэці час ударыў, зноў гудзе гармата, 

Званы па ўсёй Маскве вясцяць людзям свята; 

У Пятроўскім дварцы князі сабраліся, 

I царок сеў на конь, у горад панясліся.

Пад’язджаюць к месту; гарматы гульнулі

Семдзесят выстралаў і адзін плюнулі; 

Тут цара ваенны губернатар стрэціў, 

У яго сталіцы чэсцію прывеціў.

3 землянога ж граду гарадекія чыны

Спатыкагоць госця, вядуць да Крэмліны.

Вось к гораду белу царок прыхіліўся.

I шляхецкі маршал яму пакланіўся, 

А пры Васкрасенскіх варотах прысталі, 

Злезці з каню госцю, хто змог, памагалі.

Там Іверска Манер - быццам у святыні, 

Памалілісь крыху цар, князі, княгіні

Да ізноў на места свае прысядаюць

I к Спаскім варотам важна пад’язджаюць.

Камендант чакае царыцу, царочка, 

3 кучай анаралаў, ад бела дзянёчка, 

Пры Успенскай цэркві санацкі вяльможы

Праважаюць гасцей у прыбытак Божы.

I знову гармата агню даваць стала, 

Восемдзесят і пяць рэчы закрычала; 

Моліцца цар з князьмі ў касцеле Успення, 

Быццам ангельская ляціць адгуль пення.

Далей яны пайшлі з кучай багамолаў

Мы вось з Шавалонкам на дварэ Крэмліна

Глядзелі на дзіва; якаясь кручына

Налягла на сэрцы, стала мне маркотна, 

Што царок дабрэнькі чабыў Забалотна.

I панкі б хацелі разумных мець людзі, 

Да чакаюць, яка царска воля будзі.

Згаварыцца б рады з саседамі ўсполкі

Для мужыцкіх дзетак стаўляць малы школкі, 

Без фандабзрыі скланіўся ахвотна; 

А народ радзенькі, што нар міла глянуў, 

Так у адзiн голас - «ура, ура!» грануў.

Сабяры ўсе стрельбы у адну стральбочку

Дый са ўсяго свету усып парашочку, 

Прыбі яго моцна льном з цэлай зямейкі

Да выстралі на бор, мае салавейкі!

Ад страшнага туку усе б абамлелі, 

Ды галасней людзі то «ура» грымелі; 

I я ж, дзеткі, драўся, са мной Шавалонка, 

Жываты парвалі, так равелі звонка!

Чаго ж мы так дчерлісь? чгадань я не ў стане.

Чы што цар прыехау па каранаване?

Аслі што ў багату адчежку убраўся

Дый на красным сапку людзям паказаўся?

Досыць, што крычалі са ўся галасочка, 

А што ж было далей, мае вы міленькі!

Як папытаў хлеба, солі пар дабрэнькі?

Сколькі ёсць ў Маскве таноў, загудзелі, 

Сколькі было гармат, усе заравелі.

Разжаліўся царок, мірніуў на царыцу, 

Са ўсімі князямі пайшоў у святліцу.

Вечарам паўсюды агні заблішчалі

Міла ж пагуляці, дый людзі ж гулялі: 

Быццам святым Янам соненька іграець, 

Так Масква пажарам, бачыцца, сіяець.

У Тверскіх варотах — так вялікі плацы

Людзі прачываюць - вось пры палацы; 

У адным багатым пранцузскі вяльможа

Раскрасіў агнямі.— дзівіся мажжа!

Да белага свету з Шавалонкам, рады.

Бадзяліся памеж вялікай трамады; 

Маўляў ў позну восень цягнуць бурны зучы.

Так стоўпіцца густа добрых людзей кучы; 

Кулаком не раз там у гурбе мянялісь, 

Пакуль на квацеру з Базылём дабралісь».

Прыстаў Забалотны казаць людзям дзіва, 

Штоб прамачыць горла, выпіў шклянку

Астап жа, музыка, набіў люльку снова, 

Пакуль яе курнуў, такі молвіць слова: 

Ты, пане старшына, усякія гадкі

Раскажы нам шчыра. якія прыпадкі

Цябе напаткалі, абвясці грамадзе, 

Што табе прыйшлося у Крэмліна садзе; 

А то ты нам свае добра дзела,

Як там твая міласць у пару паспела

3 помаячу кабеце: мне тую навіну

Казаў Шавалончык, ды, баш, не к спаміну; 

Не саромейся ты, раскажы нам ясна, 

Яка там прыгода здарылась няшчасна».

«Эй, кумок мой, кумок! яка з цябе баба, 

Усякае кепства мелеш, вось з ухаба; 

Што ж я там такое здзелаў на дзівоту, 

Штоб вясці расказы аб таку работу?

Ты. другі, дый трэці, штоб там падаспелі, 

Тут стары Акула ілянуў на старшыну

Дый слаўцо дакінуў аб тую навіну; 

Не рад Забалотны, да трэба ж паслухаць

Людзей, не прыстоіць проціў усіх дмухаць.

Начаў ён казаці,— усе рот разінунь, 

Штоб кожна славечка у галоўку ўкінуць.

«Ранкам із квацеры як мы выхадзілі, 

Запас невялікі ў кіппні ўлажылі: 

Я талакна мяшок, ўюноў Шавалонак, 

Падумалі сабе: то ж не малы дзёнак!

Без яды данозна і ж ы вату цяжка.

За пазуху ўлезла гархтіпы пляшка.

Як добры царочак у святліцу схаваўся, 

Народ крыху сціхнуў, так Базыль спытаўся;

«Што, брат Халімонка, дзела б накраліцца!

Даўно ужо пара гарэлкі напіцца,—

Пойдам на старонку запас наш праведаць, 

За здароўе цара хош, позна паснедаць».

Так Базыль мне кажа, я іду ахвотна.

На яду не тріба нукаш» Забалотна.

Селі пры касцеле; з-за пазухі крануў

3 гарэліцай пляху, па Базыля глянуў

Дый пацяг я дзельна гарэлка ж старонька!

Аж жывату стала, братачкі, цяпленька.

«Быў розум, што прыйшло на мысль яду ўзяці.

То ж то будам дзельна ўюны аплятаці!

А талакно ж, братка смачней ад бацвінка!

3 самага раздум’я ужо цячэ слінка».

Голас абазваўся, як не чалавечы:

«Ратуйце, хто ў Бога верыць, добры людзе!

Задавіце пэўна - смерць мая тут будзе».

Пасля заравела вось духу астаткам:

«Ўміласердзіцеся над маім дзіцяткам!

Спасіце вы яго, няхай мне смерць стане!

Ратуйце!.. ратуйце!.. добры хрысціяне!»

... мае браткі! драмаць няма часу.

Баш, якога дзівы нарабілі квасу!

Распас[ц]ер я локці, маўляў казёл рогі.

Дый стаў праціскацца памеж кучы многі; 

Хоць кулакі ляцяць у бок, ніжай, вышай, 

Да ўсе падступаю да кабеты бліжай.

Хваціў яе ў полы — бедна! ледзь стаяла, 

Выцяг яе з ціжбы, сам кроўю абліўся, 

3 вялікія працы - крый Бог! - утаміўся.

Да кідаць жа адну у такой ціжбіне Нельга, 

вось даць трэба помач ей, дзяціне,-

Бардзей што і ногі беднай не статкуюць,  

Грудзі цяжка дышуць, губы кроўю плююць; 

Вочкі ж, як на бяду, глядзяць так умільна, 

Рукой упілася за каўнер мне сільна, 

Дый просіць, дый моліць: «Добры чалавечэ!

Вядзі мяне на дом, тут непадалечэ; 

Муж мой тэту ласку адплаціць удвоя, 

Што збавіў ты яго дзіцятка радноя».

Што ж ты з бабай зробіш?

Хоць кепска са спінай,

Бачыце, парадкам хрысцілі дубінай,-

Хоць вока падбіта, кроў па твары льецца, 

Да кабета просіць, вось ангел, здаецца!

Паслухай, дый годзе! Там на блізкім плацу

Прывёў бедненькую к віднаму палацу.

Аж я спалохаўся! млось па душы стані,—

То ж, мусіць быць, вельмі багатая пані!

Задумаў даць цягу, кінуць маладзіцу.

Да яна маліла, штоб вёў у святліцу.

Боязка ж там ступіць, мае вы каханы!

Пол блішчыць, як люстра, сцены маляваны, 

Палаценцы ў вокнах золатам прыбіты.

На каналах, крэслах свецяць аксаміты.

Стаў я у ку точку, на душы маркотна.

Кабета ж ледзь толькі стала на парогу, 

Прад образам з плачам дзякавала Богу.

Што ей, што дзіцяці уняў страшнай мукі.

Не дапусціў з мілым вечныя разлукі.

Ледзь жа у святліцы угледзела мужа, 

Так павісла яму на шыі дасужа;

Пасля ж ка мне яго скоранька падводзіць

I такія рэчы са слязьмі заводзіць:

«Тут, тут! на калені стань ты са мной разам, 

Дзякуй сэрцам, малісь, як перад абразам, 

Цалуй яго ногі, цалуй яго рукі,

Што вось нас ізбавіў страшэныя мукі; 

Ён тваю кабету, ядына дзіцятка

Вырваў з страшнай смерці, з вяліка прыпадка: 

Штоб не памог скора, ужо б нас не стала!» —

Тут цзлу прыгоду мужу расказала.

Ледзь кончыла гадкі аб страшнай навіне, 

Чалавек даў волю радаснай слязіне; 

Стаў мяне галубіць, жарка цалаваці

Дый у такім шчасці начаў ён казаці:

«Добры чалавеча! У Божай толькі волі

Наградзіць вяліку прыслугу здаволі.

Мы ж таго не ў сілах! Бяры цэла меня

За дарагой жонкі, дзіцятка збавеня».

Тут ён мяне павеу у другу камору

Дый расчыніу скрыто: вось пал саму гору

Усячыны набіта - шпага мяшкамі,

Былі на Балванца, Вараб’ёвых горах, 

Памалілісь Богу у разных саборах; 

Сухаравай башні дзівілісь нямала, 

Што нявесь як горад вадой засіляла; 

На Івана вежу узлезлі ахвочы,

Як глянулі ж на зем, зажмурылі вочы —

Так нам млосна стала, што чуць не упалі, 

Са страху і ногі трасцаю дрыжалі.

Бачылі звон вялік, як нашыя хаткі,—

Страх! Ніколі яшчэ не званіў ён, браткі; 

Вяліку армату — з тое дзівавацца: 

Тром людзям у горле ёсць места праспацца; 

Крый Бог! Штоб яна там калісь заравела, 

Ад страшнага гуку Масква б аглушэла.

Да што б усе дзівы расказаць вам змога, 

Пэўне б вы паснулі — так іх, браткі, многа.

Тры дні чыны царскі па Маскве вясцілі, 

Залатыя трубы тры дні ўсцяж трубілі, 

Што вось дзень вялікі, дзень каранаваня —

Для Масквы пацеха! — скора ўжо настаня, 

I бумаг! а том ўсюды раскідалі;

А як мне там людзі добрыя казалі,

 Шчасліў, хто паперку царскую дастане, 

Ён шляхціцам пэўне на ўсё жыццё стане.

Недарма ж там людзі — крый Бог!

 — як стаўпілісь, 

Штоб гзтай бумагі як-небудзь дабілісь.

Да і засвяціла ж для Масквы вяселле!

Загудзелі званы у кожным каспеле.

На Крэмля падвор’і усякія чыны

Ранкам сабраліся дзеля той прычыны, 

Добранькае ж сэрца наш царочак маець —

Ён і Забалотна не запамінасць:

Вялеў, штоб старшына з Гарадка явіўся, 

Штоб каранаванню, браткі, падзівіўся.

Парадак рабілі царскі камісары,

Яны устаўлялі нас па трох да пары; 

Са мной Шавалончык дый другі старшына, 

3 Віленскай зямелькі,— роўнага нам чына.

Як жа ўсё багата! У парадку лоўка!

Расказаць аб гэтым - не мая ж галоўка!

Найперш паказалась ў брылянтавай шаці

Царыца старшька, царочка то маці; 

Пасля пар з царыцай, анаралы свойскі, 

Князі, са ўсіх старой вяльможы заморскі; 

Золата, брыляніы так ярка блішчэлі, 

Што мы з Шавалонкам

 І глянуць не смелі.

Як цар паявіўся, крануліся паны

Дый па ўсім касцёлам ударылі званы; 

Музыка грымела, цвет сыпаўся градам!

У касцёл Успения нас не дапусцілі: 

Баяліся, відна, штоб не задавілі; 

Мы там на напарці сашлі у старону, 

Не бачылі, як цар надзеваў карону.

Тут снова Уляна ногі бацькі,

мужа Шчыра цалаваці узялась дасужа.

Усе ж на прашчанне кланялісь Біёму, 

3 вясёлай думою пабрылі дадому.