Qalbimning to‘riga onalik
sharafini jo qilgan uch go‘zal
insonga…

Anas, Ayman va Ma’voga ataladi…

MEN SHUKUR KELTIRAMAN…

Aslida, qisqa qildim… Chunki Robbimiz aytganidek, shukur keltirishimiz kerak bo‘lgan ne’matlarni sanashimiz uchun umrimiz yetmaydi. Shunday bo‘lsa-da, ushbu kitob bahonasida borliklari bilan hayotimga mazmun qo‘shgan oilamga huzuringizda minnatdorchilik bildirmoqchiman.

Avvalo, umr yo‘ldoshim, eng bebaho boyligim… Har bir kitobimning «hammuallifi...» Yozilgan so‘zlar bilan bo‘lmasa-da, qiynalgan, voz kechishni o‘ylab qolgan, qoqilgan chog‘larimda qulog‘imga ohista shivirlagancha qo‘llarimdan tutib turg‘izgan, yelkadosh bo‘lganim. «Umr yo‘ldoshlik» sifatini siz bilan nasib qilgani uchun Robbimga shukurlar bo‘lsin. Hayotimga mazmun berganingiz uchun minnatdorman.

Anasim, qarashlari, kulishlari, og‘ir-vazminligi bilan har on qalbimga xotirjamlik berguvchim… Onalik unvonini birinchi bor «sening onang» o‘laroq nasib qilgan Robbimga shukurlar bo‘lsin. Hayotimga mazmun berganing uchun minnatdorman.

Aymanim, shodon kulishi, hazillari va bitmas-tuganmas energiyasi bilan ko‘nglimga bahor nafasini keltirguvchim... Ko‘ksimda porlab turadigan nishondek «sening onang» bo‘lish unvonini tuhfa qilgan Robbimga shukurlar bo‘lsin. Hayotimga mazmun berganing uchun minnatdorman.

Ma’vom, mittiginam, bu dunyodagi jannatim. Ushbu satrlarni yozar ekanman, o‘zining borligini mitti tepkilari bilan sezdirib qo‘yguvchi sevinchim... Ertamizning onasini ulg‘aytirishdek sharafli tuyg‘uni «sening onang» sifatida his qildirgan Robbimga shukurlar bo‘lsin. Hayotimga mazmun berganing uchun minnatdorman.

Ota-onam, hayotda ekanligimning sababchilari. Bu kitobning har satrida o‘z bolaligimda sayr etarkanman, ikki tug‘ishgan orasidagi muvozanat qanday bo‘lishi kerakligini sizlarning usullaringiz orqali yana bir bor kashf qildim. Hayot safarimni sizlarning farzandingiz o‘laroq boshlatgan Robbimga shukurlar bo‘lsin. Hayotimga mazmun berganingiz uchun minnatdorman.

Va Robbimga, qusurlarim, kamchiliklarim, xatolarimga qaramay, menga yoza olish va yozganlarimni onalar qalbiga, e’tiboriga yetkazish imkonini bergan Rohmanir Rohiymga hamdlar bo‘lsin!

Umid qilamanki, ushbu kitob muallifi uchun ham, kitobxon o‘quvchilari uchun ham Yaratganimiz bizlarga tuhfa qilgan onalik ne’matiga arzimas bir g‘ayrat, kichkinagina shukur, rizosi tomon yetaklaguvchi yo‘l bo‘lsin!

Nasib etgan har ne’mating uchun O‘zingga shukurlar bo‘lsin!

JUDA OSHIRIB YUBORMAYAPMIZMI?

Tug‘ishganlar orasidagi qizg‘anish masalasini sal bo‘rttirib yuboramiz, degan fikrdaman. Doim takrorlayman, aslida barchamiz bola bo‘lganmiz, ammo bolalik nima ekanligini unutib qo‘yganimizdan bo‘lsa kerak, farzandlarimizning «bolaliklari» bilan qasdma-qasd harakat qila boshladik.

Men o‘zimdan yetti yosh katta bo‘lgan akam bilan bitta xonani bo‘lishib o‘sganman. Xona deganda hozirgi bolalar xonasini nazarda tutmayapman, albatta. Xonamizning ikki chetida ikkita yig‘ma divan bo‘lib, kechasi tushirilib yotoq, kunduzi yana yig‘ilib divanga aylantirilar edi. Xonaning markazida esa bittagina stol bo‘lardi. Shuning uchun dars qilayotganimizda shu stolni ham bo‘lishishga majbur bo‘lardik. Kiyimlarimiz uchun ham bitta umumiy shkaf ajratilgandi. Kichkina uyning ichida bu tarzda umumiy foydalanishdagi hudud bo‘lgach, ancha-muncha tortishuv bo‘lishini taxmin qilsangiz kerak.

Onam qisqa qilib, «Naq it-mushuk bo‘lgansizlar» deb tasvirlaydigan bolalik yillarimizda ikkimiz ham ko‘p janjallashganmiz. Gohida men akamning maktabdaligidan foydalanib, atayin daftarlariga chizib tashlaganman, gohida u meni qo‘rqitish uchun ariqdan terib kelgan chuvalchanglarini pismayib yotog‘imga solib qo‘ygan.

Ha, tortishganmiz, otishganmiz, tez-tez janjallashib turganmiz. Lekin beg‘ubor bolaligimizning eng unutilmas onlarini yana o‘sha «it-mushuk» bo‘lib yashagan aka-singil birga boshimizdan kechirganmiz. Ota-­onamiz ikkimizdan birimizga baqirib, jazolamoqchi bo‘lganda darhol o‘rtaga tushib, «Oyi, oyi, uning aybi yo‘q…» deb o‘zini fido qilgan paytlarimiz ko‘p bo‘lgan. Birimiz nimadandir siqilib yig‘laganimizda birinchi taskinni ham bir-birimizdan olganmiz.

Aka-singil bo‘lishning barcha g‘avg‘olarini to‘ygudek yashab o‘tganimiz singari aka-singillikning mazasini, hissiy butunligini ham birgalikda miriqib tatib ko‘rganmiz. Ulg‘aygan sari aqlimizni yig‘a boshladik, bosildik, janjallarimiz o‘rnini ikki yaqin do‘stning «sirdoshligi» egalladi.

Kunlarning birida bankda o‘z navbatimni kutib turar ekanman, beixtiyor yonimda navbatda turgan ikki ayolning suhbati qulog‘imga chalindi. Ulardan biri bolalarining chiqishmasliklaridan noliy boshladi. «Hecham kelisha olishmaydi. Uyda doim janjal, doim shovqin-suron, doim baqir-chaqir», deb arz qilardi u. Uning suhbatdo­shi esa «Ehtiyot bo‘ling, hozirdan qattiq ushlamasangiz, ertaga bundanam battarlashib ketishi mumkin», deb o‘zicha ogohlantira boshladi.

Ikki ona ancha dardlashishgach, meni sezib qolishdi. Kitoblarimdan o‘qishgan ekan, tanib, quchoqlashib ko‘rishishdi. Ozroq suhbat qurdik. Boya farzandlari hech kelisholmasligidan arz qilgan ayol menga ham shikoyat qilib, biron yo‘l ko‘rsatishimni iltimos qildi. Men ham buning yechimiga ishora qildim.

«Bolalaringizga emas, bolaligingizga nazar tashlang…»

«Qanday qilib?» dedi u.

«Oilada nechta farzand edinglar?» so‘radim undan.

«Uchta», javob berdi boyagi ayol.

«Hmm, menimcha, xonada baqir-chaqirdan xoli, kattasidan tortib kichigigacha juda yaxshi chiqishadigan, bir xil fikrlaydigan, hecham janjallashmagan, yig‘i-sig‘i, ur-to‘polon bo‘lmagan oila muhiti bo‘lgandir-a?»

«Qo‘ysangiz-chi! – dedi ayol tabassum qilib. – Rosmana bir-birimizning go‘shtimizni yerdik. Haliyam goh-gohida yosh boladek janjallashib turamiz».

«Xo‘sh, haliyam janjallashib turishlaringizga qaraganda ularni uncha xushlamasangiz kerak-a?»

«Bu nima deganingiz? – keskin javob berdi u. – Yaxshi ko‘rmasligim mumkinmi? Albatta, juda yaxshi ko‘raman».

Shunda ko‘zimiz ko‘zimizga tushdi. Kulib yubordik. U «tushundim» deganday boshini silkidi. Shundan keyin xayrlashdik.

Aslini olganda ko‘pchiligimizning boshimizdan o‘t­gan shu va shunga o‘xshash boshqa hodisalar hozir farzandlarimizning boshidan nimalar o‘tayotgani, tug‘ishganlari borasida nimalarni his qilayotgani haqida eslatadi. Deyarli hamma uyda, har xil yoshdagi aka-uka­lar, opa-singillar tez-tez janjallashib, yana tez-tez eng yaqin o‘rtoq bo‘lib olishadi. Kechagina oralaridan qil o‘tmayotgan aka-ukalar, bugun baqir-chaqiri bilan uyni boshiga ko‘tarishadi. Odatda, shunday bo‘ladi.

Xo‘sh, o‘zimiz bolaligimizda boshimizdan o‘tkazgan bu tajribani nega bugunga, ya’ni bolalarimizning bolalik yillariga tatbiq qilolmaymiz? Nega shunchaki, «Bola-da, bugun janjallashib, ertaga yarashib ketadi», deb qo‘yaqolmaymiz? O‘ylab ko‘raylik-chi, ko‘zlarimizni olaytirgancha bolalarimizning ustiga bostirib borib: «Ukangni hoziroq qo‘yvor-chi!» deb biz onalarni o‘shqirishga undaydigan asl sabab nima?

Ongimizda tuyg‘ularni ajratib, guruhlarga bo‘ladigan bo‘lmachalar mavjud. Ko‘pchiligimiz sevgi, mehr, rahm singari tuyg‘ularni «ijobiy tuyg‘ular» bo‘lmasiga, qizg‘anish, g‘azab, jahl kabi hislarni «salbiy tuyg‘ular» bo‘lmasiga jo‘natamiz. Vaholangki, ijobiy yoki salbiy degan narsaning o‘zi yo‘q. Yaxshilik yoki yomonlik maqsadida foydalanilgan tuyg‘ular mavjud.

Masalan, rashk yaxshilikka ishlatilganda maqsadlarimizni tashuvchi «havas», «o‘rnak olish» kabi vosita bo‘lishi va o‘z hayot chegaralarimizni qo‘riqlashimiz uchun yordam berishi mumkin bo‘lsa, yomonlikka ishlatilganda esa hasad, fasod, g‘azabga o‘xshash salbiy holatlarning xabarchisi ham bo‘loladi.

Rashk bolalarda asosan ikki-olti yosh orasida davom etadigan «egosentrik» – ya’ni markazda men – davrining eng ko‘zga tashlanadigan xususiyatlaridan biridir. Darhaqiqat, o‘zini dunyoning markazida deb biladigan bolamiz «baham ko‘rish» jarayoniga hali tayyor bo‘lmaydi. Na ashyolarini, na xonasini, na ota-­onasini bo‘lishishni xohlamaydi. Shuning uchun ham yangi ukaning kelishi o‘z olamiga tahdid ma’nosiga kelganidan xavotirga tushadi. Xavotirlanayotgan bola o‘zinikini o‘tkazishga intiladi, qaysarlik bilan xarxasha qilishga moyil bo‘ladi.

Bu holat progressiv bo‘lib, normal sanaladi. Aksin­cha, bunday bo‘lmasligi anormaldir. Muhimi, bunday vaziyatda biz ota-onalar farzandlarimizning ruhiy holatini tushungan holda boshqara olishimiz va vaziyatni chigallashtirmasdan o‘ziga kelib olishlari uchun tanaffus hududlarini yaratishimiz kerak.

O‘z nomimdan shuni aytishim mumkinki, bu holatning normal ekanligini bilishning o‘zi ham bizni tinch­lantirish uchun kifoya qiladi, chunki ko‘pchiligimiz bu hol faqat bizning xonadonimizdagina uchraydigan anormal holat deb bilganimiz uchun halovatimizni yo‘qotamiz. Shuning uchun bo‘lsa kerak, doim arala­shishga harakat qilamiz.

Bu tuyg‘u normal bo‘lsa, uni boshidan kechirish ham oddiy holga aylanadi. Ishni anormaldan normalga o‘tkazib olish bizni xotirjam qiladi. Asablarimizni tinchlantiradi. Shunday qilib sog‘lom aql bilan mulohaza qilgan holda «Voy o‘lmasam, endi nima bo‘ladi?» degan asabiy holatdan qutulgan ruhiyat bilan farzandlarimizga yo‘l boshlovchilik qilishimiz mumkin bo‘ladi.

Qo‘lingizdagi ushbu kitob bizni ham o‘zimizning bolalik hikoyalarimiz, ham bugun satr-satr yozilgan farzandlarimizning o‘zaro munosabatlari tomon to‘g‘ri safarga yo‘naltiradi. Avval o‘z sabablarimizni, so‘ng bolalarimizning sabablarini tushunish va qabul qilishni o‘rgatadi. Shundan keyingina usul va texnikalaradan foydalangan holda «tug‘ishganlar orasidagi kelishmovchilik» masalasini boshqarish va hech bo‘lmaganda, kamaytira olishning nozik jihatlarini taqdim qiladi.

Mazkur kitobni yozar ekanman, nafaqat o‘z bolaligimga qaytib, «Ota-onam nima qilishganda dilim og‘rib, natijada akamga nisbatan salbiy hislar bilan ya­shardim», degan savolning javobini izlash uchun safar qildim, balki uch farzandning onasi o‘laroq qoqilgan nuqtalarim, hayajonlarim, tajribalarim va bolalarim orasida muvozanatni saqlashda foydalangan usullarimni sizlar bilan o‘rtoqlashdim.

Shuni doim takrorlayman, qaysidir muammoni aniqlash va nom berishning o‘zi ham unga yechim topish uchun qo‘yilgan juda muhim qadamdir. Umid qilamanki, har birimiz ota-onaligini «zukkolik» safariga payvasta qila olgan va yillar o‘tgach, farzandlari tomonidan «Juda yaxshi ota-onamiz bor edi», deya eslanadigan ota-onalardan bo‘lamiz.

Hurmat va muhabbat ila,

Anas, Ayman va Ma’voning onasi…
Aprel/2018

Birinchi bob

Tug‘ishganlar orasidagi
qizg‘anish tuyg‘usiga
bas kelish/yengish
usullari

INSONIYAT YARATILGANDAN BERI
MAVJUD BO‘LGAN TUYG‘U: HASAD

Hasad va qizg‘anish hissi insoniyat yerga tushirilgandan beri mavjud bo‘lgan tabiiy tug‘udir. Bunga barchaga birdek ma’lum bo‘lgan Qur’oni Karimdan ikki misol bor: Hobil va Qobil, Yusuf alayhissalom va og‘alari…

Odamzod tarixi ikki aka-uka orasidagi hasad hikoyasi bilan boshlanishi bu masala mulohaza qilishga arzigulik ekanini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, Qobilni o‘z akasini o‘ldirishga undagan sabablar bugungi kunda xonadonlarimizda «tug‘ishganlar orasidagi qizg‘anish va ­rashk» deya ta’riflanadigan hissiy hodisalarning aynisidir. Qur’oni Karim yuqoridagi voqealarni quyidagi­cha bayon qiladi:

Qissada keltirilishicha, odam naslining davom eti­shi uchun Odam alayhissalomning farzandlari bir-birlari bilan oila qurishi va shu tarzda ko‘payishi kerak bo‘ladi. Ammo shu joyda muhim bir ta’qiq bor. Har bir bola o‘zi bilan tug‘ilgan egiziga emas, keyingi tug‘ilgan singlisiga nikohlanishi mumkin.

Biroq Qobil bu tutumga qarshi chiqadi. Uning niyati o‘zi bilan tug‘ilgan egizagi Ilkimyoga uylanish edi. Nizomga ko‘ra esa Ilkimyo Hobilga turmushga chiqishiga to‘g‘ri kelardi.

Shu boisdan Odam alayhissalom va Havvo onamiz Qobilni ko‘ndirish umidida har xil usullarni sinab ko‘radilar, ammo o‘g‘illarini Ilkimyodan voz kechishga rozi qilolmaydilar. Axiyri Odam alayhissalom bu ishga hukm chiqarishni Yaratganga qoldirishni taklif qiladilar. Chunki Allohning buyrug‘iga gap-so‘z bo‘lishi mumkin ham emas, U nimani amr qilsa, bandaning bo‘yin egishdan boshqa chorasi qolmaydi. Buning ­uchun bir yo‘l tanlanadi.

Hobil va Qobil Alloh taologa qurbonlik keltirishadi. Qurbonlarini bir tog‘ning ustida qoldirishadi. Kimning qurboni qabul bo‘lsa, o‘sha Ilkimyoga uylanadi. Qurbonning qabul bo‘lishi esa ko‘kdan bir olov tushib, o‘sha qurbonni olishi bilan belgilanadi.

Otalarining taklifini qabul qilgan aka-uka qurbonliklarini hozirlash uchun jo‘nab ketishadi. Hobil cho‘ponlik bilan shug‘ullanar edi. Shuning uchun qurbonlikka podadagi eng yaxshi boqilgan, semiz va chiroyli bir qo‘chqorni olib, tog‘ga ravona bo‘ladi.

Qobil dehqonchilik bilan kun kechirar edi. U ham akasi singari qurbonlikni o‘z yumushidan bo‘lishini to‘g‘ri deb topadi. Ammo akasidan farqli o‘laroq hosilning eng sarasi emas, aksincha, sifatsiz qismidan ajratib oladi. Har ikkisi ham ajratilgan qurbonliklarini kelishilgan joyga eltib, ortlariga qaytishadi. Natijani esa ertasi kuni otalari bilan birgalikda borib ko‘rishga kelishib olishadi.

Ertasi kuni tongda Hobil va Qobil otalari Odam alayhissalom boshchiligida tog‘ga qarab yo‘l oladilar. Hobil tavakkul bilan Allohning hukmiga bo‘ysunishni o‘ylab borar ekan, Qobil o‘zining tanlanishiga ishon­chi komil edi. Ammo manzilga yetib kelganlarida qarshilaridan chiqqan manzara Qobilni qotilga aylantiradigan shum ishning uchqunlanishiga sabab bo‘ladi. Chunki Hobilning qurbonligi qabul qilingan, Qobil keltirgan don qanday qo‘yilgan bo‘lsa, shundayligicha turardi.

Buni ko‘rgan Odam alayhissalom Ilkimyoga Hobil uylanishini aytadi. Biroq Qobilning ko‘nglidagi g‘azab va intiqom olovi uni o‘z akasiga qarshi qayray boshlagan edi. Qobil bir qarorga keladi:

«(Qurbonligi qabul bo‘lmagan Qobil akasi Hobilga): «Seni, albatta, o‘ldirajakman!» - dedi…» (Moida surasi - 27)

Bu tahdiddan so‘ng tavakkul qilishda davom etgan Hobil javob beradi:

«Agar meni o‘ldirish uchun qo‘lingni men tomonga cho‘zsang, men seni o‘ldirish uchun sen tomonga qo‘limni cho‘zuvchi emasman. Axir men olamlar rabbi – Allohdan qo‘rqaman.

Men esa mening gunohimni ham, o‘z gunohingni ham (zimmangga) olib ketishingni va do‘zax ahlidan bo‘lishingni xohlayman. Zolimlarning jazosi shudir», - dedi». (Moida surasi – 28/29)

Og‘asining gaplaridan keyin ham o‘ziga kelmagan Qobil o‘z mudhish rejasini amalga oshiradi va Hobil uxlayotganida tosh bilan urib, uni shahid qiladi.

Qobilning hasad otashini qo‘zg‘atgan narsa uning oilasi va Alloh taolo uni emas, og‘asini tanlagani edi. Chunki har bir inson bu dunyoga yakka-yu yagona, o‘ziga xos ekanligini his qilish ehtiyoji bilan keladi. Bu juda muhim va qondirilishi kerak bo‘lgan ehtiyojdir. Bundan tashqari, inson uchun eng katta motivatsiya «yashab qolish» refleksi sanaladi.

Yashab qolish deganda faqat yeyish-ichish, boshpanaga ega bo‘lish kabi ehtiyojlar tushunilmaydi. Qabul qilinish, sevilish, tan olinishi singari ko‘plab psixologik ehtiyojlarimiz ham bordirki, ular qondirilgandagina sog‘lom holatda rivojlanish haqida gaprish mumkin bo‘ladi.

Qur’oni Karimda faqatgina bir qissaga ajratilgan sura Yusuf surasi bo‘lib, ushbu surada ham tug‘ishganlar orasidagi hasad motivi hikoya qilinadi.

Mazkur sura Yusuf alayhissalom ko‘rgan tushini otasi Yoqub alayhissalomga aytib berishi bilan boshlanadi. Yusuf alayhissalom hali bola bo‘lib, otasining yoniga keladi:

«Eslang, Yusuf otasiga degan edi: «Ey otajon, men tushimda o‘n bir yulduzni, yana quyosh va oyni ko‘ribman. Hammalari menga sajda qilishayotgan emish». (Yusuf surasi - 4)

Izoh: Bu tushni ko‘rganida Yusuf alayhissalom o‘n ikki yoshda edi. Tushidagi quyosh bilan oy uning ota-onasi, o‘n bir yulduz esa og‘a-inilari edi. Darvoqe, uning ota bir, ona boshqa o‘n og‘asi va ota ham, ona ham bir Binyamin ismli og‘asi bo‘lgan. Yusuf alayhissalomning bu ko‘rgan tushi o‘ngga aylanishiga hali qirq sana bor edi».

Bu xushxabardan Yoqub alayhissalomning boshi ko‘kka yetsa-da, boshqa tomondan jonidan ortiq sevgan o‘g‘li Yusufning nubuvvatiga ishora qilar, bu hasad va kinli nigohlar ham unga qaratiladi, degani edi. Shuning uchun Yoqub alayhissalom o‘ylanib qoladilar.

«U (otasi) dedi: «Ey o‘g‘ilcham, bu tushingni og‘a-­inilaringga hargiz ayta ko‘rma, toki ular senga qar­shi biron hiyla qilmasinlar. Chunki shayton inson ­uchun ochiq dushmandir», (Yusuf surasi - 5) – deydi o‘g‘liga.

«Darhaqiqat, Yusuf va uning og‘a-inilari (haqidagi qissa)da so‘raguvchilar uchun oyat-ibratlar bordir». (Yusuf surasi – 7)

«Bas, qachonki uni olib ketishib, so‘ngra quduq qariga tashlashga qasd qilgan vaqtlarida, Biz unga (Yusuf alayhissalomga): «Sen, albatta, (vaqti kelib og‘a-­inilaringga) bu qilmishlari haqida xabar berursan. Ular o‘shanda, (sen Yusuf ekaningni) sezmaydilar ham», deb vahiy qildik.

Ular kechqurun otalari oldiga yig‘lagan hollarida kelishib: «Ey ota, bizlar Yusufni narsalarimiz oldida qoldirib, quvlashib ketgan edik, uni bo‘ri yeb ketibdi. Endi rost gapirsak ham sen bizlarga aslo ishonmaysan», dedilar». (Yusuf surasi – 15/16/17)

Aslini olganda Yusuf alayhissalomning og‘alarini bunday yo‘l tutishga undagan sabab Qobilning ichki hisob-kitoblaridan ko‘p ham farq qilmaydi.

Otalari uni ko‘proq yaxshi ko‘rishi, ulardan ko‘ra afzal bilishi, ulardan chiroyli ekanligi, ehtimol, qobiliyatliroq bo‘lgani hasadlarini tug‘yonga keltiradi va shu hislariga mag‘lub bo‘lib, to‘g‘ri deb bilgan ishlarini qiladilar.

Qur’oni Karimdan o‘rin olgan bu qissalar tug‘ishganlar orasidagi hasad va rashk anormal yoki noinsoniy tuyg‘u emasligini ko‘rsatadi. Komil deb bilganimiz payg‘ambarlarning hayotlarida ham hasad bilan bog‘liq voqealar sodir bo‘lgan ekan, bizning hayotimizda ham shunga o‘xshash holatlarning oz yoki ko‘p bo‘lishi tabiiy. Qisqa qilib aytganda, bu tuyg‘uni yo‘q deb hisoblash, undan qochish yoki qabul qilmaslik emas, uni ijobiy tomonga o‘zgartira olish va farzandlarimizning hayotda «boshqarila oladigan» nuqtaga kelishi uchun yo‘l boshchi bo‘la olishimiz muhim.

TUG‘ISHGANLAR ORASIDAGI QIZG‘ANISH HISSI
NIMADAN KELIB CHIQADI?

Tug‘ishganlarning qizg‘anish hissi biz ota-onalar uchun anormal holatdek tuyulsa-da, bolalar uchun juda oddi