автордың кітабын онлайн тегін оқу Ona tarbiyasi
SO‘ZBOSHI
Aziz Nesin (asl ismi Mahmud Nusrat) turk hajviy yozuvchisi, dramaturgi. 1915-yil 20-dekabrida Marmara dengizidagi Хeybeliada orolida tug‘ilgan. Nafis san’at akademiyasida tahsil olgan. «Marko posho» (1946) taraqqiyparvar hajviy gazetasi va boshqa matbuot nashrlaridagi faoliyati davomida turkum hikoyalarini e’lon qilgan. Keyinchalik «Nuh kemasi» (1949) hajviy jurnalini nashr etgan. Ko‘plab hajviy hikoya, doston va romanlari, «Jinnilar ozod bo‘ldi», «Ishbilarmon odam», «Nozik va nafis», «Хudoga shukur» kabi qator asarlari turk xalqi hayotining jonli manzaralarini o‘zida aks ettirgan.
Shuningdek, yozuvchi o‘z asarlarida jamiyat illatlarini fosh qilgan, kulgili vaziyat, хususiyat va holatlar orqali kishilarni beiхtiyor o‘z nuqsonlaridan kulishga majbur etgan sahnalar talaygina.
«Maydon soatlari», «Хotin kishi bo‘lganimda-yu...», «Yashasin kambag‘allik», «Shunday bo‘ldi, bunday bo‘lmaydi», «Aziznoma», «Mamlakatlardan birida» kabi asarlari yozuvchi ijodiy merosining ko‘p qirrali ekanidan dalolat beradi.
Aziz Nesin asarlarining qahramonlari turli yosh vakillari. Adib qahramoni qaysi yoshda bo‘lishidan qat’iy nazar, uning holatini, ichki kechinmalarini, orzu-armonlari, хayollarini bor bo‘y-basticha, ro‘y-rost, ishonarli tarzda mohirona tasvirlaydi.
Aziz Nesin katta yoshdagilar bilan bir qatorda yosh kitobхonlar qalbiga ham kirib borgan. E’tiboringizga havola etilayotgan to‘plamga ham biz adibning adabiyot darsliklarida nomlari ko‘rsatilgan, ammo asarning to‘liq matni berilmay qolgan roman va hikoyalarini jamladik.
Shu o‘rinda alohida ta’kidlashni istardikki, Aziz Nesin ijodini o‘zbek kitobхoni ham sevib o‘qiydi, adib qahramonlariga qalban o‘zini yaqin his qiladi.
Aziz Nesin ijodiga xos har bir asar, aytish mimkinki, adib yashagan davr va qardosh xalq turmush tarzi, madaniyati, odamlarning ijtimoiy holati haqida qimmatli ma’lumotlarni beradi va o‘quvchi tasavvurini boyitadi.
Yozuvchi O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan Osiyo va Afrika mamlakatlari yozuvchilarining Toshkent anjumanlari ishtirokchisi.
Aziz Nesinning «Musht ketdi» (1966), «G‘aroyib bolalar» (1967), «Hushtak afandim» (1969), «Futbol qiroli» (1978) kabi asarlari va ko‘plab hikoyalari o‘zbek tiliga tarjima qilingan.
Muharrirdan
G‘AROYIB BOLALAR
Roman
Turk tilidan Miad HAKIMOV
tarjimasi
BIRINCHI XAT
Do‘stim Ahmad!
Bir-birimiz bilan tez-tez xat yozishib turamiz, deb va’dalashgan edik. Negadir o‘shanda menga unchalik ishonqiramovding... Zaynab, sen Anqarada o‘zingga yangi o‘rtoqlar topgach, bizlarni esdan chiqarib yuborasan, degan eding.
Mana, so‘zimning ustidan chiqyapman. Demak, sizlarni unutmabman.
Anqaraga ko‘chib kelganimizga bir hafta bo‘ldi. Yangi uyga joylashib ham oldik. Senga ilgariroq xat yozishning iloji bo‘lmadi.
Chunki yangi maktabga endi qatnay boshladim. Yangi manzilimizni ham kuni kecha dadamdan bilib oldim. Xat yozishni sendan boshlayapman.
To‘g‘risini aytganda, o‘qishlar avji qizib turganida maktabni tashlab, Istanbuldan chiqib ketishga hecham ko‘nglim bo‘lmovdi, ham sinfdosh o‘rtoqlarimga o‘rganib qolgan edim. Axir to‘rt yildan ko‘p birga o‘qidik-da. Ammo ilojim qancha, dadam Anqaraga yangi ishga o‘tdi. Uy ichi bilan ko‘chib keldik. Yaqin og‘aynilari dadamga Anqaradan yaxshiroq ish topib berishdi, bu haqda senga Istanbulda ham aytgan edim. Dadam uchta sinfdosh o‘rtog‘i bilan hozir bir firmada ishlayapti. Uchovi ham oilasi bilan bir binoda turisharkan. Ular dadamga ham ish, ham shu binodan bo‘sh uy topib qo‘yishibdi. Dadamning o‘rtoqlari ham bola-chaqali ekan. Bir binoda to‘qqiz bola bo‘lib qoldik. Yoshlarimiz har xil. Beshtamiz bitta maktabga qatnaymiz. O‘zim tengi bir bola bilan bir sinfda o‘qiyapman. Ukam Metin yangi maktabdan, yangi o‘rtoqlaridan yotsirab yuribdi. Men bo‘lsam hammasiga darrov ko‘nikib ketdim.
Hayotda ro‘y beradigan muhim voqealar haqida yozib turishga kelishib olgan edik. Yangi uy, yangi maktab, yangi o‘rtoqlar – bular mening hayotimda muhim gap bo‘ldi. Hammasi shu, bo‘lak yangiliklar yo‘q.
Istanbuldagi sinfdosh o‘rtoqlarimni juda tez sog‘inib qoldim. Sizlar bilan qachon va qayerda ko‘rishamiz endi?
Menga o‘xshab sen ham bergan so‘zingning ustidan chiqasan, deb ishonaman. O‘rtoqlarning hammasiga mendan salom aytib qo‘y. Hammangizga muvaffaqiyat tilayman.
Sinfdoshing Zaynab Yolqir,
Anqara, 12-noyabr, 1963-yil
AMERIKANI QURGAN ME’MOR
Qadrdon do‘stim Zaynab!
Xatingni olib, juda xursand bo‘ldim. Yashavor. Ochig‘ini aytsam, Anqaraga borgandan keyin bizni esdan chiqarib yuborasan, deb o‘ylagandim. Xatingni sinfdagi hamma bolalarga o‘qib berdim. Toza xursand bo‘lishdi. Hammalari senga salom aytishdi.
Men ham so‘zimning ustidan chiqaman. Bu yerda yuz beradigan muhim voqealar haqida senga albatta yozib turaman.
Sen Anqaraga ko‘chib ketganingdan keyin men qiziq bir hodisaning guvohi bo‘ldim. Hozir senga shuni hikoya qilib beraman.
O‘qituvchimiz bir kuni ertalab sinfga hovliqib kirib keldi-da, bizni tekshirgani inspektor kelayotganmish, dedi. O‘qituvchining rang-ro‘yini ko‘rib, bizni battar qaltiroq bosdi.
O‘sha kuni eshitsak, inspektor qo‘shni maktablarda ham bo‘lgan ekan. U yerda nima ishlar qilganini darrov tanish bolalardan surishtirib, bilib oldik. Ma’lum bo‘lishicha, u to‘g‘ri sinfga kirib borarkan-da, o‘qituvchiga doskaga biror masala yozib, o‘quvchilarga yechishni buyurarkan. Shundan keyin o‘qituvchiga aytib, bolalardan diktant oldirarkan. Diktantlarni yig‘ishtirib, shaxsan o‘zi tekshirib chiqarkan. Oxiri u savol-javobga o‘tarkan. Nima savol berishini ham bilib oldik. So‘raydigan narsalari shu ekan: «Amerika qachon kashf etilgan?», «Eng sevgan odaming kim?», «Istanbulni kim zabt qilgan?», «Sulaymoniya machitini kim qurgan?»
O‘qituvchimiz bizga yangi daftar tutishni buyurdi. Shundan keyin u doskaga qiyin bir masalani yozib, shu yerning o‘zidayoq uni o‘zi yechdi-da:
– Mana endi buni yaxshilab ko‘chirib olinglar, – dedi.
Masalani yechimi bilan boplab ko‘chirib oldik. O‘qituvchimiz uni o‘chirib, o‘rniga she’r yozdi.
– Buniyam aynan ko‘chirib olinglar!
Yana aytganini qildik. Shundan keyin u hammaning daftarini ko‘rib berdi. Xatolari bo‘lsa, tuzatib chiqdi.
– Bolalar, janob inspektor sinfimizga kirsa, men sizlarga mana shu masalani berib, shu she’rni diktantga yozdiraman, – dedi u oxiri.
Buyog‘idan ko‘ngli xotirjam bo‘lgach, o‘qituvchimiz masalaning ikkinchi tomoniga o‘tdi.
– Endi ba’zi savollarga beriladigan javoblar bilan tanishib chiqamiz. Inspektor janoblari nimani so‘rab qolsa, shuni sharillatib javob berishingiz kerak.
Biz savol-javoblarni yodlashga o‘tdik.
– Amerika qachon kashf etilgan? Butun sinf baravariga guvillaydi:
– 1492-yilda.
– Sen uchun eng aziz odam kim?
Bu savolga har kim har xil javob bergani uchun sinfda qiy-chuv ko‘tarildi. Ba’zilar Otaturkning nomini aytishsa, qolganlari oyisi bilan dadasini tilga oladi.
O‘qituvchimiz keyingi savolga o‘tadi:
– Istanbulni kim zabt qilgan?
Darhol javobni yopishtiramiz:
– Sulton Mehmed Fotih!
– Sulaymoniya machitini kim qurgan?
Hali u so‘rab ulgurmasdanoq, sharillatib javob beramiz:
– Me’mor Sinon.
Savol-javoblarni yodlashga ikki kun vaqtimiz ketdi. O‘qituvchimiz har ikki gapning birida: «Javoblarga ehtiyot bo‘linglar, tag‘in adashib-netib o‘tirmanglar», deb ogohlantirib qo‘yardi.
Hammasini qoyillatib yodlab oldim. Javoblarni bir safga tizib, o‘zimcha qaytaraman: «1492. Dadam. Sulton Mehmed Fotih. Me’mor Sinon. 1492. Dadam. Sulton Mehmed Fotih. Me’mor Sinon. 1492. Dadam...»
Azbaroyi bular miyamga qattiq o‘rnashib qolganidan yurgan yo‘limda pichirlab gapiradigan odat chiqaribman.
– Ha, o‘g‘lim, tobing yo‘qmi? – so‘rab qoldi oyim bir kuni ertalab.
– Yo‘q, tuzukman.
– Hayronman. Tuni bilan «1942, dadam, sulton Mehmed Fotih, me’mor Sinon...» deb alahlab chiqding.
Biz kutgan inspektor o‘sha kuni erta bilan sinfga kirib keldi. O‘zing bilasan-ku, menda hovliqish odati yo‘q. Lekin o‘sha kuni nimagadir ichimdan titroq kelib, yuragim hapriqib ketaverdi. Balki o‘qituvchimizning ahvolini ko‘rib, shunday bo‘lgandirman. Boyoqishni qaltiroq bosib, qo‘li titrayotganini birinchi marta o‘shanda ko‘rdim.
– Qani, o‘quvchilarga diktant yozdiring-chi! – dedi inspektor.
O‘qituvchimiz bizga ma’lum bo‘lgan she’rni diktant qila boshladi. Bolalar uning aytganini yozayotgandek bo‘lib, ruchkalarini jo‘rttaga qitirlatib qo‘yishardi. Vaholanki, bu diktant daftarimizga allaqachon bexato ko‘chirib qo‘yilgan edi.
Diktant tugagach, inspektor daftarlarimizni birma-bir tekshirib chiqdi. Birortamizdan ham zarracha xato topolmadi.
– O‘quvchilarga yaxshi saboq beribsiz, tashakkur! – dedi u boshi osmonga yetib.
Inspektor chap qatorda o‘tirgan Chingizning daftarini ko‘rishni unutganmi, bir payt: «Qani, senikiniyam bir ko‘ray-chi!» deb qoldi. Chingiz unga daftarini uzatdi.
– Bu nimasi? – tutaqib ketdi inspektor.
– Diktant, afandim.
– Qanaqa diktant bu?
Inspektorning fig‘oni falakka chiqdi. Chingiz o‘tirgan tomonga sekin o‘girilib qaragan edim, voqea ma’lum bo‘ldi: bola bechora qo‘rqib ketganidan daftarining tayyor masala yozilgan betini ochib yuboribdi.
– Hozir yozgan diktanting qani?
Chingiz sal bo‘lmasa diktantni ochib ko‘rsatay devdi, yaxshiyamki, o‘qituvchimiz inspektorning orqasida turgan ekan. Chingizga har xil imo-ishoralar qilib, zinhor diktantni ko‘rsatmaslik kerakligini tushuntirdi.
– Diktantni yozolmadim, afandim.
Inspektor Chingizga sirli ishoralar qilayotgan o‘qituvchiga o‘girildi:
– Doskaga masala yozing, yechib berishsin.
O‘qituvchimiz lavlagidek qizarib ketdi.
Aslida biz inspektor oldin masala berib, keyin diktant o‘tkazadi, deb o‘ylagan edik. Qo‘shni maktab bolalari shunday deyishgandi. Chingizning esankirab qolishiga sabab ham shu tartibning o‘zgarishi bo‘ldi.
Chingizning daftari hamon inspektorda edi, shunga ko‘ra o‘qituvchi doskaga boshqa bir masalani yozishga majbur bo‘ldi. O‘zing yaxshi bilasan, arifmetikadan nuqul a’lo olaman. Lekin hamma qatori men ham rosa esankirab qolgan ekanman, masalani sirayam yecholmadim. Daftarlarimizni ko‘rib, inspektorning qovog‘i uyuldi. O‘qituvchimiz qanchalik xijolat bo‘lganini aytmaysanmi?! «Inspektor mendan so‘raydiganini so‘rasin-u o‘qituvchimizning yuzini yorug‘ qilay», deyman o‘zimga-o‘zim. Keyin asta pichirlayman: «1492. Dadam. Sulton Mehmed Fotih, Me’mor Sinon. 1492...»
Inspektor mening holatimni sezgan ekanmi, to‘satdan:
– Qani, o‘rningdan tur-chi, – deb qoldi.
Xursand bo‘lib ketdim. Darrov dik etib o‘rnimdan turdim. Nima bo‘lganini bolalar keyin gapirib berishdi. Inspektor oldiniga:
– Yoshing nechada? – deb so‘rabdi.
Azbaroyi yuragim tipirchilab turganidan savoli qulog‘imga boshqacha eshitilibdi. Mendan Amerika qachon kashf etilganini so‘rayapti, deb o‘yladim.
– 1492, afandim, – dedim ovozni baralla qo‘yib. Inspektorning ko‘zi ola-kula bo‘lib ketdi.
– Nima-a-a? Necha yoshdasan?
Nazarimda, javobni do‘ndirib qo‘yganman. Shuning uchun yana tomoqqa kuch berdim:
– 1492, afandim.
– Istanbulni fath etgan kim?
Beriladigan javoblarni tartib bilan yodlab olganman. Shunga ko‘ra navbatdagi javobni aytdim:
– Dadam.
Inspektor nimani oldin, nimani keyin so‘rashi ma’lum edi. Endi bizga qolganda bu tartibni buzishini men qayoqdan bilay?!
Mehmon polni gursillatib bir tepdi:
– Sendan Istanbulni kim fath etgan, deb so‘rayapman.
– Dadam-da, afandim.
– Dadang kim o‘zi?
– Me’mor Sinon.
– Nima deb valdirayapsan, o‘g‘lim? Dadangni so‘rasam, me’mor Sinon deysan.
Ish pachava bo‘lganini shundagina tushundim. Ammo rosa esankirab qolgan ekanman, buning ustiga inspektor bo‘kirib turibdi, es-hushimni yig‘ib ololmadim.
– Xo‘sh, me’mor Sinon nima qilgan? Kutilmagan savol meni battar chalg‘itib yubordi.
– Istanbulni fath etgan, afandim, – dedim jonholatda.
– Kim fath etgan?
– Kim bo‘lardi, me’mor Sulaymon-da, – dedim hozirgina yo‘l qo‘ygan xatoyimni tuzatmoqchi bo‘lib.
– Undoq bo‘lsa Sulaymoniya machitini kim qurgan?
– Sulton Sinon Fotih.
Javoblar bir-biriga qorishib ketganini o‘zim ham sezib turibman-u, lekin noilojman: karaxt bo‘lgan odamga o‘xshayman.
Inspektorning g‘azabi qaynab ketdi. Jahl ustida nima deganini o‘zi ham bilmay qoldi.
– O‘g‘lim, Amerikani qurgan odam me’mor sulton Mehmed bo‘ladi. Sulaymoniya machitini esa Fotih Sinon kashf etgan.
Bolalar piqirlashib qoldi. Inspektor noto‘g‘ri gapirib qo‘yganini sezdi.
– Ya’ni aytmoqchimanki, Sinoniya machitini me’mor Sulaymon qurgan. Fotihni me’mor sulton Mehmed fath etgan.
Yana qovun tushirib qo‘ydi.
– Meni ham yo‘ldan urding, bolakay, – dedi u oxiri o‘zini oqlamoqchi bo‘lib.
Inspektor boshini tebrata-tebrata jahl bilan tashqariga chiqib ketdi.
Sinf suv quygandek jim bo‘ldi.
– Ming afsus! – deb yubordi o‘qituvchimiz anchadan keyin o‘ziga kelib.
Bu gapni u menga qaratib aytdimi, inspektorgami yoki o‘zigami – yaxshi tushunolmadim.
O‘sha kuni rosa yuzim shuvut bo‘ldi. Buni senga ta’riflab berishga ojizman. Shu voqea esimga tushsa, hali-hali azob chekaman. Holbuki, niyatim xolis edi. Men inspektorning so‘ragan narsalariga sharillatib javob bermoqchi va bu bilan o‘qituvchimizning obro‘yini saqlab qolmoqchi bo‘lgan edim.
Sen ham va’daga vafo qil. Yangiliklardan yozib tur. Xo‘pmi? Xatingni kutaman. Sengayam muvaffaqiyat tilayman, do‘stim.
Sinfdoshing Ahmad Tarbay, Istanbul,
15-noyabr, 1963-yil
DADALAR A’LOCHI BO‘LADI
Qadrli do‘stim Ahmad!
Javob xating uchun katta rahmat. Menga yozgan xating hamisha shunaqa bir quloch bo‘lsin. Bu yerda nima voqea ro‘y bersa, men ham batafsil yozib turaman. Xatingni o‘qib turganimda seni ko‘z oldimda bir zum tasavvur qildim. Shunda inspektor ikkoving qarshimda namoyon bo‘ldinglar. Kulaverib ichagim uzildi...
Endi senga uyimizni ta’riflab bersam. Biz to‘rt qavatli binoda turibmiz. Har bir qavatda ikkitadan xonadon bor. Biz ikkinchi qavatdamiz. Dadamning uchala o‘rtog‘i ham shu binoda oilasi bilan yashaydi. Bu haqda senga oldingi xatimda yozgan edim.
Uyning orqasi maydon. Katta bo‘lsa ham huvillab yotadi. Kechqurunlari hammamiz shu yerda o‘ynaymiz.
Tunov kuniyam qiy-chuv ko‘tarib o‘ynab yurgan edik, dadalarimizdan gap chiqib ketdi. Har kim o‘zining dadasini maqtayverdi. Kichik yoshdagi bolalar ayniqsa to‘polon ko‘tarib yuborishdi. Metin degan ukam bor. Hozir uchinchi sinfda o‘qiydi. Hammadan shu ukam oshib tushdi. «Mening dadam zo‘rla, mening dadam bilag‘onla», deyaverdi ko‘kragini kerib.
Aslida haq gap bu. Dadamiz maktabda nuqul a’lo baholar bilan o‘qigan ekanlar. Buni o‘z og‘izlaridan eshitganmiz.
Ikki o‘rtada bahs qizib ketdi.
– Mening dadam sizlarnikidan zo‘r o‘qiganlar. Sinfdan sinfga nuqul a’lo baholar bilan o‘tganlar. Ha, mana shunaqa, – derdi Metin bo‘sh kelmay.
Dadam bilan birga o‘qigan o‘rtog‘ining o‘g‘li:
– Ho, rosa olib qochding-ku! – dedi Metinni kalaka qilib.
– Bu gapni kimdan eshitding o‘zi? – so‘radi boshqa bir bola.
– Dadamning o‘zlari aytganlar, – dedi Metin kerilib. Keyin qo‘shib qo‘ydi: – Kim ishonmasa, borib dadasidan so‘rasin. Hammamizning dadamiz birga o‘qishgan ekan. Rost gapni aytib berishadi.
Kattaroq bolalar dahanaki jangga qo‘shilmay turgan edi, men bilan bir sinfda o‘qiydigan qo‘shni qiz:
– Yolg‘on gapirgani uyalmaysanmi, a’lochi deb mening dadamni aytsa bo‘ladi, – deb ukamni koyib berdi.
– O‘zing ham aldoqchi ekansan. Mening dadam sinfda hecham qolmaganlar. Nuqul a’lo o‘qiganlar. Tushundingmi? – dedi boshqa bir bola bo‘ynini cho‘zib.
– G‘irt yolg‘on bu. Dadang seni aldayapti. A’lochi deb mening dadamni aytsa bo‘ladi.
– Dadam hecham aldamaydilar.
Katta bolalar ham bunga qo‘shilganini ko‘rib, xunobim oshdi. Bahs tobora qizib boryapti.
– To‘g‘rimi, opa? Dadam a’lochi bo‘lganlar-a? O‘zing ayt, bular eshitishsin, – dedi ukam meni madadga chaqirib.
– Ha, to‘g‘ri, shundoq bo‘lgan, – dedim. Qiy-chuv yana avjga mindi.
– Qo‘y, xafa bo‘lma, kim nima desa deyaversin. Baribir foydasi yo‘q, – dedim ukamni yupatib.
Yoshi bizdan ancha katta bir bola:
– Hammang noto‘g‘ri gapiryapsan, – dedi mahmadanalik qilib. – Hech kimning dadasi a’lochi bo‘lmagan. To‘g‘risini aytsam, ularning orasida faqat mening dadam yaxshi o‘qiganlar.
– Ol-a! – dedi Metin qizishib.
– Ishonmasang, borib dadangdan so‘rashing mumkin.
– Dadang laqillatipti seni!
– Seni!
Metin o‘ziga ikkita keladigan bu bolaga kalla qo‘ymoqchi bo‘lgan edi, arang ushlab qoldim. Uyga ketyapmiz-u Metin hadeb:
– Aldoqchilar... Maktabda faqat mening dadam a’lochi bo‘lgan! – deb ho‘ng-ho‘ng yig‘ladi.
Uyga kira solib, u oyimning oldiga yugurdi.
– Dadam a’lochi bo‘lmaganmish. Dadam aldoqchi emish.
Oyimning jahli qo‘zib, jerkib berdi:
– O‘chir ovozingni! Bu nima qiliq? Yana qaytarsang, tilingni kesib olaman.
Ukam darhol jim bo‘ldi.
– Nimaga achchiq qilasan, Metin, – dedim uni yupatish uchun. – Ayb o‘zimizda bo‘lishi ham mumkin. Dadamiz ularning dadalari bilan bir maktabda o‘qimagandir balki.
– O‘zlari doim birga o‘qiganmiz, deyishadi-ku.
– Bo‘pti, kechqurun dadamning o‘zlaridan so‘raymiz. Bor gapni aytadilar.
G‘ulg‘ulaga tushib qoldim. Bu masala meni ham qiziqtira boshladi. Kechqurun ovqatlanib o‘tirgan edik, dadamdan boyagi gapni so‘radim.
– Ha, birga o‘qiganmiz, to‘g‘ri. Aslida to‘rttalamiz ham bir sinfda o‘qiganmiz. Men ulardan biri bilan uch yil, qolgan ikkitasi bilan besh yil bir sinfda o‘qiganman.
Kunduzi oyimning Metinga qilgan po‘pisasi esimga tushib, boshqa narsa so‘rashga yuragim betlamadi.
Ertasi kuni maktabga borganimda yonimdagi partada o‘tiradigan qizdan dadasi maktabda qanday o‘qiganini so‘radim.
– Mening dadam nuqul a’lo baho bilan o‘qigan, – dedi u.
Bu gapni orqamizdagi bola eshitib qoldi.
– Mening dadam ham a’lochi bo‘lgan ekanlar, – dedi u kerilib.
Xullas, bu masala butun sinfning og‘ziga tushdi. Atigi uch bola dadasi yoshligida qanday o‘qiganligini bilmas ekan. Qolgan hamma o‘quvchilarning dadasi a’lochi bo‘lib chiqdi.
Ahmad, xatimni olganingdan keyin sen ham dadangdan so‘rab ko‘r – u kishiyam maktabda a’lo baholar bilan o‘qigan ekanlarmi? Lekin a’lochi bo‘lganlariga hozirdanoq ishonaman. Chunki kimni olib qarama, hammaning dadasi negadir a’lochi bo‘lib chiqyapti.
Oradan ikki kun o‘tmagan ham ediki, bir payt Metinning o‘qituvchisi oyimni maktabga ayttirib yubordi. Ma’lum bo‘lishicha, ukamning o‘qishi pasayib ketibdi. Ishdan qaytgach, bu gap dadamning qulog‘iga yetdi. Dadam Metinni ancha koyib berdilar, keyin esa uni oldilariga o‘tqazib, yotig‘i bilan nasihat qildilar.
– Axir mendan ibrat olsang bo‘lmaydimi, o‘g‘lim? Men sendek paytimda hamma fanlardan a’lo baho olib o‘qirdim. Biror marta ham past baho olmaganman. Sinfda mening oldimga tushadigan bola yo‘q edi. Xo‘sh, sen-chi? Uyat emasmi, axir! Nimaga o‘qishingning mazasi yo‘q? Bola degan dadasiga o‘xshashi, undan ibrat olishi kerak-da, axir.
Dadam ancha hovuridan tushgan edi, fursatni qo‘ldan bergim kelmadi:
– Qo‘yavering, dada, – dedim. – Metin ham katta bo‘lganida bolalariga maktabda zo‘r o‘qiganman, deb aytishi mumkin-ku.
Ilmoqli gapimni oyim fahmlab qolib, darrov tanbehga o‘tdilar:
– Bu nima beadablik, qizi tushmagur? Endi sening tilingni kesib olaymi? O‘zingdan katta gapirayotganda tek o‘tirsang bo‘lmaydimi?!
Buyog‘iga indamay qo‘ya qoldim. Dadam boshqa churq etib og‘iz ochmadilar.
Xullas, Anqaraga ko‘chib kelganimizdan beri bundan bo‘lak yirikroq voqea yuz bergani yo‘q.
Mendan hamma sinfdosh o‘rtoqlarga salom ayt. Senga ham muvaffaqiyatlar tilayman.
Sinfdoshing Zaynab Yolqir,
Anqara, 19-noyabr, 1963-yil
DARSLAR YANGIDAN BOSHLANDI
Do‘stim Zaynab!
19-noyabrda yozgan xatingni olib, qanchalik quvonganimni ta’riflab berolmayman.
Xunuk bir yangilik bor: o‘qituvchimiz maktabdan ketdi. Boshqa viloyatga ishga o‘tganmish. Unga qattiq o‘rganib qolgan ekanmiz, eshitib juda xafa bo‘ldik. Oxirgi darsida biz bilan xayrlashdi, shunda ba’zilar ko‘z yoshi to‘kib olishdi. O‘pkam to‘lib, o‘zimni arang bosib o‘tirgan edim, sinfdan chiqayotib boshimni silashi bilan men ham chidab turolmadim. Ho‘ngrab yig‘lab yubordim.
Aslida o‘qituvchimiz ho‘v o‘sha inspektor kelgan kundagi voqeadan keyin menga unchalik ro‘yxush bermay yurgan edi. Xayrlashuv kuni bizga bir-ikki og‘iz shirin gap aytib, hammamizga muvaffaqiyat tiladi.
– Yana ko‘rishguncha xayr, bolalar!
Shunday dedi-yu, eshikka qarab yurdi. Yonimdan o‘tib ketayotganida esa boshimni asta silab qo‘ydi.
Yangisi ham erkak o‘qituvchi. Birinchi darsiga kirishi bilanoq nimalarni o‘tganimizni surishtira ketdi. Har qaysimizni birma-bir turg‘izib, ketma-ket savollar berdi. Javoblarimizdan sira qoniqmadi.
– Afsus... Ming afsus... Hech nimani bilmas ekansizlar! – dedi u oxiri boshini chayqab.
Damir bor-ku, Damir, sinfimizning a’lochisi. Hatto shu Damirning javoblaridan ham ko‘ngli to‘lmadi-ya. Navbat menga keldi. Bilganimni gapirib berdim. U bo‘lsa nuqul «esiz, esiz» deb tizzasini shapatilab o‘tirdi. Menga qolsa, so‘ragan narsalariga to‘g‘ri javob berdim.
Bolalar birin-ketin darslarni gapirib berishyapti-yu, u bo‘lsa dam-badam:
– Shuncha yil o‘qib, hech nima o‘rganmabsiz-da? Bekorga kelib-ketib yuraveribsizlar-da? Esiz vaqt, esiz... O‘qish emas, uqish kerak edi, uqish, – deb noliydi boshini chayqab.
– Nima, so‘ragan narsangizga to‘g‘ri javob bermadimmi? – dedi bir payt Mine o‘pkasi to‘lib.
– Yo‘q, javobing to‘g‘ri bo‘ldi, – dedi yangi o‘qituvchimiz. Keyin qo‘shimcha qildi: – Ha, to‘g‘ri javob berding. Lekin yuzaki, sayoz. Hammalaring shunaqa, bilimlaring sayoz ekan.
Uning bu gapidan qattiq ranjigan bo‘lsak ham indamadik. Eski o‘qituvchimizning darslaridan yomon baho olib yurgan uch-to‘rt bola buni eshitib g‘imirlab qoldi. Yangi o‘qituvchining gapi ularga moydek yoqqan edi.
– Eski o‘qituvchimiz yaxshi dars berardi, yomon o‘qimasdik, – dedi Damir o‘zini tutolmay.
– Ha, javoblaringizdan bilinib turibdi, – piching qildi yangisi.
Shundan keyin u stol atrofida birpas aylanib yurgach, muloyimlik bilan gap boshladi:
– Bolalar! Mana endi kelishib olaylik. Ilgari o‘qigan narsalaringizni endi unutasiz. Mutlaqo esdan chiqaringlar. Hamma darslarni yangidan boshlaymiz. Tushunarlimi?
Damir qo‘l ko‘tarib so‘radi:
– Axir biz kitobda nima yozilgan bo‘lsa, shuni o‘qigan edik-ku?
– Men sizlarga endi hammasini esdan chiqaring, deb aytyapman!
Yangi o‘qituvchining birinchi darsi shunday o‘tdi. Tanaffusda bolalar tarafma-taraf bo‘lib ketishdi. Ba’zilar eski o‘qituvchining yonini olgan bo‘lsa, boshqalar yangisini himoya qilishdi. Ochig‘ini aytsam, hech kimga qo‘shilmay betaraf qoldim.
Bir payt qo‘shni 5-sinf o‘quvchilari bilan gaplashib qoldik. Ma’lum bo‘lishicha, ularga ham o‘quv yilining boshida yangi o‘qituvchi kelgan ekan. Xuddi biznikiga o‘xshagan voqea yuz beribdi. Ularning yangi o‘qituvchisi ham darsga birinchi kirgan kuniyoq: «Ilgari nima o‘tgan bo‘lsangiz, hammasini esdan chiqaringlar!» – deb buyuribdi.
Yangi o‘qituvchimizning bu uslubi ayrim bolalarga juda qo‘l kelib qoldi. O‘qituvchining biror savoliga noto‘g‘ri javob berib, dakki eshitadigan bo‘lishsa, darhol:
– Oldingi o‘qituvchimiz bizga shunday degan edilar, afandim, – deyishadi.
O‘qituvchimizning esa battar fig‘oni falakka chiqadi:
– Ming marta aytdim-ku senlarga, ilgari o‘tilgan narsalarni esdan chiqaringlar deb!
Miyaga o‘rnashib qolgan darslarni unutish qiyin bo‘larkan. Bu ish faqat Damirning qo‘lidan keldi, xolos.
Bir kuni darsga maktab direktori kirib qoldi.
Tarix darsi edi. Direktor darslarni qanday o‘zlashtirayotganimizni bilmoqchi bo‘ldi shekilli, Damirni o‘rnidan turg‘izib, qator savollar berdi:
– O‘rta asr madaniyati nima?
Damir indamadi. Direktor boshqa savolga o‘tdi:
– Kitob bosishni kim kashf etgan?
Damirdan sado chiqmadi. Direktor uning a’lochiligini bilardi, shuning uchun hayron bo‘ldi:
– Ha, nima bo‘ldi, nega indamaysan?
– Hammasini unutdim, – dedi Damir.
– Bo‘lmasa Amerika qanday kashf etilganini so‘zlab ber.
– Unutdim, afandim.
– Uyg‘onish davri deb nimaga aytiladi?
– Esdan chiqardim, afandim.
– Bu qandoq gap, hech narsa esingda qolmapti, – xunobi oshib dedi direktor. – Xo‘sh, nimani bilasan o‘zi, shuni gapirib ber.
– Hozir hech narsa bilmayman. Bilganlarimni esdan chiqarib yubordim.
– Ha, nechuk?
– Yangi o‘qituvchimiz shunday dedilar, eski o‘qituvchingiz nimani o‘tgan bo‘lsa, endi hammasini unutib yuboringlar, deb aytdilar.
Direktor meni chaqirdi.
– Hindistonga dengiz yo‘lini birinchi bo‘lib kim ochgan?
Ana xolos! Aksiga olib, shu tobda kashfiyotchining ismini unutib qo‘yibman. Aslida tilimning uchida turibdi-yu, lekin hecham eslayolmadim. Damir boya jo
