автордың кітабын онлайн тегін оқу  Hikoyalar

Rabindranat Tagor

NUR VA SOYALAR

(hikoya)

I

Kecha kunbo'yi yomg'ir yog'ib, bu kun tindi, quyosh va to'zigan bulutlar yetilayotgan ertagi sholipoyalarga qarab birin-ketin panjalarini cho'zmoqdalar. Keng va ko'm-ko'k dalalar quyosh nuri tushishi bilan birdan yalt etib porlaydi-yu, yana bir lahzada quymoq ko'lanka ostida qolib ketadi.

Osmon sahnasida faqat ikki aktyor o'ynamoqda — bulut va quyosh, ularning har biri o'z rolini bajaradi, ammo yer sahnasida, ayni bir vaqtda necha joyda, qancha pyesalar o'ynalayotganini hisoblash mumkin emas.

Biz qishloq yo'li ustidagi bir uyda o'ynalayotgan kichik bir hayot pesasini ko'rsatish uchun pardani ko'tardik. Bu uyning faqat ko'chaga qaragan bir xonasi g'ishtdan qurilgan, uning ikki tomonidan boshlanib ketgan eski g'isht devor hovlini tamom ihota qilib, hovlidagi boshqa loyshuvoq hujralarni ham o'z ichiga oladi. Yarim yalang'och bir yigitchaning divanda o'tirgani derazadan ko'rinib turadi, u, qo'lidagi kitobni o'qishga berilib, chap qoiidagi xurmo yaprog'i bilan ba'zi-ba'zida o'zini yelpib, chivinlarni haydaydi.

Yo'l-yo'l soriyga o'ralgan bir qizcha ko'chada — deraza qarshisida uyoqdan-buyoqqa o'tar va soriysining etagiga solib olgan olxo'ridan bitta-bitta olib yer edi. Qizchaning yuz ifodasidan uning divanda o'tirib kitob o’qiyotgan yigitcha bilan oshnaligi ko'rinib turibdi. U bir amallab yigitning diqqatini jalb qilish niyatida, ammo o'zining sokin beparvoligi bilan, go'yo faqat olxo'ri yeyish bilan bandu yigitchani payqamaganday ko'rinishga tirishadi.

Baxtga qarshi, qunt bilan o'qiyotgan yigitchaning ko'zlari ancha zaif bo'lib, uzoqni yaxshi ko'rolmaganidan, qizchaning sokin beparvoligi unga hech ta'sir qilmadi. Aftidan, qizcha buni bilardi, shuning uchun birpasdan keyin, uyoqdan-buyoqqa behuda yurish va sokin beparvolik o'rniga, olxo'ri danaklarini ishga sola boshladi. Ko'rga ishing tushsa, o'z qadru g'ururingni saqlab qolishing qiyin!

Bir necha danak, go'yo tasodifan boribyog'och eshikka tiqillab tekkanda, yigitcha boshini ko'tardi. Mug'ambir qizcha buni payqab, etagidagi olxo'rilardan pishkanroqlarini ajrata boshladi. Yigitcha ko'zlarini qisib qaragach, qizni tanidi: keyin kitobni qo'ydi-da, deraza oldiga kelib, tabassum bilan qizni chaqirdi.

— Giribala!

Giribala zo'r berib olxo'ri saralardi. Bu mashg'ulotga qattiq berilganday bo'lib, uydan ohista uzoqlasha boshla¬di.

Ko'zlari zaif yigitcha qizning bu qilig'i o'zining beixtiyor bir jinoyati uchun berilgan jazo ekanini darrov angladi-da, yugurib ko'chaga chiqdi.

— Hoy, Giribala, o'zi nima gap, bugun menga olxo'ri bermaysanmi?

Giribala unga e'tibor etmay, bir olxo'rini olib diqqat bilan ko'zdan kechirdi-yu, sovuqqonlik bilan yemoqqa kirishdi.

Bu olxo'rilar Giribalalarning bog'idan bo'lib, yigit¬chaning har kuni oladigan sovg'asi edi. Kim biladi, balki bugun Giribala bu odatini unutgandir, har nuchuk, uning harakatlari olxo'rini faqat o'zi uchungina keltirganini ochiq ko'rsatib turardi. Unday desak, nega u olxo'rini birovning eshigi oldiga kelib yeydi, masalaning bu tomoni ravshan emasdi. Yigitcha qizning oldiga kelib, qo'lidan ushladi. Dastlab, Giribala egilib, qo'lini bo'shatishga urinib ko'rdi, ammo birdan ko'zlari jiqqa yoshga to'lib, olxo'rilami yerga tashladi-da, yigitning qo'lidan chiqib qochib ketdi.

Kechka tomon quyosh bilan bulutlar o'yini to'xtadi, oq momiqday bulutlar osmon ufqiga to'planib qoldi, daraxt yaproqlarida, hovuzlarda, yomg'irda yuvilgan tabiatning har bir zarrasida botayotgan quyoshning nurlari chaqnab turardi. Panjarali deraza oldida yana o'sha qizcha yuribdi, xonada esa, yana o'sha yigitcha o'tiribdi. Ammo endi qizchaning etagida olxo'ri, yigitchaning qo'lida kitob yo'q. Darvoqe, bu orada boshqa ba'zi muhim o'zgarishlar ham ro'y bergan edi.

Bu gal ham qizchaning nima maqsad bilan bu yerda aylanib yurganini aytish qiyin. Har holda, uning harakatlaridan, xonada o'tirgan yigit bilan gaplashish niyatida ekani ko'rinmas edi. Qizcha erta bilan tashlab ketgan olxo'rilarim o'sib chiqmadimikan deb ko'rgani kelgan bo'lsa kerak, uning yurish-turishlariga qarab faqat shunday taxmin qilish mumkin.

Olxo'rilarning o'sib chiqmaganiga bosh sabab shuki, ular hozir yerda emas, divanda — yigitchaning oldida edi, qizcha bir nimalarni qidirganday bo'lib, ahyon-ahyonda yerga egilganida, yigitcha o'zicha kulib, jiddiy qiyofada, mevalarni ishtaha bilan birin-ketin yeb bitirmoqda edi. Mana bir necha danaklar go'yo tasodifiy ravishda borib qizchaning yoniga tushdi, hatto oyog'iga ham tegdi, Giribala o'zining parvosizligi uchun yigitcha o'ch olayotganini angladi. Axir shu yaxshi ishmi». Sho'rlik qizcha jajji yuragining g'ururini bosib, yarashish uchun bahona qidirib yurganda, uning og'ir yo'liga yana g'ov solish noinsoflik emasmi» U bu gal yigitni xafa qilmay deb kel¬gan edi! Uyatdan qizchaning yuzlari qip-qizarib ketdi, qochish uchun bahona qidira boshladi, xuddi shu paytda yigitcha chiqib kelib qo'lidan ushladi. Qizcha qo'lini ajratib olishga urinsa ham, bu safar yig'lamadi. Aksincha, qizarib, boshini o'sha berahm yigitchaning orqasiga yashirib, qahqaha urib kulib yubordi; so'ngra, go'yo zo'rlikka bo'ysunib, panjarali zindonga kirayotgan asiradek uyga kirib ketdi.

Osmonda quyosh bilan bulutlarning o'yini tabiiy bir hol bo’lgandek, bu ikki mavjudotning yerdagi o'yini ham tabiiy bir narsadir. Shuning bilan birga, quyosh va bulutlar o'yini tabiiy hol emas, umuman olganda, buni o'yin deb ham bo'lmaydi, u faqat o'yinni eslatadi, shuningdek, kishilik jamiyatida, ko'rkam kuz kunida ro'y berib turgan yuzlab voqealar orasida bu ikki noma'lum kishining qisqagina tarixi, ahamiyatsizdek ko'rinsa-da, aslida unday emas. Beparvolik bilan abadiylikni abadiylikka ulashtiradigan qadimiy, ulug' va ko'zga ko'nnmas tangri o'sha kungi tong va oqshomning kulgisi-yu ko'z yoshlariga bir umrning baxt va musibatlar urug'ini sochib yuborgan edi. Shunday bo'lishiga qaramay, qizchaning sababsiz gerdayishi, yolg'iz tomoshabinlargagina emas, hatto pesaning bosh qahramoni boyagi yigitchaga ham tamomila anglashilmas edi. Nega bu qiz ba'zan jahli chiqadi, ba'zan esa cheksiz mehribonlik ko'rsatadi, goho ko'plab sovg'alar olib keladi-yu, goho iltifotni butunlay unutadi, — bularning sababini anglash osonmas. Bukun u, butun aqlu fikrini, zakovatini ishga solib, yigitni quvontirmoq istasa, ertaga bor kuchini, qaysarligini ishga solib, uning jig'iga tegadi. Agar yigitni biror yo'l bilan xafa qilolmasa, qaysarligi ikki daf’a ortadi, mabodo uni xafa qilguday bo'lsa, qat'iyati pushaymonlik bilan chil-chil bo'lib har bir bo'lagi ko'zyoshida erib ketar, bepoyon marhamat va mehribonlik oqimiga aylanardi.

Quyosh va bulutlar orasidagi bu ahamiyatsiz o'yinning dastlabki ahamiyatsiz tarixi bundan keyingi bobda qisqacha bay on etiladi.

II

Butun qishloq aholisi bir-biriga dushman guruhlarga boiingan, bir-birlariga qarshi ig'vo tarqatadilar va shakarqamish ekadilar, chaqimchilik qiladilar va jut ekadilar.

Faqat Shoshibushon bilan Giribalagina falsafa va adabiyot o'rganish bilan mashg'ul.

Bu do'stlik hech kimni taajjublantirmas va qiziqtirmas edi, chunki Giribala o'n yoshli qizcha bo'lib, Shoshibu¬shon yaqindagina san'at magistri va huquq bakalavri unvonini olgan. Ular qo'shni edilar.

Giribalaning otasi Xorkumar bir vaqtlar o'z qishlog'ida ijaraga yer olib dehqonchilik qilardi, ammo keyin qoii tang kelib, bisotida bor narsani sotdi-da, o'z xo'jayiniga noib bo'lib ishga kirdi; xo'jayini sira qishloqda yashamas edi. Xorkumarning qishlog'i o'zi yer ijarasi yig'ib yuradigan viloyatda, shu sababli u o'z uyidan uzoqqa borolmasdi.

San'at magistri unvonini olganda Shoshibushon huquq fanidan ham yaxshi imtihon berdi, lekin hech qanday ish bilan mashg'ul bo'lmadi. Hech kim bilan ortiqcha inoq ham bo'lmadi; majlislarga qatnashsa ham, biror marta ikki og'iz so'zlagan emas. Ko'zi zaifroq bo'lganidan, ba'zan oshnalarini tanimay qolardi, — u ko'zlarini qisib qarar, odamlar esa, buni nopisandlik nishonasi deb hisoblar edi-lar.

Olam dengiziga o'xshagan Kalkuttaday katta shaharda kishi o'z fikrlariga berilib, tanho yashasa, bu hol unga alohida ulug'vorlik bag'ishlaydi, ammo qishloqda bu xil yurish-turishni tamom boshqacha baholaydilar.

Shoshibushonni ishlashga majbur etish uchun qilingan haraktlari hech qanday natija bermagach, otasi uni qishloqqa keltirib, xo'jalikka qarashib turishni topshirdi. Shoshibushon qishloq aholisidan ko'pgina mazammat va ta'nalar eshitdi. Buning o'ziga xos sabablari bor edi: Shoshibushon osoyishtalik, tinchlikni yaxshi ko'rardi, shuning uchun uylanishni ham xohlamasdi. Qizlari balog'atga yetib, o'zlari yuk bo'lib qolgan ota-onalar esa, uning uylanishga mayli yo'qligini manmanlik deb, sho'rlikning bu «aybini» sira kechirmasdilar.

Shoshibushonni qancha bezor qilsalar, u shuncha uydan chiqmas bo'lardi. Yigit odatda burchakdagi bir xonada divanda o'tirar, atrofida inglizcha kitoblar sochilib yotardi, u kitoblarni tanlab o'tirmas, qo'lga tushganini o'qiyverardi. Uning ishi shundan iborat edi. Xo'jalik ishlari uni qiziqtirmasdi.

Biz yuqorida aytib o'tgandek, qishloqda u bilan muomala qiladigan birdan-bir odam Giribala edi.

Giribalaning akalari maktabda o'qirdilar; maktabdan qaytgach, esi past singillariga yerning shakli qanday, yer kattami, quyosh kattami deganday so'roqlar berar edilar. Qizcha bularga noto'g'ri javob berganda, darg'azab boiib uning xatosini tuzatardilar. Ko'zga tashlanib turgan narsalar quyoshning yerdan kattaligi haqidagi fikrga zid kelardi, ammo Giribala jasorat etib ba'zan bu haqda o'z tushunchalarini bay on etganda, akalari yanada kekkayib:

— Sen nima deyapsan! — derdilar. — Bizning kitobda shunday deb yozilgan axir, sen bo'lsang...

Bosma kitoblarda shunday yozilganini eshitgach, sho'rlik Giribala qattiq zarba yeganday jim qolar, uning uchun boshqa dalillar kerak bo'lmasdi.

Qizcha akalari singari o'qishni o'rgangisi kelardi. Ba'zan u o'z xonasida o'tirib, kitobni ochar, allanimalar deb gapirar, o'zini o'qiyotganday ko'rsatib, tez-tez kitob varaqlar edi.

Kichik-kichik, tushunib bo'lmaydigan qora harflar,, yelkalarida «i», «o» va «r»  harflarining belgilarini ko'tarib, go'yo sirli bir olamning darvozasi oldidagi qorovullarday yonma-yon turardilar-u, Giribalaning biror savoliga javob qaytarmas edilar. «Qotxamala» havasmandlik bilan zoriqib turgan qizchaga o'zining yo'lbars, shakal, bo'ri, eshak va otlar haqidagi afsonalarni so'zlamasdi, «Akenomonchjori»  bo'lsa, indamaslikka ahd qilgandek, o'z tarixini so'zlamay, jim turardi.

Giribala akalaridan, o'qishni o'rgatinglar, deb lltimos qildi, ammo akalari buni eshitishni ham xohlamadilar. Unga faqat Shoshibushon yordam qildi.

Birinchi davrda Shoshibushon ham qizchaga «Kotxamala», «Akenomonchjori»dek sirli va tushunib bo'lmaydiganday tuyuldi.

Temirpanjarali derazalari ko'chaga qaragan kichik xonada yosh bir yigit divanda o'tirar, uning atroflarida kitoblar qalashib yotardi. Giribala tashqaridan deraza panjarasiga osilib, o'qishga ortiq berilgan bu g'alati odamga taajjub bilan boqar, kitoblarning ko'pligini ko'rib, bu odam mening akalarimdan ham bilimdonroq bo'lsa kerak, degan xulosaga kelardi. Uning uchun bundan ko'ra taajjubroq ish yo'q. Qizcha, bu yigitning «Kotxamala»ni va dunyodagi boshqa eng muhim kitoblarni o'qigan bo'lishiga shubhalanmasdi. Shoshibushon kitob varaqlar, qizcha bo'lsa, jim turib, uning bilimi chegaralarini aniqlash uchun behuda urinardi.

Bora-bora Shoshibushon bu qizchaga e'tibor qila boshladi. Bir kun u yorqin muqovali bir kitobni ochib, qizchaga qaradi:

— Giri, beri kel, senga suratlar ko'rsataman!

Giri darhol qochib ketdi.

Ammo ertasiga yo’l-yo'l soriy kiyib yana deraza oldiga keldi-da, o'qiyotgan yigitga jimgina tikilib tura berdi. Shoshibushon uni yana chaqirdi, qizcha sochlarini silkitib yana qochib ketdi.

Ularning oshnaligi shu tariqa boshlangan edi, ammo bu oshnalikning keyin qaysi yo'l bilan do'stlikka aylanganini, qachondan beri qizchaning Shoshibushon divanidagi kitoblar orasidan o'ziga muqim joy olganini hikoya qilish uchun maxsus tarixiy tekshirish o'tkazishga to'g'ri keladi.

Giribala Shoshibushondan o'qishnigina emas, yozishni ham o'rgana boshladi. Bu o'qituvchi o'zining kichkina shogirdiga o'qish, yozish va grammatikani o'rgatish bilan qanoatlanmay, unga ulug' yozuvchilarning asarlarini tarjima qilib berib, bular haqida qizchaning fikrini so'rar edi desak, hammaning kulishi aniq. Bulardan qizgina biror narsa anglarmidi, yo'qmi — buni xudo biladi, ammo o'qituvchining bu qadar jonbozligi qizchaga juda yoqib tushgani shak-shubhasiz. Anglashilgan va anglashilmagan narsalar uning bolalik tasavvurida bir-biriga qo'shilib, go'zal lavhalarni bunyodga keltirardi. U jim turib, ko'zlarini katta ochib, diqqat bilan tinglar, ahyon-ahyonda o'rinsiz savollar berar yoki birdan mavzudan chetga chiqib, gapga tushib ketardi. Shoshibushon bunday hollarda qizchaning gapini bo'lmas, ulug' asarlar haqida kichik tanqidchining fikrlarini eshitib, benihoyat mamnun bo'lardi. Butun qishloqda uning dilidagini anglaydigan birdan bir odam shu qizcha edi.

Giribala Shoshibushon bilan tanishganda 8 yashar edi, hozir 10 ga kirdi. Bu ikki yil mobaynida u ingliz va ben¬gal alifbosini o'rganib, bir qancha boshlang'ich kitoblarni o'qib chiqdi. Shoshibushon bo'lsa, o'zining qishloqda o'tkazgan ikki yillik umrini yolg'izlikda o'tdi deb shikoyat qilolmas edi.

III

Giribalaning otasi Xorkumar bilan Shoshibushonning munosabati yaxshi emas edi. Xorkumar bu magistr va bakalavraing oldiga dastlab har xil da'volar va sud protsesslari munosabati bilan maslahatga kelib yurdi, ammo bakalavr bu xil ishlarga qiziqmay, noibga o'zining huquq bobida hech narsa bilmasligiga ochiqdan-ochiq iqror bo'ldi. Xorkumar buni faqat bahona deb o'yladi. Shunday qilib ikki yilcha vaqt o'tdi.

Bir kun o'jar bir ijarachining adabini berib qo'yish zarurati tug'ilib qoldi. Noib u ijarachini nojo'ya harakatlari uchun sudga bermoqchi bo'lib, shu haqdagi ariza qanday bo'lishi lozim degan mazmundagi savollar bilan Shoshibushonga yopishib oldi. Shoshibushonning noibga maslahat bermagani-ku mayli-ya, ammo u qandaydir osoyishtalik va qat'iyat bilan Xorkumarga shunday so'zlar aytdiki, bu so'zlarni unga yoqib tushadi deb o'ylash aslo mumkin emas!

Xorkumarning ijarachilarga qarshi boshlagan hamma da'volari o'zining zarariga hal bo'ldi. Jig'ibiyroni chiqqan noib, raqiblarimga Shoshibushon yordam qilgan deb, nima bo'lsa ham, yigitchani qishloqdan chiqarib yuborish payiga tushdi.

Shoshibushonning ekin maydonlarida sigirlar yura boshladi, kimdir loviyalariga o't qo'ydi, yerlarining uvoti haqida nizolar paydo bo'ldi, Shoshibushonning ijarachilari ijara haqi to'lashdan bosh tortdilar va hatto, ustidan yolg'on maxfiy xabarlar yozmoqchi bo'ldilar; oxiri ish shu darajaga borib yetdiki, agar kechroq ko'chaga chiqquday bo'lsa, o'zini kaltaklab, uyiga o't qo'ymoqchilar, degan ovozalar ham tarqaldi.

Osoyishtalikni yaxshi ko'radigan yuvosh Shoshibu¬shon oxiri Kalkuttaga ketishga qaror qildi. U jo'nay deb turganda, qishloqqa okrug sudyasi kelib qoldi. Uning yugurdaklari, xizmatchilari, politsiyachilari, itlari, otlari va otboqari butun qishloqni larzaga keltirdi.

Bolalar, yo'lbars orqasidan kuzatib borgan chiyabo'ri galasidek, qiziqish va qo'rquv bilan sudya tushgan hovli atrofida to'dalashib yurardilar.

Noib janoblari mehmonnavozlikka ketgan xarajatlarini ortigi bilan qaytishini eslab, sud raisini tovuq, tuxum, yog' va sut bilan ta'minlab turdi. Noib janoblari favqulodda tirishqoqlik bilan, sud raisiga oziq-ovqatni keragidan ortiq yetkazib berdi, ammo bir kuni erta bilan sudning farroshi kelib, sohibning itlariga to'rt sher  yog' talab qilganda, Xorkumarning toqati toq bo'ldi. Agar sohibning itlari mahalliy itlardan ko'ra ko'proq yog'ni uyalmay hazm etsalar ham, har holda bu qadar yog' ularning salomatliklariga ziyon qiladi deb, farroshni quruq qaytardi.

Farrosh borib o'z xo'jasiga: men noibning oldiga borib itlar uchun qaerdan go'sht sotib olish mumkin deb so'rasam, u ko'pchilik oldida past toifaga mansubligimni pesh qilib haydadi, nopisandlik qilib hatto sizga ham til tegizdi, dedi.

Sohiblar uchun braxmanlarning toifaviy g'ururi toqat qilib bo'lmaydigan hol edi, buning ustiga noib uning farroshini haqorat qilgan, bunga sud raisi chiday olmadi, darhol «noib chaqirilsin» deb buyruq berdi.

Noib titrab-qaqshab, kalima o'girib sohibning eshigiga keldi. Oyoq tovushlari eshitilganda sud raisi tashqariga chiqdi.

— Nega sen mening farroshimni haydab yubording? — deb qichqirib so'radi u ajnabiy talaffuz bilan.

Xorkumar ta'zim qilib, shoshilgan holda, o'zining hech vaqt bu xil bezbetlikka yo'l qo'ymasligini aytdi; to'g'ri, dastlab 4 sher yog' berishga ko'nmagan bo'lsa ham, keyin to'rt oyoqlilarga ezgulik qilish niyatida mazkur narsani topish uchun kishilar yuborgan.

Sohib kimni, qaerga yubording deb so'radi.

Xorkumar og'ziga kelgan birinchi ismni aytdi. Sohib inobatli kishilarga bu masalani aniqlashni topshirib, noibni o'z uyida olib qoldi, yuborilgan odamlar kechqurun kelib, hech kimni hech yoqqa yuborgan emas ekan, deb xabar qildilar. Endi sud raisida noibning so'zlari yolg'on, farroshning gaplari to'g'ri ekaniga shak-shubha qolmagan edi.

Sud raisi g'azab bilan qichqirib, farroshga buyurdi:

— Qani, qulog'idan cho'zib, uydan chiqarib yubor! 

Farrosh fursatni boy bermay, atrofga to'plangan xalqning ko'z oldida sohibning buyrug'ini bajardi.

Bu haqdagi xabar darhol qishloqqa tarqalib ketdi. Haqoratlangan Xorkumar uyiga kelganda tomog'idan ovqat ham o'tmay, o'likday cho'zilib yotdi.

Xorkumarning lavozimi unga ko'pgina dushmanlar orttirgan edi, bu xabar ularni juda mamnun etdi. Ammo Kalkuttaga jo'nashga hozirlangan Shoshibushon bu

xabarni eshitganda g'oyat darg'azab bo'lib, tuni bilan uxlay olmadi.

Erta bilan u Xorkumarning uyiga keldi. Xorkumar Shoshibushonning qo'lidan ushlab o'pkasi to'lib yig'ladi.

— Haqorat da'vosi bilan sud raisini javobgarlikka tortish kerak. Men sening himoyaching bo'laman.

Sohibni sudga berish haqidagi fikrni eshitib, noib qo'rqib ketdi. Lekin Shoshibushon o'z fikrida turib oldi.

Xorkumar o'ylab ko'rish uchun fursat so'radi. Biroq o'zining xo'rlangani haqidagi ovoza hamma yerga tarqa¬lib, dushmanlari o'z quvonchlarini yashirmay yurganini bilgach, u ortiq chidab tura olmay, Shoshibushondan yordam so'rab keldi.

— Babu, mening eshitishimcha, nima uchundir sen Kalkuttaga ketishga qaror qilibsan. Bu fikringdan qayt. Qishloqda senday bir odamning bo'lishi bizlarni ruhlantiradi.

IV

Hamisha odamlardan yashirinb yurgan Shoshibushon bugun sudga keldi. Shoshibushonning gaplarini eshitib boigach, sud raisi uni o'z kabinetiga chaqirib, shunday dedi:

— Shoshu babu, shu ishni ovoza qilmay, o'zaro hal qila qolsak yaxshi bo'lmasmikin?

Shoshibushon zaif ko'zlarini qisgan holda stolda yotgan qonunlar to'plamining muqovasiga diqqat bilan nazar tashladi.

— Men o'z himoyam ostidagi odamga bunday maslahat bera olmayman. U xalq orasida haqoratlang'an. Shun¬day bo'lgach, qanday qilib bu ishni «ovoza qilmay hal etib» bo'ladi?

Qisqagina suhbatdan sohib shuni bildiki, bu kamgap, ko'zlari zaif odamni o'z yo'liga kiritishi oson emas ekan.

— Ol rayt , babu, ko'ramiz, qani bundan nima chiqar ekan.

Sud boiadigan kunni belgilab, rais chiqib ketdi.

Bu orada okrug sudining raisi zamindorg'a shunday deb yozdi:

«Sening noibing mening xizmatkorlarimni haqorat qildi. Bu bilan u menga hurmatsizlik ko'rsatdi. Unga munosib choralar ko'rishingga ishonaman».

Zamindor Xorkumarni chaqirib keltirdi. Xorkumar ham zamindorga bo'lib o'tgan voqeani batafsil so'zlab berdi. Buni eshitib zamindor juda g'azablanib ketdi.

— Axir, gapni cho'zib o'tirmasdan farroshga 4 sher yog'ni berib yuborsang bo'lmasmidi? Nima, bu bilan qashshoq bo'lib qolarmiding?

Xorkumar o'zining yanglishganini sezdi, darhaqiqat, bundan u hech ziyon qilmas edi. O'z aybiga iqror bo'lib, dedi:

— Ko'rinib turibdiki, men shu kun chap yonimdan turgan ekanman. Shuning uchun shunday ahmoqlik qilibman.

— Senga sohib ustidan shikoyat qilishga kim maslahat berdi?

— Marhamatlim, men shikoyat qilmoqchi emas edim. Bu mening hamqishlog'im Shoshining ishi. Uning sud ishlarida hech qanday tajribasi yo'q, bu g'ovg'ani mening roziligimsiz shu bola qo'zg'adi.

Zamindor Shoshibushondan qattiq xafa bo'ldi: bu yangi chiqqan ishsiz advokat nom chiqarish uchun har qanday oldi-qochdiga tayyor! U, ish darhol to'xtatilsin, deb noibga buyruq berdi.

Xorkumar sovg'aga bir qancha meva-cheva olib, okrug sudining raisi huzuriga keldi. Sohib ustidan shiko¬yat qilish mening ta'bimdagi ish emas, bu haligi ona suti og'zidan ketmagan hamqishlog'im advokat Shoshibushonning ishi, u menga hech narsa demasdan, o'zicha shunday behuda ishni boshlagan, dedi. Sohib buni eshitib, Shoshibushonning xatti-harakatidan benihoyat darg'azab bo'lib, noibning uzurlaridan to'la qanoat hosil etdi. U, garchi g'azab ustida noibga jazo berishga buyurgan bo'lsam-da, hozir o'z qilmishimga afsuslanyapman, dedi.

Sohib yaqinda bengal tilidan yaxshi imtihon bergani uchun hozir oddiy odamlar bilan oliy uslubda gaplashar edi.

— Men xafa bo'lganim yo'q, — dedi noib, — ma'lumki ota-onalar ham jahllari chiqqanda bolalariga jazo beradilar, ammo keyincha ularni tizzalariga o'tqizib erkalatadilar.

Okrug sudining raisiga va xizmatkorlariga keltirgan sovg'asini bo'lib bergach, Xorkumar mahalliy sud raisini ko'rish uchun uning oldiga bordi. Shoshibushonning yuzsizlarcha harakatini eshitgan sud raisi bunday dedi:

— Men ham taajjubda qoldim. Men hamisha noib babu aqlli odam degan fikrda edim, to'satdan menga: u kishi bu ishni bosti-bosti qilishga rozi emas, ishni sudga berish niyatida, dedilar. Men o'z quloqlarimga ishonmadim. Endi menga hamma narsa tushunarli...

Oxiri u noibdan, Shoshi Kongress a'zosi emasmi, deb so'radi. Xorkumar, kiprik qoqmay «ha», deb javob berdi.

Sohibning o'ziga xos tushunchasida bu ishlarning mohiyati ravshan edi: bular bari Kongressning qo'H bilan qilingan! Kongress  agentlari yashirincha, har yerda ig'vo qilib, janjal chiqarishga imkoniyat qidirib yuradilar, so'ng buni «Amrita bazar» gazetasida bosib, hukumat bilan janjallashadilar. U o'ziga bir zarb bilan bu fitnachilarning hammasini bir yoqli qilishga yetarli huquq bermagani uchun hind hukumatini juda zaif hisoblar edi. Ammo Kongresschi Shoshibushonning nomini diliga tugib qo'ydi.

V

Olamda katta voqealar ro'y berganda, kichik voqealar ham och tomirlarini cho'zib, fursatni qo'ldan bermay, o'z huquqlarini talab etadilar.

Shoshibushon Xorkumar ishi yuzasidan harakat boshlab, katta kitoblardan shu ishga doir yo’l-yo'riq izlaganda, fikran o'z nutqini mashq qilar, guvohlarni takror so'roqqa chaqirar, hayajon bilan titrab, terga pishgan holda, o'zini sud majlisida, ko'p xalq orasida to'la g'alabaga erishganday tasavvur etardi, yosh shogirdi esa har kun belgili bir vaqtda uning eshigiga kelib turardi. Qizning qo'lida eski chorupat , siyoh bilan yozib to'latilgan daftar, o'z bog'laridan goh meva, goh gul, goh shirinlik olib kelardi. Birinchi kunlarda Shoshibushonning qandaydir suratsiz, vahimali kitob o'qiyotganini ko'rdi. Ilgari u qanday kitob o'qimasin, undan biror narsani Giribalaga tushuntirishga urinardi. Nahotki endi, shuncha ko'p katta, qora kitoblarda uning uchun ikki og'iz so'z topilmasa? Nahotki buning sababi kitoblarning kattaligida-yu, uning kichikligida bo'lsa!

Dastlab o'qituvchining diqqatini jalb qilish uchun ashula aytdi, so'ng xat yozdi, oxiri yozganlarini tebrana-tebrana bor tovushi bilan qichqirib o'qidi, — hech qanday natija chiqmadi. Qizcha katta qora kitobdan juda ham xavfa edi. Bu kitob unga qandaydir badburush, berahm, yovuz maxluqday tuyuldi. Uning tushunib bo'lmaydigan har bir sahifasi Giribalaga so'zsiz nafrat bilan qaragan qandaydir yomon odamning basharasiday ko'rinardi. Agar biror o'g'ri shu kitobni o'g'irlab ketsa, uni mukofotlash uchun Giribala ayasining sandiqchasidan butun shirinliklarni olib chiqqan bo'lar edi. Shu kitob nobud bo'lsin deb qiz bechora ne-ne duolar bilan xudolarga murojaat qilmadi. Ammo xudolar unga quloq solmadilar, shuning uchun men ham bu duolarning mazmunini o'quvchilarimga so'zlab o'tirishni lozim ko'rmadim.

Shunda xafa bo'lgan qizcha uch kungacha o'qituv-chisining oldiga bormaslikka qaror qildi. Keyin, ko'rgan choralarining natijasini aniqlash maqsadida yana bordi, — albatda, bu borish tamom boshqa ish bilan edi.

Yo'lda yashirincha Shoshibushonning derazasiga qaradi: endi Shoshibushon yonida u qora kitoblar yo'q edi. O'zi xona o'rtasida turib, qo'llarini cho'zib, derazaning temir-panjarisiga murojaat etib, chet tilda nutq so'zlardi. Ehtimol, u o'z nutqi sudlarning yuragini eritadimi — yo'qmi deb temirlarda sinab ko'rayotgandir. Hayotni faqat kitoblardan o'rgangan Shoshibushon agar qadim zamonlarda Demosfen, Sitseron, Bark, Sheridan kabi notiqlar o'z nutqlari bilan mo'jizalar ko'rsatgan bo'lsalar, so'z o'qlari bilan adolatsizlikni tor-mor etib, zo'ravonlikni fosh etgan, takabburni yerga qaratgan bo'lsalar, bizning zamonda ham imkondan xorij hech narsa yo'q-ku, deb o'ylar edi. U o'zining kichkina qishloqchadagi uyida turib, mansab mayidan mast bo'lgan bu inglizni butun dunyo oldida uyaltiraman, uni o'z qilmishlariga pushaymon bo'lishga majbur etaman deb o'ylardi. Osmonlardagi xudolar uni eshitib kuldilarmi yoki ularning ilohiy ko'zlaridan yosh to'kildimi — buni hech kim bilmaydi.

Shunday fikrlarga sho'ng'ib ketgan Shoshibushon, o'sha kuni Giribalaning kelganini sezmadi. Qizchaning etagida olxo'ri yo'q edi — u olxo'ri danaklarining ta'siriga ishonmay qo'ydi. Endi Shoshibushon beparvolik bilan: «Giri, bukun olxo'ri yo'qmi?» deb so'raganda, bu gap qizchaga xuddi masxaralaganday tuyulib: «Bor-e» deb, qochib ketardi. Bukun olxo'risi yo'qligidan mug'ambirlikka o'tdi. Birdan ko'zlarini uzoqlarga tikib, qattiq qichqirdi:

— Shorno, meni kutib tur, hozir boraman!

Erkak o'quvchilar bu gap qizchaning uzoqdan o'tib borayotgan dugonasiga qarata aytilgan deb o'ylashlari mumkin, lekin ayol o'quvchilar u yerda hech kim yo'qligini va bu gap yonginasida turgan yigitchaga aytilganini darrov fahmlaydilar. Hayhot bu mug'ambirlik ko'zlari zaif odamga hech kor qilmadi. Shoshibushon qizchaning so'zlarini eshitdi-yu, lekin ma'nosini anglamadi. U, qizchaning o'ynagisi kelyapti, deb o'yladi, uning esa, hozir qizcha bilan mashg'ul bo'lishga vaqti yo'q. Buning sababi shuki, u bugun ba'zilarning yuraklariga qadash uchun o'tkir so'z o'qlari izlamoq bilan band. Ammo kichkina qizchaning qo'li bilan otilgan o'qlar nishonga tegmagandek, olim odamning o'qlari ham nishonga tegmay, xato ketganini o'quvchilar biladilar.

Olxo'ri danaklarining bir yaxshi jihati shuki, ularni bi-rin-ketin ota bergach, bordi-yu to'rttasi xato ketganda ham, beshinchisi borib mo'ljalga tegishi muqarrar. Ammo Shorno o'ylab topilgan nom bo'lsa-da, «meni kut, men boraman» degandan keyin, bu yerda turish mumkin emas, mabodo joyida tura bersa, odamlar Shorno degan qizning borligiga shubha qiladilar. Shuning uchun, bu tadbir ham natija bermagach, Giribala darrov ketishga majbur bo'ldi. Ammo shuni ham aytish kerakki, uning harakatida dugonasini ko'rishga bo'lgan chin xohishning tabiiy quvonchlari sezilmas edi. U orqasiga qayrilmay, o'z izidan biror kishi kelyaptimi-yo'qmi, shuni bilishga tirishardi. Ketidan hech kim kelmayotganini sezgandan keyin ham, bir narsaga umid qilganday, yana orqasiga qayrilib qaradi, hech kimni ko'rmagach, xo'rlik va alam shiddatidan to'zg'ib ketgan charupatni yirtib-yirtib, o'zining so'nggi umidlari bilan birga yerga tashladi. Agar shu topda Shoshibushondan o'rgangan bilimlarini qaytarib berish yo'li topilsa, ularni ham yigitning eshigi oldiga olxo'ri danaklariday irg'itib ketardi. Qizcha Shoshibushon bilan ko'rishgungacha u o'rgatgan hamma narsalarni esdan chiqarishga qattiq qaror qildi. U holda, o'qituvchi undan so'raydi, u esa birortasiga javob qaytara olmaydi. Ha bittasigayam, bittasigayam. O'shanda u yigit o'zining qanday yomon ish qilganini payqaydi!

Alamdan Giribalaning ko'zlari jiqqa yoshga to'ldi. Hamma narsani unutganini bilib Shoshibushonning xafa bo'lishini o'ylaganida, qizchaning ezilgan yuragi birmuncha tinchlandi, ammo Shoshibushonning aybi bilan kelajakda nodon bo'lib qolishini o'ylaganida, baxtsiz Giribalaning o'ziga rahmi kelardi.

Osmonda bulutlar suzardi — yomg'ir fasli bosh-langanda bu xil bulutlarni har kun ko'rish mumkin.

Giribala yo'l bo'yidagi daraxt orqasiga bekinib, alamiga chidolmay yig'lab yubordi. Kuniga qancha qizlar shu xilda sababsiz ko'zyoshi to'kadilar. Bunda diqqatga sazovor hech narsa yo'q.

VI

Shoshibushonning yuridik izlanishlari va notiqlik mashqlari nechun behuda bo'lib chiqqani o'quvchilarga ma'lum: sudga berilgan shikoyat to'satdan qaytarib olindi. Xorkumar o'z rayoniga faxriy sudya etib tayin qilindi. Endi u kir chapkon  kiyib, yog'i chiqqan salla o'rab, tez-tez sudga borar, shuning bilan birga har gal, sohib huzuriga kirib, unga ta'zim qilib chiqishni tark etmasdi.

Bir necha kundan keyin Shoshibushonning qora, katta kitobi Giribalaning qarg'ishiga uchradi, — uyning qorong'i bir burchagiga tashlab qo'yilgan, ustini chang bosib, esdan chiqib ketgan edi. Axir Giribala qaerda, bu mudhish kitobga bo'lgan e'tiborsizlikdan quvonadigan qizcha qaer¬da?

O'sha kuni Shoshibushon qonun to'plamini yopib qo'ygach, Giribalaning ketib qolganini fahmladi. U xayol surib, so'nggi kunlarda qizchaning qilgan harakatlarini esladi. U Giribalaning bir kun erta bilan soriysi etagida hali yomg'ir nami qurimagan bakul gullari ko'tarib kelganini esladi, o'shanda u qizchaga qayrilib ham boqmagan edi. Qizcha esa dastlab o'zini yo'qotayozdi, lekin keyincha soriysidan igna-ip olib, boshini egib, gullarni birin-ketin ipga tiza boshladi, u bu ishni juda sekin qilsa ham, oxiri rugatdi. Kun kechikib, Giribalaning uyga qaytish vaqti yetgan edi. Shoshibushon bo’lsa, hanuz o'qish bilan mashg'ul bo'ldi. Qiz g'oyat xafa bo'lib, gullarni divanda qoldirib chiqib ketdi. Yigitcha bu xil beparvolik qizning izzat-nafsiga tekkanini fahmlab qoldi. Qizcha esa uning oldiga kirmay qo'ydi, faqat ahyon-ahyonda uyi yonidan o'tib qolardi, xolos; oxiri qizcha butunlay kelmaydigan bo'lib qoldi, — bunga ham ancha vaqt bo'ldi. Qizchaning izzat-nafsi bu qadar e'tiborsizlikka bardosh bermasligi muqarrar edi. Shoshibushon chuqur uf tortib, go'yo bir narsasini yo'qotganday devorga suyandi. Endi uning kichkina shogirdi yo'q edi, o'qishga bo'lgan har qanday havasi ham yo'qoldi. U kitobni olib, ikki-uch sahifa o'qib yana joyiga qo'yar, yozishga kirishar, lekin minut sayin cho'chib, birovni kutganday ko'chaga qarar, yoza boshlagan narsasini tashlardi.

Shoshibushon Giribala og'rib-netib qolmadimikan deb qo'rqdi. Ehtiyot bilan surishtirib, havotirning o'rinsiz ekanini bildi. Giribalani yaqinda erga beradilar, shuning uchun uydan chiqishi mumkin emas.

Charupatni yirtib, loy ko'chaga tashlab kelgan kunining ertasiga, giri soriy etagiga shirinliklar solib, shoshilib uydan chiqdi. Havo dimligidan tuni bilan uxlamay chiqqan Xorkumar ilk sahardan beligacha yalang'och bo'lib olib, hovlida o'tirgan edi.

— Sen qayoqqa ketyapsan, — deb so'radi u Giridan.

— Shoshi amakimnikiga.

— Nima qilasan Shoshi amakinikida, bor, uyga kir! Shundan keyin uni so'ka boshladi; kap-katta qiz, yaqinda erga tegadi-yu, uyatni bilmaydi. Ana shundan keyin, unga ko'chaga chiqishni man qildilar. Endi ruxsat so'rash, yolvorish foydasiz. Bu hol qizning g'ururini poy-mol qildi. Mango mevasining quyuq sharbati, betel va limonlar qaytib o'z joyiga qo'yildi. Yomg'irlar boshlandi, bakul gullari to'kilmoqda, guavi mevalari daraxtda osilib yotibdi, pishib yerga to'kilgan olxo'rilami qushlar cho'qimoqda. Afsuski, to'zg'igan charupat ham endi yo'q bo'lib ketdi.

VII

Giribalaning to'yida surnaylar chalingan kuni, tantanaga taklif etilmagan Shoshibushon qayiqda Kalkuttaga tomon suzib ketdi.

Xorkumar o'z shikoyatini qaytarib olgandan beri, Shoshibushonni ko'rishga ko'zi yo'q edi. U, Shoshi mendan nafratlanadi, deb qattiq ishonardi. U o'zi tasavvur etgan bu nafratning minglab nishonalarini Shoshibushonning ko'zlarida, yuzlarida, xatti-harakatida ko'rdi. U o'zining bir vaqt xo'rlanganini qishloq aholisi allaqachon unutgan, faqat Shoshibushongina eslab yuradi, deb hisoblar, shuning uchun yigitchaning ko'ziga qarolmasdi. Shoshibushon bilan uchrashganda o'ng'aysiz holatda qolar, shu bilan birga, yigitchaga g'azabi kelardi. U, Shoshini qishloqdan ketkazaman deb ahd qildi.

Bunday odamni o'z uyidan chiqib ketishga majbur etish og'ir ish emas. Noib janoblari tez fursatda o'z murodiga yeta qoldi. Bir kun Shoshi qayiqqa kitoblari bilan bir necha temirsandiqni yukladi. Uni bu qishloqqa bog'lab turgan birdan-bir ip shu kungi to'y tufayli tamom uzildi. U, ilgari bu nozik ip qalbini naqadar mahkam o'rab olganini tasavvur etmas edi. Qayiq daryo sohili bo'ylab yurib, tanish daraxtlarning uchlari uzoqlarda ko'zdan g'oyib bo'la boshladi, to'y muzikasi borgan sari zaiflashardi, birdan yigitning ko'ngli buzilib, nimadir tomog'ini siqib keldi, chakka tomirlari tez-tez ura boshladi, nazarida butun olam aldovchi sarobday ko'rindi.

Qayiq oqim bo'ylab ketgan bo’lsa ham, qarshi tomondan esgan qattiq shamol yoini og'irlashtirar edi. Shu payt daryoda bir voqea yuz berib, Shoshibushon sayohatining to'xtalishiga sabab bo'ldi.

Yaqinda temir yo'lni qo'shni rayonlar bilan bog'laydigan yangi paroxod yo'li ochilgan edi. Paroxod parraklari bilan suvni to'lqinlantirib, pishqirgancha oqimga qarshi suzib kelardi. Unda yangi paroxod yoii boshqarmasining raisi yosh sohib va bir qancha passajirlar bo'lib, birmunchasi Shoshibushonning hamqishloqlari edi.

Qandaydir savdogar barkasi  paroxodni quvib o'tishga intilib, goh o'zib ketar, goh orqada qolardi. Qayiqchi bu musobaqaga haddan tashqari qiziqib, birinchi yelkan ustiga ikkinchisini, ikkinchisi ustiga uchinchisini ko'tardi. Shamolning tazyiqidan uzun langar oldinga qarab egildi. Qayiq kesib o'tgan baland to'lqinlar uning bortlariga kelib urilar, barkas esa, suvliqni tishlab chopgan otday tez ke¬tar edi. Daryo bir oz qayrilib oqqan yerda barkas paroxod yo'lini kesib o'tish uchun shiddat bilan ilgari harakat qildi, paroxoddan o'zib ketdi. Panjaraga tirsagini tirab turgan sohib bu musobaqani zo'r qiziqish bilan kuzatib borardi. Barkasning yurishi tezlashib, paroxoddan jindak o'tganda, birdan sohib miltig'ini olib, shishib turgan yelkanni nishonga olib otdi. Yelkan yirtilib, barkas to'ntarildi. Pa¬roxod daryoning qayrilishida g'oyib bo'ldi. Boshqarma raisi nega bunday qildi, buni aytish qiyin. Biz, bengalliklar inglizlarning nimadan quvonishlarini sira anglay olmaymiz. Ehtimol, u hind barkasining musobaqadagi g'alabasiga chidamagandir; balki shishgan katta yelkanning bir lahzada burda-burda bo'lib ketishi uning uchun bir halovatdir; balki, dadil kemachaning o'yinini birdan buzishda, uning bir necha joyidan teshilishida biror iblisona lazzat bordir, — bilmadim. Ammo bir narsa shubhasiz: ingliz bu hazil uchun o'ziga hech narsa bo'lmasligiga qattiq ishonardi va to'g'risini aytganda, barkas egasini ham, komandani ham odam qatorida sanamas edi.

Sohib miltiqni olib otganda, barkas to'nkarilib g'arq bo’lganda, Shoshibushon shu hodisa ro'y bergan joyda bo'lib, hamma hodisani o'z ko'zi bilan ko'rdi. U ag'darilgan barkas oldiga darhol suzib borib, qayiqchi va eshkakchilarni halokatdan qutqazdi. Faqat bir kishini qutqazib bo'lmadi — u, falokat yuz bergan chog'da barkas ayvonchasi ostida ziravor yanchib o'tirgan ekan.

Shoshibushonning tomirlarida qon qaynab ketdi. Adolat favqulodda sekin harakat qiladi, u xuddi katta va murakkab mashina: hamma «tarafdor» va «qarshilarni» o'lchab, dalillar to'playdi va to'la sovuqqonlik bilan jazo beradi, unda odam yuragiday yurak yo'q. Ammo Shoshibushonning nazarida jazo bilan g'azabni bir-biridan ayrib qarash — to'qlikni ochlikdan, xohishni qanoatdan ayrib qarash kabi g'ayritabiiy bo'lib ko'rindi. Ko'p jinoyatlar borki, ular tomoshabindan tezda biror chora ko'rishni talab etadi, aks holda, u tomoshabin o'z qalbida yashiringan samoviy jazoga giriftor bo'ladi. U holda adolatga ishonib o'zini tinchitish kishini uqubatli andishaga soladi. Biroq adolat mashinasi ham paroxod boshqarmasi raisini Shoshibushondan uzoqqa olib ketdi. Jamiyatning bu voqeada nima foyda qilganini bilmayman, lekin Shoshibushonning «hind g'ussadorligini», shubhasiz, kuchaytirdi.

Shoshi o'zi xalos etgan kishilar bilan qishloqqa qaytdi. Barkas yuksiz yotardi. Uni chiqarib olish uchun kishilar yubordi va qayiqchiga boshqarma raisi ustidan sudga shikoyat qilishni taklif etdi.

Qayiqchi rozi bo'lmadi.

— Qayiq-ku g'arq bo'ldi, nima, men endi o'zimni ham g'arq qilaymi?— dedi u.— Avvalo, buning uchun pul to'lash zarur, so'ngra, ishni tashlab, yemoq, uxlamoqni unutib, buning orqasidan sudma-sud yurish kerak, bundan tashqari, sohibga qarshi boshlangan bu ishning nima bilan tamom boiishini bir xudodan bo'lak hech kim bilmaydi.

Oxiri Shoshibushonning advokatligini, sud xarajatlarini uning o'zi to'lashga tayyorligini va hamma faktlar uning foydasiga ishlab, sud qayiqchining ko'rgan ziyonlarini to'lashga hukm chiqarishi muqarraligini bilgandan keyin, qayiqchi rozi bo'ldi. Biroq, Shoshibushonning paroxodda kelgan hamqishloqlari sudda guvohlik berishga rozi bo'lmadilar. Ular Shoshibushonga bunday dedilar:

— Janob, biz hech narsani ko'rganimiz yo'q, biz paroxodning boshqa tomonida edik, suvning sharillashi va roashinaning pishqirishidan miltiq tovushini eshitganimiz ham yo'q.

Yuragida vatandoshlarini la'natlab, Shoshibushon boshqarma raisi ustidan o'zi shikoyat qildi.

Guvohlarga ehtiyoj ham sezilmadi. Boshqarma raisi miltiq otganiga chindan iqror bo'ldi. U bunday dedi: osmonda qator turnalarni ko'rib, nishonga oldim. Paroxod g'oyat tezlik bilan yurib, miltiq otilgan paytda daryoning qayrilib oqadigan yeriga kelib qolgan edi. Binobarin, qarg'ani o'ldirdimmi, turnani otdimmi yoki barkasni g'arq qildimmi, bilolmadim. Havoda va yerda ov to'lib yotganda, hech bir aqlli odam, garchi bir o'q chorak paysa tursa ham uni bekorga xayf qilib, iflos lattaga otmaydi.

Sohib oqlandi va sigaret tutunini buraqsatib, karta o'ynash uchun klubga ketdi. Ziravor yanchib turgan odamning o'ligini hodisa yuz bergan joydan to'qqiz mil narida, to'lqin qirg'oqqa chiqarib tashlagan joydan topib oldilar. Shoshibushon ko'ngli buzilgan holda qishlog'iga qaytib keldi.

U qaytib kelgan kuni Giribalani qaynatasinikiga olib borish uchun qayiqlar tayyorlangan edi. Garchi Shoshibushonni hech kirn taklif etmagan bo'lsa-da, u daryo sohiliga keldi. Pristan yonida odamlar to'plangan edi, u odamlardan bir oz nariroq o'tib turdi. Qayiq pristandan jo'nab, uning oldidan suzib o'tganda, u bir lahzagina kelinni ko'rib qoldi; u gamto bilan o'ragan boshini pastga egib o'tirardi. Giribala uzoq vaqtgacha, biror yo'l topib, ketish oldida Shoshibushon bilan ko'rishib qolarman, deb umid qilgan edi, endi bo'lsa, u sho'rlik o'qituvchisi yaqinida — sohilda turib unga qarayotganini bila olmadi. U biror marta boshini ko'tarmay, tovushsiz yig'lar, ko'z-yoshlari yuzlaridan oqib tushar edi.

Qayiq borgan sari olg'a qarab suzib, nihoyat, ko'zdan g'oyib bo'ldi. Ertangi quyosh nurlari suvda porlay boshla-di, yonginada, mango daraxti shoxida, papiyar qushi baland tovush bilan o'zining intihosiz qo'shig'ini kuylay ketdi, qayiqchilar yuklarni bir sohildan ikkinchi sohilga o'tkaza boshlashdi. Pristanga suvga kelgan xotinlarning qaynatasinikiga ketishini muhokama qilar edilar. Shoshibushon ko'zoynagini olib, jiq yoshga to'lgan ko'zlarini artdi. Shundan so'ng, yo'l bo'yidagi, derazalari temirpanjarali uyiga ketdi. Birdan uning qulog'iga Giribalaning tovushi eshitilganday bo'ldi: «Shoshi amaki!» Ajabo, qaerda u, qaerda? U hech yerda ko'rinmaydi! Na uyda, na ko'chada, na qishloqda — u faqat yigitning g'am-hasrat bilan to'lgan qalbida edi.

VIII

Shoshibushon narsalarini yig'ishtirib yana Kalkuttaga jo'nadi. Kalkuttada uning hech qanday ishi yo'q, sirasini aytganda, borishga ham ehtiyoj yo'q edi. Binobarin, u temir yo'l bilan emas, daryo bilan jo'nashga qaror qildi.

Yomg'ir faslining avji qizigan chog'i. Bengaliyani minglab sersuv anhorlar to'rday qamrab olgan. Gurkuragan yam-yashil Bengaliyaning qon tomirlari limmo-lim, hamma joyda mo'l maysa, lionlar, ko'katlar, nihollar, sholi, jut va shakarqamishi barq urib bosh silkimoqda.

Daryoning Shoshibushon qayig'i suzib borayotgan egri-bugri tor shoxobchasi limmo-lim to'lgan, suv qirg'oqlar bilan baravar bo'lib, sohildagi pichanzorlami, ayrim o'rinlarda don ekinlarini suv bosgan edi. Suv bambuk novdalari o'sgan, mango bog'laridan iborat qishloq qo'ralariga juda yaqin kelgan go'yo xudolar Bengaliyadagi barcha daraxt tomirlari ostidan ariq o'tkazishga g'amxo'rlik qilgandek tuyulardi.

Sayohat boshlanganda, yomg'ir suvida yuvilgan daraxtlar quyosh nurida porlab turardilar, biroq tezda bulut to'planib, yomg'ir yog'a boshladi. Qaysi tomonga boqmang — hamma narsa qayg'uli va chirkin.

Toshqin vaqtida atrofi suv bilan o'ralgan tor va iflos qo'tonga qamab qo'yilgan sigirlar shikoyat etganday ter-milib, sabr bilan yomg'irda iviganday, Bengaliya ham qadam bosib bo'maydigan loy-balchiq va zax changalzorda xomush va g'amgin ivimoqda edi. Dehqonlar ko'chaga chiqqanda boshlarga toka  ilib chiqadilar; xotinlar sovuq va shamoldan junjikib, shoshilgan holda ro'zg'or ishlari bilan uydan-uyga yuguradilar yoki ehtiyot bilan qadam bosib, ich-ichlarigacha ivib, daryoga suvga boradilar, uyda qolgan erkaklar eshik oldida o'tirib tamaki chekadilar; ular faqat zarur bo'lgan paytlardagina bellariga ro'mol o'rab, tuflini qo'lga olib, boshlariga shamsiya tutgan holda ko'chaga chiqadilar; quyosh qovjiratgan, yomg'irga bo'kkan bu mamlakatda shamsiyani xotinlarga berish yaxshi an'analar jumlasiga kirmaydi.

Yomg'ir bo'shashmadi. Qayiq ayvonchasida o'tirib bezor bo'lgan Shoshibushon poezd bilan ketishga qaror qildi. U, bir daryo ikkinchi daryoga quyiladigan joyda qayiqni qirg'oqqa bog'lab, ovqat qidirib ketdi.

Oqsoq odam chuqurga tushib ketar ekan, bunga faqat chuqur aybli emas, — oqsoqning oyog'i ham hamisha chuqurga qarab tortadi. O'sha kuni Shoshibushon buni juda yaxshi isbot qildi.

Ikki daryoning bir-biriga quyiladigan yerida baliqchilar to'r solib, uni qirg'oq yaqinidagi bambuk daraxtiga bog'lab qo'ygan edilar. Faqat bir joydagina qayiq o'tishi uchun yo'l qolgan edi. Baliqchilar uzoq vaqtlardan beri shu yo'sinda baliq ovlab, shunga munosib soliq to'lardilar. Baxtga qarshi, bosh politsiya amaldoriga, birdan, xuddi shu yo'ldan suzib o'tishga to'g'ri kelibdi. Uning qayig'ini uzoqdan ko'rgan baliqchilar, qichqirib, uni to'r solinganidan ogohlantirib, yo'l ko'rsatdilar. Ammo sohibning qayiqchisi kishilar yaratgan to'siqlar bilan hisob-lashishga o'rganmagan, u qayiqni to'ppa-to'g'ri to'rga qarab burdi, to'r suvga botib, qayiq uning ustidan o'tdi, biroq eshkak ilinib qoldi. Uni ajratish uchun bir oz vaqt va harakat zarur edi.

Sohibning qahr-g'azabi jo'sh urib, qayiqni to'xtatishga farmon berdi. Uning yuzlaridagi g'azabni ko'rib baliqchi¬lar tumtaraqay bo'lib qochib ketdilar. Sohib o'z eshkakchilariga, to'rni qirqib tashlanglar, deb buyurdi. Ular yetti-sakkiz yuz rupiya turadigan to'rni bir nafasda kesib, burda-burda qilib tashladilar. Sohib g'azabini bir daraja bosib, baliqchilami tutib kelishga buyurdi. Politsiyalar qochgan baliqchilami topolmay, duch kelgan to'rt odamni tutib keldilar. Ular qo'llarini ta'zim vaziyatida tutib, sohibga yolvorib, qo'yib yuborishni so'radilar va hech narsadan xabarlari yo'qligini so'zlab uni ishontirishga urindilar. Politsiya boshlig'i asirlami o'zi bilan olib ketishga buyurdi. Shu paytda ko'zlarida ko'zoynak, ustidagi ko'ylakning tugmalarini solishga ulgurmagan Sho¬shibushon tuflisini shapillatib, hansiragancha sohibning qayig'i oldiga chopib kelib, qaltiragan ovoz bilan dedi:

— To'mi kesishga va bu to'rt odamni qiynashga sizning hech qanday haqqingiz yo'q!

Katta amaldor unga hind tilida qo'pol javob berdi. Shu paytda Shoshibushon qayiqqa sakrab tushdi-da, sohibning ustiga otilib, uni yosh boladay, jinniday do'pposlab ketdi.

So'ngra nima bo’lganini u eslamaydi. Ko'zini ochib o'zini politsiya uchastkasida ko'rdi, u yerdagi muomalalardan uning ma'naviy qanoat hosil qilishi yoki jismoniy yengillik his etishi ehtimoldan uzoq edi, deb gapirishga ehtiyoj bo'lmasa kerak.

IX

Shoshibushonning otasi advokat yollab, o'g'lini kafilga olishga muvaffaq boidi. Shundan so'ng sud protsessiga doir tashvishlar boshlandi.

To'rlari qirqib tashlangan baliqchilar Shoshibushon yashagan okrugda istiqomat qilib, o'sha zamindorga mute edilar, ular baxtsizlikka uchraganda Shoshibushonning oldiga yuridik maslahat so'rab kelardilar. Sohib tutib ketgan boyagi to'rt kishi ham Shoshibushonning tanishlari edi.

Shoshi hamqishloqlarini chaqirib, ularni shu mojaroga guvoh tariqasida ko'rsatish niyatida ekanini aytdi. Ular haddan tashqari qo'rqib ketdilar: axir ularning oilalari, bolalari bor, bordi-yu, politsiya bilan janjallashib qolsalar, ularni bu balodan kim qutqazadi?

Axir, har kimning birgina joni bor! To'g'ri, ular zarar ko'rdilar, biroq, hozir uni qaytarib bo'lmaydi, endi ko'ra-bila turib guvohlik berish —bu baloga giriftor bo'lishning o'zi-ku!

— Janob, sen bizni katta musibatga duchor qilding, — der edi ular.

Uzoq cho'zilgan gap-so'zlardan keyin, ular bo'lgan haqiqatni batamom so'zlab berishga rozi boidilar.

Xorkumar bir ish bilan sudga borib, sohiblarga salom berish niyatida idoraga kirganda, politsiya boshlig'i kulib turib unga:

— Noib-babu, eshitishimcha, sening ijarachilaring politsiyaga qarshi yolg'on guvohlik berar emishlar? — dedi.

Noib qo'rqib ketdi:

— Qanday, yo'q, bunday bo'lishi mumkin emas! Bu iflos toifaning bolalari juda ham yuzsiz-da!

Sudda advokat Shoshibushonni himoya qila olmagani tez fursatda gazetadan ma’lum bo'ldi.

Baliqchilar birin-ketin turib, politsiya boshlig'i to'rni qirqqani yo'q, bizlami otlarimizni yozib oldi, xolos, dedilar.

Bugina emas. Shoshibushonning bir necha hamqishloqlari, biz o'sha kuni to'y munosabati bilan daryoda sayohat qilib, voqea yuz bergan joyning yaqiniga borib qolgan edik; Shoshibushonning birdan politsiya sohibiga tashlanib, uni bekordan-bekor urganini o'z ko'zimiz bilan ko'rdik, — dedilar.

Shoshibushon o'zi tahqirlangach qayiqqa tushib sohibni urganiga iqror bo'ldi. Lekin buning bosh sababi sohibning to'rni kesishi va aybsiz to'rt baliqchini qamashi edi.

Bunday sharoitda Shoshibushon ustidan chiqarilgan hukmni adolatsiz deb hisoblash mumkin emas. Hukm qat'iy bo'lib, Shoshibushon bir necha xil jinoyatda ayblangan edi: birovni urish, qayiqqa bostirib kirish, politsiyaning qonuniy harakatiga qarshilik ko'rsatish va hokazo... har qaysisining isboti uchun yetarli dalillar bor edi.

Shoshibushon sevikli kitoblarini kichik uyida qoldirib, besh yil muddatni turmada o'tkazishga majbur edi. Uning otasi oliy sudga shikoyat qilmoqchi bo'lganda, Sho¬shibushon qat'iy qarshilik ko'rsatib, bunday dedi:

— Turmaga borishim ham yaxshi. Temir zanjirlar yolg'on so'zlamaydi, turma devoridan tashqaridagi «ozodlik» esa meni aldab, musibatga giriftor qildi. Agar odamlar haqida so'z borarkan, shuni aytish kerakki, turma tor bo'lganidan u yerda yolg'onchilar, qalloblar, himmatsiz va nomard kishilar ozodlikdagiga nisbatan ancha oz.

X

Shoshibushon qamalganidan keyin tez orada otasi o'ldi. Uning boshqa hech kimi qolmadi. To'g'ri, bir akasi bor edi, ammo u uzoq vaqtlardan beri Markaziy Viloyatlarda ishlaydi. U yerda uy solib, xotin-bola-chaqalik bo'¬lib ketgan, vataniga qaytishga taraddud qilmasdi. Shoshi¬bushonning bu yerdagi hamma mulklarini noib Xorkumar turli hiylayu nayranglar bilan o'zlashtirib olgan edi.

Taqdirning xohishi bilan Shoshibushon turmada boshqalardan ko'proq azob-uqubat chekdi. Nima bo'lsada, bu uqubatli besh yil o'tib ketdi.

Yana yog'ingarchilik davri boshlangan edi. Shoshi¬bushon ozib-to'zib, ko'ngli cho'kkan holda turmadan chiqdi. U ozod bo'ldi. Turma devorlaridan tashqarida uning shu ozodlikdan boshqa hech narsasi, hech kimsasi yo'q edi. Jamiyatdan haydalgan, uysiz, yolg'iz Shoshibushonga bu keng dunyo boshpanasiz bir biyobondek tuyuldi.

U tik turib, hayotning uzilgan ipini qanday qilib ulash, nimadan boshlash haqida fikr yuritardi. Qo'qqisdan uning oldiga juft ot qo'shilgan katta kareta kelib to'xtadi. Uning ichidan chiqqan xizmatkor:

— Sizning ismingiz Shoshibushonbabumi? — deb so'radi.

— Ha.

Xizmatkor kareta eshigini ochib, o'zi eshik yonida, uning o'tirishini kutib turdi.

— Siz meni qaerga olib bormoqchisiz? — so'radi Shoshibushon ajablanib.

— Sizni mening xo'jayinim taklif etgan. O'tkinchilarning qiziqib qarashlariga toqat qilib bo'lmasdi, shuning uchun Shoshibushon xizmatkor bilan ortiqcha so'zlashib turmay, karetaga o'tirdi. «Shubhasiz, bu yerda qandaydir anglashilmovchilik bo'layotir, — deb o'yladi u, — ha mayli, axir qaerga bo'lmasin ketish kerak-ku. Ehtimol, bu xato mening yangi hayotimning boshlanishi bo'lar».

O'sha kuni ham osmonda quyosh bilan bulutlar o'ynamoqda edi; yomg'ir suvi bilan to'lgan yo'l bo'ylab cho'zilib ketgan to'q-yashil sholilar nur bilan soyalarning almashinuvidan rang-barang bo'lib tovlanardi. Bozor yonida eski kareta qiyshayib turar, uning yaqinidagi oziq-ovqat do'koni oldida, vishnu qalandarlari gupijontra  va do'mbira tovushiga jo'r bo'lib kuylar edilar:

Qayt, sultonim, qaytl

Qayt, intizor, chanqoq qalbimga!

Kareta olg'a ketar, ashula esa, borgan sari uzoqdan eshitilardi:

Qayt, berahm, qayt, nozigim, qayt!

Qayt, go'zalim, bahor kunlaridek qalbimni yorit!

Ashula endi zo'rg'a eshitilar, so'zlarini anglab bo'l¬masdi. Ammo ashulaning maqomi Shoshibushonni hayajonlantirardi, she'rlarni birin-ketin eslab, ashulani to'xtatishga kuchi yetmaganday, o'zicha sekin xirgoyi qila boshladi:

Abadiy baxtim, qayt! 

Qayt, mangu kulfatim! 

Qayt, baxtu kulfatim, azobu davlatim, qayt! 

Qayt, bir umr mushtoq etgan, abadiy sevgilim, qayt!

E, bevafo, og'ushimga qayt!

Qo 'ynimga qayt, ko 'z uyimga qayt!

Tushlarimga, xayolimga qayt!

Qayt, kulbamga, quvonchimga, hayotimga qayt,

Kulgimga qayt,

Ko 'zyoshimga qayt!

G 'ururimga, xotiramga, hurmatimga qayt!

Ishonchimga', nomusimga, ishlarimga qayt!

Tashvishimga, hayotimga, o 'limimga qayt!

Kareta, atrofi o'ralgan bir boqqa kirib, ikki qavatli, imorat oldida to'xtadi. Shoshibushon ham ashula aytishdan to'xtadi.

U biror narsa haqida so'rab-netib turmay, xizmatkor orqasidan keta berdi.

U kirgan xonada devor bo'ylab qo'yilgan oynali shkaflarda rang-barang muqovali kitoblar qator terib qo'yilgan edi. Bularni ko'rib, u o'zini turmadan ikkinchi daf’a ozod bo'lganday his etdi. Muqovalari oltin naqshlar bilan bezatilgan bu chiroyli kitoblar, unga nariyog'ida baxt dunyosi yashiringan, qimmatli toshlar bilan bezatil¬gan tanish darvozaday tuyuldi.

Stol ustida bir narsa turar edi. Ko'zlari uzoqdagini ilg'amaydigan Shoshibushon egilib, toshtaxta ustiga qo'yilgan bir necha eski daftarlar va Dosning  eskirib to'zg'igan «Dxarapat», «Kotxamala» va «Mahobhorata» nomli kitoblarini ko'rdi. Toshtaxtaning yog'och ramkasiga katta harflar bilan siyohda Shoshibushonning qo'li bilan «Qizcha Giribalaga» deb yozilgan edi. Shu ism uning qalami bilan daftarlarga va kitoblarga ham yozil¬gan.

Shoshibushon qaerga kelganini fahmladi. Uning yura-gi qattiq ura boshladi. U ochiq derazaga qaradi, hayhot, bu nima? O'sha derazalari temirpanjarali uy, o'sha o'nqir-cho'nqir qishloq yo'li, o'sha yo’l-yo'l soriy kiygan qizcha... O'zining o'sha davrdagi osoyishta, sokin hayoti. Bu baxtli hayotda odatdan tashqari bir holat yo'q edi: ko'zga tashlanmaydigan kichik ishla, ozgina baxt bilan shukuh qilib kun kechirar, uning hayotidagi ahamiyatsiz voqealar, shaxsiy mashg'ulotlar orasida yosh qizchani o'qitish mashqlari alohida ajralib turardi. Biroq yoi bo'yidagi uyda yolg'izlikda kechirgan hayoti, u osoyishtalik, u ozgina baxt, u kichkina qizchaning yorug' chehrasi — mana shular hammasi uning ko'z o'ngida, bevaqt, o'rinsiz yalt etgan tutqich bermas samoviy orzulardek ko'rindi. U kunlarning xotiralari bu kungi g'amgin ertaning nuri va vishnuparastlar qo'shig'ining hazin ohangi bilan qo'shilib, yuragida go'zal maqom singari jaranglar edi. Bir tomoni changalzorga qarab ketgan tor, iflos yoi ustida xafa bo'lib turgan qizchaning g'amgin, lekin mag'rur chehrasi uning ko'z oldida xudoning qudrat qoii bilan yaratilgan eng go'zal suratday namoyon bo'ldi. Yana ashulaning yurakni ezadigan sadosi eshitildi. Uning nazarida, bu qishloq qizining yuzida butun olamning chorasiz g'am-g'ussalari aks etganday tuyuldi. Yuzini qoilari bilan berkitib, tirsaklarini stolga, shu toshtaxtaga, daftar va kitoblarga tirab, o'tmishning xotiralarini o'ylab ketdi. Yengil oyoq tovushi eshitildi. U boshini ko'tardi. Uning qarshisida kumush barkashda meva va shirinliklar ko'targan Giribala so'zsiz kutib turardi. Hech qanday bezaksiz, oq, tul xotin libosi kiygan Giribala uning oldida tiz cho'kdi va bosh egib ta'zim qildi.

Giribala o'rnidan turgach, azob tortib, ozib-to'zigan Shoshibushonga muhabbat bilan nazar soldi, ko'zlari yoshga toiib, yuzlaridan oqib ketdi.

Shoshibushon, odatdagidek, avval qizning salomatli-gini so'ramoqchi edi, biroq biror so'z ham ayta olmadi. Uning ko'zyoshlari tomog'iga kelib tiqildi, — yig'i bilan to'kilmagan ko'zyoshlari, aytilmagan so'zlar yurakda yig'ilib, go'yo qotib qoldi...

Ziyoratchi, qalandarlar uy qarshisida to'xtalib, takror va takror kuylardilar:

Qayt, o, qaytl

1894-yil

To'xtasin Jalolov tarjimasi

TASHNA TOSHLAR

Biz uni poezdda uchratdik: do'stim ikkovimiz Pudja  bayrami munosabati bilan mamlakat bo'ylab qilgan safarimizdan Kalkuttaga qaytib kelmoqda edik. Libosiga qarab biz uni g'arbiy viloyatlarning musulmonlaridan deb o'yladik. Lekin uning gaplari bizni libosidan ko'ra ko'proq hayratga solib qo'ydi. U har xil narsalar va hodisalar xususida shunady muhokama yurgizardiki, go'yo parvardigori olam hamisha va birinchi galda u bilan bamaslahat ish qiladiganday. Shu choqqacha biz olamda qanday g'aroyib hodisalar ro'y berayotganini bilmay bamaylixotir yashab kelgan ekanmiz. Ruslarning nechog'li ilgarilib ketgani, inglizlarning qanday yashirin rejalari borligi va mahalliy rojalar orasida qanday chigalliklar ro'y berayotgani haqida hech narsa anglamay yurardik. Bizning yangi oshnamiz mug'ambirona jilmayib:

— Yeru ko'kda ko'p g'aroyibotlar bor, Goratsio, ammo ular haqida sizning gazetalaringizda hech qanday axborot berilmaydi, — dedi.

Biz birinchi daf’a o'z uyimizdan chiqib musofirotga qadam qo'yganimiz uchunmi, har nuchuk, u kishining xatti-harakatlari bizni tamom hayratda qoldirdi. U odam har narsadan munosabat topib, o'z bilimdonligini namo-yish qilar, vedlardan  dalillar keltirar yoki birdan forsiy she'rlar o'qir edi. Biz olimlik da'vosidan yiroq bo'lib, ved va fors tilidan ham yetarli bahramand bo’lmaganimiz sababli, bu kishiga bo’lgan ehtiromimiz tobora ortardi. Mening taqvodor do'stim esa, hatto, bu odam biror sehrli kuch bilan yoki samoviy mavjudotlar vositasila yoinki shunga o'xshash boshqa biror vosita orqali narigi dunyo bilan aloqador degan e'tiqodga kelib qoldi. Shuning uchun u, bu g'ayritabiiy odamning eng oddiy so'zlarini ham zo'r maroq va cheksiz ehtirom bilan tinglab, ohista yoza boshladi. Menga, bu sirli shaxs o'zi qoldirgan taassurotni payqab, mamnun bo'lganday tuyulardi.

Poezd katta stansiyaga keldi. Biz boshqa poezdni kutib vokzalga kirdik. Kech soat o'n bir yarim edi. Bizga, yo'lda allaqanday hodisa ro'y bergani uchun poezd kechikib keladi, deb xabar qildilar. Men to'shaklarimni stolga yozib, bir oz mizg'ib olmoqchi bo'ldim. Biroq, haligi g'alati yo'ldoshimiz yana hikoya qila boshladi. Shunday qilib, men o'sha kechasi ko'z yummadim.

Jugantorida ma'muriyat bilan kelisholmay, ishni tashlab, Haydarobod hokimiga xizmatga kelganimda, men yosh va sog'lom edim, shuning uchun meni Barichga paxtadan soliq yig'ish ishiga tayinladilar.

Barich juda so'lim joy. Tog' etagidagi quyuq o'rmonlar orasidan go'yo mohir raqqosadek buralib, eshilib, tosh poyandoz ustidan shovillab chopqir Shusta daryosi oqadi. Daryo sohilida, undan bir yuz ellik zina yuqorida, tog' etagida oq toshdan yasalgan tanho saroy qad ko'targan; bu yaqinda boshqa uy-joy yo'q, paxta bozori va Barichning o'zi bu yerdan ancha yiroq.

Taxminan ikki yuz ellik yillar muqaddam shoh Mahmud Ikkinchi kayfu safo surish uchun bu kimsasiz joyda saroy qurdirgan edi. U chog'larda cho'miladigan xonalardagi fontanlardan atirgul suvining muattar hidi anqir edi. Fontanlardan sachragan suv tomchilari bilan salqinlangan ayrim xonalarda sovuq marmar kursilarda o'tirgan eron qizlari cho'milish oldidan sochlarini yozib, gul bargiday go'zal oyoqlarini fontandan oqqan zilol suvlarga tutib, tizzalariga setor qo'yib chalar, xonalarda g'azalxonlik yangrardi.

Hozir bu fontanlar ishlamaydi; ashula sadolari ham tingan; oq marmarlarda xiromon yurgan go'zallarning oyoq sharpasi ham eshitilmaydi, hozir bu yer — menga o'xshash soliq yig'uvchilar, tanholikdan zoriqqan, toliqqanlar uchun huvillab yotgan juda katta joy bo'lib qolgan. Idoramizning eski xizmatchisi Karimxon meni bu saroyda tunab qolma, deb ogohlantirgan edi. U, bu joyga faqat kunduzi kelgin, lekin kechasiga sira-sira qola ko'rma, degan edi. Men bunga javoban kulibgina qo'ygan edim. Xizmatchilar ham, biz u yerda kunduzi ishlaymiz-u, kechasi qolmaymiz, degan edilar. «Mayli, xohlaganlaringcha bo'lsin» javob berdim men. Bu uy shunday yomon shuhrat chiqargan ediki, hatto o'g'rilar ham kechasi kirishga botinmas edilar.

Birinchi davrda bu tashlandiq tosh saroyning odamsizligi meni qandaydir vahimaga solganday bo'ldi, men imkon boricha bu uyga kunduzi kelmaslikka tirishardim, faqat kechasi charchagan holda qaytib, yotiboq darhol uxlab qolardim.

Ammo oradan bir hafta o'tmay, bu qasrning odatdan tashqari sehri meni chulg'ab ola boshladi. Mening u davrdagi ahvolimni tasvirlash qiyin, lekin mening so'zlarimga ishonish undan ham qiyinroq. Bu bino go'yo tirik organizmday, asta-sekin meni o'z komiga torta bosh¬ladi.

Ehtimol bu hol men saroyga kirgan kuniyoq boshlangandir, lekin men buning nishonalari ko'ringan kunning ba'zi hodisalarinigina aniq eslayman. Allaqachon jazirama kunlar boshlangan, bozor katta emas, binobarin men deyarli ishlamas edim. Bir kuni, quyosh botmasdan ancha ilgari, saroy zinapoyasi oldidagi kresloga o'tirdim. O'shanda Shustaning suvi ozayib sayoz bo'lib qolgan edi, botayotgan quyosh shu'lasida qarshi sohilning sayozliklari yarqirab ko'rinardi, oyog'im ostida esa, sayoz va musaffo suv tagida rang-barang toshlar yarqirardi. Shabada yo'q, daraxt barglari qimir etmasdi. Yaqin adirlardan kelgan arpa badiyonning o'tkir hidi anqib, sokin havoni to'ldirdi.

Quyosh tog' cho'qqilari orqasiga yashiringan hamon kun sahnasiga katta qora parda tushdi, tog'lar yaqin bo'lganidan, quyosh botgach, bu yerda yorug'lik va qorong'ilikning bir-biriga qo'shilishi uzoqqa cho'zilmaydi. Ot minib sayohat qilgim keldi, biroq kreslodan turishim bilan zinapoyadan oyoq tovushi eshitildi. Qayrilib qaradim — hech kim yo'q.

Bu — tuyg'ularning aldashi deb o'yladim-da, yana qaytib joyimga o'tirdim. Shu zahotiyoq yana oyoq tovu¬shi eshitildi, zinapoyadan pastga qarab bir necha kishi chopganday tuyuldi. Yuragimni allaqanday qo'rquv aralash shodlik hissi qoplab oldi. Zinapoyada hech kim yo'q edi, ammo mening nazarimda bir to'da quvnoq qizlar zinapoyadan bu yoz oqshomida Shustaga cho'milgani tushib ketayotganday tuyulardi. Garchi oqshom qorong'iligida na tog' etagidan, na daryo sohilidan, na bo'm-bo'sh saroydan hech qanday ovoz chiqmagan bo'lsa-da, men, yonimdan bir-birlarini quvib, chopib borayotgan cho'miluvchi qizlarning yangragan kulgilarini barala eshitdim. Ular go'yo meni payqamasdilar, ular men uchun sir bo'lganday, men ham ular uchun sir edim, ko'zga ko'rinmas edim. Daryo boyagiday tinch, ammo men cho'miluvchi qizlarning jarangli bilaguzuklar bilan bezatilgan qo'llari tekkanda zilol suvning qanday to'lqinlanishini, bir-birlariga suv sepishlarini va oyoqlarini shapillatib suzganda osmonga behisob marvarid tomchilar yarqirab sachrashini juda ravshan tasavvur qilardim.

Ko'nglimni tushunib bo'lmaydigan bir hayajon qoplab oldi: bu — qo'rquvmidi yoki shodlik hissimidi, yoinki insonga xos bilish-anglash istagining tug'yonimidi — o'zim ham bilmayman. Shularning hammasini ko'rish havasi vujudimni qamrab olgan edi. Men diqqat bilan tikildim, ammo ko'z o'ngimda deyarli hech narsa ro'y bermadi, ko'rinmadi. Quloq solsam, ularning so'zlarini anglaydiganday edim, ammo men qancha quloq solmay, o'rmondagi chigirtkalarning chirillashidan boshqa hech narsa eshitilmadi. Oldimda go'yo ikki yarim asrning qora pardasi hilpillab turardi, — vahm bilan uning bir chetini qayirdim: u yerda juda ko'p odamlar to'plangan, biroq quyuq zulmat ularni ko'rishga halal berardi.

Qo'qqisdan qattiq shamol turib, sokin va og'ir havoni titratib yubordi. Jim oqayotgan daryo sathida suv parisining sochlariga o'xshash yengil mavjlar qo'zg'alib, daryo bo'ylab chopa ketdi; oqshom qorong'isiga burkanib olgan o'rmon qattiq uyqudan uyg'ongandek shamoldan guvillay boshladi. Buni tush deb ataysizmi, o'ng deb ataysizmi, ixtiyor sizda, ammo mening ko'z o'ngimda namoyon bo'lgan bu ikki yarim asrlik voqealar bir lahzada g'oyib bo'ldi. Mening tasavvurimda bunyodga kelib, ovozsiz, lekin menga baralla eshitilib turgan quvnoq xandalar bi¬lan jismsiz oyoqlarida yonimdan parday yengil uchib o'tgan bu mavjudotlar hali nozik lablarini tishlab, ho'l liboslarining suvini siqib qaytganlaricha yo'q. Shamol muattar hidlarni taratgandek, ular ham g'oyib bo'ldilar, bahor nafasi ularni olib ketdi.

Men, ilhom parisi bu joylarning tanholigidan foydalanib yelkamga chiqib olmasaydi, deb qo'rqdim. Ko'rinib turibdiki, bu sho'x ma'buda paxta soliqlari hisobiga yashovchi men zahmatkashni bir baloga giriftor qilmoqchi. Men tuzukroq bir ovqat yeyishga qaror qildim, chunki och qorin hamisha davosiz dardlarni vujudga keltiradi. Men oshpazni chaqirib seryog' va achchiq mo'g'ul taomlaridan buyurdim.

Boiib o'tgan voqealarning hammasi ertalab menga haddan tashqari kulgili tuyuldi. Kayfim chog' holda turib, odatda sohiblar kiyadigan po'kak qalpoqni kiydimda, izvoshga o'tirib, tizginni qo'lga olib otlarni «chuv» dedim. Izvosh yo'lda taraqlaganicha ketdi — men o'z ishimga jo'nadim, o'sha kuni uch oylik hisobot tuzishim loznn edi, binobarin, men kechroq qaytaman deb o'yladim. Ammo hali qosh qoraymay turib, uyga qaytgim kela berdi. Meni birov chaqirdi deb aytolmayman, lekin menga bundan ortiq hayallash mumkin emasday, birovlar menga intizor bo'lib kutayotganday tuyuldi. Hisobotni tugatmay, qalpog'imni kiydim-da, izvoshga o'tirib, ikki tomonida qop-qora shoxlar osilib turgan va kechki kulrang-qoramtir soyalar chulg'ab olgan kimsasiz yo'l bilan jo'nadim. Nihoyat, tog' etagidagi bu azim va sokin saroyga yetib keldim.

Zinapoya tepasidagi birinchi zal behad katta edi. Uning shiftlari uch qator muhtasham va azamat ustunlar tepasidagi arklarga bosh qo'yganday ko'rinardi. Bu zalning intihosiz bo'shligi kecha va kunduzi birday aks-sado berib turardi. Allaqachon kech kirgan bo'lsa-da, hanuz chiroq yoqilmagan. Eshikni bir itarib ochdim-da, zalga kirdim va darhol sezdimki, u yerda besaranjomlik boshlangan, go'yo ko'p odamlar o'rinlaridan qo'zg'alib, har biri bir tomonga — birov eshikka, birov derazaga va birov ayvonga qarab qochmoqda. Men hech narsani ko'rolmay, lol bo'lib qoldim. Qandaydir jozibador, qudratli his meni tamom qamrab olgan edi. Go'yo havoda allaqachonlar yo'qolib ketgan muattar hidlar anqir edi. Men muazzam bir zalda, qadimiy tosh ustunlar orasida turib eshitardim: oq toshlarga fontan suvlari sharillab quyular, kimdir setor chalardi, lekin qanday kuy ekanini men idrok etolmadim; goho oltin bezaklarning jaranglashi eshitilardi; goho mis gardishning sadosi yangrar, uzoq bir yerdan do'mbira ovozi kelar, billur zeb-ziynatlar jaranglab sado berar, ayvondan qafasdagi bulbulning hazin faryodi oqib kelar, bog'da o'rgatilgan oqqush sayrar — xullas mening atrofimda samoviy kuylar yangrardi...

Menda shunday bir hissiyot tug'ildiki, go'yo shu jismsiz, his etib bo'lmaydigan eng nozik hodisalar yer yuzasidagi birdan-bir haqiqat bo'lib, qolgan hamma narsa — aldovchi sarobdir. Mening — menligim, ya'ni falonchi, marhum otasining to'ng'ich o'g'li, paxta solig'i yig'ib to'rt yuz ellik rupiya ishlovchi odam ekanim, boshimda po'kak qalpoq, egnimda tor kamzul bo'lishi, otlami ham o'zim haydashim — bularning hammasi menga shunday kulgili, ma'nosiz ko'rindiki, o'zimni bu muazzam, sokin va bo'sh zalda xoxolab kulishdan tiyib qololmadim.

Shu chog'da mening musulmon xizmatchim, qo'lida chiroq bilan zalga kirib keldi. Ehtimol u meni aqldan ozgan deb o'ylagandir, bilmayman, darhol esladimki, men haqiqatda ham... Nath, marhum... Chandroning  to'ng'ich o'g'liman, yana bu dunyoda yoki undan tashqarida nomavjud fontanlar, tasavvur etilgan setorlarning ko'rinmas panjalar ostida sado chiqarib yangrashi mumkinmi-yo'qmi, — bu masalani hal qilish shoirlarimizning ishi deb o'ylab qo'ydim. Bir narsa shubhasiz haqiqat: men Barichda paxtadan soliq to'plab, to'rt yuz ellik rupiya maosh olaman. Bir necha minut ilgarigi ajoyib kayfiyatimni xotirlab kulib qo'ydim va ustida chiroq yonib turgan safar stoli yoniga o'tirib gazeta o'qiy boshladim.

Gazetani o'qib, mo'g'ul taomini yeb bo'lgach, burchakdagi bir xonada karavotga yotib, chiroqni o'chirdim. Kichkina derazadan o'rmon bilan qoplangan Orali tog'i ustidan kichik yulduzlar miltillab ko'rinib turardi, ular o'n millionlarcha mil yuksaklikdan yaramas safar karavotida yotgan muhtaram janob soliq yig'uvchiga tikilib qarardilar. Shu xususdan taajjublanib va fikrga tolib, ko'zimni uyqu elitganini sezmay qolibman. Qancha uxlaganimni bilmayman, ammo birdan seskanib ko'zimni ochsam — xonadan biror sas-sado chiqmas, biror kishi kirgani ham sezilmas edi. Menga tikilgan yulduz qorayib turgan chog’i orqasiga yashiringan, yarim oyning zaif shu'lasi, so'roqsiz kirgani uchun kechirim so'raganday, xonani arang yoritib turardi.

Men hech kimni ko'rmadim, lekin kimningdir meni turtayotganini aniq his etdim. Atrofimga qarab, bildimki, kimningdir uzuk taqqan panjalari meni o'ziga chorlamoqda.

Men ohista o'rnimdan turdim. Holbuki, aks-sado beradigan yuzlab bo'm-bo'sh zal va xonalardan iborat bu muazzam qasrda mendan boshqa biror jon egasi yo'q; meni har qadamda vahima bosib qotib qolardim, go'yo birovni uyg'otib qo'yaman deb qo'rqardim. Xonalarning aksariyati hamisha berk bo'lar, men ularga kirmasdim.

O'sha kechasi ko'zga ko'rinmas yo'lboshchim bilan, xomush, nafas ham olmay asta bosib qayoqlarga borganimni eslolmayman. Qancha tor va qorong'i yo'laklar, qancha havosi dimiqqan kichik va mahfiy hujralar orqah o'tganimni ham bilmayman.

Garchi yo'l boshlovchi qizni ko'rishim mumkin bo'lmasa ham, uning qiyofasi menga begona emas edi. U arabistonlik bo'lib, libosining keng yengidan ta'zim holatida tutgan oppoq qo'llari ko'rinar, bosh kiyimi ustidan tashlab olgan harir parda yuzini yopib turar, yoniga, esa, egri pichoq taqqan edi.

Men arab afsonalaridan alif laylo va layloning bir kechasini boshimdan kechirayotganday, go'yo uxlayotgan Bag'dodning tor va qorong'i ko'chalaridan allaqanday xatarli bir uchrashuvga borayotganday edim.

Banogoh yo'l boshlovchi qiz to'q-ko'k parda oldida to'xtab, barmoqlari bilan pastga ishorat qildi. U yerda hech narsa ko'rinmasa ham, dahshatdan tomirlarimda qon to'xtab qoldi. Shunda men parda oldida, yerda: afrikalik vahshiy bir og'aning oyoqlarini uzatib, tizzasiga yalang'och qilich qo'yib o'tirganini payqab qoldim. Hamrohim uning ustidan yengilgina hatlab o'tdi-da, pardaning bir chetini ko'tardi. Eron gilamlari to'shalgan xonaning bir burchi ko'rindi. Divanda za'faron liboslar orasidan ikki nozik oyoq, oltin va kumush iplar bilan baxiya tikilgan pushti baxmal kavushlar ko'rindi. Stolda ko'kish billur idishlarda olma, nok, purtaxol va uzum qo'yilgan, yoniga ikkita kichkina piyola bilan billur grafinda qahrabo rangli vino mehmonlarga muntazir edi. Xonada qandaydir xumorbaxsh narsani chekishdan paydo bo'lgan hid meni garang qila boshladi.

Men dahshatdan qaltirab, og'aning uzatilgan oyoqlari ustidan hatlab o'taman deb turgan choqda, u birdan seskandi va qilich jaranglab marmar polga tushib ketdi.

Kimdir, qattiq qichqirganday bo'ldi. Qarasam, men terga botib, o'z safar karavotimda o'tiribman. Endigina boshlangan tong yorug'ida o'roq shaklli oyning nuri juda zaif, xuddi tun bo'yi uxlolmay azob chekkan bemor rangini eslatar edi, jinni Magar Ali o'z odati bo'yicha, ertangi kimsasiz ko'chada yugurib baqirardi. «Ketinglar, ketinglar!»

Mening arab afsonalarimdan birinchi kecha shu zayl tugadi, yana ming kecha qoldi.

Mening kunlarim tunlarim bilan jangga kirishdi. Kunduzi uyqusiz kechalaraing xayollarini la'natlab xorigan holda ish boshlardim, ammo kech kira boshlagach, hamma mashg'ulotlarim arzimas, ahamiyatsiz, keraksiz va kulgili bo'lib tuyulardi.

Oqshom boshlanishi bilan g'alati bir sarxushlik holatiga kirib, go'yoki yuz yil orqaga qaytib, noaniq bir hodisaning qatnashuvchisiday bo'lib qolardim. Pidjak va tor shimlar endi menga kelishmay qoldi. Shunda boshimga qizil baxmal xoji do'ppi, keng ko'ylak, zardo'zi kamzul va ustidan shohi astar-avra to'n kiyib, guldor ro'molchamga atir sepib oldim, sigaretni tashlab, gul suvi bilan to'ldirilgan chilimni olib baland kresloga o'tirdim. Go'yo allaqanday g'ayritabiiy oshiq-ma'shuqlar uchrashuviga hozirlanganday edim.

Qorong'i quyuqlashib, ajoyib hodisalar boshlandiki, men uning tasviriga ojizman. Bahor shamoli sayr etib yurgan bu muazzam qasrda taajjub tarix sahifalari uchib yurganday tuyuldi. Ularning ba'zilari huzurimda bir lahza to'xtab, men o'qib ulgurmay, yana g'oyib bo'lardilar. Bu sahifalar iziga tushib, men butun tun bo'yi xonadan-xonaga chopib yurdim.

Uzilib qolgan shirin xayollar girdobida, halovatbaxsh xushbo'y hidlar, setor sadolari, sachragan zilol suv zarralari bilan to'la havoda birdan, za'far rangli keng cholvor, uchlari qaytarikli baxiyabof kavush, shoxi nimcha va zar popuklari oppoq peshonasiga tushib turgan qizil duxoba do'ppi kiygan bir nozaninning dilbar chehrasi chaqmoqday yarqirab namoyon bo'ldi.

Bu qiz mening aqlu hushimni olib qo'ydi. Men har kecha tush deb atalgan shaffof qasrning kishi adashadigan aylanma yo'laklari va yashirin xonalarida uni izlab yuradigan bo'lib qoldim.

Goho kechqurunlari, ikki sham bilan yoritilgan katta oyna oldida xuddi Shoh Jahonday o'zimga oro berib turganimda, ko'zgudagi aksim yonida birdan yosh eron qizining chehrasi namoyon bo'lardi. U boshini bir tomonga egib, iztirob to'la qora shahlo ko'zlari bilan himoya so'raganday menga nazar solardi, uning yoqut lablari men tushunmaydigan tilda bir nima deb pichirlar, yosh va go'zal sarv qomati, yengil raqs tushganday buralar, ko'zlari va tabassumi bilan oynaga dard, istak va shubha uchqunlarini separ, liboslari tovlanib ko'zdan g'oyib bo'lardi.

Birdan kuchayib, tog' o'simliklarining muattar bo'ylarini olib kirayotgan shamol shamni o'chirdi. Men o'zimga oro berishni to'xtatib, go'zal saroyimda karavotga cho'zilib, ko'zlarimni yumgancha huzurlanardim. Nazarimda, shamol esishi bilan, Orali tog'i xushbo'ylari bilan to'lgan xonalarning zim-ziyo bo'shliqlarida navozishlar, bo'salar, nozik qo'llarning bir-biriga chirmashgani eshitildi. Yangroq ovozlar qulog'imga nimalarnidir pichirlar, kimningdir xushbo'y va hayotbaxsh nafasi peshonamga tekkanday bo'lar, sohibjamollarning havodek yengil va harir pardalari yonginamda hilpillar, ba'zan yuzlarimga tegib ketardi. Sehrgar ilon borgan sari meni o'zining sarxush etuvchi halqasi bilan qattiqroq o'rab olganday tuyulardi; hayrat bilan chuqur xo'rsinib, dong qotib uxlab qolibman.

Bir kuni choshgohdan so'ng otliq aylanib kelmoqchi bo'ldim, kimdir meni tutib turganday edi, ammo bu kun men bunga hech qanday e'tibor bermadim. Sohiblarnikiga o'xshagan qalpog'im va kalta kamzulim yog'och mixda osig'liq turardi, ularni olib kiyaman deb turganimda, bir¬dan shamol ko'tarilib, daryodan qum, tog'dan xas-hashaklarni uchirib keldi, qalpog'im bilan kamzulimni ham havoga ko'tarib aylantira boshladi. Shamolga qo'shilib kulgi ovozlari yangradi; shamol va kulgi bir-biriga qo'¬shilib jaranglab avjiga chiqdi-da, birdan to'xtab qoldi.

Shunday qilib, men otliq sayrga chiqmadim, kulgili kamzulim bilan sohiblarnikiga o'xshash qalpog'imni ortiq kiymadim.

Yarim, kechada men yana karavotda o'tirib quloq soldim: kimdir shikoyat qilganday ingradi, uning qalbidan bo'g'iq faryod-fig'on eshitilardi, bu shunday taassurot qoldirardiki, go'yo karavot ostidan, yer tagidan, bu muazzam saroyning qo'rqinchli nam toshlari ostidagi lahaddan: «Og'ir uyqular va alam-angiz xayollarning zanjirlarini parchalab, meni xalos et, otingga mindir, ko'kragingga bosib, o'rmonlar oralab, dovonlar oshib, daryolar kechib, o'z uyingga olib ket! O, shafqat et, xalos qil!» deya qandaydir bir asira iltijo qilardi.

Men kimman? Qanday qilib men uni xalos etaman? Men o'z xayolimda yaratgan qaysi bir nozaninni bu besaranjom tushlar hukmronligidan olib ketishim kerak? E samoviy go'zallik, qachon va qaerda nash'u namo surgan eding sen? Qaysi daryoning salqin sohilida, qaysi xurmozor soyasida, qaysi biyobon og'ushida tug'ilgansan? Qaysi qaroqchi bedov seni, nihol shoxini sindirganday, ona qo'ynidan yulib oldi-yu, otga mindirib, shamol tezligida sahroning jazirama sarobida g'oyib bo'ldi? Ey asira, u seni kimning mamlakatiga, qaysi qul bozoriga olib keldi? Qaysi podshoh mulozimlari sening yosh, iffatli, hali barq urmagan go'zalligingni ko'rib, bir hovuch oltin berib, dengizlarning naryog'iga olib ketdi-da, oltin maofaga, o'tqizib, o'z hukmdorlariga tortiq qilishdi? Keyin-chi? Muzika — sarangi  sadolari, bilaguzuklarning jaranglashi va sherozning shaffof qahrabo rang sharobida aks etgan xanjarning yaltirashi, zahri haloyil va ehtiros bilan qiyo boqishlar. O, qanday cheksiz dabdaba va qan-day tubsiz zindon! Ikki tarafdan yaltiroq bilaguzuklar taqqan kanizaklar katta yelpig'ich bilan yelpir, shahanshoh bo'lsa, marvaridlar qadalgan kavush kiygan oyoqlari ostida emaklar, eshik oldida xabash og'a  o'lim tangrisi, Yamaning elchisidek qilich yalang'ochlab turardi. So'ng qanday baloga giriftor bo'lding ey, biyobon chechagi? Ko'piklari hasad va makrdan iborat hadsiz hashamning qonli to'lqinlarida qanday mudhish o'lim yoki undan ham dahshatliroq shuhratga qarab suzding?

Shu mahalda jinni Magar Ali yana qichqirdi: «Ketinglar, ketinglar! Hammasi yolg'on, hammasi yolg'on!» Tong otdi. Xizmatchilar menga xat keltirishdi, oshpaz kirib, qanday taom tayyorlay, deb so'radi.

Men ketishga qaror qildim! Bu yerda bundan keyin qolish mumkin emas, shu kuniyoq bor-yo'g'imni yig'ish-tirib idoraga ko'chib keldim. Idoraning keksa xizmatchisi Karimxon kulimsirab qo'ydi. Men undan xafa bo'lib, indamay ishga kirishdim.

Kun kech kirgan sayin menda parishonxotirlik boshlandi. Go'yo allaqanday bir joyga borishim zarurday. Paxta hisobotlari menga butunlay keraksiz tuyuldi, hatto hokimning idora ishi ham menga sariq chaqaga arzimaganday ko'rindi. Atrofimda sodir bo'layotgan hamma narsa mening nazarimda ahamiyatsiz, ma'nosiz va sovuq ko'rina boshladi.

Qalamni tashlab, katta daftarni yopib, izvoshga o'tira jo'nadim. Otlarning kun botish chog'ida tosh qasr darvozasi oldiga borib to'xtashlarini ko'rib taajjublandim. Men darrov chopib zinapoya bilan qasrning ichiga kirdim.

Bu kun hamma narsa sokin. Qop-qorong'i xonalar go'yo jahl bilan qovoq solganday. Mening qalbim afsus-nadomat bilan to'lib-toshdi, ammo bu haqda kimga uzr aytishni, kimdan afv so'rashni bilmasdim. Horib-tolib qorong'i xonalarda kezardim. Mening, qanday bo'lmasin bir muzika asbobini olib, kimgadir murojaat qilib, ko’ylagim kelardi: «Ey ravshan chiroq! Sendan kechib, uchib ketishga uringan parvona o'lish uchun yana qaytib keldi. Uni kechir, qanotlarini kuydir, kul qil!»

Boshimga ikki tomchi tushdi. Orali cho'qqisi ustida bulutlar to'plangan edi. Zim-ziyo o'rmon va Shustaning qop-qora suvi harakatsiz qotib qoldi. Birdan hamma narsa: yer, suv va osmon larzaga keldi. Uzoq o'rmonlardan tishlarini irjayitirib chaqmoq chaqnadi, zanjirni uzib qochgan jinniday bo'ron qo'zg'aldi. Saroyning bo'm-bo'sh katta zallarining eshiklari taraqlab ochilib-yopilar, devorlar shikoyatomuz ingrardi... Hamma xizmatkorlar idorada bo'lgani sababli chiroq yoqadigan kishi yo'q. Bu zim-ziyo qorong'ida bir xotinning karavotim oldida o'zini gilamga tashlaganini aniq his etdim, u qaltirab sochlarini yular, uning oppoq go'zal manglayidan qon oqar, goho u kutilmaganda qattiq kula boshlar, so'ng tomirlari tortishib faryod etar, o'z liboslarini pora-pora qilib, yalang'och ko'kragiga urardi. Ochiq derazadan guvillab shamol kirib, sel uning kiyimlarini jiqqa ho'l qildi.

Tun bo'yi bo'ron pasaymadi, fig'onu nola to'xtamadi. Men behuda pushaymon bilan qorong'i xonalarda tentirab yurdim. Hech yerda hech kim yo'q edi, men kimga tasalli beraman? Kim bunday musibat chekmoqda? Ajabo, bunday devonavor dilxastalikning boisi nima?

Jinni yana qichqirdi:

— Ketinglar, ketinglar! Hammasi yolg'on, hammasi yolg'on!

Tong yorishdi. Magar Ali ham bu dahshatli saharda har kungidek saroy atrofida chopib, odat bo'lib qolgan so'zlarni aytib qichqirardi. Birdan mening boshimga shunday fikr kelib qoldi: ehtimol Magar Ali ham bir vaqtlar menga o'xshash shu saroy da yashagandir va hozir, hatto aqldan ozib, oxiri bu dahshatli tosh maxluqning changalidan qutulgan esa-da, o'zini chulg'ab olgan sehrdan ozod bo'lolmay, har kun ertalab uning oldiga keladi.

Shibbalab turgan selda men jinnining oldiga yugurdim:

— Magar Ali, nimasi yolg'on?

U javob bermay, meni bir chetga itarib yubordi, o'zi yovvoyi bir ovoz bilan baqirib, ilon avragan qushday saroy atrofida gir aylana boshladi. Go'yo o'zini himoya qilishga tirishganday, takror-takror qichqirar edi: «Ketinglar, ketinglar! Hammasi yolg'on, hammasi yolg'on!»

Bu shovqin-suronli saharda quyundek uchib idoraga — Karimxonning oldiga kirdim:

— Menga aytib ber, bu nima degan gap? Chol menga mana bunday hikoya qildi.

Qachonlardir bu saroyda ehtiroslar mavj urgan, qondirilmagan istaklarning alangasi yuraklarni yondirgan. Jafokash jonlarning ohu zori, qarg'ishlari va bajo keltirilmagan xohishlar bu toshlarga singib, ularni shunday och va tashna holga keltirganki, ular odamzod bu yerga qadam qo'yishi bilan uni yutib yuborishga urinadilar, bu yerda uch kun tunagan odamlardan, garchi evaziga aql-hushini yo'qotishga to'g'ri kelgan bo'lsa ham, salomat qolgan kishi faqat Magar Ali bo'ldi.

— Nahotki menga bundan qutulishning hech iloji bo'lmasa? — so'radim men.

— Bir chora bor, — javob berdi chol, — lekin u katta qiyinchiliklar bilan bog'liq, men hozir uni senga aytib beraman, ammo bundan ilgari sen bu atirgul bog'ida yashagan bir eron kanizagining tarixini biluving zarur. Dunyoda bundan ko'ra g'aroyibroq, bundan ko'ra qayg'uliroq voqea yo'q.

Shu paytda xizmatkorlar kirib, poezd yaqinlashib qoldi deb xabar qildilar. Buncha tez? Biz shoshilinch ravishda narsalarimizni bog'laguncha poezd keldi. Qandaydir uyqusiragan ingliz birinchi klass vagon derazasidan bo'ynini cho'zib, stansiyaning nomini o'qishga harakat qilardi. U bizning hamrohimizni ko'rib, uni o'z vagoniga chaqirdi, bizning biletlarimiz ikkinchi klass vagonga edi. Shunday qilib, biz bu babu kim ekanini bilolmadik va hikoyaning davomini ham eshitolmadik.

Men, ehtimol u odam bizni ahmoq deb o'ylab, masxara qilmoqchi bo'lgandir, uning bizga aytgan hikoyasi boshdan-oyoq uydirmadir, deb o'yladim.

Taqvodor do'stim bilan biz bu masalada bir fikrga kelolmadik va umr bo'yi yuz ko'rmas bo'lib arazlashdik.

1895-yil.

To'xtasin Jalolov tarjimasi

MRINMOYI

I

Opurba kolledjni bitirib, Kalkuttadan uyiga qaytib kelmoqda edi.

Mana, kichkina soyga ham yetib keldi. Yomg'irlar tinganada bu soy juda kamsuv bo'ladigan edi, biroq hozir, srabon oyining oxiri bo'lsa ham, uning suvi ko'tarilib, qishloq devorlari va bambukzorlar etagigacha chaypalib yotibdi.

Qanchadan beri qovog'i osilib yotgan havo bugun ochilib, birinchi marta oftob ko'rindi. Agar biz shu zumda qayiqda o'tirgan Opurbokrishnaning yuragiga nazar sola olganimizda, unda ham oftob nurlarida charaqlab, shabadada tebranib, toshqin daryo kabi oqqan yoshlik xayollarini payqagan bo'lardik.

Qayiq qishloq pristaniga kelib to'xtadi. Shu qirg'oqdan, daraxt yaproqlari orasidan, kindik qoni to'kilgan uyining tomi ko'rinib turardi. Uning kelishidan uydagilar hali bexabar, shuning uchun pristanda kutuvchilar ham yo'q. Qayiqchi Opurbaning sakvoyajini ko'tarib olmoqchi bo'lganida, yigit uzr aytib, o'zi ko'tarib oldi-da, quvonganidan shoshilgancha qayiqdan sakradi. Sohilning xuddi shu yeri toyg'oq loy edi, Opurba sakrab tushgan hamon sirg'anib ketib, qo'lida sakvoyaji bilan loyga yiqildi. Shu payt qayoqdandir shunday sho'x qahqaha yangrab eshitildiki, bu ovozdan hatto yaqin oradagi daraxtlardan qushlar ham hurkib uchib ketdi. Hijolatda qolgan Opurba darhol uyoq-buyog'ini tozalab, atrofga qaradi. Nariroqda savdogar qayig'i yonida g'isht uyulib yotardi. Yigit ana shu g'isht ustida o'tirib ichagi uzilguday bo'lib kulayotgan bir qizni ko'rib qoldi.

Opurba uni tanidi, u yangi qo'shnilarining qizi Mrinmoyi edi. Ilgari bu qizning oilasi uzoqda, azim bir daryo sohilida yashardi. Toshqindan so'ng u yerdan ko'chishga majbur bo'ldilar. Mana endi ikki-uch yildan buy on shu qishloqda turishadi.

Bu qiz to'g'risida ko'p g'alati gaplar tarqagan edi. Erkaklar oqko'ngillik bilan uni, erkatoy bo'lib o'sgan qiz, desalar, xotinlar uni haddidan oshgan o'zboshimcha, deb malomat qilardilar. U, qishloqdagi hamma o'g'il bolalar bilan inoq, ammo o'z tengi qizlarni o'lguday yomon ko'rardi. Mrinmoyi bolalar olamining kichkina zo'ravoni edi.

Otasining erkatoyi bo'lganidanmi yo boshqa biror sababdanmi, ishqilib, Mrinmoyi juda o'jar edi. Onasi o'z yaqinlariga, qizimni juda ham erkalatib yubordi, deb eridan tez-tez shikoyat qilib turardi. Ammo otaning qiziga bo'lgan cheksiz muhabbatini, Mrinmoyining ko'zyoshlari unga nechog'li qattiq ta'sir qilishini bilib, eri yo'qligida ham qizni uncha xafa qilgisi kelmasdi.

Mrinmoyi kaltagina jingalak sochlari hamisha yelkasiga tushib turadigan qorachagina qiz edi. Uning chehrasi o'g'il bolani eslatardi: qora shahlo ko'zlarida na nozu karashma, na tortinish, na qo'rquv alomati bor; u baland bo'yli, qomati juda kelishgan, sog'lom va kuchga to'lgan payti edi. Ammo uning necha yoshga kirganini hech kim o'ylamasdi ham. Bordi-yu, bu haqda gap ochilguday bo'lsa ham, odamlar uning ota-onasini, shu choqqacha qizni erga berishmabdi, deb ayblay boshlashlari turgan gap edi.

Qishloq pristaniga biror notanish zamindorning qayig'i kelib to'xtaguday bo'lsa, dehqonlarni vahima bosar, xotinlar esa yuzlarini bekitardilar, Mrinmoyi bo'lsa, to'zg'igan sochini ham yig'ishtirmay, bitta-yarimtaning yalang'och bolasini ko'tarib olib, daryo sohiliga qarab chopardi. U xavf-xatarsiz joyda o'sgan yosh kiyikka o'xshardi, sira xadiksiramay, notanish kelgindiga rosa zehn solib, keyin dugonalariga uning yurish-turish, aft-angorini batafsil tavsiflab berardi.

Opurba kanikul vaqtlarida kelib, bu qizni bir necha bor ko'rgan. Bo'sh vaqtlarida, ba'zan esa mashg'ulot ustida ham shu qizni o'ylagani-o'ylagan edi. Har kun son-sanoqsiz odamlarning chehrasiga ko'zimiz tushadi, ammo shularning ba'zi birlarigina ko'nglimizga so'zsiz o'rnashib qoladi. Bu, ularning sohibjamol bo'lgani uchun emas, qandaydir, o'shalaming o'zlarigagina xos bo'lgan fazilatlar tufayli yuz beradi. Nazarimda, bu — har shaxsdagi o'ziga xoslikning ifodasi bo'lsa kerak. Ko'pincha odamning xulqini bir qarashda bilib bo'lmaydi. Ammo kishining ichki olamini yoritib turgan chehrani minglab odamlar orasidan ajratish mumkin va u xotiramizda naqsh bog'lab qoladi. Xuddi kiyikday yovvoyi bu shaddod qizning ko'zlarida, butun qiyofasida cheksiz latofat barq urib turar edi. Binobarin, bu serjilva chehrani bir ko'rgach, esdan chqarish mumkin emas edi.

Mrinmoyining kulgisi qancha yoqimli bo'lmasin, uning Opurbaga malol kelganini o'quvchilarga uqtirishning hojati bo'lmasa kerak. U shoshilgancha narsalarini qayiqchiga tutqazdi-da, xijolatdan qizargan holda, uyiga qarab tez yurib ketdi.

Bu voqea ro'y bergan joyning manzarasi juda go'zal edi: daraxtlar soya solgan soy qirg'og'i, qushchalarning chag'ir-chug'uri, asta bosh ko'tarayotgan quyosh va yigirma yashar navqiron! G'ishtla bu manzaraga bir darajada nuqis bo'lib ko'rinsa ham, unda o'tirgan jonon bu qattiq, o'ng'asiz kresloga ajoyib husn bo'lib turardi...

Birov bu go'zallik olamiga birinchi qadam qo'yganida nozik hislar kulgiga aylantirilsa — bundan ortiq shafqatsizlik bo'larmikin?

II

Opurba, kiyimlari loy, daraxtlar soyasiga yashirinib, qo'lida narsalari va sharfini ushlagancha uyiga yetib kelganida ham quloqlari ostida boyagi quvnoq kulgi eshitilib turardi.

Yolg'iz onasi o'g'lining kutilmaganda kelishidan behad quvonib ketdi. Xizmatchilar o'sha zahotiyoq sutga, nonga, baliqqa yugurdilar, qo'shni uylarda ham tashvish, taraddud boshlandi.

Tushki ovqat mahalida onasi to'ydan gap ochdi. Opurba bu xil suhbatga tayyor edi: uni allaqachon bir qiz bilan unashtirib qo'yishmoqchi edi-yu, lekin davr ruhiga sodiq yigit, san'at bakalavri unvonini olmaguncha uylanmayman, deb turib olgan edi. Onasi bu kunni juda uzoq kutdi, endi har xil bahonalar foydasiz edi.

— Avval kelin topilsin, keyin bir gap bo'lar, — dedi yigit.

— Buning tashvishini qilma, kelin tayyor, — dedi onasi.

Opurba o'zi ham ish shu darajaga yetganini fahmlab:

— Axir, qizni ko'rmasdan uylanib bo'lmaydi-ku! — dedi.

Ona umrida bunaqa gaplarni sira eshitmaganini ko'nglidan o'tkazdi-yu, lekin o'g'liga e'tiroz qilmadi.

Kechasi Opurba chiroqni o'chirib, yolg'iz yotog'ida uzoq vaqtgacha uxlolmadi. Yomg'irli tun sukunatida uning quloqlariga uzoqdan o'sha quvnoq kulgi eshitilganday bo'lardi. U, ertalabki voqeaning og'ir taassurotini bir iloj qilib o'zgartish payida edi.

«Mening uzoq vaqt Kalkuttada yashagan, ko'p narsani biladigan Opurbakrishna ekanligimni bu qiz bilmasdi-da, axir, — dedi yigit o'z-o'ziga, — tasodifan toyib ketib loyga yiqilgan bo'lsam ham, bunday masxarali kulgiga loyiq bir qishloqi bola emasligimni bilmagandir-da».

Opurba ertasiga kelin ko'rgani borishi lozim edi. Yo'l uzoq emas, qiz shu mahallaning o'zidan. Yigit o'ziga juda oro berib kiyindi. Dxoti va chadorni yechib, ipak kashta tikilgan ko'ylagini kiydi, ko'k salla o'radi, yangi tufli kiyib, qo'lida shohi soyabon bilan ertalab yo'lga tushdi.

Bo'lajak qaynota eshigida uni zo'r tantana bilan kutib oldilar. Nihoyat, kelinni kuyov huzuriga olib chiqish payti ham keldi. Upa-elik, zeb-ziynatlar bilan oro berilgan qiz yimgil, guldor liboslarga o'ralib, iymanibgina chiqib keldi. U burchakda siqilib, boshini tizzasiga egib, sas-sadosiz o’taverdi. Uning orqasida yosh xonimga dalda berish uchun keksa xizmatchi xotin tik turardi. Bu orada kelinning o'smir ukasi o'zlariga qarindosh bo'lishni xohlagan janobning sallasiga, soatining zanjiriga va endi sabz urgan mo'yloviga mahliyo bo'lib qarab qolgan edi.

Opurba ancha vaqtgacha mo'ylovini silab, oxiri jiddiy ohangda kelindan so'radi:

— Nimalar o'qiyapsan?

Qat-qat kiyimlarga burkanib o'tirgan uyatchan kelin¬dan hech qanday javob bo'lmadi. Biroq savol yana bir necha marta takrorlangach, shuningdek, orqadan rag'batlantirish turtkilaridan keyin, qiz birato'la sharillatib sanab berdi:

— «Charupatx»ning  ikkinchi qismini, grammatikaning birinchi qismini, jug'rofiyani, hisobni, Hindiston tarixini o'qiyapman.

Shu payt ko'chada shoshqin, qadam tovushi eshitildi, bir lahzadan so'ng, sochlari to'zib yelkasiga tushgan, hansiragan Mrinmoyi kirib keldi. U Opurbakrishnaga zarracha ham e'tibor qilmay, kelinning ukasi yoniga borib, uning yengidan tortdi. Kuyovga mahliyo bo'lib o'tirgan Rakxal o'rnidan turishga sira ko'nmadi. Cho'ri xotin ovozini mumkin qadar muloyimroq qilib Mrinmoyini urishib berdi. Opurbakrishna bor kuchi bilan jid¬diy va sipo bo'lishga urinardi, to'yona sallasi ostida peshonasining biron joyi qimir etmadi, qo'llari esa cho'ntak soatining zanjirini tortardi. Mrinmoyi sherigini olib chiqishga ko'zi yetmagach, uning yelkasiga qarsillatib bitta tushirdi-yu, kelinning yuzidan pardani shartta tortib olib, uydan dovulday chiqib ketdi. Cho'rilar sarosimada qiy-chuv ko'tardilar. Rakxal bo'lsa, shunday bir vaqtda opasining yuzi ochilib qolgani uchun xandon urib kulib yubordi.

Mrinmoyi yelkasiga qattiq urib qochsa ham, Rakxal xafa bo'lmadi, chunki bu xil erkalatishlar ular orasida odat tusiga kirib qolgan. Chunonchi, Mrinmoyining ham soch o'rimi uning aybi bilan tez-tez buzilib, sochlari yelkasida to'zib yurardi. Mana shu bola bir kuni qizning orqasida yashirinib, qaychi bilan uning bir tutam sochini kesib ham tashlagan. O'shanda Mrinmoyining qattiq jahli chiqib, uning qo'lidan qaychini tortib olib, qolgan sochini ham o'zi qirqib tashlagan, turmaklangan sochlari esa uzilgan uzum boshidek yerda sochilib qolgan edi... ular bu xil hazillarga o'rganib qolishgan.

Mrinmoyi ketgach, kelin ko'rish marosimi bo'linib qoldi. G'ujanak bo'lib o'tirgan kelinni bir amallab o'ngladilar, keyin u cho'rilar bilan birga ichkariga kirib ketdi.

Opurba favqulodda jiddiy tusga kirib, endigina sabz urgan mo'ylovini chimdib-chimdib o'rnidan turdi-da, eshik tomon yurdi. Biroq eshik oldiga kelib, ipak bahiya tikilgan yangi tuflisini topolmadi. Hamma urinishlar behuda ketdi — tufli yo'q edi. Mezbonlar g'oyat o'ng'aysiz holda qoldilar, faraz etilgan aybdor (Mrin¬moyi) haqorat va ta'nalar ostida qoldi. Uzoq qidirishlardan so'ng Opurbaga uy egasining eski, yirtiq sandalini kiyib ketishdan o'zga chora qolmadi. Shu ahvolda, ustida qimmatbaho sarpolar, boshida salla, oyog'iga yirtiq sandal kiyib, qishloqning loy ko'chalaridan ehtiyot bilan yurib, uyiga ravona bo'ldi. U kimsasiz tor so'qmoqdan yurib, hovuz bo'yiga yetganda qattiq masxaraomuz kulgi sadosi eshitildi. Go'yo daraxt shoxlarida bekinib o'tirgan o'rmon parisi bu g'alati tuflini ko'rib o'zini tutolmay xandon urmoqda edi.

Opurba beixtiyor to'xtab qoldi, hadiksirab atrofga qaradi. Shu paytda butalar orasidan haligi shaddod masxaraboz paydo bo'lib, Opurbaning oldiga uning yangi tuflisini qo'yib, o'zi qochmoqchi bo'ldi. Ammo yigit uning ketidan quvib, qo'lidan ushlab qoldi. Mrinmoyi qochib qutulaman deb behuda urinardi. Uning kulgidan gul-gul ochilgan, sochlari to'zg'ib tushgan sho'x chehrasiga birdan yarq etib quyosh shu'lasi tushdi. Opurba ham qaynab turgan buloqqa tikilib uning tubini ko'rishga intilgan yo'lovchiday, Mrinmoyining durkun yuziga va tiniq

ko'zlariga tikilar edi. So'ngra o'z murodiga yetmaganday istar-istamas qizning qo'llarini bo'shatib, asirasini qo'yib yubordi. Bordiyu Opurba jahl ustida uni urganida ham, qiz hech bir taajjublanadigan emasdi. Biroq u, kimsasiz so'qmoqdagi bu g'alati — so'zsiz jazoning mohiyatini tushunolmadi. Yoqimli kulgi raqqosa tabiatning bilaguzuk jarangiday havoni to'ldirdi. Xayollarga cho'mgan Opur-bakrishna esa asta-sekin yurib uyiga ketdi.

III

Opurba onasi bilan uchrashmaslik uchun turli bahonalar topib, kuni bilan ichkariga kirmadi. U hatto kechki ovqatni ham qo'shnilarinikida yeb, uyga juda kech qaytdi.

Opurbadek oqil, olim bir kimsaga nodon bir qizcha oldida o'z tabiatidagi olijanoblik va yashirin g'ururni ochish nega bunchalik zarur bo'lib qolganini tushunish ancha qiyin edi. Axir, qandaydir bir qishloqi qiz uni oddiygina odamlardan biri deb o'ylasa nima bo'pti? Mrinmoyi qisqa bir vaqt ichida uni masxaralab, keyin batamom unutgan va Rakxal degan nodon bir bolaga qiziqib qolgan bo'lsa, buning Opurbaga nima daxli bor? Opurbaning «Jahon mash'ali» degan oylik jurnalga uzundan-uzoq taqrizlar yozib turishini yoxud uning chamadonida atir, tufli, rangli qog'oz va «Fisgarmoniya chalish qoidalari» kitobi bilan birga, yarim kechada tongni kutganday burchakka yashirinib o'z tantanasini kutayotgan, bir daftarga zich qilib yozilgan asari ham borligini bu qizchaga tushuntirib o'tirish zarur ekanmi? Biroq ko'n-gilni ko'ndirish qiyin, hurmatli san'at bakalavri Opurbakrishna Ray bu sho'x qizaloq oldidagi mag'lubiyatini sira tan olgisi kelmasdi.

Qosh qorayib, Opurba ichkari kirganda, onasi so'radi:

— Xo'sh, qiz qalay ekan, o'g'lim? Senga yoqdimi?

— Men bir necha qizni ko'rdim, oyi, — dedi xijolat tortib Opurba, — shulardan biri menga yoqdi.

— Shoshma, sen u yerda yana kimni ko'rding? —hayron bo'lib so'radi onasi.

Ko'p sha'mayu ishoralardan so'ng ona fahmladiki, o'g'liga qo'shnilari Shorotning qizi Mrinmoyi yoqib qolgan ekan. O'qimishli o'g'ilning didiga balli-e!

Opurba dastavval bir oz hayiqibroq turdi, ammo onasining qat'iy noroziligini ko'rgach, uning tortinchoqligidan asar ham qolmadi. U Mrinmoyidan boshqa hech kimga uylanmayman, deb qattiq turib oldi. Haligi boshqasini, qo'g'irchoqdek qimir etmay o'tiradigan qizni o'z qallig'i deb ko'z oldiga keltirgan hamono yuragida umuman nikohga qarshi zo'r nafrat uyg'onar edi. Ikki-uch kun janjal, aytishish bilan o'tdi. Yigit bir necha bor ovqatdan voz kechib, kechalari uxlamay, nihoyat, onasini ko'ndirdi.

Shundan so'ng ona o'ziga bunday tasalli beraboshladi: Mrinmoyi hali yosh bola, onasi uni o'qitishga, tarbiya berishga qodir emas, shuning uchun to'ydan keyin qiz erinikiga ko'chib keladi. Ana o'shanda u qaynonaning qo'liga tushib, tez kunda xulqi ham o'zgarib ketadi.

Asta-sekin u Mrinmoyi chiroyli qiz degan fikrga ham o'zini ko'niktira boshladi. Ammo kelinning paxmoq sochlarini ko'z oldiga keltirganida, yuragi yana qayg'u-hasratga to'lardi. Lekin, bu sochlarga yaxshilab yog' surkab, tasma bilan mahkam tortib bog'lansa, borib-borib bu nuq-son ham yo'qoladi, deb umid qilardi.

Opurbaning bu maylini hamma qo'shnilar o'tkinchi havas deb hisoblardilar. Tentak Mrinmoyi ko'plarga ma'qul bo'lsa ham, hech kim o'z o'g'liga munosib qalliq deb o'ylamas edi.

To'y to'g'risida Mrinmoyining otasi Ishan Mojumdarga xabar qildilar. U bir paroxodchilik kampaniyasida xizmat qilar, uzoq pristandagi tunuka tomli katalak bir xonada yuk jo'natish va bilet sotish bilan band edi.

Qizining turmushga chiqishini eshitib Ishan ho'ngrab yig'lab yubordi. Bu ko'zyoshlari alamdanmi, quvonchdanmi — buni hech kim aniq bilmas edi.

Ishan Mrinmoyining to'yi munosabati bilan xo'jayiniga ariza berib otpuska so'radi. Ammo sohib buni arzimagan vaj ekan deb iltimosni rad etdi. Bu ham bo'lmagach, Ishan, to’yni Pudja bayramigacha kechiktiringlar, shundagina men borishim mumkin deb uyiga xat yozdi. Biroq Opurbaning onasi, shu oyda xayrlik kun bor, biz to'yni sira ham kechiktirolmaymiz, deb turib oldi.

Iltimosi ikkinchi marta rad etilgach, Ishan e'tirozni bas qilib, yuragida alam bilan yuk tortish, bilet sotishda davom etdi.

Bu orada Mrinmoyining onasi va qishloqning hamma keksa ayollari qizga bundan so'ng o'zini qanday tutishi kerakligi haqida ming xil pandu nasihat qila boshladilar: bundan keyin o'yinni unut, chopib yurma, qattiq kulma, o'g'il bolalar bilan laqillashma, shirin tomoqlikni esingdan chiqar, degan maslahatlari bilan unga oilaviy hayotni dahshatli bir narsadek ko'rsatib qo'ydilar. Bu nasihatlardan dovdirab, cho'chib qolgan Mrinmoyiga go'yo yoshligi zindonga qamalganday, o'ziga esa o'lim hukmi o'qilganday bo'lib tuyuldi. U sarkash toychoqday boshini egib, orqaga tisarildi-yu, dadillik bilan.

— Erga tegmayman! — dedi.

IV

Shunga qaramay, uni erga berdilar. Keyin tarbiyasiga kirishdilar. Mrinmoyining nazarida, u yayrab yurgan olam bir kunda qaynonasining ichkarisida tutqun bo'ldi-qoldi.

Qaynona kelinini qaytadan tarbiya qilishga astoydil kirishgan edi. U jiddiy qiyofaga kirib, bunday dedi:

— Qizim, esingda tut, sen endi yosh bola emassan. Bizning oilada odobni buzish rasm bo’lgan emas!

Mrinmoyi bu nasihatga boshqacha ma'no berdi. Uning fikricha, erining uyida hamma narsa taqiqlangan bo’lsa-da, boshqa joyda bunga amal qilinmaydi. Kechki paytda u hovlidan g'oyib bo'ldi. Darrov qidira boshladilar: u qaerda, qayoqqa ketdi? Nihoyat, Rakxal sotqinlik qilib, qizni yashiringan joyidan sudrab chiqdi: Radxakanta Txakurning non daraxti soyasida buzilib yotgan aravasi tagiga yashiringan ekan. Bu voqeadan so'ng qaynona, ona va boshqa xayrxoh ayollar Mrinmoyiga nimalar deganini o'quvchilar o'zlari ham tasavvur qila oladilar.

Kechga yaqin osmonni bulut qoplab, sel yog'a boshladi.

Opurba Mrinmoyiga yaqinroq kelib, qulog'iga ohista shivirladi:

— Sen meni yaxshi ko'rasanmi, Mrinmoyi?

— Yo'q! — dedi qizishib qiz. — Men seni hech qachon, hech qachon yaxshi ko'rmayman!

U shu vaqtgacha eshitgan hamma ta'nalari uchun butun qahr-g'azabini Opurbaning boshiga to'kib soldi.

— Nima uchun, axir? Senga nima gunoh qildim? — deb so'radi ko'ngli ozor topgan yigit.

— Nima uchun menga uylandingiz? — deb qichqirdi Mrinmoyi.

Bunaqa aybnomani rad etish qiyin edi. Biroq Opurba bu qaysar qizni qanday qilib bo'lsa ham o'ziga rom qilish fikriga tushdi.

Ertasiga Mrinmoyining avzoyi buzuq ekanini ko'rib, qaynonasi uni uyga qamab, eshigini qulflab qo'ydi. Qiz avval qafasga rushgan qushdek o'zini har tomonga urib ko'rdi. Oxiri, qochish mumkin emasligini payqab, g'azabidan nima qilarini bilmay, joyga yoziqli choyshabni tortib oldi-da, pora-pora qilib yirtib tashladi; so'ngra polga mukka tushib, «dada, dadajon!» deb ho'ngrab yig'lay boshladi.

Shu payt kimdir sekingina uning yoniga kelib o'tirdi-da, peshonasiga tushib turgan chang sochlarini asta silab, tuzatmoqchi bo'ldi. Ammo Mrinmoyi jahl bilan boshqa yoqqa o'girilib, uning qo'lini siltab tashladi. Shunda Opurba egilib uning qulog'iga shivirladi:

— Men sekin eshikni ochib qo'ydim. Yur, uy orqasidagi boqqa qochamiz.

Qiz ko'zyoshlarini to'xtatolmay, bosh silkib:

— Yo'q! — dedi.

— Sen bir qarab qo'y, axir, kirn kelib turibdi! — dedi Opurba va uning iyagidan ushlab, boshini ko'tarishga unndi. Eshik oldida Rakxal turardi. U polda o'tirgan Mrinmoyiga bezovtalik bilan tikilgan edi. Biroq qiz boshi¬ni ko'tarmay, Opurbani turtib yubordi.

— Rakxal seni deb kelibdi, u bilan o'ynagani chiqmaysanmi? — dedi yigit.

— Yo'q, — dedi qiz yana keskin qilib.

Rakxal ortiq bu yerda turish o'ng'aysizligini payqab, yoni bilan xonadan chiqdi-yu, yengil nafas oldi. Opurba bo'lsa, g'iq etmay, Mrinmoyining yonida o'tirib qoldi. Yig'lab charchagan qiz mudrab qolganda, u oyoq uchida yurib uydan chiqdi-da, sekingina eshikni yopib qo'ydi.

Ertasiga Mrinmoyi otasidan xat oldi. Ota, aziz qizining to'yiga kelolmagani uchun taassuf bildirib, kelin bilan kuyovga oq fotiha yo'llagan edi.

Mrinmoyi xatni o'qigandan keyin qaynonasiga:

— Men otamning oldiga boraman, — deb qoldi. Ammo qaynona bu kutilmagan iltimosni eshitib, unga tanbeh bera boshladi.

— Gapini qarang-a! — dedi u. — Otasining qaerda ekani ma'lum emas, hatto adresi ham yo'q! Bu bo'lsa: «Otamning oldiga boraman!», deydi! Juda g'alati nozu firoq-ku!

Qiz indamay o'z uyiga kirib, eshikni bekitib oldi.

— Otajon, meni bu yerdan olib keting! Men yolg'izman, agar bu yerda qolsam — o'laman! — deb yolvorardi Mrinmoyi.

Faqat iztirobga rushgan odamlargina xudoga shu zaylda munojot qiladilar.

Yarim kechada, eri uxlab qolgandan keyin, Mrinmoyi asta eshikni ochib, uydan chiqdi. Osmonda pardadekkina yupqa bulutlar suzib yurar, lekin oy yo'lni yoritib turardi. Otasining oldiga borish uchun qaysi tarafga yurish kerakligini Mrinmoyi bilmasdi. Ammo u, tez yurar pochtalonlar qatnaydigan yo'l bilan borilsa, yer yuzidagi har qanday joyni topish mumkin deb qattiq ishonardi. Shuning uchun qiz pochtaga boradigan so'qmoq bilan yurib ketdi. U uzoq yo'l yurdi, charchab qolganini payqadi. Tong yaqinlashmoqda edi. Daraxtzorda saharxez qushlar uyg'onib qanot qoqdilar, sayrashga ham taraddud qildilar-u, lekin hali barvaqt ekanini payqab, yana jim bo'ldilar...

Mrinmoyi daryo bo'yiga kelib, katta bozor maydoniga o'xshash bir yalanglikka chiqib qoldi. Endi qayoqqa bo-rish kerak, deb xayol surguncha bo'lmay, tanish oyoq tovushiari eshitildi. Bu — yelkasida xat soladigan og'ir sumkasi bilan tez yurib hansiragan pochtalon edi.

Mrinmoyi darrov uning oldiga kelib, yolvorgan ohangda zo'rg'a gapirdi:

— Men Kushigonjga, otamning oldiga boraman. Meni o'zing bilan birga olib ketsang-chi.

— Men Kushigonj qaerdaligini bilmayman, — deb javob berdi pochtalon. So'ngra uxlab qolgan eshkakchini turtib uyg'otdi-yu, shu bilan qayiq sohildan jilib ketdi. Uning qizga achinishga ham, undan xol-ahvol so'rashga ham vaqti yo'q edi, chog'i.

Bu orada pristanda ham, maydonda ham odamlar ko'paya boshladi. Mrinmoyi sohilga tushib, qayiqchilardan biriga:

— Meni Kushingonjga oborib qo'ymaysizmi? — deb qichqirdi.

Bu odam javob qilishga ulgurmay, yonidagi qayiqdan boshqa birov ovoz berdi:

— Hoy, kim bu? Ie, Minu, sen qanday qilib bu yerga kelib qolding?

Mrinmoyining hayajondan nafasi tiqilib qoldi.

— Menga qara, Bonomali, men Kushigonjga, dadamning oldiga ketyapman. Qayig'ingda meni o'sha yerga eltib qo'ysangchi.

Bonomali shu qishloqlik eshkakchi edi. Bu o'zboshimcha qizni juda yaxshi bilgani uchun, u:

— Dadamning oldiga ketyapman degin? Juda soz, unday bo'lsa o'tir, oborib qo'ya qolay, — dedi.

Mrinmoyi qayiqqa o'tirdi. Eshkakchi qayiqni suvga tusmrib, yo'lga ravona bo'ldilar. Biroq kutilmaganda osmonni bulut qoplab, haqiqiy sel boshlandi. Daryoning suvi kuzdagi singari toshib, to'lqinlanib, qayiqni tebrata boshladi. Mrinmoyini mudroq bosdi. U kiyimining peshini ostiga solib, qayiq tubida yonboshlagan edi. Daryoning allalashi bilan tabiatning bu erka, o'jar qizi birpasda oromijon uyquga toldi.

Bir mahal, qiz ko'chini ochib qarasa, erining uyida yotibdi. Cho'ri xotin uning uyg'onganini ko'rib kimnidir chaqirdi. Bu ovozga Opurbaning onasi kirib, Mrinmoyini qarg'ay ketdi. Qiz ko'zlarini katta ochib, qaynonasiga jimgina qarab turardi. Kampir kelinini qo'yib qudasiga yopishganda, uni nodon deb ta'na qila boshlaganda, Mrinmoyi qo'shni xonaga qochib chiqdi-da, eshikni bekitib oldi.

Shunda Opurba onasining oldiga kelib:

— Oyi, keliningizni bir necha kunga otasining oldiga yuborsak nima qiladi? — deb so'radi.

Ona o'g'lini ham «dardisar» deb atadi va qishloqda shuncha qiz turib, shu tirmizakni xotin qilib olgani uchun uni ham rosa urishdi.

V

Kunbo'yi havoning ham, Mrinmoyining ham qovog'i ochilmadi. Yarim kechada Opurba Mrinmoyini asta uyg'otib:

— Otangning oldiga borasanmi? — deb so'radi.

— Boraman, — dedi qiz quvonib va Opurbaning qo'lidan ushlab, o'rnidan turib o'tirdi.

— Unday bo'lsa, tur, sekin qochamiz, — deb shivirladi yigit, — men qayiq topib qo'yganman.

Shunda Mrinmoyi samimiy minnatdorlik bilan eriga nazar soldi. So'ngra tez o'rnidan turib kiyindi. U birpasda tayyor bo'ldi. Opurba onasini xotirjam qilish uchun xat yozib qoldirdi, shundan so'ng ikkalasi uydan chiqishdi. Bu sokin kechada, qishloqning bo'm-bo'sh ko'chasida, Mrinmoyi birinchi daf’a erining qo'liga ishonch bilan suyanib oldi, ana shunda yigit ham mayin qo'llar haro-ratidan yuragining quvonch bilan urishini sezib borardi.

Ular shu kechasiyoq qayiqda yo'lga tushdilar. Kayfi chog' bo'lishiga qaramay, Mrinmoyi darrov uxlab qoldi. Yangi kun uni erkin va baxtiyor holda kutib oldi. Daryoning ikki sohilida qancha-qancha qishloqlar! Yalangliklar, maysazorlar, yaylovlarning poyoni ko'rinmaydi. Qayiqlarchi, qayiqlar! Ular ham son-sanoqsiz, ban bularning yonidan suzib o'tmoqda. Har qanday arzimas narsa ham Mrinmoyining ko'nglida yuzlab savol tug'dirar edi: «Bu qayiqda nima bor? Bu odamlar qaerlik? Bu joyning oti nima?» Albatta, bunday savollarga Opurba ham hech bir kolledjdan javob topolmas, Kalkuttada topgan tajribasi ham bu masalalarni hal qilib berolmasdi. Bu xil so'roqlardan uning do'stlari xijolat tortishlari mumkin edi, lekin u, ba'zilari haqiqatga to'g'ri kelmasa ham, har bir savolga javob berishga urindi. Binobarin, u tortinib o'tirmay, kunjutni zig'ir, Panchber shaharchasini — Raynogor, sud idorasini zamindoming hovlisi deb tushuntira berdi. Lekin bu xatolar olihimmat suhbatdoshining unga bo'lgan e'tiqodini zarracha kamaytirgani yo'q.

Ikkinchi kuni kechki paytda qayiq Kushigonjga yetib keldi. Ishanchondro tunuka tomli tovuq katagidek xonada, govrandan to'qilgan stulda o'tirgan edi. U chiroq yorug'ida, idora daftarlari qalashib yotgan kichkina stolga engashib, hisob-kitoblarni to'g'rilamoqda edi. Shu vaqt ostonada yosh qalliqlar pay do bo'lishdi. — Dada! — deb qichqirdi Mrinmoyi. Bu uychada hech qachon bunday ovoz eshitilgan emas. Ishanning ko'zlaridan tirqirab yosh chiqib, yuzlaridan oqib tushdi. U sarosimada nima qilishini, nima deyishini bilmay qoldi. Unga kuyovi shahzoda-yu, qizi malikaday tuyuldi. Fikrlari chuvalashib, buncha ashqol-dashqol uyulib yotgan xonada ularga ne tariqa taxt qurishni bilmasdi. So'ngra ovqat masalasi, bu xususda ham o'ylashga to'g'ri keladi. Sho'rlik chol o'zi sholi oqlab, o'zi pishirib yer edi. Hozir, bu g'amxonaga quvonch olib kelgan mo'tabar mehmonlarni nima bilan siylash kerak? Chol shu andishada ekan, Mrinmoyi:

-— Bugun hammamiz birgalashib ovqat pishiramiz, — deb qoldi. Opurba bu taklifni mamnuniyat bilan ma'qulladi. Uyda xizmatchilarga o'rin yetishmasdi. Ammo chashma suvi kichik teshikdan ikki chandon kuch bilan otilib chiqqanidek, bu yerda ham qashshoqlikning xira chehrasida quvonch nuri yana ham ravshanroq ko'rinar edi.

Shu tariqa uch kun o'tdi. Odatda, har kun soat ikkida paroxod kelar, undagi odamlar uyoqdan-buyoqqa yugurishib bu yerning tinchligini buzardilar. Kechki paytga borib sohil bo'm-bo'sh bo'lib qolardi. Shunda... shunda ular o'zlarini chinakam erkin his etardilar! Ular uchovlashib masalliq olib kelishar, ovqat pishiramiz deb necha bor buzishar, oxiri amal taqal qilib bir nima pishirishardi. So'ngra Mrinmoyining bilaguzuklar jaranglagan mehribon qo'llari bilan suzib keltirilgan ovqatni ota bilan kuyov o'tirishib yeyishardi. Ro'zg'orning ko'p nuqsonlaridan hammadan ilgari tadbirkor Mrinmoyi kulardi, ammo undagi bu qadar quvonch va bolalarcha g'ururning sababi ham xuddi shu nuqsonlar edi.

Shu tariqa uch kun o'tdi. Nihoyat, Opurba, endi ketmasak bo'lmaydi, deb qoldi. Mrinmoyi, hech bo’lmasa yana bir kun turaylik, deb iltijo qildi, ammo otasi, ketganlaringiz ma'qul deb maslahat berdi.

Jo'nash kuni Ishan qizini bag'riga bosib, boshini silab turib nasihat qildi:

— Qizim, sen, Lakshmidek , qaynonang uyiga baxt olib kirishing kerak. O'zingni shunday tutki, hech kim seni ta'na qilolmasin!

Mrinmoyi yig'lab-siqtab jo'nadi. Ishan bo'lsa, yanada befayz bo'lib qolgan tor kulbasida, ilgarigidek kunlar va oylarni yuk tortish bilan o'tkazish uchun, yana yolg'iz qoldi.

VI

Gunohkor eru xotin uyga qaytib kelganda, Opurbaning onasi qovoqlaridan qor yog'ib, ularni xomushlik bilan kutib oldi: u shunday jazo berishini bilardiki, bundan qochib qutulishning sira iloji yo'q. Bu so'zsiz ta'na, bu tilsiz jazo butun hovlini zahar-zaqqumga to'ldirdi. Toqati toq bo'lgan Opurba bir kuni:

— Oyi, yaqinda kolledjda o'qish boshlanadi. Men borib huquq fanini o'rganishim kerak, — dedi.

— Xotiningni nima qilmoqchisan? — sovuqqina so'radi onasi.

— Xotinim shu yerda qoladi.

— Yo'q, janob, bunaqasi ketmaydi. Uni o'zingiz bilan birga olib keting! — dedi kampir kesatib, Holbuki u o'g'liga odatda «sen»lab gapirardi.

— Yaxshi, — dedi ranjigan Opurba.

Kalkuttaga jo'nash tayyorgarligi tugadi. Oxirgi kuni kechasi Opurba o'rniga kelib qarasa Mrinmoyi yig'layap-ti. Uning yuragi shuv etib ketdi.

— Men bilan birga Kalkuttaga borishni xohlaysanmi, Mrinmoyi? — so'radi yigit xafaxol.

— Yo'q, — dedi qiz.

— Meni yaxshi ko'rmaysanmi?

Ko'pincha bunday savolga javob berish juda oson bo'ladi, biroq, hozirgi vaziyatda bu qiyin edi.

— Rakxaldan ajrash og'ir tuyulyaptimi? — deb so'radi yigit.

— Ha, — dedi qiz soddadillik bilan.

Mushtdek bolaga bo'lgan rashk o'qimishli yosh bakalavrning yuragiga xuddi igna singari sanchildi.

— Men uzoq vaqt uyga kelolmayman, — yana gapirdi Opurba, — ehtimol ikki yilgacha, balki undan ham oshiqroq.

— Uyga qaytganingizda Rakxalga, albatta uch damlik qalamtarosh olib keling, — deb talab qo'ydi Mrinmoyi.

Opurba yotgan joyida bir oz ko'tarilib, xotiniga qaradi:

— Nima qilasan, sen shu uyda qolasanmi?

— Men onamnikida qolaman, — dedi Mrinmoyi.

— Yaxshi, — dedi Opurba xo'rsinib, — ammo shuni bilib qo'yki, to keling deb xat yozmaguningcha qaytib kelmayman. Endi mamnunmisan?

Mrinmoyi bunga javob qaytarishni ortiqcha deb bildi shekilli, mudrab qoldi. ammo Opurba uxlolmadi. U uzoq vaqtgacha yostiqqa tirsaklarini tirab o'tirdi.

Kechasi, allamahal bo'lganda oy chiqib, bexosdan uning yog'dusi bular yotgan o'ringa tushdi. Opurba Mrinmoyiga uzoq tikilib qoldi. Nazarida, bu qiz — kimningdir kumush tayoqchasi tegib sehrlangan malikaday tuyula boshladi. Endilikda faqat oltin tayoqchasi bo'lgan kimsagina uyqudagi bu jononni uyg'otib, unga nikoh gulambari taqa oladi.

Kumush tayoqcha — kulgi, oltin tayoqcha — ko'z-yoshi.

Subhidamda Opurba Mrinmoyini uyg'otdi.

— Men hozir jo'nashim kerak, — dedi u. — Yur, seni uylaringgacha kuzatib qo'yay.

Qiz turgandan so'ng Opurba uning qo'llarini ushlab turib so'z boshladi:

— Senga bir iltimosim bor. Men bir necha bor seni og'ir ahvoldan qutqardim, endi xayr-xo'sh chog'ida sendan kichik bir mukofot so'rayman.

— Qanday mukofot? — dedi qiz.

— O'zing meni o'p, toki sevganingni his qilib ketay. Bunday g'alati iltimosni eshitgach, Opurbaning jiddiy qiyofasini ko'rib, qiz xandon urib kuldi. Nihoyat, o'zini rutib olib, jiddiy tusga kirdi-da, erini o'pishga harakat qilib, yuzini unga yaqinroq olib bordi, ammo yana o'zini tutolmay qah-qah urib kulib yubordi. Oxiri, ikki daf’a muvaffaqiyatsiz urinishdan so'ng, hamon kulishda davom etib, choyshabga o'ralib oldi. Yigit uning quloqlaridan tortib jazo bergan bo'ldi.

Opurba o'z oldiga og'ir vazifa qo'ydi. U majbur etishni, tortib olishni o'ziga munosib ko'rmasdi. Xuddi tangrilarday, hech qanday tashabbus ko'rsatmas, faqat ixtiyoriy qurbgnliknigina talab etib, o'z qo'li bilan biror narsa olishni xohlamas edi.

Mrinmoyi kulishdan to'xtadi.

Opurba azonda jimjit ko'chalar bilan qizni o'z uyiga kuzatib qo'ydi-da, onasining huzuriga qaytdi.

— Men o'ylabo'ylab shu fikrga keldim: agar xotinimni Kalkuttaga olib borsam qiynalib qolaman, — dedi u — Buning ustiga, u yerda uning tanishlari ham yo'q. Siz bo'lsa, uning o'z yonigizda bo'lishini istamaysiz, shuning uchun Mrinmoyni onasining oldiga eltib qo'ydim.

Ona-bola bir-biridan qattiq xafa bo'lib xayirlashdilar.

VII

Mrinmoyi uyiga qaytib keldi, biroq bu yerda uni hech narsa quvontirolmadi. Go'yo uyda hamma narsa o'zgargan edi. Vaqt bir joyda to'xtab qolganday. Qiz nima qilarini, qayerga borarini bilmasdi, hech kimni ko'rishni ista-masdi.

Unga butun uyda, hatto butun qishloqda ham hech kim yo'qday tuyula boshladi. O'ziga ham noma'lum sabab bilan, birdan Kalkuttaga ketgisi kelib qoldi. Holbuki o'tgan kuni kechasi bu fikr uning xayolida ham yo'q edi! Qandaydir sabab bilan kechagina joniga tekkan hayotga qarshi birdaniga tamomila o'zgarib qoldi. O'tmish, go'yo kuzgi so'lg'in yaproq kabi yengil, sezdirmay uchib ketdi.

Rivoyatlarga qaraganda, shunday mohir ustalar bo'larmishki, ular yasagan o'tkir qilich bilan tanani ikki pora qilib tilinsa ham odam sezmasmish, faqat qo'l bilan tekkandagina jasad ikki bo'lak bo'lib yerga tusharmish. Parvardigorning qilichi ham shunday: u Mrinmoyining bolalik yoshini balog'at yoshidan ajratgandi, qiz buni o'zi ham sezmay qoldi. Faqat endi, bu o'zgarishni o'z boshidan kechirgach, u nadomat va hayrat bilan ko'rdiki, bola — Mrinmoyi orqada qolib ketibdi. Ota-ona uyidagi yotog'i ham o'ziga begona tuyuldi, chunki ilgari bu xonada yotib yurgan Mrinmoyi endi yo'q. Uning yuragiga boshqa uyning, boshqa yotoqning naqshi tushgan, u boshqa o'rinni qo'msardi...

Endi Mrinmoyi uydan tashqariga chiqmaydi, xandon urib kulmaydi. Rakxal o'z dugonasidan qo'rqib qoldi, o'ym-kulgi esa qizning xotiriga ham kelmaydi...

— Oyi, o'giingizning oldiga borishga ruxsat be. ring, — dedi bir kuni Mrinmoyi.

Bu orada Opurbaning onasi o'g'lining xayrlashish chog'idagi ma'yus chehrasini eslab, yuragi ezilmoqda edi. Ayniqsa, jahl ustida kelinining ketib qolishiga yo'l qo'ygani unga orom bermasdi.

Qaynona mana shu kayfiyatda ekan, bir kuni Mrinmoyi chodraga o'ralib kirib keldi-da, unga g'amgin ehtirom bilan ta'zim qildi. Qaynona ko'zlariga yosh olib, shoshgancha kelinini ko'tarib bag'riga bosdi. Shu zahotiyoq ular yarashib, apoq-chapoq bo'lib ketishdi. Keliniga nazar solib Opurbaning onasi tamom hayratda qoldi: bu ilgarigi Mrinmoyiga sira ham o'xshamas edi. Oddiy odamning bu zaylda, kishini hayratda qoldiradigan darajada tez o'zgarishi mumkin emas, axir, o'z-o'zingni o'zgartirish uchun zo'r iroda kerak.

Qaynona Mrinmoyi xulqidagi nuqsonlarni asta-sekin o'zgartirmoqchi edi. Biroq qandaydir, ko'zga ko'rinmas murabbiy juda tez ta'sir qiluvchi bir vositani ishga solib, bu qizni go'yoki qaytadan yaratibdi.

Endi Mrinmoyi ham qaynonaning ko'nglini yaxshi bilar, u ham o'z navbatida kelinining gaplariga yaxshiroq tushunadigan bo'ldi. Butun ro'zg'or ishlarini ikkovlashib qilishar, xuddi daraxt bilan shoxdek, bir-birlaridan ajralmas bo'lib qoldilar.

Mrinmoyining chehrasida xotinlik latofati bilan salobat barq urib, butun borlig'ini qamrab rurardi-yu, biroq, yosh juvon nimadandir iztirob chekkanday tuyulardi. Kishini yig'latadigan achchiq bir alam, xuddi asharx  oyidagi qora bulutlar singari, uning yuragiga cho'kib qolgandi. Bu alam uning uzun, qora kipriklari soyasini yana ham quyuqlashtirganday edi.

«Men-ku tentak edim, lekin, nega axir sen tushunmading? — deb fikran eriga murojaat qilardi Mrinmoyi. — Nega menga o'rgatmading? Nega meni quloq solishga majbur etmading? Men yaramas «yo'q» deganimda, nima uchun zo'rlab Kalkuttaga olib ketmading? Nega mening gapimga kirding, nima uchun mening nozu erkaliklarimga toqat qilding?»

So'ngra u o'sha kuni ertalab ko'l bo'yidagi so'qmoqda Opurba uni ushlab olganini, bir og'iz gapirmay, yuziga tikilganini esladi. Mrinmoyi o'sha ko'lni, uning yonidagi daraxtni, ertalabki quyosh nurlarini, Opurbaning yurakka qadaluvchi nigohini ko'z oldiga keltirib, bu qarashning ma'nosini endi tushundi.

Mrinmoyi o'ylab ketdi: agar u o'shanda o'zini boshqacha tutsa, uning birgina savoliga boshqacha javob qaytarsa, u holda nimalar bo'lardi ekan?

Ilgari Opurba, Mrinmoyi meni sira ham tushunmaydi, deb diqqat bo'lardi. Endi Mrinmoyi yolg'iz qolib, Opurba mening haqimda nima deb o'ylagan edi. Eri uni otashin bo'salar bilan muhabbat tashnaligini qondirishga noqobil, tantiq, o'jar, tuturuqsiz va ahmoq qiz degan fikrda ekanini o'ylaganda, unga qattiq alam qilar, xijolatdan yer yorilsa kirgudek bo'lar edi. Nima qilarini bilmay, Opurbaning yostiqlariga harorat va ehtiros to'la bo'salar bag'ishlardi.

Shu tariqa ko'p vaqt o'tdi.

Opurba Mrinmoyidan xat olmaguncha uyga qaytmay-man degan edi. Mana shuni eslab, u bir kuni eriga xat yozishga kirishdi. Mrinmoyi eri berib ketgan zarhal hoshiyali rangdor qog'ozni olib o'yga toldi. So'ngra qunt bilan, lekin elang-bilang qilib qog'ozni chizdi-da, panjasini siyohga botirib, turli hajmdagi harflar bilan, hech qanday murojaatsiz, yozdi: «Nega menga xat yozmaysiz? Ahvolingiz qalay, uyga keling. Yana nimalarni yozish kerakligini bilmayman». U yozmoqchi bo'lgan gap shu bilan tugagan edi, biroq jamiyatda o'ylagan narsangdan tashqari yana nima haqidadir gapirish odati bor. Mrinmoyi buni bilardi. Shuning uchun u bir oz o'ylab, yana bir necha so'z qo'shib qo'ydi: «Endi marhamat qilib, siz menga xat yozing. Ahvolingiz qanday, shu haqda yozib uyga qayting. Onam sog'-salomat, qishloqdagi qizlar va bolalar nam salomat. Bizning qora sigirimiz kecha tug'di». Shu bilan u o'z maktubini tugatdi. So'ngra uni konvertga solib, har harfiga ko'z yoshlarini to'kib, mehr bilan yozdi: «Opurbakrishna Ray janoblariga». Uning muhabbati qan-cha cheksiz bo'lmasin, bari bir harflarni to'g'ri va chiroyli chiqarolmadi. Konvertga ismdan tashqari yana adres ham yozish zarurligini Mrinmoyi bilmasdi. Xatga qaynonasi yoxud boshqa biror kishining ko'zi tushishidan qo'rqib, ishonchli cho'ridan pochtaga yubordi.

Bu maktubdan hech qanday natija chiqmaganini so'zlab o'tirishning hojati yo'q, chunki u Opurbaga tegmagan edi.

VIII

Onasi ko'rdiki, kanikul o'tib ketsa ham Opurba uyga qaytmadi. U, o'g'lim hali ham xafa, deb o'ylardi. Mrinmoyi esa, u mendan ranjigan deb o'zi yozgan maktubdan andisha qilib, yer yorilsa kirgudek bo'lib yurardi. Rostdan ham xat juda ayanchli edi. Unda birorta bama'ni so'z yo'q, u bu xatda hatto o'zi o'ylagan so'zlarni ham ifoda etolmagan edi. Opurba uni o'qib, Mrinmoyini yana yosh bola deb, yanada nodonroq hisoblaydi, de¬gan fikr sho'rlik qizning qalbini o'q tekkandek yaralar edi.

— Sen xatni pochtaga olib borganmiding? — Qayta-qayta so'rardi Mrinmoyi cho'ri xotindan.

— Bo'lmasamchi, men uni o'z qo'lim bilan pochta yashigiga tashladim, — deb ishontirardi cho'ri. — Ehtimol afandim uni allaqachon olgandirlar.

Bir kun Opurbaning onasi Mrinmoyini chaqirib:

— Ona qizim, Opurba qachondan beri uyga kelmay ketdi, men uni ko'rgani Kalkuttaga bormoqchiman. Sen ham bormaysanmi? — deb so'radi.

Mrinmoyi ma'qullab bosh silkib qo'ydi. Ma'qulladi-yu, chopgancha uyiga kirib eshikni bekitib oldi, o'zini karavotga tashlab, yostiqni quchoqladi-da, quvonchi ichiga sig'may xandon urib kulib yubordi. Anchadan so'ng kulgidan to'xtadi-yu, birdan, har xil xavflarni o'ylab, ko'ngli toiib yig'ladi.

O'zlarining borishlaridan Opurbani xabardor ham qil-may, gunohkor ona-kelin undan uzr so'rash uchun Kalkuttaga jo'nashdi. Kalkuttada ona o'z kuyovining uyiga tushdi.

Bu orada Opurba Mrinmoyidan xat kelishini kutmay, o'z ahdini buzib, bir kun kechasi o'tirib xat yoza boshladi. Biroq u hech bir munosib ta'bir topolmadi. Yigit ham muhabbat, ham alam aks etadigan murojaat shaklini qidirardi. Ammo muvofiq ifoda topolmaganidan ona tiliga bo'lgan hurmatsizligi yana ham kuchaydi. Shu paytda unga pochchasidan maktub keltirishdi, unda onasi kelgan-ligi xabar qilinib, uni ham tushki ovqatga yetib kelishi so'ralgan edi. Xatning oxirida uyda tinchlik deb aytilgan bo'lsa ham, Opurbaning ko'nglidan har xil xayollar o'tib, ta'bi xira bo'ldi. U darrov singlisinikiga qarab jo'nadi.

— Uylar tinchmi, oyi? — deb so'radi onasini ko'rgan hamon.

— Uydagilar hammasi sihat-salomat, bolam, — dedi ona, — ko'pdan beri uyda bo'lmaganing, kanikulda ham bormaganing uchun seni olib ketgani keldim.

—Bekorga ovora bo'libsiz, —dedi Opurba, — men huquqdan imtihon berishga tayyorlanishim lozim... Ovqat ustida singlisi Opurbaga qarab:

— Aka, nega siz xotiningizni birga olib kelmadingiz? — deb so'radi. Yigit jiddiy qiyofada gap boshladi:

— Huquq fani bilan shug'ullanish...

— Bo'lmag'ur gapni qo'yib, to'g'risini aytavering, — deb kuldi pochchasi, — uni bizga ko'rsatishga qo'rqyapsiz.

— Rostdan ham ehtiyot bo'lish kerak, — uning so'zini bo'ldi xotini, — agar yosh bolaning ko'zi sizga tushsa, albatta qo'rqadi-da.

Suhbat shunday hazilkashlik bilan davom etsa ham, Opurbaning qovog'i ochilmadi. Hazillar qaytaga uni asabiylashtirardi. Agar istasa Mrinmoyi ham kelardi, deb ko'nglidan kechirdi u. Ehtimol onam uni olib kelishga unmb ham ko'rgandir, lekin u ko'nmagan bo'lsa kerak, deb o'ylardi. Ming xil xayollarga borib turgan bo'lsa ham

onasidan so'rab-surishtirishga botinmadi. Inson hayoti va butun borliq unga nuqul yolg'ondan iborat bo'lib ko'rinib ketdi.

Kechki ovqat tugay deganda, kuchli shamol qo'zg'alib, sel quya boshladi.

— Aka, bugun biznikida qoling, — iltimos qildi singlisi Opurbaga.

— Yo'q, uyga ketishim kerak, ishim bor, — dedi yigit.

— Kechasi qanday ish bo'lardi? — e'tiroz bildirdi pochchasi,— axir biznikida yotib qolganingiz uchun birovga hisob bermaysiz-ku. Nimaning tashvishini qilyapsiz?

Ko'p munozaradan so'ng, Opurba nochor qolib, shu yerda tunashga rozi bo'ldi.

— Juda charchagan ko'rinasiz, aka, borib yotgadingiz ma'qul emasmikan? — dedi singlisi.

Bu taklif Opurbaning ko'nglidagiday bo'ldi. U, qorong'i uyda tanho qolsam tashvishlarim bir daraja kamayar, degan umidda edi... Suhbatga qo'shilishni istamadi.

— Chiroqni shamol o'chiribdi, yoqib beraymi? — so'radi singlisi.

— Yo'q, kerak emas, — dedi Opurba, — men yorug'da yotolmayman.

Singlisi ketdi, Opurba astagina o'rniga yaqinlashdi. Endi yotay deb turganida, birdan bilaguzuklarning jaranglagani eshitildi, ikki nozik qo'l uni ushlab mahkam bag'riga bosdi, kimningdir gul barglarini eslatuvchi lablari bexosdan uning yuzlariga tegdi, ko'zyoshlari aralash haroratli bo'salar yigitga o'z hayratini bayon qilishga xalaqit berardi.

Opurba dastlab hang-mang bo'lib qoldi keyin fahmlasa: bir vaqt kulgi xalaqit bergan iltimosning bajarilishiga bugun ko'zyoshlari yordam beribdi.

1893-yil

To'xtasin Jalolov tarjimasi

SKELET

Biz, uch bola yotib yurgan uyning yonidagi xona devoriga odam skeleti osib qo'yilgan edi.

Kechasi uning suyaklarini shamol shiqillatsa, kunduzi biz shiqillatardik. U vaqtda biz panditimiz  bilan «Megxnadning halokati»ni  o'qir edik. Kenbel maktabining bir studenti bo'lsa, bizga osteologiyadan  dars berardi. Murabbiyimiz bizni qanday qilib bo'lsa ham ko'proq fanlardan xabardor qilishga intilar edi. Uning orzusi nechog'lik ro'yobga chiqqanini bizni bilgan kishilarga hikoya qilish ortiqcha, boshqalarga esa, yaxshisi, bu sir bo'lib qola qolsin.

Shundan beri ko'p vaqt o'tdi. Skelet xonadan g'oyib bo'ldi, osteologiya ham xotiramizdan ko'tarilib ketgan.

Lekin yaqinda, qandaydir bir munosabat bilan bir vaqtlar biz o'sha studentning darsini tinglagan uyda mehmonlar yig'ilib qoldi-yu, menga qachonlardir skelet osig'liq turadigan xonada uxlashga to'g'ri keldi. Men xiyla vaqt-gacha uxlolmay, butxona minorasidagi katta soat milining urishiga quloq solib, dam u yonboshimga, dam bu yonboshimga ag'darilib uzoq yotdim.

Uyning bir burchida chiroq yonib turardi. Birdan lip-lip etdi-da, o'chib qoldi. Shuni ham aytib qo'yay, bizning uyimiz bunyodga kelgandan beri unda bir qancha baxtsiz hodisalar ro'y bergan edi. Binobarin, tabiiyki mening o'chgan chiroq haqidagi o'ylarim shu topdayoq inson hayotining bebaqoligi xususidagi tafakkurga o'tib ketdi. Men beixtiyor o'yga toldim: yarim kechaning cheksiz zulmatida mana bu chiroq shu'lasining bexosdan g'oyib bo'lgani singari, hayotda ham kechayu kunduz, kishi jonining mayda-mayda uchqunlari ham vaqti-bevaqt so'nib turadi.

O'zim ham sezmay, bir vaqtlar shu uyga osilgan skelet haqidagi o'ylarga o'tib ketdim. Xayolimda, u kimniki edi ekan, deb turganda, to'satdan birov mening chodirim oldida timiskilanib, qorong'ida qo'li bilan devorni siypalab, bir narsa axtarganday tuyuldi. Kimningdir nafas olishi, oyoq sharpasi eshitildi. Bularning bari bezovta, hayajonlangan o'ylarim samarasi ekanini bilardim, albatta. Sharpa esa, chakka tomirlarimning urishidan boshqa narsa emas edi.

Shunga qaramay, men dahshatga tushdim. Bu sababsiz qo'rquvdan qutulish uchun:

— Kim bu? — deb so'radim.

Sharpa karavotimga yaqinlashgach, qotib qoldi-da, ovoz eshitildi:

— Bu men, mening skeletim qayoqqadir g'oyib bo'ldi, uni qidirib yuribman.

O'z tasavvurimda bunyodga kelgan bu mavjudotdan qo'rqishning hojati yo'q deb o'yladim, shuning uchun o'zimni bosib, beparvoroq ovoz bilan, biroq ko'rpani ustimga torta turib, yana so'radim:

— Ha, hozir xuddi shunday ishning xonasi! U skelet senga nima uchun kerak bo'lib qoldi?

— Bu qanday behuda savol? — Nazarimda u chodirimning yonginasida turib gapirar edi. — U suyaklar mening yuragimga qalqon edi, axir! U chog'larda men yosh va sohibjamol qiz edim! Sen mening skeletimga nazar solishni xohlarmiding?

— Ha, sening istaging tabiiy, —javob berdim men, — mayli, sen qidir, men bir oz mizg'ib olishga urinib ko'ray.

— Sen yolg'iz ekansan nazarimda, — deb davom etdi sharpa. — Unday bo'lsa, men bir daqiqa o'tiray-da, ikkimiz andak gaplashaylik. Dastlabki o'ttiz besh yil davomida men mana shunday o'tirib, odamlar bilan tez-tez gaplashib turardim. So'nggi o'ttiz besh yilda esa, qabristonda izg'igan shamoldek fazolarda aylanib yuraman. Hozir sening yoningda birpas o'tirib, yana inson tilida bir oz gaplashay.

Allakimning chodirim yoniga o'tirganini sezdim. Noiloj bir ahvolga tushib qolganimni anglab, butun kuchimni yig'dim-da, imkon boricha beparvolik bilan:

— Juda soz. Biror qiziq voqea to'g'risida so'zlashaylik, bo'lmasa, — dedim.

— Agar sen eng g'aroyib bir hangomani eshitmoqchi bo'lsang, hayotim haqida hikoya qilib beray.

Butxona soati kechasi ikkiga zang urdi.

— Men yosh va tirik chog'imda, faqat bir kishidan, o'z erimdan o'limdan qo'rqqanday qo'rqardim. O'zimni qarmoqqa ilingan baliqday his etardim. Nazarimda, tamom begona bir odam meni bolalikning osoyishta va shinam olamidan yulib olganu uning qo'lidan qutulishning iloji yo'qday tuyulardi. To'ydan so'ng ikki oy o'tgach, erim o'ldi. Qarindosh-urug'lar, yor-do'stlar mening shum taqdirimga qop-qora qaqshab yig'ladilar. Qaynotam yuzimga uzoq tikilib turib, oxiri qaynonamga bunday dedi: «Shastrlarda mana shu qizimiz singari badbaxtlik keltiruvchi xotinlar haqida rivoyatlar bor». Bularning barini men yaxshi xotirlayman. Sen eshityapsanmi o'zi? Hikoyam yoqyaptimi?

— Juda yoqyapti, — deb javob berdim. — Boshlanishi g'oyat qiziq ekan.

— Unday bo'lsa, quloq sol. Men xursand bo'lib otamning uyiga qaytib keldim. Vaqt o'tib borardi. Garchi odamlar mendan yashirishga urinsalar ham, menga o'xshash sohibjamol qizni qidirib topish amrimahol ekanini o'zim juda yaxshi bilardim. Sen nima deb o'ylaysan?

— Shunday bo'lishi mumkin, biroq men seni aslo ko'rgan emasman.

— Ko'rganing yo'q! Mening skeletimni-chi? Ha-ha-ha! Men tegishyapman! Bir vaqtlar bu ko'z kosalarida timqora shahlo ko'zlar chaqnaganini, lolarang lablarda o'ynagan nozik tabassumning hozirgi bu yalang'och tishlarning mudhish tirjayishiga aslo o'xshamaganini senga ne yo’sinda isbot qilsam ekan? Senga nimalarni tavsif qilay: latofat  va nazokatnimi, husnu jamolimnimi, sarv qomatimnimi, kelishgan, nozik, miqqi, xushbichim a'zoyi badanimnimi? Hozir bu tavsiflar senga g'ayritabiiy tuyu-ladi, bu esa mening g'azabimni keltiradi. Holbuki o'sha zamonning mana-man degan doktorlari ham mening skeletim osteologiyani o'rganish uchun bir vosita bo'lib qolishini tasayvur etolmas edilar. Bir doktorning eng yaqin do'sti bilan suhbatida meni, nozik va xushbo'y chechak, deb atagani hamon esimda. Boshqacha aytganda, hamma insonlar osteologiya va anatomiyani o'rganish uchun vosita bo'lishi mumkin, faqat mengina latif chechakka o'xshardim. Aytchi, chechaklarning ham skeleti bo'ladimi?

Men yurgan chog'da gavdamning har bir harakatida go'zallik nuri porloq brilliant singari tovlanib turganini sezardim. Men qo'llarimga tez-tez va uzoq-uzoq tikilib qolardim. Bu qo'llar shu qadar nozik ediki, dunyoda eng mag'rur odamning ham qalbini rom qila olardi. Subhadra ham qomatini mag'rur ko'tarib, o'zining zafar duldulida Arjuna  bilan yonma-yon o'tirib hayratda qolgan uch olam uzra parvoz etarkan, ehtimol, uning kafti lolarang nafis, momiq qoilarida nozik barmoqlari alanganing tili kabi yonib turgandir.

Mening behayo, yalang'och, ko'hna skeletim, balki senda noto'g'ri tasavvur qoldirgandir, lekin afsuski, bu yanglish fikrni rad etish uchun menda hech qanday dalil yo'q. Shu sababli mening uchun jahonda eng manfur narsa — sensan. Ko'z o'ngingda o'n olti yashar sohibjamol tannoz bir qiz boiib qad ko'tarsamu seni uzoq vaqtga uyqudan mahrum qilsam! Yana istagim shuki, har qanday osteologiyani barbod etib, sening boshingdan ham uning asarini qo'ymay quvib chiqarsam deyman.

— Agar latif badaning hozir ham bo'lganda, unga qasamyod qilib aytar edimki, boshimda u fanning yuqi ham qolmagan, — dedim men. — Jozibali, barkamol yoshlikdagi husn-jamoling esa kecha zulmatida ham olmos kabi porlab turibdi. Bu haqda ortiq gapirishning hojati yo'q!

— Mening dugonam yo'q edi, — davom etdi u, — akam uylanmaslikka ahd qilgan, binobarin, ichkarida o'zim tanho yashardim. Yolg'izlikda bog'dagi bir daraxt soyasida o'tirib, butun olam menga oshiqi shaydo, yulduzlar ham faqat menga nigoh tashlaydi, shamol ham mening hasratimda nolish qiladi, sabzalar esa, agar hushi bo'lganda, mening oyog'im tegishi bilan hushini ham yo'qotardi, deb o'ylar edim. Ko'katlarning poymol bo'lib yerga qapishgan novdalari nazarimda, oyog'im ostida sas-sadosiz yotgan butun dunyoning yigit-yalanglariday tuyulardi.

Akamning do'sti Shoshishekxor meditsina kolledjini bitirgach, bizning uy doktori bo'lib qoldi. Men uni ilgari ham darparda orqali tez-tez ko'rib turardim. Akam juda g'alati odam bo'lib, hayotga doimo cho'chibroq qarardi. Dunyo unga juda murakkab tuyular va u borgan sari undan uzoqlashib, oqibat go'shanishin bo'lib qolgandi. Shoshi¬shekxor uning yagona do'sti bo'lib, men doim ko'rib yurgan yigit ham faqat shu edi. Oqshomlari bog'da o'zimni shoh taxtida o'tirganday his etganimda, oyog'im ostida yotgan butun dunyo yigitlari Shoshishekxor siymosida namoyon bo'la boshladilar. — Sen tinglayapsanmi? — deb menga murojaat qildi sharpa. — Sen nima xayol surib qolding?

Men og'ir so'lish olib:

— Men Shoshishekxor bo'lib tug'ilsam, ehtimol yaxshiroq bo'lardi, — deb javob berdim.

— Avval hikoyani oxirigacha eshit. Bir yomg'irli kunda meni bezgak tutdi. Doktor ko'rgani keldi. Biz birinchi daf’a bunday yaqin turib ko'rishdik.

Men derazaga qarab yotgan edim, shuning uchun kechki shafaq oqargan yuzimga arg'uvon nurlarini sepib turardi. Doktor xonaga kirib, mening yuzimga qaragach, fikran o'zimni doktorning o'rniga qo'yib, o'zimga chetdan nazar soldim. Yuzim kechki shafaq nurida so'lib qolgan kichkina nozik chechakka o'xshar, gajaklarim peshonamga tushib turar, hayo bilan yarim yumilgan shahlo ko'zlarim dilbar yuzga soya solardi...

Doktor xijolat ichida, ohistagina akamga mening tomirimni ko'rish kerakligini aytdi.

Men ko'rpaning tagidan momiqday qo'llarimni chiqardimu: «Qimmatbaho bilaguzuklar taqsam qanday yaxshi bo'lardi», — deb o'yladim ichimda.

Doktorning bemor qo'lini bunday o'ng'aysizlik bilan ushlaganini men hargiz ko'rgan emasdim. Barmoqlari tomirni qidirarkan, tinmay qaltirardi. U menda isitma borligini sezdi, men esa, uning yurak urishini sezdim. Ishonmaysanmi.

— Ishonmaslik uchun hech qanday dalilim yo'q, — dedim men. — Buning ustiga, kishining tomiri hamisha har xil urib turadi.

— Men bir necha daf’a og'rib tuzalgandan so'ng, payqadimki, dunyoda oqshomlari meni kutuvchi yoshlarning miqdori ancha kamayib, olamim deyarli bo'm-bo'sh bo'lib qolgan edi. Nihoyat, unda doktor bilan bemor qoldi, xolos.

Oqshomlari men yashirincha za'faron liboslar kiyardim, sochlarimning uchiga jasmin gulini taqib, chiroyli turmaklab qo'yardim, qo'limga ko'zgu tutib, bog'da uzoq-uzoq o'tirib qolardim. Nega bunday qilardim? O'z-o'ziga bino qo'yish, hadeb o'z aksingga termilish zeriktirmaydimi? Yo'q! Husnimga tikilgan men o'zim emas edim, axir. Men yolg'iz o'tirardim-u, lekin biz ikkov edik. Men goho doktor bo'lib olardim-da, o'zimga termilib, maftun bo'lardim, o'zimni sevib erkalardim, biroq goho qalbimdan ma'yus oqshom shamolining tug'yoniday bir «oh» uzilib chiqardi.

Shundan beri men sira yolg'iz bo'lgan emasman. Sayr etganimda, yerga qarab qadamlarimni kuzataman, pan-jalarimning tushishiga razm solaman, bu oyoq olishim doktorga manzur bo'larmikan, deb o'ylayman. Qiyom paytida, tashqarida jazirama issiq bo'lib, atrofda sukunat hukm surganda, havoda parvoz etgan kalxat ovozi-yu, bizning hovli yonidan o'tgan o'yinchoqfurushning o'z matolarini ta'rif qilib qichqirgani eshitilardi. Ana shunda, men ko'katlar ustida ro'yja solib yastanib yotardim.

Yalang'och bilaklar yengillik bilan yumshoq yostiq ustiga tashalanar, nazarimda kimdir bu bilaklarning latifligiga mahliyo bo'lib, ohista ko'tarib, oppoq kaftlarimdan o'par, so'ngra sas-sadosiz uzoqlashardi. Agar men o'z hikoyamni shu bilan tugatsam, sen nima der eding?

— Mayli, — dedim men, — lekin oxiri yo'q, tunning qolganini sarf etib, hikoyani o'zim tugallashim lozim bo'ladi.

— U holda, — dedi sharpa, — bu, tishlari irjayib turgan skelet haqidagi qo'rqinchli hikoya bo'lmay qolardi. Davomini eshit! Bir oz tajriba ortdirgandan so'ng doktor bizning uyning pastki qavatida shifoxona ochdi. Men quvnoq suhbat va hazil-mutoyibalar orasida undan har xil dori va zaharlarning xususiyati, odamning nimadan tez va yengilroq o'lishi haqida so'rab qo'yardim. Gap doktorning sevgan mavzulariga borib taqalganda, u sergap bo'lib ketardi. Shunday suhbatlar meni o'limdan qo'rqmaslikka, o'limni qandaydir o'zimga yaqin bir narsaday tasavvur qilishga o'rgatdi. Olamda men uchun sevgi bilan o'limgi-na mavjudday tuyulardi. Mening hikoyam tamom boia yozdi, ozgina qoldi.

— Hademay tong ham yorishadi, — dedim men asta.

— Oradan birmuncha vaqt o'tgach, doktor babuning nimadandir tashvish tortib, o'z hayajonlarini mendan yashirishga urinayotganini sezib qoldim. Kunlardan bir kun qarasam, u juda hafsala bilan kiyinib akamdan izvosh olib, kechasi qayoqqadir jo'nadi.

Men ortiq toqat qilolmay, akamning oldiga bordim. Har xil mayda-chuyda gapni gapirib bo'lgach: «Aytganday, doktor babu izvoshda qayoqqa ketdi?» — deb so'radim. Akam qisqa qilib javob berdi:

— O'lgani.

— Boimag'ur gapni gapirmang, — dedim men.

— Uylangani ketdi, — deb tushuntirdi akam.

— Nahotki! — deb qichqirib yubordim-u, qah-qah urib kula boshladim. Keyincha bilsam, doktor bu nikoh sharofeti bilan o'n ikki ming rupiya qalin olarkan. «Ammo bu yangilikni sir tutib, nega u meni haqorat qildi? — deb o'ylardim. — Axir, men uning oyoqlariga yiqilib, mabodo shunga o'xshash biror voqea ro'y bergan taqdirda o'zimni halok etaman deb hech qachon aytmagan edim!». Yo'q, erkaklarga ishonib bo'lmaydi. Men bu dunyoda faqat bir erkakni tanirdim-u, lekin shunda ham hamma erkaklarning nimadan iborat ekanini tezdan payqab oldim.

Kechga yaqin, kasallarni ko'rib bo'lgach, doktor uyga qaytib keldi. Men xandon urib, unga murojaat qildim: «Doktor janoblari, to'ylar muborak?» Mening quvnoq-ligimni ko'rib, doktor esankirab qoldi. Men esa yana so'radim. «Nahotki hech qanday muzika bo'lmasa?»

Shoshishekxor og'ir nafas oldi:

— Nazaringizda to'y shunaqa quvonchli narsami? 

Uning javobini eshitib, men yana kuldim. Bunaqasini sira eshitgan emasdim.

— Yo'q, bu yaxshi emas, men nag'ma-navoni, yorug'likni sevaman, — dedim.

Oxiri akam urf-odatga muvofiq o'yin-kulgi, tantana qilish haqida farmon berib mendan qutuldi.

Men kunbo'yi, uyga kelin kelsa nima qilaman, deb xayolga botib yurdim.

— Doktor janoblari, siz yana bemorlarning tomirini ko'rasizmi? — deb so'radim. — Ha-ha! Qasamyod etamanki, odamlarning, ayniqsa erkaklarning yuragida nima borligini sira bilib bo'lmaydi. — Mening so'zlarim doktorning qalbini o'qday teshib o'tdi.

To'y yarim kechadan so'ng bo'lishi kerak edi. Kechqurun doktor akam bilan tomda o'tirib, odatdagidek mayxo'rlik qilishdi. Hademay oy qalqdi.

Men ularning yoniga keldim-u:

— Doktor janoblari, xotiringizdan ko'tarildi, shekilli, siz jo'nashingiz kerak, — dedim kulib.

Bu o'rinda yana bir narsani eslatib o'tish kerak.

Ayvonga chiqishdan oldin men yashirincha aptekaga kirib, jindak poroshok oldimda, uning bir qismini bilintirmay doktorning stakaniga soldim. Bu poroshokni ichgan odam o'ladi, deb uning o'zidan eshitgan edim. Doktor stakandagi mayni bir ko'tarishda sipqarib, o'rnidan turdi va menga xira nazar tashlab, qaltiragan ovoz bilan sekingina:

— Men ketdim, — dedi.

Mana naylardan ham sado chiqdi. Men banoras soriysi kiyib, bisotimdagi hamma qimmatbaho liboslarim bilan o'zimga oro berdim. Farqlarimni qizil rangda bo'yab, bog'dagi azim bir daraxt ostida o'zimga joy soldim.

Dilbar bir kecha. To'lin oy olamni sutdek yoritgan. Janub shabadasi uxlagan olamning horg'inligini tarqatib, fazolarda parvoz etmoqda, bog'da jasmin gulning xushbo'y hidi anqidi, uzoqda nay sadolari tinib, oy nuri xiralashganda, daraxtlar, osmon va men tug'ilib o'sgan uy zulmat dengizida sarob kabi suzib, erib ketganda, ko'zlarimni yumib, tabassum qildim. Men lablarimda arang sezilib turgan bu nafis tabassumni odamlar kelib ko'rishlarini istardim. Men bu tabassumni mangulik zulmatdan iborat o'z nikoh xonamga olib ketmoqchi edim. Hayhot, qani bu nikoh xonasi? Qani mening kelinlik zeb-ziynatlarim?

Men shaqirlagan ovozni eshitib uyg'onganimda, tepamda uch bolaning osteologiya o'qiyotganini ko'rdim. Bir vaqtlar quvonch bilan qayg'u hislari qaynagan, yoshlik gulining nafis yaproqlari ochilgan joyni hozir muallim tayoqcha bilan ko'rsatib suyaklaming nomlarini atamoqda edi.

Mening lablarimda g'unchaday ochilgan so'nggi tabassumning biror izini payqadingmi? Xo'sh, hikoya senga ma'qulmi?

— Juda ajoyib hikoya ekan, —javob berdim men.

Shu mahal qarg'alarning birinchi qag'illashi eshitildi.

—Sen hanuz shu yerdamisan? — deb so'radim.

Javob bo'lmadi. Tongning ilk nuri derazadan kirib kelmoqda edi.

1891-yil

To'xtasin Jalolov tarjimasi

 

O'LIKMI, TIRIK?

I

Ranigxat zamindori Sharodashonkorning uyida yashovchi tul xotin Kadominining qarindoshlari yo'q edi. Hammasi birin-ketin vafot etgan. Qayin og'asi Sharodashonkorning kichik o'g'li uning yagona ovunchog'i, quvonchi edi. Bu go'dak tug'ilgandan so'ng onasi uzoq kasal bo'lib, bolani Kadomini boqib o'stirdi. Xotin kishi birovning bolasini tarbiya qildimi, garchi unga muhabbatdan boshqa hech qanday huquqi bo'lmasa ham, mehru muhabbati tobora ortib boraveradi. Muhabbat esa o'z huquqini hech qan¬day hujjat bilan isbot qilolmaydi. Zotan, muhabbat bunga muhtoj ham emas, u o'zining ishonchsiz sanamiga kun sayin zo'rroq ehtiros bilan xizmat eta beradi.

Kadomini bolaga bo'lgan mehrini sarf etib bo'lgach, bir kuni kechasi qo'qqisdan o'lib qoldi. Bu baxtsiz hodisa srabon oyida yuz berdi. Uning yuragi birdan urishdan to'xtadi. Dunyoda hamma ish o'z navbatida davom etardi, faqat mehr bilan to'la shu nozik yurakdagi davr soati mangu to'xtadi. Politsiyaning xarxashasidan qutulish uchun zamindorning to'rt braxmani jasadni tezroq kuydirishga qaror qildilar.

Dafn gulxani yoqiladigan qabriston qishloqdan ancha uzoqda edi. Bu yerda, ko'l bo'yida bir kulba bo'lib, yonida baland banyan daraxti o'sardi. Qachonlardir bu yerdan daryo o'tganu hozir qurigan. Uning o'zanida dafn marosimlari o'tkazish uchun ko'l qazilgan edi. Atrof-tevarakdagi aholi bu ko'lni qadimgi muqaddas daryoning bir qismi deb, unga zo'r ixlos qo'ygan edi.

Xizmatchilar jasadni kulbaning o'rtasiga keltirib qo'yib, dafn gulxani uchun o'tin kutib o'tirdilar.

Vaqt shunday sekin o'tardiki, xizmatchilardan Nitay bilan Guruchoronning toqati toq bo'lib, nega o'tin keltirishmadi, deb bilgani ketdilar. Bidxu bilan Bonmali esa, jasadni poylab qoldi.

Zim-ziyo kecha edi. Qalin bulutlar bilan qoplangan osmonda birorta yulduz ko'rinmasdi. Ikki kishi xonada xomush o'tiribdi. Birining sham va gugurti bor edi, lekin gugurt nam tortib qolgani uchun, har qancha urinsa ham yondirolmadi, chiroqlari esa o'chib qoldi.

Uzoq jimlikdan so'ng ularning biri:

— Hozir tamaki bilan trubka bo'lsa xo'p soz bo'lardi-da, — dedi.

— Men chopib borib, birpasda hammasini olib kelishim mumkin, — dedi Bonmali.

Bonmalining muddaosini payqagan Bidxu qichqirib yubordi:

— Nima, bu yerda men yolg'iz qolamanmi?

Yana jimlik cho'kdi. Har daqiqa bir soat bo'lib tuyulardi.

Ular o'tinga ketganlarni ich-ichlaridan la'natlardilar. Hatto, ular bir joyda o'tirib chilim chekayotgandir, deb gumonsiray ham boshladilar.

Atrofda sukunat hukmron edi, faqat tinmagur baqalarning vaqillashi, tungi chigirtkalarning chirillashi jimlikni buzardi. Braxmanlarga tobutdagi jasad qimirlaganday, go'yo ayol boshqa yonboshiga ag'darilganday tuyuldi. Bidxu bilan Bonmalini vahm bosib «Ram! Ram!» deb qichqirib yubordilar.

Kutilmaganda, kulbada og'ir xo'rsinish eshitildi. Xizmatkorlar bir lahza kulbadan chiqib qishloqqa qarab qochdilar. Uch mil chamasi chopib borgach, qaytib kelayotgan sheriklarini ko'rib qoldilar. Ular chindan ham chilim chekib, hech narsa bilmay qaytayotgan edilar, ammo, daraxt kesilgan, hademay o'tin keltiriladi, deb xabar qildilar. Bidxu bilan Bonmali kulbada ro'y bergan hodisani so'zlab berishdi. Nitay bilan Guruchoron bunga ishonmasdan, ularni qo'rqoqlikda aybladilar. To'rtovlon qabristondagi kulbaga qaytib kelishdi. Tobutni bo'sh ko'rib hang-mang bo'lib qoldilar. Hammasi hayratda edi, bir-birlariga qaradilar. Jasadni qashqirlar olib ketdimikan desalar, atrofda biror parcha latta ko'rinmasdi. Xizmatkorlar tashqariga chiqib, kulba yonida, loyda zoifona oyoq izini ko'rib qolishdi.

Sharodashonkor ahmoq emasdi, agar bo'lgan haqiqatni unga so'zlaganlarida ham, uning bunga ishonishi dargumon. Uzoq muhokamadan so'ng, o'lik kuydirildi, deb xabar qilishga ahd etdilar.

Tong otarda, odamlar o'tin olib kelishi bilan, kulbada ozroq o'tin bor ekan, jasad kuydirildi, deb aytdilar. Bu gapning to'g'riligiga hech kim shak-shubha qilmadi. Rostdan ham kulbada jasad yo'q edi, jasad esa unaqa boylik emaski, birov o'g'irlab ketsa.

II

Hammaga ayonki, odam ba'zan o'lganday tuyulsa ham, jon uning badanini ilitib turadi. Xuddi shunday Kadomini ham o'lmagan, faqat o'likka o'xshab qolgan edi.

O'ziga kelib, qarasa — atrofi qop-qorong'i. U go'yo o'z joyida yotar edi.

— Singlim, — deb chaqirdi u. Hech kim javob bermadi. Qattiq qo'rqqan Kadomini tobutda yotganini birdan payqadi. Og'rib nafasi bo'g'ilganini esladi. Bu vaqtda ovsini bolasi uchun o'choqda sut ilitib turgan edi. Kadominining majoli qurib, o'zini ko'rpaga tashladi.

— Singlim, bolani olib kel, men olaman, — dedi u uzuq-yuluq ovoz bilan hushdan ketayozib.

Shundan so'ng, go'yo siyoh quyilgandek hamma narsa birdan qoraydi. Kadominining xiralangan tushunchasida olam kitobining hamma harflari bir onda bir-biriga qo'shilib ketdi. Bola oxirgi marta uni chaqirdimi-yo'qmi, buni eslolmaydi. Bu tanish olamdan o'limning nihoyasiz, noma'lum yo'liga ravona bo’lganda, bolaning mehr bilan vidolashish armug'onini oldimi, yo'qmi, buni ham eslol¬maydi.

Bu kimsasiz zulmatni u dastlab, hech narsa ko'rinmaydigan, hech bir sado eshitilmaydigan, mehnatsiz, abadiy tetiklik talab etadigan makon — o'lim tangrisi Yamaning makoni deb o'yladi. Ochiq eshikdan rutubat aralash shamol esib, baqalarning vaqillashi eshitilgach, Kadomini juda yoshligidan boshlab azob-uqubatlar bilan to'lgan qisqa hayot yo'lini o'ylab, o'zining hali bu dunyoda ekanini sezdi. Birdan chaqmoq chaqib ko'lni, banyan daraxtini, keng dalalarni va uzoqda qorayib turgan qator daraxtlarni yoritdi. Ayol, oy o'n besh kunlik bo'lgan kezlarda bu ko'lda cho'milganini, dam gulxani ustida yotgan o'liklami ko'rib qo'rqqanlarini esladi.

U dastlab uyga qaytmoqchi bo'ldi. Keyin o'ylab qoldi: «Axir men o'lganman! Qanday qilib ular meni uyga kiritadi. Men ularning badbaxtligiga sabab bo'lmaymanmi. Men tiriklar saltanatidan quvilganman. Men endi arvohman, xolos. Agar shunday bo'lmasa, men Sharodashonkorning yaxshi himoya qilinadigan ichkari uyidan ne yo'sinda bu uzoq qabristonga tushib qoldim? Jasadim kuydirilmagan. Meni kuydirishi lozim bo'lgan odamlar qayoqqa ketishdi?» Ayol Sharodashonkorning charog'on uyini esladi, so'ngra o'zini uzoq qorong'i qabristonda tanho, tashlandiq holda yotganini o'ylab, endi kishilik jamiyatining a'zosi emasligini payqadi. U faqat qo'rqinchli tush, vahmali ko’lanka yoxud arvoh edi!

Kadomini, shularni xayoldan kechirgan hamono, yerdagi qonunlar zanjiridan xalos bo'lganday, o'zida favqulodda kuch va cheksiz erkinlik his etdi. Endi u xohlaganini qila olar va istagan tomoniga keta olardi. Bu yangi fikrdan devonavor holga kelgan Kadomini kulbadan chiqib qabristonda namoyon bo'ldi. Uning yuragida na iymanish va na qo'rquvning soyasi bor edi.

Lekin u andak yurib, butun vujudida horg'inlik sezdi. Chor-atrof, ba'zi joylari sholipoyalar bilan qoplangan ko'z ilg'amas tekislikdan iborat edi. Goho Kadomini tizza bo'yi suvda turganini payqab qolardi. Tong yorishib, uylar atrofidagi daraxtlarda qushlar nag'masi eshitilganda, boyoqish juvonni qo'rquv bosdi. U endilikda bu olam va tirik odamlar bilan qanday aloqada bo'lishini tasavvur etolmasdi. Kadomini zim-ziyo kechada qabristonda ekan, o'zini ozod va o'z joyida his etgandi. Ammo tong yori¬shib, uylar va odamlarni ko'rgach, u dahshatda qoldi. Odamlar arvohlardan, arvohlar esa odamlardan qo'rqadi, ularni o'lim daryosi bir-biridan ajratib turadi.

III

Kadominining kiyimlari iflos, o'zi vahimali xayollar tufayli aqldan ozib telbaga o'xshab qolgan edi. Shu alfozda uni odamlar ko'rsa qo'rqar, bolalar ko'rsa yo tosh otar, yoxud qo'rqib yashirinar edilar. Xayriyat, uni bu ahvolda birinchi marta uchratgan kishi yolg'iz bir yo'lovchi bo'ldi.

— Xonim, siz mo'tabar ayolga o'xshaysiz, — dedi yo'lovchi unga yaqin kelib, — bu ahvolda qayoqqa bormoqchisiz?

Kadomini nima deb javob berishini bilmay, xomushlik bilan unga termilib qoldi. U hali ham tirik ekaniga va mo'tabar ayolga o'xshashiga, u bilan gaplashishlari mumkinligiga ishonmas edi.

— Yuring! Men sizni uyingizga eltib qo'yaman. Ayting, uyingiz qaerda? — dedi yo'lovchi.

Kadomini o'ylab qoldi. U qaynag'asining uyiga qaytishni xotiriga ham keltirmasdi. Biroq, boshqa boshpanasi yo'q. Shunda yoshlikdagi dugonasi Jogomaya yodiga tushdi. Dugonasi erga tekkandan beri u bilan ko'rishmagan, ammo ora-sira bir-birlariga xat yozishib turardilar. Ular goho bir-birlaridan o'pkalab qo'yardilar, sababi ma'lum, albatta: Kadomini Jogomayani juda yaxshi ko'rganini isbot qilishga tirishar, Jogomaya esa, sening muhabbating menikichalik emas, deb o'pkalar edi. Lekin har ikkalasi, mabodo yana uchrashguday bo'lsak, ortiq gina qilishmay, totuv yashaymiz deb ahd qilgan edi¬lar.

— Men Nishindapurga, Patichoron janoblarining uylariga boraman, — dedi Kadomini.

Yo'lovchi Kalkuttaga borayotgan edi. Nishindapur garchi uzoqroq bo'lsa ham har holda uning yo'li ustida. U Kadominini dugonasining uyiga boshlab bordi. Boshda Kadomini bilan Jogomaya bir-birlarini tanimay turdilar. Taniganlaridan so'ng:

— Voy, kela qol, o'rtoqjon, marhamat! Qadamlaringga hasanot, — dedi Jogomaya gul-gul ochilib, — men seni qaytib ko'rarman deb xotirimga ham keltirmagan edim. Xo'sh, azizim, qanday shamol uchirdi? Nahotki qaynag'ang kelishingga rozi bo'lgan bo'lsa?

Kadomini xomush turardi.

— Opajon, — dedi u yolvorgan ohangda, — qaynag'am to'g'risida surishtirib o'tirma, yaxshisi uyingdan boshpana ber, senga cho'ri bo'lay. Sen nima desang barini bajo keltiraman.

— Nimalar deyapsan o'zing? — xitob etdi Jogo¬maya.— Menga cho'ri bo'larmish! Axir sen mening eng yaqin, jonajon o'rtog'imsan-ku!

Shu palla xonaga Patichoron kirib keldi. Kadomini bir lahza unga nazar solib, so'ng ohista xonadan chiqib ketdi. U boshiga soriysining uchini ham yopmadi, uy xo'jasiga izzat-ikrom ham ko'rsatmadi. Bu qiliq eriga xush kelmasligidan qo'rqib, Jogomaya voqeani batafsil tushuntirishga kirishdi. Patichoron hamisha Jogomayaga yon bersa-da, bu gal so'zlariga e'tibor qilmay, xotinini o'ng'aysiz vaziyatda qoldirib chiqib ketdi.

Kadomini dugonasining uyida tura boshladi, lekin ular orasida ilgarigi ishonch yo'q edi. O'lim ularni bir-biridan ayirib turardi. Juvon boshqalar bilan inoq bo'lolmas, uning barhayotligi hali o'ziga ham jumboqday tuyulardi. Kadomini Jogomayaga qarab, uning eri, uy-joyi bor, u mendan uzoq bir olamda yashaydi, dugonam bebaqo dunyoning tirik odami, shu olamning burchini ado etib, uning huzur-halovatidan bahramand bo'ladi, men esa, faqat bir soyaman, deb o'ylardi. Jogomaya foniy — o'tkinchi dunyoda yashaydi, Kadomini esa abadiylikda.

Jogomayaning ham ko'ngli qandaydir g'ash edi, lekin buning sababini o'zi bilmaydi. Xotin kishi sirni yoqtirmaydi, chunki sir mayda oilaviy tashvishlarni emas, she'riyat, qahramonlik va olimlikning yo'ldoshidir. Shuning uchun, agar xotin kishi biror narsani tushunmasa yo bu narsadan aloqani butunlay uzadi, yoxud uni o'zi tushunadigan qilishga tirishadi. Bordiyu bu ikkisi ham muyassar bo'lmasa, jahli chiqadi. Kadomini parishonroq ko'ringan sari, uning yuragidagi dardini bilolmay, Jogomayaning tobora jahli chiqaverdi. Kadomini o'zidan-o'zi qo'rqar, lekin o'zidan qochib qutulishning ilojini topolmasdi. Ajinadan qo'rqqan odamlar orqalariga qayrilib qarashga hayiqadilar: ularga hamma yer mudhish tuyuladi. Ammo Kadomini hammadan ko'proq o'zidan qo'rqardi, zotan uning atrofini o'ragan kishilardan qo'rqadigan joyi qolmagan. Tunda yolg'iz xonada yotib vahimaga tushar, oqshomlari chiroq shu'lasida o'z soyasini ko'rib larzaga kelar edi. Uning vahimachiligi bu uyda yashovchi boshqa odamlarni ham o'z soyasidan qo'rqadi¬gan qilib qo'ydi. Xizmatchilar va Jogomayaga chor-atrofda arvohlar ko'rinadigan bo'lib qoldi.

Kunlardan bir kun Kadomini yarim kechada Jogo¬mayaning eshigi oldiga chopib kelib:

— Singlim, singlim, sendan yolvorib so'rayman, meni yolg'iz qoldirma! — deb faryod qildi.

Jogomaya qo'rqib, yana jahli chiqdi. U Kadominini shu zahotiyoq uydan quvmoqchi bo'ldi. Rahmdil Patichoron mehmonni arang yupatib, qo'shni xonada yotishga ko'ndirdi. Ertasiga, kutilmaganda, xotini uni o'z xonasiga chaqirib dag'dag'a qila boshladi:

— Siz qanaqa odamsiz. Begona bir xotin qaynag'asining uyini tashlab siznikiga kelib olgan bo'lsa. Mana salkam bir oy bo'lib qoldi, siz bo'lsangiz, unga, bu uyda turishing mumkin emas, deb loaqal shama ham qilib qo'ymadingiz. Zarracha noroziligingizni ham ko'rmadim. Siz erkaklar hammangiz shunaqasiz.

Ayollar erkaklarni g'ayriixtiyoriy ravishda doim xotin jinsiga moyillikda ayblaydilar. Garchi Patichoron, kimsasiz, lekin suluv Kadominiga muhabbatim odob doirasidan chiqmaydi, deb qasamyod qilishga tayyor bo'lsa ham, u o'z xatti-harakati bilan buni isbot etolmadi. Uning fikricha, qaynag'a uyida sababsiz xo'rlangan Kadomini boshqa iloj topmay, toqatsizlikdan qochgan va uning uyiga boshpana qidirib kelgan. Bas, shunday ekan, qanday qilib u, bu ota-onasiz juvonni o'z uyidan ketkiza oladi. Patichoron Kadomini bilan savol-javob qilib, uning yarasini yangilashni istamay, yuqoridagi mulohazalarini xotiniga so'zlab, shu bilan bu gapga xotima bermoqchi bo'ldi. Bundan hech ish chiqmagach, Jogomaya erinchoq eriga ta'sir qilishning boshqa vositalarini qidira ketdi. Nihoyat, eri ham oilada osoyishtalik barqaror bo'lmog'i uchun, Kadominining qaynag'asiga xabar qilish lozimligini payqadi. U maktubdan natija chiqmaydi deb, Ranigxatga o'zi bormoqchi bo'ldi. Eri jo'nashi bilan Jogomaya Kadominini chaqirib:

— O'rtoqjon, sen bundan so'ng biznikida turishing aqldan emas. O'zing bilasan: el og'ziga elak tutib bo'lmaydi, — dedi.

Kadomini bo'lsa dugonasiga g'amgin nigoh tashlab:

— Odamlar nima desa der, menga nima? — deb javob berdi.

Jogomaya bunday javobdan taajjublandi:

— Agar sen odamlarning gap-so'ziga beparvo bo'lsang, biz beparvo qaray olmaymiz! — deb baqirdi u.— Boshqa joydan kelgan bir juvonning buncha vaqt uyimizda turib qolishini biz odamlarga ne til bilan tushuntiramiz?

— Mening uyim bormi, axir?

«Ana xolos, — deb o'yladi. Jogomaya, — nimalar deb javrayapti bu baxti qora xotin?»

— Men sizlar uchun kimman? — deb ohista davom etdi Kadomini. — Ayting-chi, men yerda yuribmanmi? Sizlar kulasizlar, yig'laysizlar, har qaysingiz o'z ishingiz bilan bandsiz. Men-chi, men faqat mushohada qilib turaman. Sizlar — odamsizlar, men bo'lsam, faqat bir soyaman. O'ylab o'yimga yetmayman, nega parvardigori olam meni sizning dunyongizda qoldirdi? Sizlar mendan hayotimizga raxna soladi, turmushimizni achchiq qiladi oilamizga badbaxtlik keltiradi, deb qo'rqyapsizlar. Meni sizlarga bog'lab turgan narsa nima? Modomiki tangri menga hech qanday o'rin qoldirmagan ekan, men bu zanjirni uzib sizlardan ham ketaman.

Shu asnoda, uning nigohi g'alati, so'zlari shundav g'ayritabiiy ediki, Jogomaya nimanidir payqagandav bo'ldi-yu, bu sirni oxirigacha anglay olmadi. Ortiqcha savol-javob qilishga yuragi dov bermay, og'ir xayolga cho'mib, asta chiqib ketdi.

VI

Patichoron Ranigxatdan qaytib kelganda kech soat o'nga yaqinlashgan edi. Yomg'irdan har joy, har joyda ko'lmak suv, go'yo kechaning ham, yomg'irning nihoyasi yo'qday tuyulardi.

— Xo'sh, nima gap? — deb so'radi Jogomaya.

— Gap ko'p, andak sabr qil, — dedi eri. Patichoron ho'l kiyimlarini yechib, qayta kiyindi, kechki ovqatni yeb, karavotga cho'zilib yotdi-da, papiros cheka boshladi. Uning ko'zlarida tashvish bor edi.

Jogomaya kunjikovligini bir oz bosib turgach, oxiri erining oldiga kelib:

— Gapira qolsangiz-chi, nimalarni bilib keldingiz? — deb so'radi.

— Sen yanglishibsan, — dedi Patichoron.

Bu gapni eridan eshitar-eshitmas Jogomyaning jig'ibiyroni chiqdi. Xotinlar sira yanglishmaydi, bordiyu shunday hol ro'y berguday bo'lsa ham aqlli erkak o'zini bilmaslikka solishi, yoxud shu aybni o'z bo'yniga olishi kerak.

— Xo'sh, nimani bilib keldingiz? — jahl bilan yana so'radi xotini.

— Sen uyimizdan boshpana bergan juvon Kadomini emas!

O'z eridan bunday behuda gapni eshitgan xotinning jinni boiishi ham hech gap emas.

— Nima, men o'z dugonamni tanimaymanmi? — deb baqirdi Jogomaya, — buni ham sizdan so'rashim kerakmidi? Sizning es-hushingiz joyidami o'zi?

Patichoron bu haqda munozara qilishning befoyda ekanini payqadi. U o'zi haq ekanini isbot etadi. Jogomayaning dugonasi Kadomini oigan, bunda hech qanday shubha yo'q.

— Siz hamma narsani chatoq qilib kelgan ko'rinasiz,— dedi Jogomaya. — Yo boradigan joyga bormagansiz, yoxud aytgan gaplarini tushunmagansiz. U yerda sizga kimning ko'zi uchib turuvdi. Bundan ko'ra xat yuborgan yaxshi emasmidi?

Xotinining gapga ishonmaganidan Patichoronning ko'ngli ozor topib, o'z fikrini isbotlash uchun dalillar keltira boshladi, lekin xotinini ishontira olmadi. Ammo shu bahs paytida eru xotin bir fikrga keldilar: nima bo’lsa ham Kadominini uydan ketkazish kerak. Bu borada har ikkovining ham asoslari bor edi. Patichoron: bu juvon, dugonangman deb xotinini aldagani uchun, Jogomaya esa: bu juvonni yengiltak ayol deb o'ylagani uchun. Qattiq munozarada har ikki tomon ham bo'sh kelmadi. Eru xotin qo'shni xonada Kadomini uxlayotganini unutib, borgan sari jazavalari tutib, baqirib tortishar edilar.

— Oldimizda xavf-xatar bor! Men bu so'zlarning barini o'z qulog'im bilan eshitib keldim, — dedi er.

— Bu gapning tagida nima borligini o'zim ko'rib turib, nega endi sizning gaplaringizga quloq solar ekanman, — deb javob berdi xotini.

Nihoyat, Jogomaya:

— Yaxshi, ayting-chi Kadomini qachon o'libdi? — deb so'radi. Bu so'roqdan murod Kadomining o'limi bilan so'nggi maktubi orasida qancha vaqt o'tganini aniqlab, erining xatosini isbotlash edi. Eri Kadominining o'limi tarixini so'zlab berdi. Hisoblab qarashsa, Kadominining o'limi uning bu dargohda paydo bo'lishidan sal ilgari ekan. Shunda Jogomayaning sodda ko'ngli dahshatdan qaltirab ketdi. Patichoron ham vahimaga tushganday bo'ldi. Shu asnoda eshik ochilib sovuq shabada chiroqni o'chirdi. Xona zulmatga chulg'anib, Kadomini kirib keldi. Kechasi soat birlar chamasi edi. Tashqarida yomg'ir shibbalab quyardi.

— Jogomaya, men dugonang Kadominiman, ammo men tirik emasman. Men o’lganman, — dedi ayol.

Jogomaya dahshatdan qichqirib yubordi. Erining esa vahimadan tili kalimaga kelmasdi.

— Men o’lganman, xolos. Axir bundan bo'lak sizlarga biror zarar-zahmat yetkazmadim-ku! — davom etdi ayol. — Menga na tiriklar, na o’liklar orasida o'rin bor. Sho'rim qursin, men qayoqqa bosh uray endi? — iztirobdan go'yo uxlagan tangrini uyg'otmoqchi bo'lganday, u yana takrorladi. — Qayoqqa bosh uray? — shu ahvolda xushsiz yotgan dugonasini qoldirib, Kadomini yugurgancha uydan chiqib ketdi.

V

Kadominining qanday qilib Ranigxatga yetib kelganini aytish qiyin. Dastlab u hech kimga ko'rinmadi. Boyoqish ayol tuz totmay, butun kunini xaroba bir ibodatxonada o'tkazdi.

Yomg'ir kuchayib, qosh qorayib, momaqaldiroqdan qo'rqqan odamlar oshg'ich uyga jo'naganda, Kadomini yo'lga chiqdi. U o'z qaynag'asining eshigiga yaqinlashgach, yuragi zo'r berib tepa boshladi. Ayol boshiga ro'molini tashlab hovliga kirdi. Eshikdagi posbon uni oqsochlardandir deb o'ylab, yo’lini to'smadi.

Yomg'ir quyar, bo'ron shiddat bilan hayqirardi. Uy bekasi, Sharodashonkorning xotini, o'zining tul singlisi bilan karta o'ynab o'tirardi. Xizmatchi ayol oshxonada. Yotoqdagi karavotda bezgakdan azob chekkan kasal bola yotibdi. Kadominining yotoqqa kirganini hech kim payqamay qoldi. Bu ayolni qaynag'asining uyiga kelishga nima majbur etganini men bilmayman, buning sababini u sho'rlikning o'zi ham bilmasdi, uning birgina orzusi shu go'dakka yana bir nazar solish edi. Kadomini qayoqqa borishini, so'ng nima qilishini o'ylamagandi. U chiroq yorug'ida jajji qo'llarini musht qilib, isitmada yonib turgan bolaning yuzlarini ko'rdi. Alamdan yuragi ezilib ketdi. Qani endi bu go'dakkinani olib bag'riga bosa olsa... «Mensiz buning holidan kim xabar oladi? — deb o'yladi Kadomini. — Uning onasi o'yin-kulgini, laqillashni, kartabozlikni yaxshi ko'radi. Go'dak mening qo'limda chog'ida, u bola tarbiyasi haqida o'ylab ham ko'rmas, tamom ozod edi, endi bu go'dakka kim g'amxo'rlik qiladi?»

Shu payt bola ikkinchi yonboshiga ag'darilib, uyqusirab qichqirdi:

— Xolajon, suv bering!

Bola hanuz g'amxo'r xolasini unutmagandi. Kadomini darhol ko'zadan ozgina suv quyib, bolani qo'liga olib ichirdi. Bola uyqu orasida ham o'ziga tanish qo'ldan suv ichganiga taajjublanmasa bo'ladi. Kadomini o'zini tutolmay, bolani o'pib, uni qo'lida tebrata boshlagach, bola ham uyg'onib xolasini quchoqlab so'radi:

— Xolajon, siz o'lganmisiz?

— Shundoq, qo'zim.

— Endi yana qaytib keldingizmi? Boshqa o'lmang! Ayol javob berishga ulgurmay, ovoz eshitildi: xizmatchi xotinlardan biri likobchada sago olib kirdi, Kadominini ko'rishi bilan qo'lidan likobcha tushib ketdi-da, qichqirgancha polga yiqildi. Bu ovozni eshitib, uy bekasi ham kartani tashlab, chopib xonaga kirdi; kirdi-yu, dong qotib qoldi, na so'zlashga, na yurishga majoli bor edi. Bola bu ahvolni ko'rib vahimadan yig'lab qichqirdi:

— Xolajon, keting! Xolajon, keting!

Ana shunda, shuncha kundan keyingina, Kadomini o'zining o'lmaganligini angladi. Tanish xona, bundagi jihozlar, kichik jiyani, o'zining unga bo'lgan muhabbati — mana shularning hammasi bilan aloqasi borligini payqadi. Bu sinashta olam bilan uning orasida hech narsa yo'q ekan. Dugonasining uyida bo'lsa, Kadomini o'zini rostdan ham o'lganday sezardi.

— Singlim, nega mendan qo'rqyapsan? — hayajon ichida so'radi boyoqish juvon. — Qaragin, men ilgari qanday bo'lsam, hozir ham shundayman-ku!

Uning ovozini eshitib, beka behush bo'lib yiqildi.

Bu hodisani singlisidan eshitib Sharodashonkor kirib keldi. U qo'llarini qovushtirib, yolvorgan holda Kadominiga qarab so'zladi:

— Kichkina kelin, shu ish sizga munosibmi? Shotish — mening bittayu bitta o'g’lim, nega unga azob berasiz? Begona emasmiz-ku! Siz ketgandan buyon bola faqir ichikib, ozib-to'zimoqda. Kasaldan chiqmaydi. Kechayu kunduz: «Xolajon! Xolajon!» deb chaqirgani chaqirgan. Siz bu dunyo bilan vidolashgansiz. Keling bu munosabatlarni ham uzing. Biz sizning arvohingizni noumid qilmaymiz.

Kadominining toqati toq bo'lib, qichqirib yubordi:

— Axir men tirikman, o'lgan emasman! O'lik emasligimni ne yo'sinda sizga isbot qilsam ekan!

Shundan so'ng ayol polda turgan xurmachani ko'tarib o'z peshonasiga urdi. Bir zumda peshonasidan qon tirqirab chiqdi.

— Qaranglar, men tirikman! — deb takrorladi ayol. 

Sharodashonkor qimir etmay turar, bola qo'rqib qichqirar, uy bekasi bilan xizmatchi ayol polda hushsiz yotardi.

«Men tirikman! Men tirikman!» deb faryod qilgancha ayol xonadan qochib chiqdi va zinapoyalardan chopib, to'g'ri hovlidagi ko’l bo'yiga borib o'zini suvga tashladi. Sharodashonkor suvning chayqalganini eshitdi, xolos.

Kechasi va ertasiga kunbo'yi yomg'ir yog'di. Kadomini o'zining tirik ekanini o'limi bilan isbot qildi.

1892-yil.

To'xtasin Jalolov tarjimasi

DALIYA

Urushda qattiq mag'lubiyatga uchragan shoh Shuja, Avrangzeb  ta'qibidan qo'rqib, boshpana izlab Arakan rojasi huzuriga qochib kelishga majbur bo'ldi. Uning uch sohibjamol qizi ham o'zi bilan birga edi. Arakan rojasi ularni o'z o'g'illariga olib bermoqchi bo'ldi. Buni eshitib shoh Shuja juda g'azablandi.

Shundan so'ng, bir kuni Arakan rojasining farmoni bilan Shuja va uning qizlarini aldab qayiqqa o'tqizdilarda, daryoning o'rtasiga olib kelib, g'arq qilmoqchi bo'ldilar.

O'lim havfidan dahshatga tushgan ota kichik qizi Aminani o'z qo'li bilan daryoga otib yubordi. Katta qizi o'z-o'zini halok qildi. O'rtancha qizi Julikxani Shujaning sodiq mulozimlaridan Rahmat Ali degan yigit qutqazib qoldi. Shoh o'zi shu kurashda halok bo'ldi.

Daryoning asov to'lqinlarida oqib borayotgan Amina taqdirning marhamati bilan bir baliqchining to'riga tushib, xalos etildi. Baliqchi uni o'z kulbasiga olib borib, tarbiyalab o'stirdi.

Bu orada Arakanning keksa rojasi o'lib, uning o'rniga taxtga yosh hokim o'tirdi.

I

Bir kun ertalab keksa baliqchi Aminaning oldiga kelib po'ng'illadi:

— Tinni (u o'zining arakan tilida Aminani shunday atar edi)! Bukun senga nima bo'ldi? Sen hozirgacha biror ish qilmabsan-ku! To'r yog'lanmagan, qayiq...

— Bobo, — muloyimlik bilan javob berdi qiz, — bukun mening opam kelganlar; gap bilan ovora bo'lib, ish qilolmadim.

— U qanaqa opa bo'ldi tag'in?

— Mana men, — dedi Julikxa, go'yo yer ostidan paydo bo'lganday.

Chol hayron qoldi. So'ngra qizga yaqinlashib, uning yuzlariga tikilgancha:

— Sening qo'lingdan biror ish keladimi?— deb ohista so'radi.

— Bobo, opam uchun men ishlayman, — dedi Ami¬na,— u ishlab o'rganmagan.

Chol andak jimlikdan so'ng Julikxaga qarab:

— Sen qaerda yashaysan? — deb so'radi.

— Amina bilan.

Chol «bu yana qanday baxtsizlik» deb o'yladi-da, baland ovoz bilan:

— Nima bilan tirikchilik qilasan? — dedi.

— Bunga mablag' topilib qolar, — dedi Julikxa va bir oltin tangani jahl bilan baliqchining yuziga qarab otib yubordi.

Amina yerdan oltinni olib cholga berarkan:

— Bobo, bu haqda ortiq gapirmang, ishingizga boring; vaqt bo'ldi, — dedi muloyimlik bilan.

Julikxaning Aminani baliqchi kulbasidan topguncha; erkak kiyimida butun olamni kezib chiqqanini kitobxonga tushuntirish uchun alohida hikoya yozish kerak. Bu orada uning xaloskori Rahmat Ali ham Arakan rojasiga xizmatga kirib olgan edi.

II

Daryo bir maromda to'lqinlanib, sekin oqib borar, yozning salqin shabadasi ohista esib kayla daraxtining qizg'ich yaproqlarini to'kardi.

Daraxt tagida Julikxa bilan Amina o'tirardi.

— Xudo biz opa-singillarni otamizning halokati uchun qasos olsin, deb xalos etdi. Bunga bundan boshqa sabab yo'q, nazarimda — dedi Julikxa.

Amina bo'lsa qorayib ko'ringan o'rmon tarafiga nazar solib, sekin gapirardi:

— Opa, bu gaplarning nima hojati bor? Men, olam qanday bo'lsa, uni shu turishicha sevaman. Agar odamlar o'lishni istasa, qo'ying, bir-birlarini o'ldirisha bersin. Menga shu yerning o'zi ham juda yaxshi.

— Oh, Amina! Axir sen shoh qizisan! Dehli taxti o'rniga qandaydir arakan baliqchisining kulbasida o'tiribsan!

— Agar qizga baliqchi kulbasi bilan kayla daraxtining soyasi Dehli taxtidan ko'ra ma'qul bo'lsa, bundan toji taxtga hech qanday ziyon yetmaydi, — kulimsirab javob berdi Amina.

Bir oz o'ylagach, Julikxa singlisiga qarab yana gapirdi:

— Seni buning uchun ayblab bo'lmaydi, chunki sen u vaqtda juda yosh eding. Ammo shuni bilib qo'yki, otam seni juda sevardi, shuning uchun ham u seni o'zi suvga tashladi. Bunday yashashdan ko'ra otaning qo'lida o'lish ming marta afzal. Sening hayotingdan murod — otamizning halokati uchun o'ch olish.

Amina hayolga botib uzoqlarga tikildi. Suhbat jiddiy bo'lishiga qaramay, uni hozir ko'proq hayajonlantirgan narsa salqin shabada, daraxtlarning ko'lankasi, o'z yoshligi va yana allaqanday shirin xotiralar ekanligi ochiq sezilib turardi. Bir oz vaqt o'tgach, Amina chuqur nafas oldi-da, opasiga dedi:

— Opa! Siz bir oz kutib turing. Men uyning ba'zi yumushlarini qilib qo'yay. Agar men ovqat pishirmasam, bobom och qoladi.

III

Julikxa tashvishga tushib, singlisining fe’l-atvori haqida o'ylab o'tirardi. Birdan yoniga birov sakrab tushganday tuyuldi va shu ondayoq kimdir qo'li bilan uning ko'zlarini berkitdi. Qo'rqib ketgan Julikxa qichqirib yubordi:

— Kim bu!

Yigit bu ovozni eshitib, qo'lini tortib oldi-da, qizning ro'parasiga o'tib turdi. Go'yo Julikxa o'zini Tinni qilib ko'rsatishga uringan-u, yigit bu hiylani payqab qolgandek:

— Sen Tinni emassan! — deb qichqirdi qizning yuziga qarab.

Qiz ko'ylagini tuzatib, g'urur bilan qomatini rostlab, yigitga nafrat to'la nazar solarkan:

— Sen kimsan? — deb so'radi.

— Sen meni bilmaysan. Tinni biladi. Qani u?

Mojaroni eshitib Amina chopib chiqdi. U opasining darg'azab bo'lib turganini, yigitning sarosimada va hayratda qolganini ko'rib, qah-qah urib kulib yubordi.

— Opa, uning so'zlarini ko'nglingizga olmang. Shu ham odammi? Axir u yovvoyi kiyikning o'zginasi-ku. Agar u sizga nojo'ya muomala qilgan bo'lsa, men adabini berib qo'yaman. Daliya, nima qilding? — Amina yigitga o'girildi.

— Men qo'lim bilan uning ko'zlarini berkitdim. Tinni deb o'ylagan edim, yanglishibman, — deb javob berdi yigit.

— Ana xolos! Unaqa haddingdan oshma? — zarda qildi Amina. — Qachon sen mening ko'zlarimni berkitib yuruvding? Juda dovyurak bo'lib ketibsanmi?

— Ilgari qilib yurgan bir ishni takrorlash uchun judayam katta jasorat talab qilinmaydi. Rostini aytsam, Tinni, men bukun bir oz qo'rqdim, —dedi yigit kulimsi¬rab Julikxaga qiya boqarkan.

— Sen rostdan ham yovvoyisan! Podshoh qizi ro'parasida turishga ham loyiq emassan! Senga odobni o'rgatib qo'yish kerak ekan. Menga qara, mana munday qilib, salom ber...

Amina sarvqomatini ajib bir nazokat bilan egib Julikxaga ta'zim qildi. Yigit juda qiynalib, no'noqlik bilan unga taqlid etdi.

— Uch odim orqaga qayt, — deb buyurdi Amina. Yigit bo'ysundi.

— Takrorla.

U yana ta'zim qildi.

Shu tariqa Amina yigitni uch qadamdan orqaga yur-gizib, ta'zim qildira-qildira kulbaning eshigi oldiga olib bordi va:

— Endi uyga kir — dedi.

Yigit uyga kirdi.

— Bir oz ishla, o'choqqa o't yoq! — dedi qiz va eshikni berkitib opasining oldiga chiqdi.

— Opa, undan xafa bo'lib yurmang. Bu yerning odamlari hammasi shunaqa, o'lgudek beor.

Ammo Aminaning chehrasi uning gaplariga sira mos kelmasdi, aslida u mahalliy xalqqa haddan ziyoda xayrixoh edi.

— Amina, rostini aytsam, sening qilig'ing meni taajjubda qoldirdi, — dedi jahli chiqqan Julikxa. — Allaqanday yosh bola senga qo'l tegizishga jur'at qilsa, axir!

— Opajon, bordi-yu biror shahzoda shunday qilganida, shubhasiz men uni jerkib tashlardim, — dedi Amina opasini quchoqlab.

Julikxa o'zini kulgidan tutib turolmadi.

— Rostini ayt, Amina, o'zing aytganday, bu dunyoni bor bo'yicha sevishing shu yovvoyi yigitcha tufayli emasmi? — deb so'radi opasi kulib.

— Yashirib o'tirmayman, opa, uning menga ko'p yordami tegadi. Gul terib yurganida ham, meva terganida ham, ov qilayotgan chog'ida ham, men bir og'iz chaqirdimmi — darrov yetib keladi. Ba'zan uning ta'zirini berib qo'yay deyman, lekin qilolmayman. Agar juda jahlim chiqib: «Daliya, men sendan juda xafaman», — desam, u menga qarab sekin kulib qo'yadi, xolos. Nazarimda, bu o'lkada shunday hazillashadilar, chog'i. Agar uni turtib qo'ysang, quvonib ketadi. Men buni sinab ko'rdim. Hozir ham uni uyga qamab qo'yganimdan xursand. Agar shu tobda eshikni ochsak, ko'zlari qizarib, xushnudlik bilan o't yoqib turganini ko'rasiz. Opajon, uni nima qilishimni o'zim ham bilmayman.

— Men biror narsa o'ylab ko'raman, — dedi Julikxa.

— Iltimos, opajon, menga ko'maklashing. Ammo unga hech narsa demang, — dedi Amina uyalib jilmayarkan.

Amina Daliya to'g'risida, hali yaxshi o'rgatilmagan, begona odamdan hurkadigan sevimli kiik haqida gapirganday so'zlardi.

Shu palla opa-singillar oldiga baliqchi chol keldi.

— Tinni, bukun Daliya kelmadimi? — deb so'radi u Aminadan.

— Keldi.

— Qani?

— Beboshlik qilgani uchun qamab qo'ydim, — dedi qiz.

— Agar u sho'xlik qilsa, sen sabr qil. Uning yoshida biz hammamiz ham tentak edik. Qattiq jazolama, — dedi chol va bir oz o'ylab: — Kecha Daliya uchta balig'imga bir tilla berdi, — deb qo'ydi.

— Bobo, xafa bo'lmang, bukun men undan ikki tilla olib, bitta ham baliq bermayman, — dedi Amina.

Keksa baliqchi asrandi qizining ziyraklik va puxtaligiga qoyil qolib, erkalab boshini silab ketdi.

IV

Qizig'i shuki, Julikxa bora-bora Daliyaning kelib tur-ishiga e'tiroz qilmay qo'ydi. Agar yaxshigina o'ylab qaralganda, buning taajjublanadigan yeri ham yo'q. Daryoning shiddatli oqimini qirg'oqlar tutib turganday, ma'ri-fatli kishilar orasida go'zallarning yurak urishini ham andisha tutib turadi. Ammo madaniyatli kishilardan yiroqda, Arakan o'rmonida andisha nima qiladi! Bu yerda mavsumning o'zgarishi bilan daraxtlar kurtak chiqaradi. Ko'k daryo yomg'ir suvidan to'lib-toshadi, u qishda tinch, yozda esa quriydi. Bu yerda qushlarning yoqimli ovozida ta'na sezilmaydi. Janub shamoli esa narigi qirg'oqdagi qishloqdan aravalarning taraqlagan ovozinigina olib kela¬di.

Tashlandiq va xaroba saroy o'rnida tezdan daraxtlar o'sib chiqqanidek, tabiat ham yashirin hujumida davom etib, odamlar vujudga keltirgan qattiq shartlilik asoslarini tadrijiy ravishda va sezilmas bir yo'sinda vayron etadi. Xotinlarga hech narsa bir-biriga munosib yigit bilan qizning totuvligiday halovat bag'ishlamaydi. Hech bir narsa ular uchun shu totuvlik kabi sirli va quvonchli bo'lmaydi. Bu yovvoyi kulbada Julikxaning nopisandligi, sipoligi yo'qolgach, gullab turgan kayla daraxti soyasida Daliya bilan Aminaning uchrashuvlari uni ham boshladi.

Julikxaning yosh qalbida allaqanday orzu uyg'onib, u xushnudlik va alamdan beqaror bo'lib qoldi. Bora-bora shu darajaga yetdiki, agar yigit hayallab qolgudek bo'lsa, opa-singil bir xilda sabrsizlik va hayajon bilan kutar edilar. Rassom endigina tamomlagan suratiga mahliyo bo'lib qaragandek, ular ham yigitga mehr-muhabbat bilan jilmayib nazar solardilar. Ba'zan ular janjallashib qolishar, shunda Julikxa Aminani, Daliya bilan ko'risholmay qolsin deb, uyga qamab qo'yardi.

Podshoh bilan o'rmon orasida bir o'xshashlik bor: har ikkisi ozod, har ikkisi o'z saltanatining yagona hukmdori, na unisi, na bunisi hech kimning qonuniga bo'ysunmaydi. Har ikkisida allaqanday o'ziga xos tabiiy ulug’vorlik va poklik bor. Oddiy odamlar bo'lsa jamiyat qonunlariga butunlay bo'ysunib yashaydilar, ular mustaqil emaslar: kattalarga — qui, kichiklarga — xo'jayindirlar. Ular shu o'rgangan o'rinlarini yo'qotib qo'ygan taqdirda o'zlarini uddalay olmay qoladilar.

Tabiat qo'ynida betashvish o'sgan yovvoyi Daliyada esa, malikalarga nisbatan zarracha ishonchsizlik yo'q edi, ular ham buni o'z o'rtoqlari deb hisoblardilar. Uning quvnoq, pok, hamisha dadil va ikkilanishni bilmaydigan tabiatiga kambag'allik va qashshoqlik o'z muhrini bosmagan edi.

Ammo bu uchrashuvlar vaqtida Julikxaning yuragi tez-tez siqilib: «Nahotki malikaning qismati shu bo'lsa?» deb o'ylardi.

Bir kuni ertalab Daliya kelganda, Julikxa uning qo'lidan ushlab:

— Daliya, menga shu yerning rojasini ko'rsata olasanmi? — deb so'radi.

— Ko'rsata olaman, nega siz uni so'rab qoldingiz?

— Men bir xanjar saqlab yuribman, uni rojaning yuragiga sanchishim kerak, — dedi qiz.

Daliya dastlab bir oz taajjublandi. Keyin Julikxaning nafrat to'la yuziga boqib, umrida bunday o'tkir hazilni eshitmagandek jilmaydi. Faqat podshoh qizigina bunday

hazil qilishi mumkin. Daliya Julikxaning bir og'iz gap-so'zsiz, sababini ham aytmay, yurakka xanjar urishidan rojaning naqadar hayron qolishini ko'z oldiga keltirib, qattiq qah-qah kulib yubordi.

V

Ertasiga Rahmat Alidan Julikxaga yashirin maktub keldi. Bunda yosh roja qaysi bir yo'l bilan opa-singil malikalarni topgani, bir ilojini qilib Aminani ko'rgani va sevib qolgani, hozir saroyda roja bilan Aminaning to'yga tayyorgarlik bo'layotgani xabar qilingan edi... «O'ch olish uchun bundan qulayroq tasodif bo'lmasa kerak,» - deb yozgan edi Rahmat Ali./

Shunda Julikxa singlisining qo'lini mahkam qisib:

— Xudoning xohishi aniq. Amina, sen o'z burchingni bajarishing kerak, endi ermak vaqti emas.

Daliya kelganda, Amina razm solib, uning g’alati tabassum qilayotganini ko'rdi.

— Bilasanmi, — dedi qiz uning kulgisidan ozor topib, — men rojaning xotini bo'lyapman.

— Bu uzoqqa bormaydi, — dedi yigit jilmayib.' «Bu chindan ham o'rmon kiyigi, — deb o'yladi o'ksingan va hayratda qolgan Amina, — men jinni bo'lmasamunga odamchasiga gapiramanmi».

Daliyaga masalaning mohiyatini anglatmoq uchun qiz sekin gap boshladi:

— Agar men rojani o'ldirsam, qaytib kelolmayman.

— Albatta, qaytish qiyin, — xayrixohlik bilan javob berdi yigit.

Aminaning yuragi pora-pora bo'lib ketganday tuyuldi. Qiz chuqur nafas olib, Julikxaga qaradi:

— Opa, men tayyorman, — dedi va so'ngra, o'zini quvnoq ko'rsatishga urinib, Daliyaga murojaat qildi: — Rojaga xotin bo'lganimdan so'ng, birinchi ishim unga suiqasd hozirlashda sherik bo'lganing uchun senga jazo berish boiadi, undan keyin o'z burchimni bajaraman.

Daliya Aminaning so'zini eshitib, bu bilan qiz unga qandaydir juda qimmat bir narsani va'da qilganday sevinib ketdi.

VI

Mana, baliqchi kulbasining eshiklari tantanali ravishda ochiladigan payt ham keldi. Kichik uy muzika sadolari, bayroqlaming shitirlashi, otlar, fillar va piyodalaraing qadam tashlashidan larzaga keldi. Shoh saroyidan oltin bilan ziynatlangan ikki taxtiravon olib keldilar.

Amina Julikxaning qo'lidan xanjarni olib, uning fil suyagidan yasalgan nafis dastasiga uzoq qarab qoldi. So'ngra xanjarni qo'yniga yashirdi. Xanjar xuddio'z qiniga solinganday uning ko'ylak burmalari orasiga bekindi-yu, sovuq po'lat tig'i qizning badanini kuydirganday tuyuldi.

Qizning birdan-bir xohishi bu tahlikali safar oldida Daliyani yana bir ko'rish edi. Ammo u kechadan beri g'oyib bo'lib ketdi. Kecha istehzo qilib kulgan Daliyaning g'ururi tug'yon urmadimikan qizdan?

Taxtiravonga o'tirishdan oldin Amina, ko'zlari, jiqqa yoshga to'lgan holda, yoshligida boshpana bo'lgan uyga, daraxtga va uy yonidagi daryoga nazar soldi. U baliqchi cholning qo'lidan ushlab, yig'idan qaltirab, ko'ksidan uzilib chiqqan ovoz bilan dedi:

— Bobo, mana endi men ketaman, Tinni ketadi, sizga kim ovqat, pishirarkan?

Chol yosh boladay yig'lab yubordi.

— Bobo, agar Daliya kelsa, mana bu uzukni, Tinni ketayotganda senga qoldirib ketgan edi, deb berib qo'ying.— So'ngra Amina darhol taxtiravonga kirdi.

Dabdabali yurish boshlanadi. Daryo qirg'og'i bo'shab, Aminaning uyi bilan kayla daraxtini zulmat qoplab oldi.

Nihoyat, ulug'vor yurish katta davoza orqali saroyning ichkari hovlisiga kirdi. Opa-singillar taxtiravondan tushdilar.

Aminaning chehrasi jiddiy, ko'zlari quruq edi. Julikxa esa, oppoq oqarib ketgan. Qasos soati uzoq ekan choqda burchini ado etish istagi zo'r edi. Hozir esa, uning yuragi qalitrab, sevikli singlisini mahkam quchoqladi.

«Men ilk muhabbatning birinchi novdasidan yulib olingan gulni qonga botirish uchun boryapman»,— deb o'ylardi Julikxa.

Biroq o'ylab o'tirishning vaqti emasdi. Yangalarning yo'lboshchiligida opa-singil, go'yo tushdagidak, yuz minglab porlab turgan chiroqlar yorug'ida yurib borardi.

Nihoyat, nikoh xonasi oldida bir onga to'xtab, Amina:

— Opa!—dedi.

Julikxa uni mahkam qucholab o'pdi. So'ngra ikkala qiz ohista xonaga kirdilar. Nikoh xonasining o'rtasida, jasmin gulning xush hidlari anqib turgan karavotda, shohona libos kiyib roja o'tirardi. Amina qat'iyatsizlik bilan eshik oldida taysallab qoldi.

Julikxa yaqinroqqa borib, rojaning sekin va ma'noli kulimsirab turganini ko'rdi.

— Daliya! — deb qichqirdi birdan Julikxa. Amina xushdan ketib yiqildi.

Daliya sakrab o'rnidan turdi-da, Aminaning ohista ko'tarib, xuddi o'q tekkan qushday eltib karavotga yotqizdi. Qiz o'ziga keldi-da, xanjarni chiqarib opasiga qaradi. Julikxa Daliyaga qaradi, yigit esa jilmayib, so'zsiz ularga boqardi. Qindan chiqqan xanjarning po'lat tig'i yaltirab, kulganday tuyulardi.

1891-yil

To'xtasin Jalolov tarjimasi

TASKIN TOPGAN RASHK

I

Romanatx Shilga qarashli uch qavatli uyning eng yuqorisida Gopinatx Shilning xotini Giribala turar edi. Uning yotoqxona eshigi oldida guldonlarda jasmin va atirgullar o'sardi. Tomdagi maydonchaning atrofi baland qilib o'rab olingan, ko'chaga qarab turish uchun har yer-har yeridan darchalar ochilgan edi.

Yotoqxona devorida yevropalik xotinlarning kiyimda va yalang'och bo'lib tushgan suratlari osilib turardi. Uy to'ridagi katta oynada o'n olti yashar uy bekasining aksi ko'ringanda, u husnda suratlardagi go'zallardan sirayam qolishmas edi.

Giribalaning husni-jamoli to'satdan olamga ko'z ochish, qo'qqisdan yalt etgan shu'la yoki mo'jizaga o'xshab ketar, bir zumda kishini maftun etardi. Men Giribalani ko'rganda payqadimki, bunday uchrashuvga tayyorlanmagan ekanman. U, men o'z atrofimda uzoq vaqt ko'rib yurgan odamlarning hech biriga o'xshamasdi.

Giribala o'z go'zalligidan o'zi ham hayajonda edi. Yoshlik va go'zallik uning butun vujudini xuddi qadahdagi may singari limmo-lim go'ldirib turardi. Uning butun barmog'idan: liboslari, zeb-ziynati, yurishlari, qo'l harakatlari, sal egik bo'yni, shahdam qadamlari, oyoqlaridagi qo'ng'iroqchalari, bilaguzuklari, xandon urib kulishlari to'liqib so'zlashlari, otashin nigohi — hammasidan yoshlik va go'zallik barq urar edi.

Giribala yoshlik tuyg'ulari bilan mast edi. U go'zal qomatini chiroyli soriyga o'rab, hayajonda tez-tez torn bo'ylab yurar; a'zoyi badani qandaydir sokin va so'zsiz qo'shiq ohangida raqsga tushganday tuyular, turli vaziyatda o'ziga bino qo'yib turishlari esa, unga huzur baxsh etganday bo'lardi. Bu juvon o'z husnidan go'yo tevarakka to'lqinlar taratib, qizg'in qonida bebosh bir g'alayon his etar edi. U kutilmaganda daraxtdan bir yaproqni uzib, qo'llarini yuqoriga ko'tardi-da, uni shamolda uchirib yuborardi. Shunda bilaguzuklari jaranglab, soriysining etagi hilpirar, qafasdan qutulgan qush poyonsiz osmonning bulutlar saltanati tomon parvoz etganday, chiroyli qo'llari havoga talpinardi. Ba'zan Giribala guldondan bir siqim tuproq olib, sochib yuborar edi. Oyoq uchida turib darchalardan keng olamga yalt etib bir nazar solardi, so'ng o'girilib, soriysi bilan yuzini yashirarkan, etagiga bog'langan kalitlar jiringlab ketardi. U tez-tez katta toshoyna oldiga kelib, hech nimadan hech nima yo'q, sochlarini yoyib tarardi. Sadafday oppoq tishlari bilan tasmani tishlab turib, qo'llarini baland ko'tarib, sochlarini orqasiga turmaklab qo'yardi. Sochlarini tarab, o'rab bo'lgach, qiladigan ishi qolmasdi. Shundan so'ng yosh juvon oy nuri bilan chizilgan suratday bo'lib yumshoq karavotda yastanib yotardi. Giribalaning bolalari bo'lmagani uchun, bu badavlat xonadonda hech qanday g'am-tashvishi yo'q edi. U har kun yolg'iz, o'zi bilan o'zi qolib, axiyri bu tan-holik joniga tekkan edi.

Giribalaning eri bor. Lekin u xotinini sira o'ylamas, hatto uning balog'atga yetganini ham payqamas edi .

Bolalik chog'laridayoq eri murabbiylarning ko'zlarini shamg'alat qilib, kichkina xotiniga muhabbat izhor qilish uchun kimsasiz choshtgoh vaqtlarida maktabdan uyga qochib kelardi. Garchi ular bir uyda yashasalar ham, chi¬royli pochta qog'ozida bir-birlariga muhabbat maktublari yozishardi. Yigitcha bu maktublarni o'ziga yaqin maktabdoshlariga ko'rsatib faxrlanardi. Ular orasida hech qachon urish janjal bo’lgan emas.

Biroq tez orada Gopinatxning otasi o'lib, uning o'zi uy xo'jasi bo'lib qoldi. Yosh daraxtni darrov qurt yeydi. Gopinatx yoshligidan mustaqil hayotga qadam qo'ygach, atrofida juda ko'p turli-tuman odamlar paydo bo'la bosh-ladi va bora-bora u ichkari hovliga kamdan-kam kiradigan bo'lib ketdi.

Odamlar boshliq bo'lishga tirishadilar, ularni o'zgalar ustidan xokimlik qilish istagi mast qilib qo'yadi. Napoleonda behisob kishilarga va jahon tarixiga o'z ta'sirini o'tkazish ishtiyoqi juda kuchli bo'lgan ekan. Shunday ishtiyoq kichkina mehmonxonaning kichik xo'jayinida ham bor edi. Shunaqa odamlar bo'ladiki, ular qarzga botib, xonavayron bo'lib, shon-sharaflarini barbod etib bo'lsa ham, do'stlik bahonasi bilan, bir qancha pastkash odamlarni o'z atroflariga to'plab, ularni «gah» desa qo'lga qo'nadigan bir holga keltirib, so'ng shularning maqtovlarini eshitib yotishga ko'nikadilar, bu toifa odamlarning asosiy maqsadi mana shu!

Gopinatx jo'ravoshi darajasiga ko'tarilib, zavq-shavq ichra ko'klarda parvoz eta boshladi. Yoru birodarlari orasida ortib borayotgan obro'si tufayli, kun sayin o'ziga bino qo'yib gerdayaverdi. Uning tanishlari: «Gopinatxning o'z do'stlari orasida zo'r obro'si bor», deb gapirardilar. Bu baxtsiz yigit kibru havo va maqtovlarga uchib, boshqa ko'ngilli va ko'ngilsiz burchlarini ham tamomila unutdi-yu, girdobda aylanib qoldi.

Bu orada Giribala bo'shab qolgan yotoq taxtiga chiqib, uyning ichkari qismini zabt etgan bo'lsa ham, u nufuzi yo'q malika edi. Bilardiki, parvardigor saltanat hassasini uning qo'liga berib qo'ygan, u agar istasa, tomdagi to'siq darchasidan bir qiyo boqib, keng olamni zabt etadi, ammo shunga qaramay, u bu olamdan biror erkakni asir qilish imkoniyatidan mahrum edi.

Giribalaning chaqqon bir cho'risi bo'lib, uning ismi Shudxa yoki Shudxamukxi edi. U ashula aytar, o'yinga tushar, to'satdan she'r o'qir, bekasini ta'rif tavsif qilar, uning husni-jamolini madh etar, shuncha go'zallikning qadriga yetadigan kishi bo'lmagani uchun, bu nozanin juvonning umri zoe ketmoqda, deb zorlanar edi. Giribala Shudxasiz biror minut turolmasdi. U o'zining husni-jamoli va qaddi-qomati xususidagi ta'rif-tavsiflarai xijolatda qolib tinglardi. Ba'zan Shudxaning gapini bo'lib, hayajon ichida uni, tilyog'lama, aldamchi, deb urishib berardi. Shunda cho'ri xotin yuz xil qasam ichib, so'zlarining samimiyligiga dalillar keltirar, buni ko'rib Giribala ham unga ishona qolardi.

Shudxa bekasiga ko'pincha «Nilufarning gul bargiday izlaringga sodiqman» degan ashulasini  aytardi. Giribala bu ashulada o'zining xina qo'yilgan nafis oyoqlari ta'rifini eshitar, uning ko'z o'ngida hamma narsadan mahrum etilgan qui siymosi namoyon bo'lardi. U tomda aylanib yurarkan, oyoqlaridagi qo'ng'iroqchalar ham jiringlab uni madh etar, ammo birorta irodasi bo'sh odam kelib uning oldida muhabbat izhor etmas, oyoqlariga yiqilmas edi.

Gopinatxning aqlu hushini band etgan ayolning nomi Lobongo edi. U aktrisa. Bu ayol sahnada behush bo'lib yiqilish holatini zo'r mahorat bilan bajarardi. U qaltiroq ovoz, soxta ko'zyoshlari bilan arang tilga kelib, dimog'i bilan: «Ey yuragimning sultoni!» deganida, zaldagi tomoshabinlar: «Qoyil. Rahmat!» deb qichqirardilar.

Giribala bu aktrisaning favqulodda qobiliyati haqida ilgari eridan ko'p ta'rif-tavsiflar eshitgan. U chog'larda eri Giribaladan hali unchalik sovimagan edi, u ham eriga yoq-may qolganini payqaganicha yo'q edi. Ammo yuragida rashk paydo bo'ldi. U boshqa biror ayolda unda yo'q fazilatlarning bo'lishiga sira toqat qilolmasdi. Giribala bir necha bor teatrga borish niyatida ekanini aytdi-yu, biroq erkaklar qila oladigan bu ish unga man etilgan edi.

Nihoyat, u Shudxaga pul berib teatrga yubordi. Shudxa qaytib kelgach, burnini jiyirib, peshonasini tirishtirdida, eng avval aktrisalar olamiga qadam bosgani uchun gunohiga ma'firat tilab. Ramaga  tavba-tazarru qildi. So'ngra ularning beo'xshov aft basharalarini, erkaklami ilintirish uchun qiladigan g'ayritabiiy nozu istig'nolarini gapirib berdi. Buni eshitib Giribala tamom xotirjam bo'ldi.

Biroq, eri unga butunlay qaramay qo'ygandan so'ng, unda yana shubha paydo bo'ldi. Giribala cho'risining so'zlariga ishonmaganini aytganda, u bekasining oyoq¬lariga yiqilib, aktrisalar chala yondirilib lattaga o'rab qo'yilgan g'o'laga o'xshaydi, yuzlari judayam beo'xshov, deb qayta-qayta takrorladi. Giri teatrning joziba kuchiga qarshi hech narsa o'ylab topolmadi, g'ururi poy-mol etildi.

Nihoyat, bir oqshom u Shudxa bilan teatrga bordi. Man etilgan narsaning jozibasi hamisha kuchli bo'ladi! Juvon hayratda qoldi, odamlar, muzika, bezatilgan sahna va charog'on zal unga ikki chandon fusunkor ko'rindi. O'zining kimsasiz, quvonchsiz, kar quloq devorlar bilan o'rab olingan ichkari hovlisidan bu yerga bu quvnoq go'zal olamga kelib qolgani unga xuddi tushday tuyuldi.

O'sha kuni «Taskin topgan rashk» operasi qo'yilmoqda edi. Muzika bir lahzada to'xtadi. Hayajonlangan odamlar jim bo'lishdi. Oldindagi chiroqlar ravshanroq yondi, parda ko'tarildi. Bir to'da chiroyli kiyingan ayollar qo'shiq aytib raqsga tushar, shu tariqa tangri Krishna yoshligida yashagan xayoliy Braj mamlakatini gavdalantirardilar. Teatr zalini vaqt-vaqti bilan ma'qullagan ovoz va qarsaklar qoplab turardi. Giribalaning badanida yoshlik qoni tug'yonga keldi. Muzika sadolari, chiroq nurlari, qimmatbaho, nafis buyumlar va go'zallik madhidagi xorni eshitib, u hamma narsani unutib yubordi. U go'yoki kishansiz, lekin go'zallik bilan to'la erkin bir olamga kirganday bo'ldi. Shudxa bir necha bor uning oldiga kelib, xavotirda qulog'iga shivirladi:

— Xonim, ketadigan vaqt bo'ldi, agar xo'jayin bilsa baloga qolamiz.

Giribala uning so'zlariga quloq solmadi. Hozir u hech narsadan qo'rqmasdi.

Tomosha eng qizigan payt. Radxa ranjigan, Krishna bu rashk dengizining tagiga sira yetolmasdi. Shuncha itoat-korlik iltijolar, ko'zyoshlari hech kor qilmadi! Giribalaning yuragi g'urur bilan to'lib-toshdi. U go'yo o'zi Radxaga aylanib, Krishnaning yalinib-yolvorishlariga qaramay, o'zining og'ishmas qat'iyatidan zavqlanardi. Unga hech kim hech qachon bu qadar yalinmagan! Giri tashlandiq, e'tibordan qolgan bir xotin edi, biroq u o'ziga cheksiz ishonch bilan, men ham shunday qat'iy turib zor-zor yig'lata olaman, degan fikrga keldi. Yosh juvon go'zallikning qanday zo'r kuchi borligini ilgari ham payqardi. Bukun esa bezatilgan sahnada, chiroqlarning ravshan yorug'ida, muzika sadolari ostida Giri¬bala buni yana ham aniq ko'rdi. Zavq-shavqdan boshi aylandi.

Mana parda tushib, gaz chiroqlar ham xiralashib qoldi. Giribala sehrlanganday joyida o'tirardi. U endi turib uyga ketish lozimligini ham unutdi. Unga tomosha hali tugamaganday, parda yana ko'tariladiganday, olamda Krish¬naning Radxa oyoqlari ostida xo'rlanishidan boshqa hech narsa yo'qday edi.

Shudxaning ovozi eshitildi:

— Xonim, siz nima qilyapsiz? Turing, hozir hamma chiroqlar o'chadi.

Kecha allamahal bo'lganda Giribala o'z yotog’iga qaytib keldi. Burchakda miltillab chiroq yonardi. Xonada na bir jon, na sas-sado bor. Bo'sh karavot ustidagi eski pashshaxonani shamol sal tebratardi. Giribalaga kundalik hayoti o'ta qashshoq, qizig'i yo'q, ahamiyatsiz ko'rindi. U nom-nishonsiz, tashlandiq va xo’rlangan xotinlar bo'lmaydigan go'zal va quvnoq hayotni qayerdan topishi kerak, u qaerda shuhrat ko'klarida parvoz etib, diqqat markazida bola oladi? Shu kundan boshlab u haftada bir teatrga boradigan bo'lib qoldi. Asta-sekin ilk sarxushlik o'tdi. U aktyorlarning grimiga qarab, ularning chiroyli emasligini ko'rdi, sahnadagi soxtaliklarni payqadi, lekin san'atga e'tiqodi sovimadi. Parda ko'tarilganda urush ovozasini eshitgan jangchiday hayajonga kelardi. Barchani fath etuvchi go'zal malika uchun dilbar suratlar bilan bezatilgan, atrofi nurli gulchambarlar bilan o'rab olingan, she'riyat va qo'shiq sehri bilan kishini lol etadigan, son-sanoqsiz tomoshabinlar yig'ilg maxfiy mojarolar to'lib-toshgan bu go'zal va erkin olamdan ko'ra shaffof bir taxt yana qaerda topiladi?

Giribala birinchi marta erini teatrda ko'rib, qandaydir bir artistkaning paydo bo’lishi bilan uning oh-voh qilishini eshitgach, yuragi nafratga to'lib-toshdi. U alam bilan, erim qanoti kuygan parvonaday bo'lib, oyoqlarim ostiga yiqilgandagina, mening foydasiz chiroyim, keraksiz yoshligim ma'no kasb etadi, unda men nafrat nurini sochib, viqor bilan undan uzoqlashaman, deb o'yladi.

Biroq, bu porloq kun qachon keladi? Endilikda Gopinatxni ko'rish ham qiyin edi. U o'z telbaligi shamolida uchib, bir stakan suvdagi kichik shamaday gir aylanib qoldi, qandaydir bir to'garak ochish uchun qayoqqadir jo'nab ketdi, qayoqqa ekani noma'lum.

Giribala choytro oyida , bahorning oydin oqshomida tomga chiqib o'tirgan edi. Janub shamoli uning to'q-sariq soriysini hilpillatardi. Garchi eri uyga kelmasa ham, Giri har kun yashirin bir umid bilan taqinchoqlarini taqib, o'ziga oro berardi.

Sadaf va olmosdan yasalgan taqinchoqlari jimirlab tovlanar, atrofga nur sochib jaranglar edi. U qo'llariga bilaguzuk, bo'yniga olmos va yoqut marjon taqdi. Sinchalog'ida zumrad uzuk porlardi. Shudxa uning oldida o'tirib, vaqti-vaqti bilan uning xina qo'yilgan chiroyli oyoqlarini silab, samimiy xo'rsinib gapirardi:

— Eh, xonim agar men erkak bo'lganimda bu oyoqlarni ko'kragimga bosib jon berardim.

— O'ylaymanki, erkak bo'lsang mening oyoqlarimni ko'kragingga bosmayoq o'lishga to'g'ri kelardi, — mag'rur kulgi bilan javob berdi Giribala. — Nahotki men bunga yo'l qo'ysam? Bas endi! Yaxshisi, bir ashula ayt.

Bo'm-bo'sh tomda, oydin kechada qo'shiq yangradi:

Nilufar gulbargiday izlaringga sodiqman, 

Hamma dugonalaring Brindabanga  kelsin.

Kech soat o'n edi. Uydagilar hammasi uxlagani ketgan. Hammayoqqa atir hidini buruqsatib, balo-qazoday birdan Gopinatx kirib keldi. Shudxa tilini tishlab, boshiga ro'molini tashlab qochib qoldi.

Giribala endi xonasi keldi deb o'yladi. U Gopinatxdan yuzini o'girdi. Xuddi Radxaday, o'ta mag'rurlik bilan qimir etmay turaverdi. Biroq, sahnadagi singari parda ko'tarilmadi, Krishnaning boshidagi tovus parlari uning oyoqlari ostiga tushmadi, hech kim:

Oy yuzingni yashirib, oydin kechani xiralatma, 

— deb qo'shiq ham kuylamadi.

Buning o'rniga Gopinatx qo'pol va beparvo ovoz bilan:

— Kalitlarni berchi, — dedi.

Bir necha kunlik judolikdan so'ng, bahorda oydin kechada uning topgan gapi shu bo'ldi! She'rlarda, dramalarda, romanlarda yozilgan hamma gaplar boshdan-oxir yolg'on ekan! Sahnada sevgi qo'shiqlarini aytib, oyoq ostiga yiqiladilar, buni ko'rib tomoshabinlarning ko'ngli yumshaydi, shu tomoshabinlarning biri, oydin kechada tomda paydo bo'lib, o'zining yosh, genial qaylig'iga: «Kalitlarni berchi!»dan boshqa so'z topolmaydi. Na muzika, na sevgi, na xushomad, na dilbarlik! O'ta e'tiborsizlikdan boshqa narsa yo'q!

Shu paytda janub shabadasi shitirlab, barcha xo’rlanganlarning chuqur xo'rsinishidek kelib yurakka qadaldi. Guldonlarda o'sgan atirgullar tomga xushbo'y hid taratdi. Giribalaning parishon sochlari yuziga yoyilib, ko'zlariga tushdi. Uning xushbo'y to'q-sariq soriysini shamol hilpillatar edi. Giribala g'ururni unutdi. U erining qo'lidan ushlab:

— Kalitlarni beraman, ammo siz uyga kiring, — dedi. 

Endi u yig'lab, erini ham yig'latmoqchi edi. U tanholikda yuragida saqlab kelgan dardlarini aytib, iltijo qilib, uni insofga keltirmoqchi bo'ldi.

— Men uzoq turolmayman, — dedi Gopinatx, — kalitlarni ber.

— Men kalitlarni beraman, ammo siz bu kecha hech yoqqa bormaysiz.

— Bo'lmagan gap. Men albatta ketishim kerak.

— Unday bo'lsa, kalitlarni bermayman.

— Bermayman? Hali shunaqami? Ko'ramiz, qanday qilib bermas ekansan.

Shu so'zlarni aytib, Gopinatx uning soriysi etagiga nazar soldi, kalitlar yo'q edi. Uyga kirib pardoz stolining g'aladonini ochib qaradi, u yerda ham kalitlarni topmadi. Shunda u taroqlar turadigan qutichani sindirib boqdi. Biroq unda qosh, kiprik va labga surkaydigan bo'yoqlar bilan tasmalardan boshqa hech narsa yo'q edi. U karavotni ag'dar-to'ntar qildi, matraslarni ko'tarib ko'rdi, shifon-erni ag'dar-to'ntar qildi — kalitlar hech yerda yo'q edi.

Giribala eshik oldida tosh haykatday qotib qoldi. Behuda urinishlardan so'ng Gopinatx g'azab bilan unga yaqin kelib o'shqirdi:

— Kalitlarni ber, bo'lmasa yomon bo'ladi!

Giribala hatto javob ham bermadi. Shunda eri uning

bilaguzuk, marjon va uzuklarini yulib olib, kaltak bilan savalab ketdi.

Uyda hech kim uyg'onmadi, qo'shnilardan hech kirn hech narsa sezmadi, oydin kecha ilgarigidek jimjit edi. Agar bu kechaning qulog'i bo'lib, uydagi qichqiriqni eshitganda, u qattiq faryod qilib, ming bo'lakka bo'linar edi. Salobatli sukunatda er boyoqish juvonni it azobiga solib kaltakladi.

Bu kecha ham o'tdi. Giribala bu sharmandalik, bu haqoratni hatto Shudxaga ham aytolmadi. U xo'rlangani uchun qasos olish niyatida o'zini o'ldirmoqchi, o'z qo'li bilan bebaho yoshligini, mislsiz go'zalligini barbod etmoqchi ham bo'ldi. Ammo shu zahotiyoq, bu qasosni hech kim sezmay qoladi-ku, deb o'ylab qoldi. Bu dunyoda birovning musibati bilan birovning ishi yo'q. Na hayotda — baxt, na o'limda — osoyishtalik.

Giribala otasining uyiga ketadigan bo'ldi. Otasi Kalkuttadan ancha yiroqda yashardi, ammo juvon ham-maning noroziligiga qaramay, o'zi yolg'iz jo'nadi. Gopinatx bu vaqtda uyda yo'q, ulfatlari bilan qayiqqa tushib bir necha kunga qayoqqadir ketgan edi.

II

Lobongo bosh rolni o'ynaydigan «Monoroma» nomli muzikali drama qo'yilganda Gopinatx hamisha teatrda hoziru nozir edi. U o'z ulfatlari bilan birinchi qatorda o'tirib: «Qoyil!» deb qattiq qichqirar, sahnaga guldastalar tashlardi. Uning doimiy qichqiriqlari asta-sekin tomoshabinlarning g'ashiga tega boshladi. Biroq teatr direksiyasi uning bu qilig'ini man etishga jur'at etmasdi.

Bir kun Gopinatx mastlik bilan sahna orqasiga o'tib, u yerda janjal qo'zg'adi. Qandaydir ahamiyatsiz bir narsa uchun o'zini haqoratlangan hisoblab, bir raqqosani tutib urdi. Qizning faryodi va Gopinatxning haqoratlaridan butun teatr sarosimaga keldi.

O'sha kuni teatr direktorining toqati toq bo'lib, politsiya Gopinatxni chiqarib yubordi.

Gopinatx o'ch olishga qattiq ahd qildi. Pudja bayramidan bir oy ilgari, «Monorama» spektakli qayta qo’yiladi, degan shov-shuv bo'ldi. Butun Kalkutta e'lon bilan qoplandi. Drama avtorining nomi katta harflar bilan yozilgan afishalar shunday ko'p ediki, go'yo shahar namavali  kiyganga o'xshardi.

Gopinatx xuddi shu kuni spektaklda bosh rolni o'ynashi kerak bo'lgan Lobongoni olib qayiqda sayhatga jo'nadi. Uning qayoqqa g'oyib bo'lganini sira aniqlay olmadilar. Teatr direksiyasi nihoyat tajang bo'ldi. Lobongoni ko'p kutishdi, ammo oxiri Monoroma rolini o'ynash uchun yangi artistka chaqirishga majbur bo'ldilar. Shu sababli premera ancha kechikdi.

Xohlaganlarning hammasi ham teatrga kirolmadi. Yuzlab odamlar noumid bo'lib qaytdi. Gazetalar yangi ijrochini maqtash uchun so'z topolmasdilar.

Bu maqtovlar Gopinatxning qulog'iga yetdi. U chidolmay, qiziqish va hasad bilan spektaklni ko'rgani keldi.

Pesaning mazmuni mana bunday edi: birinchi ko'rinishda gadolarday kiyingan Monoroma qaynotasining uyida cho'ri holida. Ro'molga ofcralgan, bukilgan, qunishgan bir ahvolda ish bilan ovora. U lom-mim demaydi, yuzlari ham ko'rinmaydi.

Oxirgi ko'rinishda Monoromaning eri uni otasining uyiga jo'natib, bir millioneming yagona qiziga uylanish taraddudiga tushadi. To'ydan keyin nikoh xonasida kuyov kelinga qarasa — u o'z xotini Monoroma bo'lib chiqadi. Ammo endilikda u cho'ri kiyimida emas, malikalarday kiyingan. Qimmatbaho ziynat asboblari bilan bezalgan bu sohibjamol juvonning chehrasidan nur yog'ilib turadi. Monoroma bolaligida boy ota-onalari uyidan o'g'irlanib qashshoqlikda o'sgan edi. Ko'p yillardan so'ng, yaqindagina, uni otasi topib uyiga olib keldi, yangidan zo'r dabdaba bilan ilgarigi eriga to'y qilib berdi. Shundan so'ng nikoh xonasida yalinib-yolvorib, kechirim so'rash navbati erga keldi.

Biroq shu paytda tomoshabinlar orasida shovqin ko'tarildi. Hozirgacha Monoroma ro'molga o'ralib, iflos cho'ri kiyimda turganda Gopinatx jim o'tirdi. Ammo u qizil nikoh kiyimida, qimmatbaho zeb-ziynatlari porlab, boshidan ro'molini tushirib, go'zallik nurlarini sochib, ko'rilmagan bir viqor bilan boshini tik ko'tarib, yuzidan pardani tushirib tomoshabinlarga, ayniqsa, birinchi qatorda o'tirgan Gopinatxga nopisandlik bilan yashinday chaq-nagan ko'zlarini tikkanda, hayajonlangan tomoshabinlarning gulduros qarsaklaridan teatr larzaga keldi, shunda Gopinatx: «Giribala! Bu mening Giribalam!» — deb baqirganicha chopib sahnaga chiqishga urindi, ammo muzikachilar uni ushlab qolishdi.

Tomoshabinlar uning qilig'idan juda darg'azab bo'lgan edilar. Ingliz va bengal tilida shovqin ko'tarildi: «Uni olib chiqib keting! Uni hay dab yuboring!»

— Men uni o'ldiraman! Tirik qo'mayman! — deb Gopinatx ham titroq ovoz bilan baqirdi.

Politsiyachilar pay do bo'lib, Gopinatxni olib chiqdilar.

Butun Kalkuttadan to'plangan tomoshabinlar nafas chiqarmay Giribalaning chiroyli o'yinini tomosha qildilar. Endi Gopinatx ularning orasida yo'q edi.

1885-yil

To'xtasin Jalolov tarjimasi

SHUBXA

I

Qizchaga Shubxashin (shirin zabon) deb nom qo'yganlarida, uning soqov bo'lishini kim ham o'ylabdi deysiz? Uning ikki egachisiga Shukeshini (zulfizar) va Shuxashini (xushtabassum) deb nom qo'ygan edilar; binobarin, otasi ohangdoshlik uchun kichigiga Shubxashini deb nom qo'ygan edi. Uni qisqartib Shubxa deb chaqirardilar.

Katta qizlarini, odat bo'yicha, ko'p taraddud va xarajatlar bilan erga berdilar-u, kichik qizning taqdiri esa ota-onani qattiq tashvishga solib qo'ydi. Odamlar, gapirolmagan kimsada his-tuyg'u ham bo'lmaydi deb, Shubxaning taqdiri haqidagi tashvishlarini uning o'z oldida ro'y-rost so'zlay berardilar.

Qizcha dunyoga kelishi oilaning boshiga yoqqan la’nat bo'lganini bolaligidanoq sezgan edi. Shuning uchun odamlardan o'zini chetga olib, doim yolg'izlikka intilar edi. Hamma uni birdan esdan chiqarib qo'ya qolsa, unga ancha yengil bo'lardi, chog'i. Biroq, o'z musibatimtm ham esdan chiqara oladi? Ota-onasi shu haqda o'ylagani-o'ylagan. Ayniqsa onasi hammadan ko'proq iztirob chekardi. U qiziga qarab o'zidan nomus qilardi: qiz degan onaga o'g'il boladan ko'ra hamisha yaqinroq bo'ladi-da. Qiz bola ona vujudining bir qismi, undagi har qanday nuqson onani nomusga qo'yadi. Shubhaning otasi Banikontxa hamma qizlaridan ham Shubxashinini yaxshi ko'rardi, onasi esa aksincha, unga uncha ro'yxush bermasdi.

Shubxa tildan mahrum bo'lsa ham, lekin ko'zlari qora, shahlo, kipriklari uzun, lablari qiz qalbida tug'yon urgan hislarni aks ettirib, gul bargiday titrab turardi.

Fikirimizni birovga bayon qilish uchun qanchadan-qancha urinamiz. Yetarli darajada ravshan bayon etolmasak, fikirimizni noto'g'ri tushunadilar. Ammo qizning qora ko'zlari so'zga muhtoj emas: ular xuddi yurakning o'zini ifoda etadilar: uning tuyg'ular goh alangalanib, goh zaif miltillaydi, goh yolqinlanib ketib, goh horg'in so'nadi, goh botayotgan oydek osuda boqib, goh osmon gumbazini yoritib o'tgan chaqmoqdek porlaydi. Kimki soqov bo'lib tug'ilsa, unda til vazifasini titroq lablar bilan ko'z bajararkan. Ko'z tilining ifoda kuchi cheksiz: bu ifoda dengizdek chuqur, osmondek tiniq: u — tongotar bilan kun botar chog'i sokin yerda yog'du va soyalar almashuvigacha aks ettirarkan.

Soqovlarda, xuddi tabiatdagidek, tanholikning salobati bo'ladi, shuning uchun bolalar Shubxadan hayiqar va u bilan hech o'ynamas edilar. U kimsasiz, jazirama peshin chog'idek unsiz va tanho edi...

II

Shubxa Chondipur degan qishloqda rurardi. Bengaliyaning ko'p joylaridagidek, bu yerdan ham kichkinagina bir daryo oqib o'tar, bu daryo o'rta tabaqaga mansub qizlarday odob saqlab, o'zining tor qirg'oqlaridan sira oshib toshmasdi.

Bu himmatli daryo qishloq oilalarning teng huquqli a'zosi singari, o'z qirg'oqlaridagi qishloqlarga astoydil g'amho'rlik qilardi. Uning ikki sohili bo'ylab uylar, yam-yashil daraxtlar tizilib ketgan, go'yo daryo tangrisi o'z qarorgohidan tushib, sahovat bilan bu yerlarga baraka va nusrat urug'ini sepgan edi.

Banikontxaning hovlisi daryo qirg'og'iga tutashar, yonidan suzib o'tgan qayiqchalarga poxol bilan yopilgan saroy, molxona, ombor, tamarind daraxtlari va butalar bilan ihota qilingan bog'cha bemalol ko'rinib rurardi. Lekin bu to'la-to'kis ro'zg'orda soqov qiz borligini birovlar bilarmikin, buni ayta olmayman.

Shubxa ishlarini bitirib, darhol daryo qirg'og'iga borardi. Bu yerda tabiat baxtsiz qizning yarimta ko'ngliga malham bo'lar, u bilan go'yo suhbat qurardi. Suvning sharillashi, odamlarning ovozi, qayiqchilarning qo'shig'i, qushlarning sayrashi, daraxt yaproqlarining shitirlashi bir-biriga qo'shilib, Shubxa qalbidagi sevinchga quyilib, bolaning hayajonli, ammo mangu sokin yuragiga to'lqinlar sadosidek kirib borar, tabiatning bu bo'g'iq suroni va bu harakat soqov qizning tili edi; yaproqlarida chigirtkalar chirillab turgan daraxtdan tortib, to osmondagi sas-sadosiz yulduzlargacha — hamma narsa uning kipriklari soya tashlagan shahlo ko'zlarida aks etar edi. Shubxa uchun butun atrof sirli imo-ishoralar, harakat, qo'shiq, ko'zyoshi va nidolar bilan to'lgan edi.

Choshgohda paromlar to'xtab, qayiqchi va baliqchilar ovqatga ketib, dehqonlar soya-salqinda yotib uxlaganda, qushlar nag'masi tinib, notinch olam oromga tolganda, keng dunyo kimsasiz uydek huvillab, sukunat cho'kkanda, jazirama osmon gumbazi ostida tilsiz tabiat bilan daraxt soyasida o'tirgan soqov qiz yuzma-yuz uchrashadilar.

Shubxaning do'stlari yo'q emas. Molxonada Shorboshi va Panguli degan ikki sigir bor. Ular qiz og'zidan o'z laqablarini biror marta eshitmagan bo'lsalar ham, uning qadam tashlashini sharpasidan bilar edilar. Qiz gapirolmasdi, lekin uning shivirlashi va ma'nosiz ovozini jonivorlar har qanday so'zdan yaxshiroq tushunardilar. Ular Shubxaning erkalatishlarini ham, koyishlarini ham anglardilar; agar qiz molxonaga kirib Shorboshining bo'ynidan quchoqlasa, u yuzlarini uning yuzlariga surkar, Panguli bo'lsa beozor ko'zlari bilan yosh do'stiga tikilib, yuzlarini yalardi. Shubxa molxonaga kuniga uch daf’a kirishi lozim bo'lsa-da, aslida u bu yerga ko'proq qatnardi, ayniqsa uyda xafa qilganlarida darhol indamas do'stlari oldiga kirib borardi. Hayvonlar itoatkor, muloyim, xayrixoh ko'zlari va qandaydir noma'lum bir sezgi bilan qizning qalbidagi dardni anglar, unga yaqinlashib, shoxlarini Shubxaning qo'llariga asta surkab, beso'naqay harakatlari bilan so'zsiz tasalli berishga urinar edilar. Bulardan boshqa, yana echki bilan mushuk ham bor edi, lekin Shubxa ularga unchalik mehr qo'ymagan, shunga qaramay, ular ham Shubxaga mehribon edilar. Mushukcha qizning yumshoq tizzasiga chiqib o'tirishni, u nozik panjalari bilan bo'yni va orqasini silaganda, xurillab yotishni juda yaxshi ko'rardi.

III

Oliy mavjudot orasida ham Shubxaning bir o'rtog'i bor edi. Ularni bir-biriga bog'lagan narsa nima ekanini aytish qiyin, chunki unga do'st bo'lgan o'g'il bolaning tili bor edi. Bu esa ularning umumiy til topishlariga xalaqit berardi.

Gonshayning kichik o'g'li Protap juda yalqov bola edi, ota-onalari unga biror hunar o'rgatamiz deb juda ko'p urinsalar ham, hech qanday natija chiqmadi, oxiri noumid bo'lib, bo'lmaganga bo'lishma, maqomida uni o'z holiga qo'yib berdilar. Ammo bekor xo'jalaming bir xislati bor: uydagilar ularni qancha urib-so'ksa ham, o'zgalar ularni albatta yoqtirib qoladi. Yalqovlar hech qanday ish bilan bog'liq bo'lmaganlari uchun go'yo jamoat mulkiga aylanadilar. Har bir shaharga bir saylgoh bog' zarur bo'lganidek, har bir qishloqda ham bitta-ikkita takasaltang bo'lar ekan, ular yo o'yin-kulgi ishqibozlarining xizmatida yoki yalqovlaraing suhbatida band bo'ladilar.

Protapning asosiy mashg'uloti qarmoq bilan baliq ovlash edi. Bu ishga u juda ko'p vaqt sarf etardi, uni hamisha daryo bo'yidan topish mumkin edi. U Shubxa bilan ham xuddi mana shu yerda uchrashib turardi. Protapga har qanday ishda ko'ngilli sherik kerak. Baliq ovida esa, tilsiz sherikdan yaxshisi bormi. Shuning uchun Protap Shubxaning qadriga yetardi. Boshqalar qizni Shubxa deb atasalar, bu unga juda yaqin ekanini ko'rsatish uchun sodda qilib Shu deb chaqirar edi.

Odatda Shubxa tamarind daraxti tagida o'tirar, Protap esa sal nariroqda qarmoq solardi. Protapning betel chay-nash odati ham bor. Qizcha o'rtog'i uchun bu narsani o'zi tayyorlaydi. U Protapni uzoq kuzatib, unga biror narsa bilan ko'maklashishni chin ko'ngildan istar, uning uchun ajoyib bir ish qilib, yigitchani, bu qiz ham yer yuzida ortiqcha emas ekan-ku, deb o'ylashga majbur etmoqchi bo'lardi. Biroq Shubxa hech narsa o'ylab topolmadi. Shunda u tangridan do'stini taajjubga qoldiradigan biron katta ish qilish uchun o'ziga kuch-quvvat tiladi, toki Protap hayrat bilan; «Qarang-a, Shubxaning qo'lidan bunaqa ishlar kelar deb sira o'ylamagan edim!» deb yubo-radigan bo'lsin, deb iltijo qildi.

Qani endi Shubxa suv parisi bo'lsa! O'shanda u ohista suvdan chiqib, Protapga ilonlar shohining boshidagi tojdan qimmatbaho tosh olib kelar, Protap bu bachkana baliq ovini yig'ishtirib, shu bebaho tosh bilan daryo tubiga tushib ketardi. Suvosti saltanatiga tushganida esa, kumush saroydagi oltin taxt ustida kimni ko'rardi deb o'ylaysiz? Albatta shu tilsiz Shunida, Banikontxaning qizi, bizning Shuni, ya'ni bu nurafshon va osoyishta suvosti olamining yagona qizini ko'rgan bo'lardi. Afsuski, bu mumkin emas! Bu umuman dunyoda mumkin bo'lmagan biror ish yo'qligidan ham emas, buning sababi shuki, Shubxashini podsho oilasida tug'ilmagan, Banikontxa oilasida tug'ilgan, binobarin, Gonshaynning o'g'li Protapni hayratda qoldirishga uning kuchi yetmaydi.

IV

Shubxa balog'atga yetayozdi; u o'z tuyg'ularini ham anglay boshladi, chog'i. Yuragida oydin tunlar dengizda mavj uradigan to'lqinlarday zo'r, jozibador, yangi va g'alati fikrlar paydo bo'la boshladi. Uning boshginasida son-sanoqsiz savollar uymalashar, lekin qiz ularga javob topolmasdi.

Bir oydin kechada Shubxa astagina eshikni ochib qo'rqa-pisa tashqariga bosh suqib, tevarakka alanglab qaradi. Shubxaning o'ziday yolg'iz to'lin oy uxlayotgan yerga boqardi. Qizning vujudida yoshlik mavj urar, quvonch va qayg'u uning borlig'ini qamrab olgandi: qal-bida yolg'izlik dardi poyoniga yetib, qiz o'zi ham sezmagan holda tanholikning chegarasidan hatlab o'tdi. Mana endi asta to'lqinlanib turgan ona tabiat bilan hayajonli tilsiz qiz yana yakkama-yakka uchrashdilar...

Bu orada qizni erga berish muammosi ota-onaga tinchlik bermasdi. Banikontxa badavlat odam bo'lib, uning oilasida kuniga ikki marta baliq va guruch taom yeyilganiga hasadchilar ham ko'p edi; shundan bo’lsa kerak, qo'shnilari, u qizini erga berolmaydi, deb mudom g'iybat va malomat qilar edilar. Banikontxa xotinlar bilan ancha maslahatlashib, bir necha kundan so'ng qayoqqadir jo'nadi. Nihoyat, qaytib kelib:

— Kalkuttaga boramiz, — deb qoldi. 

Begona shahar safariga tayyorlana boshladilar. Alamdan yuraklari siqilgan Shubxaga ko'zyoshlari sira omon bermasdi. Bir necha kundan buyon uni noma'lum bir xavf-xatar qiynar va u tilsiz bir jonivordek, goh onasi, goh otasi ketidan yurardi. Qiz shahlo ko'zlarini katta ochib, biror narsa anglash niyatida, hayajon bilan tikilsa ham, ota-onasi unga biror og'iz so'z aytmas edi.

Nima bo'ldi-yu, bir kuni tushda, odatdagicha qarmog'ini tashlab o'tirgan Protap kulib turib gap boshladi:

— Shu, senga er topishibdi! Endi sen u yerga borib erga tegasan. Ammo bizni ham esdan chiqarma.

U ortiq hech narsa demay, yana baliq ovi bilan mashg'ul bo'ldi.

O'q yeb, o'lim oldida yotgan kiyik sayyodga qanday qarasa. Shubxa ham Protapga shunday qaradi. Uning mahzun, sassiz nigohi: «Men senga nima yomonlik qildim?» deb so'raganday edi. O'sha-o'sha, Shubxa bu daraxt soyasida o'tirmaydigan bo'ldi.

Banikontxa endi uyg'onib, papiros chekib turganda, birdan Shubxa chopib kirdi-da, uning oyoqlariga yiqilib zor-zor yig'ladi. Banikontxa unga tasalli berishga urindi-yu, lekin o'z ko'zyoshalrini to'xtatolmadi.

Ertasiga Kalkuttaga jo'nashlari lozim edi. Shubxa yoshlik do'stlari bilan xayrlashish uchun molxonaga kirdi. Hayvonlarga xashak soldi, bo'yinlaridan quchoqladi, allanimalar deb shivirladi, ularga erkalatuvchi nigoh tashladi. Uning ko'zyoshlari shashqator bo'lib yuzlaridan oqib tushardi.

Qiz oydin kechada tashqariga chiqib, ko'pdan beri aziz oshnasi bo'lgan daryo bo'yidagi xushbo'y ko'katlar ustiga o'zini tashladi. U bashariyatning qudrati va xotirjam ona¬si yerni quchoqlab: «O, ona, meni qo'yib yuborma! Men seni quchganday, sen ham meni mahkam quchoqla!» deb lltyo qildi.

Ular Kalkuttaga kelgach, onasi Shubxani yaxshilab kiyintirdi. Sochlarini turmaklab, lenta bilan bog'ladi, qimmatbaho taqinchoqlar bilan bezadi, boshqacha aytganda, qizning tabiiy chiroyini barbod etdi. Shubxaning ko'zlaridan yosh arimasdi. Buni ko'rgan ona, ko'zlari qizarib, qovoqlari shishadi, degan xavf bilan sho'rlik qizni koyidi, urishdi, ammo hech qanday tahdid uning ko'zyoshini to'xtatolmasdi.

Nihoyat, bir do'stini boshlab kelin ko'rgani kuyov keldi. Qizning ota-onasi, go'yo osmondan tangrining o'zi tushib kelganday, tashvish va hayajonda qolishdi. Ona, unday qil, bunday qil, deb qizni shu ahvolga olib keldiki, sho'rlikning fig'oni falakka chiqdi, uni kuyovga ham xuddi mana shu ahvolda ro'baro' qildilar.

— Durust, — dedi kuyov unga qarab.

To'xtovsiz ko'zyoshlarini ko'rgan yigit, ota-ona bilan judolikka shuncha iztirob chekkan qiz eriga yana ham muloyim, yana ham mehribon bo'ladi deb o'yladi-da:

— Gavhar sadafhing qimmatini oshirganday, qizning ko'zyoshlari ham uning qadrini oshiradi, — deb qo'ydi.

U boshqa so'z demadi.

Kalendarga qarab xayrli bir kunni tayin etdilar. To'y ham bo'ldi. Soqov qizni yigitga topshirib, ota-onasi uyga qaytdi: ularning toifasi beobro' bo'lish xavfidan qutulib, kelajaklari ta'min etilgan edi.

Shubxaning eri g'arbda ishlagani uchun tez fursatda uni ham olib ketdi. Ammo bir hafta o'tmay, kelinning soqov ekanini hamma bilib qoldi. Bordi-yu, bitta-yarimtasi buni payqamagan bo'lsa, bu qizning aybi emas. Qiz biror odamni aldayman deb o'ylamagandi. U ko'zlari bilan butun haqiqarni aytib turar, lekin hech kim uning ko'nglidagini anglamasdi. Shubxa atrofga nazar solib yoshlikdan tanish biror odamni ko'rmadiki, u bilan umumiy til topib hasratlashsa. Ana shunda soqov qiz qalbida tutib bo'lmas, g'ayriinsoniy bir faryod qo'zg'aldi, afsuski, bu alam-angiz faryodni ham parvardigordan boshqa eshituvchi bo'lmadi. Shubxaning eri bo'lsa, ikkinchi daf’a ancha e'tibor bilan faqat ko'zini emas, quloqlarini ham ishga solib, boshqa — tili bor qizga uylandi.

To'xtasin Jalolov tarjimasi

OPA

I

Tara qishloqdagi dugonalariga qo'shnisi Joygopalning battolligi, xotiniga sira kun bermasligini batafsil gapirib berib:

— Tiliga chipqon chiqsin uni, — deb qarg'ab ham qo'ydi.

Bu gap Joygopalning xotini Shoshiga juda tegib ketdi: «Nima bo'lganda ham, xotin kishining o'z eriga yomonlikni ravo ko'rishi insofdan emas», deb o'ylab, Taraga e'tiroz bildirdi.

Biroq berahm Tara gapdan qolmadi, hovuri ikki chandon ko'tarilib:

— Shunday erga xotin bo'lgandan ko'ra yetti marta tul qolgan yaxshi-yu, — deb baqirgancha uyiga kirib ketdi.

Shoshi esa, uyga qaytib, yana xayolga toldi.

«O'ylab o'yimga yetolmayman, erimning qaysi guno-hi uchun undan bunchalar g'azablanish kerak ekan?» Shunday deb o'ylar ekan, yuragi hozir musofirlikda yurgan eriga mehr-muhabbat bilan to'lib-toshdi. Eri yotadigan joyiga o'zini tashlab, yostiqni o'pib, uning tanish hidi bilan nafas oldi...

Ayol yotoqning eshigini bekitib, yog'och qutichadan erining sarg'ayib ketgan eski fotosurati bilan hatlarini olib qaray boshladi.

Shoshi butun kunni shu bo'sh xonada o'tkazdi. Tanholik joniga tekkan ayol o'tmishni qumsab yig'ladi.

Joygopal bilan Shoshikolaning turmush qurganlariga ancha vaqt bo'ldi. Ular juda yoshlikdan uylanishgan, hozir bir necha bolalari bor. Eru xotin hamma vaqt birga, bir maromda tinch kun kechirishar, shuning uchun bir-birlariga ortiqcha tashnalik ham sezmas edilar. Mana endi o'n olti yil deganda Joygopal to'satdan xizmat bilan uzoq safarga ketib qoldi. Erga muhabbat hissi xotin qalbida yangi kuch bilan alanga oldi. Ayriliq erni unga yana ham yaqin qilib, Shoshining yuragida sevgi sirtmog'i taranglashdi.

Hayot bir maromda o'tgan choqda bilinmagan xotiralarni qumsab, yuragi siqildi. Bu bahor kunlari yolg'iz yotib, erga chiqqan chog'dagi baxtiyor yoshligining shirin xotiralarini ko'z oldiga keltira boshladi. Holbuki Shoshi endi uncha yosh emas, bolalari bor.

Hayot oqimida ohista shildirab turgan muhabbat chashmasi birdan toshib ketdi. Yiroqda dilbar muzika yangrab, sohilda oltin saroylar, afsonaviy o'rmonlar ko'rindi... Hayhot, endi u bu baxt gulzoriga qadam bosolmaydi.

— Endi erim kelsa — deb shivirlardi ayol, — hayotning, bahorning bunday bema'ni, quvonchsiz o'tishiga qo'ymayman. Tentak ekanman. Arzimagan narsalar uchun u bilan necha bor aytishib, ko'nglini ranjitardim!

Shunday qattiq pushaymondan so'ng, Shoshi qanoatli, itoatkor xotin bo'lib, erining izmidan chiqmaslikka ahd etdi. Eri xoh yaxshi, xoh yomon ish qilsin — hammasiga bardosh qiladi, er hamma narsa, er — xudo, u yer yuzasidagi odamlarning eng azizi.

Shoshikola ota-onasining yagona qizi edi, uni hamisha erkalatardilar. Shuning uchun Joygopalning maoshi oz bo'lsa ham, eru xotin qishloqda ehtiyoj nimaligini bilmay yashashdi.

Biroq yaqinda yoshlari bir joyga borib qolgan ota-onalar bemahalda o'g'il ko'rishdi. Ochig'ini aytish kerakki, qiz ularning bu nomunosib, nohaq ishidan qattiq norozi edi. Eri ham bunga uncha quvongani yo'q.

Bunday bemahalda dunyoga kelgan go'dak ota-onaning butun diqqatini o'ziga jalb etdi. Emish va uxlashdan boshqa hech narsani bilmagan chaqaloq jajji, nozik qoilari bilan pochchasi Joygopalning istiqbolga bo'lgan hamma umidlarini barbod etdi. U Assamga borib choy plantatsiyasiga ishga kirishga majbur bo'ldi.

Qarindosh va oshnalari Joygopalga yaqinroqdagi ish topishga maslahat berdilar. Ammo u, hammadan xafa bo'lganidanmi, yoxud yangi vazifada tezroq ko'tarilish niyatidami, harnechuk, hech kimning so'ziga quloq solmadi.

Xotinini, bola-chaqasini qaynotasinikida qoldirib, Assamga jo'nadi. Eru xotin birinchi marta bir-biridan judo bo'lishdi.

Ishning bu xil chappa ketishini ko'rgan Shoshi kichkina ukasiga yashirin kek saqlab qo'ydi. Kishining dardi bo'lib, dardlashadigan odami bo'lmasa, badtar xunobi chiqadi. Chaqaloq onasini emib qorni to'ygach, ko'zlarini yumib mast uyquga tolardi. Opasi esa, har narsadan kiyik topib, hamma bilan urishar, goh sut juda issiq, goh ovqat sovib qolibdi, goh bolalar maktabga kech qoldi deb, jig'ibiyroni chiqib yurgani-yurgan edi.

Tez orada chaqaloqning onasi vafot etdi. O'lim oldida u o'g'lini qizining tarbiyasiga topshirdi. Yetim qolgan go'dak darrov badjahl opasining mehr-muhabbatini qozona qoldi. U opasining tizzasiga chiqib olib, inqillab, tishsiz og'zi bilan uning lablarini, burni yoki ko'zlarini o'pmoqchi bo'lar, jajji qo'llari bilan sochini ushlab sira qo'yvorgisi kelmas; tong otmay uyg'onib, opasining oldiga emaklab borar, uni ohista tortqilab, allanimalar der edi. U opasini didimo yoki didi deyolmay, zizi, zizimo, deb chaqiradigan bo'lib qoldi. U opasiga mudom xalaqit berar, u ish bilan band bo'lganda yoxud dam olib yotgan-da, qilma degan ishni qilar — qo'liga kirgan har narsani og'ziga solar, o'rmalab ketaverar edi. Shoshi esa uni tutib turolmas edi. Xullas opasi bu kichkina zolimga batamom bo'ysundi. Onadan ayrildi-yu, evaziga opasini tamomila o'ziga qaratib oldi bola.

II

Bolaning ismi Nilmoni edi. U ikki yoshga to Uganda otasi Kaliproshonno qattiq og'rib qoldi. Joygopalga, tez keling, deb iltimos xati yubordilar. U ko'p taradduddan so’ng otpuska olib qaytganda, Kaliproshonno o'lim to'shagida yotgandi. U o'lim oldida Joygopalni o'g'liga vasiy tayinlab, qiziga mol-mulkining to'rtdan bir qismini meros qoldirdi.

Joygopal ishlab yurgan joyidan kechib, marhum qaynotasining mol-mulkini idora qilishga kirishdi. Shunday qilib, uzoq ayriliqdan so'ng er-xotin yana qovushdilar.

Agar bir narsa sinsa, uning parchalarini o'rniga qo'yib yopishtirish mumkin. Biroq odamlarning uzoq ayriliqdan so'ng yana boyagidek bir-birlariga yopishmog'i amrimahol: davr o'tishi bilan odamning fe’l-atvori o'zgaradi, yangi tus oladi.

Erining qaytishi Shoshida yangi tuyg'ular uyg'otdi. Go'yo u yangidan erga tekkanday edi. Uzoq birga yashash tufayli vujudga kelgan beparvolik, e'tiborsizlik butunlay yo'qolgan edi. Shoshiga eri endi ming chandon aziz. «Nima bo'lsa ham erimni bari bir sevaman», deb o'z-o'zicha takrorlagani-takrorlagan edi. Joygopalga esa, xotin bilan uchrashuv o'zgacha ta'sir qildi. Ilgari, birga yashashganda, intilish va odatlari bir xil bo'lganda, Shoshi uning ayrilmas qismidek edi, agar u bo'lmasa Joygopal o'zining kundalik hayotida qandaydir bo'shliq his etardi. Musofirchilikda, dastlab, Joygopalni qandaydir bir girdob o'z qa'riga tortganday tuyuldi. Biroq yangi ish, yangi odat asta-sekin bo'shliqni to'ldirib, uning eski turmush haqidagi xotiralarini siqib chiqardi.

Ish bu bilan cheklanib qolmadi. Ilgari Joygopal ancha yalqov va beg'am edi. So'nggi ikki yil mobaynida esa unda hayotini o'nglab yuborishga shunday zo'r ishtiyoq paydo bo'ldiki, u boshqa hech narsani o'ylamay qo'ydi.

Mana shu ehtiros asoratida qolgan Joygopalga ilgarigi hayoti xuddi bir soyaday tuyula boshladi. Xotin kishini ko'pincha muhabbat o'zgartirsa, erkakni shuhratparastlik o'zgartib yuboradi. Ikki yillik ayriliq davomida Shoshikola ham o'zgarib qolgandi. Kichkina ukasi uning hayotiga xo'p yangilik kiritdi, mana shu yangilikni Joygopal tushunmasdi. Bolaga munosabat masalasida ular bir fikrga kelolmadilar. Shoshi erini bolaga mehr qo'ydirishga urinardi, biroq erining bolaga qanday qarashi noaniqligi-cha qolaverdi.

Shoshi qo'lida go'dak bilan quvnoq jilmayib, erining oldiga kelar, ammo Nilmoni qarindoshiga iltifot etmay, jajji qo'llari bilan opasining bo'ynidan quchoqlab, boshini uning yelkasida yashirardi. Shoshi esa, ukachasi ajoyib qiliqlari bilan erini rom qilib olishini istardi. Eri esa bola mehrini qozonishni o'ylamas, bola ham unga beparvo edi. Joygopal bu kallasi katta, oriq, jiddiy qiyofali qora bolaning nimasiga buncha e'tibor qilinayotganini tushuna olmasdi. Xotinlar erlarining kayfiyatini darrov payqab oladilar. Oz fursatda Shoshi bildiki, Joygopal uning ukasiga juda beparvo.

Shundan so'ng u bolani erining sovuq, ba'zan adovat bilan qarashidan yashirib yurdi. Shu tariqa, bola xuddi yashirin xazinaday, doim uning e'tiborida turdi. Darhaqiqat sir tutilgan hislarning tug'yoni shiddatli bo'ladi! Bolaning yig'isi Joygopalning g'azabini keltirganda Shoshi uni bag'riga bosib yupatishga urinardi. Bola erining uxlashiga xalaqit berib, u bolaga qahru nafrat bilan baqirganida, Shoshi hayajonga tushar, go'yo eri oldida gunohkorday xijolat tortib, darrov bolani olib chiqib ketar, mehr bilan uni erkalatib:

— Oltinim, xazinam, g'ururim, — deya uxlatishga urinar, shivirlar edi.

Bolalar bir-birlari bilan bo'lar-bo'lmasga urishaverar edilar. Ilgari Shoshi oraga tushar, odatda, ukasining tarafini olib, o'z bolalarini koyiy boshlardi — chunki ukasi yetim. Endi qozi boshqa bo'lib, qonunlar ham o'zgardi. Nilmoni bekordan bekor qattiq jazoga tortilardi. Erining bolaga adolatsizligi Shoshining yuragiga o'tkir pichoqday sanchilardi: u ranjigan bolani o'z xonasiga olib kirib, unga qant-qurs, o'yinchoqlar berar, erkalatar, o'par, qo'lidan kelgancha ovuntirar edi.

Shoshi ukasiga mehribonlik qilgan sari, Joygopalning g'azabi ortar, Joygopal bolaga g'azablangan sari opasi uni sevib ardoqlar edi. Joygopal xotiniga yaxshi muomala qilar, Shoshi ham erining izmidan chiqmas, unga mehri-bon edi. Ammo bola eru xotin orasida yashirin adovatga sabab bo'ldi, ma'lumki, ochiq janjaldan ko'ra yashirin adovat og'irroq bo'ladi.

III

Nilmoniga qaraganda avval uning katta kallasi ko'zga tashlanardi. Ingichka novdaning uchiga katta pufakni ilintirib qo'yganday ko'rinardi. Doktorlar, bola shu zaylda dardchil bo'lib qoladi yo o'ladi, deb xavfsirar edilar. U anchagacha gapirishga va yurishga o'rgana olmadi. Bolaning kichkinagina yuziga qaragan odam ota-ona o'z keksa yoshining butun og'irligini shuning yelkasiga ag'darib ketgan ekan, deb o'ylardi.

Ammo opasining mehribonlik bilan parvarish qilishi natijasida, xavflik davr o'tdi. Bola besh yoshga kirdi.

Kunlardan bir kun, kartik oyining o'rtalarida, «ukaga oq fotiha berish  marosimi boidi. Shoshi Nilmoniga yangi kiyimlar kiygizib, uning peshonasiga an'anaviy xol qo'yaman deb turganda, to'satdan qo'shni xotin Tara kirib janjal boshladi:

— Bolaning peshonasiga mehr-muhabbat tamg'asi bosib, zimdan uni halok qilishning nima ma'nosi bor? — deb qoldi u birdan.

Hang-mang bo’lgan Shoshi yashin tekkanday qotib qoldi. Uni alam, g'azab qamrab olgan edi.

Tara atrofdagilarga tushuntira ketdi: Shoshi bilan eri yetimchaning ota merosini tortib olishga ahd qilishgan. Ular ijara haqini ham toiamay yurib, bolaning mol-mulkini kim oshdi qilib sotish, so'ngra bu mulkni Joygopalning amakivachchasi orqali o'zlariga sotib olmoqchi bo'lganlar.

— Shunday qabih tuhmatni kim tarqatgan bo'lsa ming la'nat, tiliga kuydirgi chiqsin, — dedi Shoshi g'azabga to'lib. So'ngra yig'lagancha erining oldiga bordi-da, unga bu g'iybatni so'zlab berdi.

— Ha, aftidan, endi hech kimga ishonib bo'lmaydi, shekilli, — dedi Joygopal. — Men amakivachcham Upenga xo'jalikni boshqarishni topshirganimda tamom xotirjam edim. Uning Xashilpurdagi mulklar uchun soliq qarzlarini yashirib, oxiri o'zi sotib olar degan fikr xayo-limga ham kelmagan edi.

— Nima, siz uning ustidan shikoyat qilmaysizmi? — so'radi boshi qotgan Shoshi.

— O'z ukamning ustidan qanday qilib shikoyat qilay? Bari bir bundan bir ish chiqmaydi, behudaga pul sarf bo'ladi, xolos.

Shoshi eriga ishonishi kerak edi, biroq bu gal unga inonolmadi. O'z oilasini sevgan baxtiyor uy bekasining bu vaziyati endi unga juda xunuk, qabih bo'lib ko'rindi. Dunyoda eng mustahkam boshpana bo'lgan oila endi yo'q edi. Endi u bilan ukasi tushib qolgan dahshatli qopqon bor edi, xolos.

Shoshi, yolg'iz boshim bilan bu bechora bolani qanday himoya qilaman, deb har qancha o'yga tolsa ham, boshiga biron fikr kelmasdi. U shu to'g'rida o'ylagan sari dahshatga tushar, eriga nafrati zo'rayib, istiqboli xavf ostida qol¬gan ukasiga mehri ortardi. Agar u yo'lini bilganda, guber-natorga murojaat qilar, hatto Angliya malikasiga ham maktub yozib, ukasining mol-mulkini saqlab qolardi. Malika bilsa, Nilmoniga yilda yetti yuz ellik sakkiz rupiya daromad keltirib turgan Xashilpurdagi mol-mulklarni sotishga ruxsat bermasdi.

Shoshikola Angliya malikasi huzuriga qanday qilib kirish, qanday qilib Upenning adabini berish haqida o'ylab o'yiga yetguncha Nilmoni to'satdan isitma chiqarib, og'rib qoldi. Uni qattiq titroq bosib, tez-tez hushdan ketardi.

Joygopal o'sha yerlik vrachni chaqirdi. Shoshining yaxshi vrach chaqirish haqidagi gapiga:

— Nima, Motilal yomon davolaydimi? — dedi Joygopal.

Shoshi erining oyoqlariga yiqilib, iltimosimni rad et-mang, deya yolvordi.

— Xo'p, men shahardan doktor yuboraman, — dedi nihoyat, eri.

Shoshi bolani qo'liga olib bag'riga bosdi. Bola undan bir minutga ham ayrilgisi kelmas, ketib qolmasin deb unga yopishib olar, hatto uxlab yotganida ham etagidan tutib yotardi.

Shu tariqa yana bir kun o'tdi. Kechqurun Joygopal kelib, vrachni shaharda topmadim, u kasal ko'rish uchun uzoq joyga ketibdi, dedi.

— Men sud ishi bilan yana bir joyga borishim ke¬rak, — deb qo'shib qo'ydi u, — Motilalga tez-tez borib, kasalni ko'rib tur deb tayinlab qo'ydim.

Kechasi Nilmoni yomon alahsirab chiqdi. Erta bilan Shoshi ortiq o'ylab turmay, bir qayiqni kira qildi-da, ukasini shaharga olib ketdi. Doktor uyida edi, hech qayoqqa ketmagan ekan. Mo'tabar oilaga mansub ayol kelganini payqab, Shoshini ukasi bilan yonidagi tul kampirning uyiga joyladi-da, bolani davolay boshladi.

Ertasiga Joygopal paydo bo'ldi. U darg'azab edi, xotiniga darhol uyga qayt deb buyruq berdi.

— O'ldirsangiz ham hozir uyga qaytmayman. Hammangiz Nilmonini halok qilmoqchisiz; uning na otasi, na onasi bor, mendan boshqa hech kimi yo'q. Men — uni o'lim changalidan qutqazishim kerak.

— Unday bo’lsa, shu yerda qol, ammo qaytib mening uyimga borma, — qizishib baqirib berdi Joygopal.

— Mening uyim emish! — U ukamning uyi, — dedi Shoshi ham jahl bilan.

— Yaxshi, ko'ramiz, — deb tahdid qildi-da, chiqib ketdi eri.

Bu hodisa qishloqda ko'p shov-shuvlarga sabab bo'ldi.

— Ering bilan uyda janjallash-da, — der edi Tara, — axir uydan ketib bo'ladimi? Nima bo'lganda ham er-ku.

Shoshi yonidagi bor pulini sarflab, zeb-ziynatini sotib, ukasini o'lim changalidan qutqazib qoldi. Lekin sal o'tmay, Darigramdagi yiliga bir ming besh yuz rupiya daromad keltiradigan yerlarini zamindorning yordami bilan Joygopal o'z nomiga o'tkazib olganini bilib qoldi. Endi hamma mol-mulk Shoshining ukasiga emas, unga qaraydi.

Nilmoni kasaldan tuzalib, uyga ketamiz, deb opasini qistay boshladi. U o'z o'rtoqlari — Shoshining bolalarini sog'inib qolgandi.

— Uyga ketamiz, ketamiz uyga, — deb opasiga yolvorardi Nilmoni. Opasi esa yig'lagani yig'lagan. «Koshki uyimiz bo'lsa», deb iztirob chekardi juvon.

Nihoyat, u: «Ko'zyoshi bilan ish bitmaydi. Nilmonining mendan boshqa hech kimi yo'q», deb sud muovinining uyiga bordi.

Sud muovini Joygopalni yaxshi bilardi. Mo'tabar bir zotning xotini uyidan ketib, yana u bilan mol-mulk da'volashish niyatida ekani unga mutlaqo ma'qul bo'lmadi. Biroq Shoshiga hech narsa demay, Joygopalga xat yozib yubordi. Joygopal amakivachchasi bilan kelib, xotinini majburan qayiqqa o'tqazib olib ketdi.

Ayriliqdan so'ng eru xotin yana uchrashdi. Prajapatining  xohishi shunday edi!

Nilmoni quvonchga to'lib, yana o'rtoqlari bilan o'ynay boshladi. Bolaning quvnoq kulgisi opasini o'ylatib qo'yar, uni g'am bosib, yuragi siqilardi.

Qishda sud raisi o'z okrugini aylanib, shu qishloqqa kelib to'xtadi. Bu yerda ov bilan shug'uUanish niyatida edi. U yo'lda bir to'da bolalar bilan Nilmonini uchratdi. Qishloq bolalari sohibni Chanakya  ehtiyot bo'lishga maslahat beradigan uzun tishli, tirnoqli va shoxdor maxluqlarning bir ozgina o'zgargan xili deb o'ylab, uzoqroqdan turib tomosha qilar edilar.

Biroq Nilmoni sira hovliqmay, jiddiy ko'zlari bilan unga qiziqib qarab turardi. Bola sohibning diqqatini jalb etdi, u Nilmoniga yaqin kelib so'radi:

— Maktabda o'qiyapsanmi? Nilmoni bosh qimirlatib:

— Ha, — dedi.

— Qaysi kitobni o'qiyapsan?

Bola sudyaning savolini tushunmadi shekilli, indamay qarab qoldi.

Nilmoni uyga qaytgach, ingliz kishi bilan tanishganini zo'r iftixor bilan opasiga so'zlab berdi.

Tushki ovqatdan so'ng Joygopal salla o'rab, yangi sarpolar kiyib, sudyaning oldiga salomga bordi. Hammayoq shikoyatchilar, da'vogar, javobgar va politsiyachilar bilan liq to'la edi. Kun juda issiq bo'lganidan sudya stolni soyaga qo'yishga amr etdi.

Sudya Joygopalni o'tqazib, undan qishloqdagi ishlami surishtira boshladi. Joygopal ko'pchilik oldida bunday faxriy joyda o'tirgani uchun o'zini shuhrat osmonida parvoz etganday sezdi.

«Afsuski, Chokrobarti yoxud Noidi oilasidan biror kishi kelib meni bu yerda ko'rmadi», deb o'ylardi u.

To'satdan chodra yopingan bir ayol Nilmonini yetak-lab sudya huzuriga keldi.

— Sohib, bu yetimni sizga topshiraman, uni himoya qiling, — dedi u.

Ingliz boshi katta ko'zlari jiddiy tanish bolani ko'rib, oldida mo'tabar ayol turganini fahmlagach, o'rnidan turib, palatkaga kirib gaplashishni taklif qildi.

— Yo'q, men hammasini shu yerda aytib beraman, — dedi ayol.

Joygopal bo'zarib, tipirchilab qoldi.

Sinchkov qishloqilar, bu yerda antiqa bir gap bor ekan, deb yaqinroq keldilar, lekin sohib hassasini ko'tarishi bilan orqaga chekindilar.

Shoshi bolaning qo'lidan ushlab turib, uning tarixini so'zlab berdi. Joygopal bir necha bor uning gapini bo'lishga urinib ko'rdi. Ammo sudya, g'azabdan yuzlari qizarib, unga o'shqirib berdi.

— Nafasingni o'chir! — deb buyurdi u va hassasi bilan, o'rningdan tur, deya ishora qildi.

Joygopal dilida xotiniga ming la'nat o'qisa ham, jim turishga majbur edi.

Nilmoni opasiga mahkam yopishib, taajjub bilan uning so'zlariga quloq solardi.

Shoshikola o'z hikoyasini tugatgach, sudya Joygopalga bir necha savol berib, uzoq vaqt jim qoldi. So'ngra Shoshiga qarab:

— Qizim, garchi bu ishni ko'rish mening huquq doiramga kirmasa ham, siz xotirjam bo'lishingiz mumkin: men o'z burchimni bajaraman, Ukangiz bilan uyingizga boring, hech narsadan qo'rqmang, — dedi.

— Sohib, uy qaytarilmaguncha men ukamni u yerga olib borolmayman. Agar siz uni o'zingiz bilan olib ketmasangiz, uni hech kim himoya qilolmaydi.

— Unda siz qayoqqa borasiz?

— Mening tashvish qiladigan yerim yo'q, erimning oldiga boraman.

Sohib miyig'ida kulib qo'ydi. Unga tumor taqqan, oriq, ko'rinishdan odobli, bug'doyrang bengal bolasini olib ketishdan o'zga chora qolmadi.

Shoshi sudya bilan xayrlashganda, bola opasining etagiga yopishib oldi.

— Qo'rqma, — dedi unga sohib, — biz birga ketamiz. 

Shoshining ko'zlaridan yosh oqib yuzlarini yuvardi. U Nilmonini bag'riga bosdi va boshlarini silab turib:

— Bor, ukajon, biz yana ko'rishamiz, — dedi, so'ng etagining uchini zo'rg'a ajratib, tez yurib ketdi.

«Opa, opa», — deb chinqirab qolgan bolani sohib quchoqlab oldi. Shoshi yana bir marta ukasiga qayrilib qaradi-da, uni yupatish niyatida so'zsiz qo'l cho'zib xayrlashdi, g'am-alamga to'lib yoiga tushdi.

O'zlarining eski tanish uylarida eru xotin yana uchrashdilar. Prajapatining xohishi shunaqa edi.

Biroq bu uchrashuv uzoqqa cho'zilmadi. Oradan bir oz vaqt o'tar-o'tmas, bir kuni ertalab, qishloq aholisi orasida, Shoshi kechqurun vabo kasalidan o'libdi, kechasi o'likni kuydirishibdi, deb gap tarqaldi.

Bu haqda boshqa hech kim hech narsa demadi. To'g'ri, Tara bir nima deyishga urindi-yu, ammo boshqalar bunga yo'l qo'yishmadi.

Ukasi bilan xayrlasha turib, biz yana ko'rishamiz, deb va'da qilgan edi Shoshi. Biroq, u bu va'daning uddasidan chiqdimi-yo'qmi, bilmayman.

1895-yil

To'xtasin Jalolov tarjimasi

NAZARI BAXAYR 

Kantichondro hali yosh bo'lsa ham, xotini o'lgandan so'ng boshqa qayliq qidirmay, ovchilikka berilib ketdi. U uzun bo'yli, xushbichim, baquvvat, chaqqon, ko'zlari o'tkir, qo'llari chayir yigit edi; G'arbiy Hindiston odamlariday kiyinar, yoru do'stlari esa, pahlavon Xira Sing, ashulachi Chxokxonlal va musulmon sozandalari: Kxan va Mianlardan iborat edi. Xullas, uning taralabedod ulfatlardan hech kamchiligi yo'q edi.

Ogrohayon  oyining o'rtalarida Kantichondro do'stlari bilan Naydigxi botqoqligiga ovga jo'nadi. U yerda ular ikkita katta qayiqda yashay boshladilar, birga kelgan xizmatkorlar esa, sohilda joylashdi. Bularning dastidan qishloq ayollari daryodan na suv ola bilar, na cho'mila olardi. Kun bo'yi havoda va suvda miltiq ovozi quloqlarni qomatga keltirar, oqshomlari esa, bu kelgindilarning muzika va ashulalari odamlarga uyqu bermasdi.

Bir kuni erta bilan, Kantichondro qayiqda miltiq tozalab o'tirarkan, birdan o'rdak ovozi eshitilib qoldi. Yigit sohilga qarab, shu tomonga kelayotgan qizga ko'zi tushdi, u ikkita o'rdakchani bag'riga bosib kelardi.

Suv o'simliklari g'ovlagan kichkina daryo sokin oqar edi. Qiz o'rdakchalarni suvga qo'yib, o'zi sohilda to'xtab qoldi, suzib uzoqqa ketmasin, deb mehr bilan ularni kuza-tib turdi. Unga qarab shuni payqash mumkin ediki, qiz odatda o'rdakchalarni suvga qo'yib o'zi ketarkan-u, lekin bukun ovchilardan qo'rqib, poylab turdi.

Qiz benihoyat go'zal bo'lib, go'yo haykaltaroshlik tangrisi Vishvakarmaning ustaxonasidan endigina chiq-qanday edi. Uning yoshini aniqlash qiyin, chunki unda Kantichondro bir necha vaqtgacha miltig'ini unutib, sehrlanganday qarab qoldi. Garchi qizning go'zalligi rojaning saroyidan ko'ra bu yerning tabiatiga mos ko'rin-sada, yigit bu o'lkada bunchali sohibjamol qizni uchratishni aslo o'ylamagan edi. Axir gulning ham oltin guldondan ko'ra o'z shoxida turgani go'zalda! Shunday qilib, giyohlar shudring isirg'a taqib, kuz quyoshining ilk nurlarida porlab turgan bu orombaxsh saharda Kantichondro sohibjamol qizni ko'rdi-yu, bu fusunkor chehraga qarab, ashshin oyida otasining uyiga tantana bilan qaytgan Parvatining quvnoq chehrasini ko'z oldiga keltirdi: Yosh Parvati ham ba'zan shunday o'rdakchalarni bag'riga bosib Mondakini , sohiliga kelarkan-u, afsuski, Kalidasa  bu go'zal lavha tasvirlarini unutgan ekan!

Birdan qizning yuzi quv o'chib, o'rdakchalarni ushlab oldida, qandaydir g'alati ovoz bilan qichqirib, ketib qoldi. Kantichondro qayiqdan chiqib qaradi. Ko'rdiki, hamrohlaridan biri, qizga hazillashib o'qlanmagan miltiq bilan o'rdakni nishonga olib turibdi. Kantichondro oshnasining orqasidan yugurib kelib, miltig'ini tortib oldi-da, yuziga shunday tarsaki tortdiki, u ag'darilib tushib, qilgan hazilidan ming pushaymon bo'ldi. Kanti bo'lsa qayig'iga qaytib yana miltiq tozalay boshladi.

Havasmand Kantichondro bir kun ov izlab to'qayning ich-ichiga kirib ketdi. Kutilmaganda u hovlisida bir necha sholi ombori bo'lgan boy dehqon uyini, toza molxonadan sal nariroqdagi daraxt ostida anavi daryo bo'yida uchratgan qizni ko'rdi. U yaralangan kaptar uchun zor-zor yig'lar, ho'l etagining uchini siqib, uning sariq tumshug'iga hech bo’lmasa bir-ikki tomchi suv tomizishga urinardi. Yonida esa, tumshug'ini cho'zib, orqa oyog'ida tik turgan mushuk yirtqichlik bilan kaptarga tikilardi; ochko'z mushuk kaptarga juda yaqin kelgach, qiz bosh barmog'i bilan uning burniga chertib haydadi.

Qishloqning tushki jimligida, dehqon hovlisida ko'rin¬gan bu osoyishta manzara Kantichondroda unutilmas taassurot qoldirdi.

Daraxt barglarining tanga-tanga soyasi va quyosh nurlari qizning tizzalarida o'ynardi. Nariroqda yotgan sigir sekin kavsh qaytarar, erinchoqlik bilan boshi va dumini qimirlatib, yelkasiga qo'ngan pashshalarni haydardi. Sarin shimol shabadasi qamishlarni shitirlatib, allanima deya shivirlaganday bo'lardi.

O'sha kuni daryo sohilida unga o'rmon parisiday ko'ringan qiz — hozir choshgoh sukunatida uning ko'z o'ngida oila hamdardi, uy-ro'zg'or tangrisi siymosida namoyon bo'ldi. Qo'lida miltig'i bilan to'satdan bu qiz¬ning oldida pay do bo'lgan Kantichondro jinoyat ustida qo'lga tushgan o'g'riday xijolatda qoldi. Uning qizdan uzr so'rab bu qushni men yarador qilgan emasman, deb ayt-gisi keldi. Biroq yigit ne yo'sinda uzr aytishni o'ylaguncha bo'lmay, qizni kimdir chaqirdi:

— Shudxa! 

— Shudxa! — yana takrorlandi o'sha ovoz, qiz kaptarni qo'liga olib, darrov uyga qarab ketdi.

«Shudxa! Rostdan ham munosib ism», deb o'yladi Kantichondro.

U miltig'ini xizmatkorga berib, uyga tomon yurdi. Unda skameykada o'tirib diniy kitob o'qiyotgan, soqollari toza qirilgan, o'rta yashar, nuroniy braxmanni ko'rdi. Ovchi uning yuzlarida ham boyagi qiz chehrasidagi mehribonlik nishonalarini payqadi.

Kanti e'zoz bilan unga ta'zim etib so'radi:

— Janob, men juda chanqaganman, sizdan suv so'rashim mumkinmi?

Braxman quvonch bilan mehmonni qarshi olib, unga joy ko'rsatdi va o'zi uyga kirib ketdi. U darrov likobchalarda qant-qurs va bir ko'zachada suv olib chiqdi.

Kanti suvga qongach, braxman u bilan tanishdi. Yigit kimligini aytib, quyidagilarni ilova qildi:

— Agar biror narsada mening yordamim lozim bo'lib qolsa, aslo tortinmay so'rashingiz mumkin.

— Siz menga nima bilan ko'maklashingiz mumkin? — dedi Nobin Bondepadxaya. — Mening balog'atga yetgan Shudxa ismli qizim bor, agar unga loyiq qobil kuyov topib erga bersam, men o'zimni dunyoviy burchlarimdan qutulgan hisoblardim. Biroq bu orada unga munosib kuyov yo'q, men esa, tangri Krishnaning muborak suratini uyda qoldirib, kuyov qidirib ketolmayman.

— Agar siz, iltifot qilib, mening qayig'imga borsangiz u yerda kuyov to'g'risida o'ylashib ko'rardik, — dedi Kanti.

Kantichondro o'z joyiga kelib, hamrohlaridan bir necha kishini Bondepadxayaning qizi haqida qo'shimcha ma'lumotlar topib kelishga yubordi. Ular kelib, ham-malari bir og'izdan, bu qiz fe'lu atvorda Lakshmining xuddi o'zi ekan, deb aytdilar.

Ertasiga braxman kelganda, Kanti uni zo'r e'zoz-ikrom bilan qarshi olib, qiziga og'iz soldi.

Nobin Bondepadxaya bu kutilmagan baxtdan shunday hang-mang bo'ldiki, anchagacha biror og'iz so'z deyolmay qoldi. Bu yerda biror anglashilmovchilik bo’lmasin tag'in degan gumon bilan, so'rab ham ko'rdi:

— Siz mening qizimga rostdan ham uylanmoqchimisiz?

— Shunday, agar siz rozi bo'lsangiz men tayyorman.

— Shudxagami? — takror so'radi braxman.

— Ha, — tasdiqladi Kanti.

— U bilan uchrashib, gaplashish niyatingiz bormi? — so'radi Nobin bir oz o'ziga kelib.

— O, men bu ishni nazari baxayr marosimida qilmoqchiman, — dedi yigit, qiz bilan ko'rishganini sezdirmay.

— Mening Shudxam yaxshi qiz, — dedi Nobin ovozi qaltirab. — Uy-ro'zg'or ishlarida unga hech kim teng kelolmaydi. Siz uni ko'rmay uylanishga ahd qilibsiz. Men sizlarga fotiha beraman, u Lakshmidek xushfe'l qiz, hech qachon erining izmidan chiqmaydi, uni ranjitmaydi, deb umid qilaman.

Kanti uylanishni paysalga solib o'tirmadi, to'yni magx oyiga tayinladilar. To'y tantanalarini o'tkazish uchun Mqjumdorlarning qadimiy uylari ijaraga olindi. Belgilangan kunda tantana bilan kuyovnavkarlar kelishdi. Oldinda fil minib kuyov yetib keldi, uning orqasidan qo'llariga mash'al ko'tarib kuyovnavkarlar kelishdi, muzika sadolari yangradi...

Nazari baxayr marosimida Kantichondro kelinga qaramadi-yu, lekin tuzukroq ko'rolmadi, chunki Shudxaning upa-elik surkalgan yuzi pastga qaragan edi. Kantining esa, quvonchdan yuragi tipirchilab, ko'z o'ngini tuman qopladi.

Xotinlar nikoh xonasiga to'plangach, biri, qishloqning eng mo'tabar ayoli, kuyov kelinning yuzidagi pardani ochsin, deb talab qildi. Kanti pardani tortib tushirdi-yu, yuragi «shuv» etib ketdi. Go'yoki ko'ksida allaqanday qora yashin chaqnab miyasini teshib o'tganday bo'ldi. Bir lahzada to'yxonani nurafshon etib turgan hamma chiroqlar go'yo so'ngan edi, yigitning yuzlariga xafalikning quyuq soyasi qo'ndi. Kuyov yonida Shudxa emas, tamom boshqa bir qiz o'tirardi!

Kantichondro bir vaqtlar ikkinchi marta uylanmaslikka ahd etgan edi. Nahotki shu ahdini buzgani uchun taqdir uni masxaralagan bo'lsa? U do'stlarining maslahatiga quloq solmay, qanchadan-qancha sohibjamol qizlarni rad etgan edi. Hech narsani pisand qilmay, tag-tuglikni ham, davlat-boylikni ham, latofat nazokatlikni ham nazariga ilmay, kelib-kelib botqoqlikdagi noma'lum qishloqdan kambag'al bir xonadonning qizini o'ziga hayot yo'ldoshi deb tanladimi? «El-yurtning ko'ziga qanday ko'rinaman?» — deb o'yladi Kantichondro.

U dastlab butun qahr-g'azabini qaynotasiga to'kdi. Imonsiz chol bir qizni ko'rsatib boshqasiga uylantiribdi. Ammo yigit o'ylab qarasa, braxman to'y oldida qizlarini umuman unga ko'rsatmagan — u o'zi ham, qizni ko'rishim shart emas, deb aytgan. Shuning uchun Kanti, yaxshisi bu dahshatli aldovni ham, o'zining ahmoqligini ham oshkor qilmaslikka ahd etdi.

Kantichondro hap dorini yutdi-yu, uning achchiq ta'midan uzoq vaqtgacha qutulolmadi. Nikoh xonasi uning uchun o'z latofatini yo'qotgan edi. U hammaga zahrini sochar, o'z qilmishidan diqqati oshardi.

Birdan kuyov yonida o'tirgan kelin qichqirib yubordi: xonaga bir quyoncha chopib kirib, hayiqmay uning oyoqlari ostiga tashlandi, quyon ketidan Kanti daryo sohilida ko'rgan haligi qiz paydo boidi. U qo'rqqan quyonchani ushladi-da, yuzlariga mahkam bosib, mehr bilan erkalata boshladi.

— Tentak keldi! — deb qichqirishdi ayollar va unga, chiqib ket, deb ishora qilishdi. Lekin qiz pinagini buzmay, kuyov bilan kelinning ro'parasida o'tirib, ularni tomosha qila boshladi.

Uyga cho'ri xotin kirib, qizning qo'lidan ushladi, lekin Kanti:

— Unga tegma, qo'y, o'tirsin! — deb cho'rini chetlashtirdi.

So'ngra Kantichondro quyoncha ushlagan qizga murojaat qilib so'radi:

— Oting nima?

Biroq qiz hech qanday javob bermay, uyoqdan-buyoqqa tebrana boshladi. O'tirgan ayollar kulib yuborishdi. Kanti boshqa savol berdi:

— O'rdakchalaring yaxshi o'syaptimi?

Qiz lom-mim demay, yigitga qarab turaverdi. Xijolatda qolgan Kanti bor kuchini yig'ib yana so'radi:

— Kaptaring tuzalib qoldimi?

Biroq u hech qanday javob ololmadi. Xotinlar xoxolab kulishdi.

Nihoyat, Kanti bildiki: qiz ham soqov, ham kar bo'lib, qishloqdagi hamma hayvonlar bilan do'stlashib yurarkan, o'sha kuni Shudxani chaqirganlarida, u tasodifan o'rnidan turib ketgan edi.

Kantining yuragi orqasiga tortdi: axir u dunyoda eng baxtsiz odam bo'lishi mumkin edi-ya! Bir tasodif tufayli kasofatdan qutulib, o'z xotirjamligini saqlab qolibdi. «Agar men bu qizga og'iz solganimda, — deb o'yladi Kantichondro, — chol darrov rozi bo'lar, nima qilib bo'lsa ham bu baxtsizdan qutulish uchun uni menga berishga urinardi».

Yigit o'zini maftun etgan dehqon qizi haqidagi o'ylari bilan band ekan, o'z rafiqasiga mutlaqo e'tibor qilmasdi. Kantichondro o'zini asir etgan qiz soqov va kar ekanini bilgach, butun olamni o'rab olgan qora parda birdan yir-tilib tushib ketdi. Havoyi xayollar yo'qoldi, u atrofdagi narsalarni farq qila boshladi. Kanti yuragidan otilib chiqqan bir og'iz nafas bilan yengil tortib, xijolatda o'tirgan kelinga yana nazar soldi. Endi, rostdan ham, nazari baxayr edi. Yigit qalbidagi nur chiroqlaming yog'dusiga qo'shilib, qizning yoqimli chehrasini yoritdi. Kanti bo'lib o'tgan hodisadan sira o'kinmadi! U xotinining yoqimli, chiroyli yuzini ko'rib bildiki, Nobinning duosi qabul etilibdi.

To'xtasin Jalolov tarjimasi