автордың кітабын онлайн тегін оқу  Hind sayyohining qissasi

Abdurauf Fitrat

Abdurauf Fitrat

 

HIND SAYYOHINING

QISSASI

 

 

MUQADDIMA

 

Bundan ancha vaqt oldin buxorolik bir kishi bilan uchrashib qolib, bu shaharning qanaqaligini so‘ragan edim, u shunchalik maqtov so‘zlarini aytdiki, o‘sha paytdan boshlab bu shaharni ziyorat qilishni ko‘nglimga tugib qo‘ydim.

Bu yil nihoyat niyatimga yetdim. Buxoro safariga otlandim. Shaharga kirgunga qadar butun yo‘l davomida hikoya qilishga arzigulik voqeaning guvohi bo‘lmadim. Necha oy davomida Buxoro shahri va buxoroliklarning ahvolini o‘rgandim va ularning qariyb barcha ishlaridan xabardor bo‘ldim.

Juda katta taassuf bilan aytish mumkinki, buxoroliklar faqatgina islomning umumiy yemirilishiga «hissa» qo‘shmagan, balki islom olamining ayrim qavm-qabilalarini ham g‘aflat olamiga tortgan ekanlar.

Sayohatimiz tafsilotini bayon qilishdan oldin Buxoro va buxoroliklar haqida o‘zimda paydo bo‘lgan qisqagina fikrimni bildirib, hurmatli o‘quvchilarni muxtasar bo‘lsa-da, ularning ahvolidan xabardor etishni zarur deb bilaman. Buxoro aholisining jami uch toifadir: ulamo, umaro va fuqaro...

 

ULAMO

 

Ma’lumki, Buxoro qadimdan o‘ta dono va zukko fuzalo ahlini tarbiyalab, voyaga yetkazgan. Har kuni bir Abu Ali, Forobiy va boshqalarni jahonga hadya etib, shu tariqa o‘zining sharafli dovrug‘ini dunyo xalqlarining quloqlariga zirak etib taqqan. Ammo, mana ikki yuz yildirki, o‘zining ilmiy qiymatini yo‘qotdi. Mirzojon Sheroziyning kirib kelishi bilan, Buxoro ulamolari lafz-so‘zlar ma’nisini tadqiq etishdek foydasiz ishga berilib, adashdilar. Turkistonliklarning ko‘pchiligi bu yerda tahsil ko‘rganligi tufayli, buxoroliklarga ergashib jaholat va g‘aflat botqog‘iga botdilar. Oqibatda madaniyat osmonining porloq yulduzi, insoniyat kitobining nurli sahifasi bo‘lgan Turkistonni do‘stu dushman oldida uyatlik bir holga yetkazdilar, halokatga mubtalo etdilar.

Buxoro ruhoniylarining eng mo‘‘tabar maqomiga ega bo‘lgan bir jamoa kishilar bugungi haqiqiy ilmdan mutlaqo xabarsizdirlar. Yigirma yil tahsil olib, yana yigirma yil dars berib, undan keyin muftiylik mansabiga erishib, yana arab kitoblarini o‘qishda qiynaladilar, o‘zlarining fors tilidagi fiqh kitoblarini afzal bilib, oyatlarni qanday istasalar shunday sharhlaydilar, hadis to‘qib chiqaradilar. Masalan, kezi kelganda shuni ham ta’kidlaymizki, o‘zlari cheksiz zulm va gunohlarni sodir etadilar, biroq bilmagandek o‘tiradilar, bechora avom xalqni ozgina gunoh uchun «kofir» deb ayblab, tepkilaydilar.

 

UMARO

 

Bu dahshat to‘la to‘dalar ongsizlik tufayli bo‘lsa-da, baxtga erishgan to‘dalar yordamida bir-birlarini quvib, hukmronlik otiga minib, bechorayu badbaxt xalqning mol, jon, arz, nomus va sharafini shafqatsizlarcha poymol etadilar. Bu «iqtidorli» (!) hokimlarning to‘dasi hech vaqt hech kimning hurmat-e’tiboriga sazovor bo‘lmagan ikki toifadan tuzilgan. Birinchisi johil hokimzodalarki, otalarining hukmronlik davrida fisq-fujur va bema’nilik bilan maishatga berilib, barcha insoniy fazilatlardan, hatto savoddan ham bebahra qolganlar. Boshqa toifa — attor va baqqollar bo‘lib, har ikkala dunyoning saodatidan imkoni boricha bahramandlikni istaydilar va ilmu fazl tahsilini insoniy fazilatlardan deb biladilarki, hammalari birlashib, turli yo‘llar bilan hokimliklikning oliy martabasiga yetganlar.

Bu «azizlar» maktab ko‘rmaganlar, hukmronlik qonunlarini eshitmaganlar, ma’muriy idoraning odob va qoidalarini bilmaydilar. Millat qanday yuksaladi, mamlakat qaysi yo‘l bilan boyiydi, davlatning xazinasi qanday to‘ladi kabi masalalar xayollariga ham kelmaydi. «Ma’lum bir mansabdor hokimning xalq oldidagi vazifasi nimadan iborat, xalqning hokimga nisbatan huquqining darajasi qanchalik» kabi fikrlarni hech qachon eshitmaganlar. Biroq, biron-bir viloyatning hokimligiga tayinlanishsa, o‘sha yer huqumatini do‘zax olovining baroti yoki bosqinchilik manbai deb biladilar. Natijada ular o‘zlariga qarashli barcha kishilari va do‘stlari bilan balo lashkari misoli u yerga qo‘nib, badbaxt aholidan nafslari istaguncha mol-hol oladilar va podshohning xazinasi...ga ham insoflari yetguncha topshiradilar. Hech kim ulardan bu daryosimon g‘oratgarchilik va tomchisimon topshirish sababini surishtirmaydi.

 

FUQARO

 

Bu bechoralarda ayb yo‘q, ular har tomonlama qobiliyatlidirlar. Shunchalikki, buni o‘zlari «bilmaydilar». Endi ularning ahvolini asarning asl mohiyatiga havola etib, hikoyatimizni boshlashni ma’qul bildik.

 

HIKOYAT

 

Kogonda vagondan tushgach, yuklarimni bir foytunga ortib, shaharga yo‘l oldim. Yo‘lda bojxona tekshiruvidan o‘tib, shahar darvozasiga yetib keldik. Arava to‘xtadi.

— Nima gap? — dedim.

Bir kishi javob berdi:—Quyosh botganidan keyin to‘rt soat vaqt o‘tibdi. Shuning uchun shahar darvozasini berkitganlar.

Aravadan tushdim. Kishilar bir odamning atrofiga to‘planib, unga yolborar edilar. U odam qo‘pollik bilan bir narsalar deb do‘ng‘illardi. Shu payt «yo‘l bering» degan ovoz eshitildi. Mirshabning kishilari odamlarni haydab chetga surishdi. Darvozani ochdilar. O‘z ko‘zim bila ko‘rdim: ikki-uch aravadagi armanilar ichkariga kirib ketishdi. Darvozabondan so‘radim:

— Birodar, armanilarga-ku ruxsat berding, biz musulmonlarga nega qarshilik qilyapsan?

Darvozabon javob bermasdan boshqa tomonga qarab ketdi. Shu payt yana «yo‘l beringlar» degan tovush eshitildi. Odamlarni orqaga surib, darvozani ochdilar. Endi bir necha arava to‘la yahudiylar shaharga kirdilar. Bundan juda iztirobga tushib, baland ovozda: «Yo rabbiy, Muhammad ummatlarining gunohi nima?» deb qichqirdim. Chehrasi yoqimli, qiyofasidan nur yog‘ilib turgan yigit orqamdan kelib: «Jaholat!» dedi.

Shu payt yana shahar darvozasini ochdilar. Boyagi armanilardan biri ichkaridan chiqib, baland ovozda kimnidir chaqirdi. Shunda bir it yugurib kelib egasining etagini iskalab, g‘ingshiy boshladi. Ma’lum bo‘lishicha, u shu armanining iti bo‘lib, shahardan tashqarida qolgan ekan. Itning egasi yarim yo‘ldan uni olib ketish uchun qaytibdi. It ham ichkariga kirgach, shahar eshigini yana bekitishdi. Endi bu yerda turishga toqatim qolmadi. Bir choyxonaga kirib, huzur qilib tonggacha uxladim.

Ertalab turganimda atrofimda juda ko‘p odamlar ham uxlab yotar edilar. Demak, kecha hech kimni shahar ichkarisiga kiritishmabdi. Obdastani olib, tahorat qildim. Bomdodni o‘qib bo‘lganimdan keyin yuklarimni bir aravaga ortib, aravakashdan iltimos qildim.

— Bu shaharga birinchi bor kelishim, past-balandini bilmayman, meni biron saroyga olib borib qo‘ysangiz — deb iltimos qildim aravakashdan.

— Juda yaxshi,— dedi-da, yo‘lga tushdi. Bozorning o‘rtasida aravamiz to‘xtab qoldi. Men manzilga yetib keldik, deb o‘ylabman. Yuklarimni olib tushmoqchi edim, u. — Hali kelganimizcha yo‘q,— dedi.

— Bo‘lmasa nega to‘xtab turibmiz?—dedim.

— Ro‘paramizdan ham arava kelyapti,— dedi aravakash. Foytundan tushdik. Ikki-uchta arava va foytun biz bilan yuzma-yuz bo‘lib to‘xtab qoldi. Yo‘l tor, o‘tish juda mushkul edi.

— Nima qilamiz?

— Bir tomonning aravalari yo‘lning picha kengroq joyigacha tisarilib borishlari kerak.

Men: Keng yo‘l qaysi tomonda?

Aravakash: Har ikkala tomonda ham bor.

Men: Biz bilan yuzma-yuz bo‘lganlar nega orqaga yurmaydilar?

Aravakash: Or qiladilar.

Men: Bo‘lmasa sizlar orqaga yuringiz.

Aravakash: Nima, bizda oriyat yo‘qmi?

Men: Sizlarda ham, ularda ham oriyat bor. Lekin, biz nima qilaylik?

Aravakash: Bir oz o‘tirib turing.

Bu payt g‘ala-g‘ovur boshlanib ketdi... Aravakashni shu yerda qoldirib oldinroqqa yurdim... Hayal o‘tmay «ushla», «qo‘yma», «ushladingmi?», «ur!» kabi tovushlar hamma yoqni bosib ketdi. Tomoshabinlar janjalkashlarni bo‘sh kelmaslikka undab baqirar edilar. Yonimda turgan bir kishidan so‘radim:

— Birodar, hokimning odamlari yo‘qmikin, bularni ajratsa? U kishi mening savolimdan ajablandi:

— Hokim odamlarining bular bilan nima ishi bor?

«Hokim odamlariki bunga aralashmas ekan, o‘zimni ehtiyot qilay», deb, mingan aravamga borib o‘tirishni niyat qilib orqaga qaytmoqchi bo‘ldim, biroq betartib tomoshabinlar yo‘lni to‘sib qo‘yishgan edi. Juda ko‘p mashaqqatlar bilan bir do‘konning suffasigacha yetib oldim-da, janjalning tugashini kuta boshladim. Nihoyat, odamlar o‘rtaga kirib «pahlavon»larni ajratdilar. Yengilgan tomon aravalarini orqaga haydab, bir chorrahada to‘xtadilar. Biz boshqa yo‘ldan o‘tib ketdik.

Arava bir saroy oldida to‘xtadi. Saroybonlar yuklarimni tushirib, meni tor va qorong‘i hujraga boshlab kirishdi. Narsalarimni hujrada qoldirib, tashqarini tomosha qilgani chiqdim. Bu shaharda hech kimni tanimasligim tufayli juda zerikardim. Ikki-uch kundan keyin, yolg‘izlikdan yuragim tars yorilar darajaga yetgach, saroybonni chaqirib:

— Menga biron xushmanzara joyni aytsangiz, borib bir oz vaqtimni xush qilsam,— dedim.

U:

— Havzi Devonbegi atrofini borib tomosha qiling,— deb javob qilib, yo‘lni ham ko‘rsatib berdi. Borib ko‘rdim: odamlar atrofida sartaroshlik do‘konlari, samovorxonalar bo‘y cho‘zgan katta hovuz chetidagi yirtiq gilamlar ustida o‘tirib choy ichar edilar. Hovuzning qibla tomonida keng va baland maydon, maydonda esa katta masjid qurilgan bo‘lib, Buxoroning ko‘pchilik aholisi namozlarini shu masjidda o‘qir ekanlar. Ana shu namozxonlarning barchasi shu hovuzda tahorat qilarkanlar. Hovuz atrofidagi supalardan birida bir oz vaqt o‘tirdim. Buxoro mullalaridan ikkitasi kelib yonimga cho‘kdi. Tashqi qiyofamdan begonaligimni bilib, tez-tez razm solar edilar. Yakkalik jonimga tekkani uchun o‘zimcha «bular bilan bir oz suhbatlashsam-chi», deb o‘yladim-da, yaqinroq borib salomlashdim. Alik olib, bir piyola choy uzatishdi, so‘ng:

— Qaerliksiz?—deb so‘radilar.

— Hindustondan,— dedim men.

Ular yana o‘z suhbatlariga berilishdi. Meni eslaridan chiqarishdi chog‘i. Shunda ularning biridan so‘radim:

— Anchadan beri kuzatyapman: odamlar katta-katta meshlarni to‘latib hovuzdan suv olib ketadilar-da, bo‘shatib yana keladilar. Ajabo, buncha suvni qayoqqa olib boradilar?

Mullo: Xonadonlarga olib boradilar.

Men: Ne uchun?

Mullo: Ichish uchun.

Men: Sizlar ham shu hovuzdan suv ichasizlarmi?

Mulla bir oz achchiqlanib:— Bu suvga nima qilibdi?— dedi.

Men: Uning sog‘liq uchun katta ziyoni bor.

Mulla: Vajaalna minal ma’i kulli shay’in hay[1],— suvning inson sog‘lig‘iga foydasi bor, nainki zarari bo‘lsa?

Men: Albatta suv inson uchun zararli emas, lekin bu hovuzning suvi hech ham suv emas, turgan bitgani kir va ifloslikdir.

Mulla: Nega hammasi kir ekan?

Men: Bir qarang, ko‘plab odamlar hovuzda tahorat qiladilar, og‘iz chayadilar, burunlarini yuvib tashlaydilar, loy oyoqlarini tozalaydilar. Agar bu sartaroshlik, somorxonalar[2], kalla va baliq pishiruvchilarning chiqindilarini ham hisoblasak, har kuni taxminan yarim man[3] kir bu hovuzga tashlanadi.

Mulla: Ushbu gaplardan maqsadingiz nima? Bu hovuzdan suv ichmanglar demoqchimisiz?

Men: Unday emas. Bu hovuzda tahorat qilmanglar, burunlaringni, oyoqlaringni yuvmanglar, axlat va chiqindilarni tashlamanglar demoqchiman, chunki bu suv ichish uchundir va u toza bo‘lishi kerak.

Shu vaqt azon aytildi. Manzilim tomon yurdim. Yo‘lda bir yosh yigit salom berdi. Darrov tanidim, bu o‘sha — shahar tashqarisida men uchratgan yigit edi. Alik oldim. Aytdi:

— Mulla bilan hovuz to‘g‘risidagi bahsingizdan mamnun bo‘ldim.

Aytdim:

— Tashakkur. Kamina bu mulkda musofirman, hech kimni tanimayman, agar malol kelmasa, gohida mening manzilimga ham tashrif buyursangiz.

Yigit:

— Taklifingizni mamnuniyat bilan qabul qilaman. Manzilingiz qaerda?

Men yashab turgan joyimni aytdim. Xayrlashib, ajraldik. Uyga kelgach, saroybondan «bu shaharning yana tomosha qiladigan joylari bormi?» deb so‘radim. Aytdi:

— Ertaga seshanba. Hazrat Bahovuddinning mozoriga boring.

Kechani hujraning bir burchagida o‘tkazdim. Ertalab tashqariga chiqay deb turganimda, eshik taqilladi.

— Marhamat, kiring,— dedim. Kechagi yigit bir sherigi bilan kelgan ekan.

— Sizni uyga olib ketmoqchiman,— dedi u.

— Banda bugun hazrat Bahovuddin mozorini ziyorat qilishni maqsad etgan edim. Agar birga borsangiz, mamnun bo‘lar edim.

Yigit: Albatta boraman. Ammo janoblari bundan keyin bu saroyda turmasliklari kerak. Uyimning to‘ri sizga muntazir. Yuklaringizni do‘stimga topshiring, biznikiga eltib qo‘yadi. Biz esa birgalikda ziyoratga boramiz.

— Juda yaxshi,— deb, yuklarimni haligi kishiga topshirdim va yangi do‘stim bilan tashqariga chiqib, aravaga o‘tirdik. Manzilga yetgach, bir oz yayov yurib, keng bir maydonga chiqdim. Keng sahnda yangi qurilgan bino bor ekan. Masjid maydonini bosib o‘tib, ziyoratgoh eshigidan kirdik. Ko‘rdik: keng joy, maqbara bo‘lib, odamlar uni bot-bot ziyorat etar, ta’zim qilar edilar. Men ham (tavof qilish uchun emas, balki tavof etuvchilarning holatini kuzatish uchun) ular davrasiga kirdim. Qabrning har joy-har joyiga ikki-uchta qo‘y shoxini qadaganlar, boshqa ikki-uch joyda esa ot dumining qillaridan yo‘g‘on, katta tug‘lar yasab, osib qo‘ygan edilar. Xo‘jalar qishloqlardan kelgan ziyoratchilarning yoqasidan ushlab, «piringning shoxini ziyorat qil» deya, o‘sha shoxlarni o‘ptirar va shu bahona ulardan pul undirar edilar. Bechora qishloqilar chin dildan bu shoxlarni o‘pib, ko‘zlariga surtar edilar. Shu paytda xo‘jalardan biri ot dumidan yasalgan tug‘ni olib, «ziyorat etgin» deb, yuzimga surtdi. G‘azabim jo‘shib ketganidan qulog‘ining tagiga bir musht tushirdim. Qabrning ziyoratidan qaytgan har bir kishi boshini mozorning bayrog‘i ko‘tarilgan cho‘pga qo‘yib, uni o‘pib, ko‘zlariga surtar va yig‘lagancha cho‘pdan boshini olmas, go‘yo ana shu quruq cho‘pga o‘zining parishon ro‘zg‘oridan shikoyat etib, necha yillardan beri to‘plangan hojatlarini chiqarayotganday edilar.

Tashqariga chiqdim. Do‘stimning istagi bilan choyxonaga kirib o‘tirdim. Do‘stimga go‘yo tanish bo‘lgan ikki-uch buxorolik kelib, bizning yonimizga o‘tirdilar. Birga choy ichdik. Ulardan biri menga qarab, dedi:

— Bu fayzli mozorni qanday qilib topdingiz?

Men:

— Naqshband hazratlarining maqbaralari juda fayzli va ehtiromga sazovor joy. Faqat uning ziyoratida juda katta xatolikni ko‘rdim.

U kishi:

— Nima xatolik?

Men: Ana shu qabr ustida ko‘tarilgan cho‘p nima?

U kishi: Mozorning a’lami — bayrog‘idir.

Men: Bahovuddinning o‘zidan qolganmi?

U kishi: Yo‘q... bu cho‘p avliyolar qabrining alomatidir. Ora-orada tozalab turishadi. Bahovuddinga hech qanday daxli yo‘q...

Men: Unday bo‘lsa nega odamlar bu cho‘pga tavba-tazarrular qiladilar?

U kishi: Sajda etmaydilar, balki boshlarini qo‘yib, hojatlarini bildiradilar.

Men: Shu ishning o‘zi sajda etish emasmi?

U kishi: Bu ish ham sajda etishdir, biroq ibodat etish sajdasi emas, ta’zim sajdasidir, buning zarari yo‘qdir.

Men: Nasroniylarni nega kofir deb ataysizlar?

U kishi: Ular butga sig‘inuvchilardirlar.

Men: Ular kitob ahlidirlar. Masih hazratlarining ummatidurlar, butga sig‘inuvchilardan emaslar.

U kishi: Ular butga o‘xshash bir narsaga sig‘inadilar.

Men: U nima?

U kishi cho‘ntagidan qalam chiqarib, bir qog‘ozga salib shaklini chizib, dedi:

— Mana budir.

Men: Bu nimaning surati ekanligini bilasizmi?

U kishi: Butning surati.

Men: Butun dunyoda hech bir ahmoq kishi topilmaydiki, bir ma’nisiz shaklga xudo deb sig‘insa. Nasroniylarki, bugun ularning ilmiy asarlari barcha joyda ma’lum va mashhurdir, bu shaklga hech vaqt xudoning nomini bermaslar. Siz but deb atagan bu surat dor shakli bo‘lib, nasroniylarning e’tiqodiga ko‘ra, Iso payg‘ambarning taniga tegib, tabarruk bo‘lgan. Shuning uchun nasroniylarning bir guruhi unga ta’zim yuzasidan sajda etadilar. Ularning sajdasi ham ta’zimdir, ibodat emas. Makka kofirlari ham musulmon bo‘lishdan oldin butga sig‘inar edilar, go‘yo o‘sha butlar qiyomat kuni ularni asrar ekan. Juda hayratlanarli joyi shundaki, sizlar boshqalarni butparastlik va salibga sig‘inish jihatidan kofir deb ataysiz, shu qatori o‘zingiz ham mozor cho‘plari va yalovlariga sajda qilib, hojatingiz ravo bo‘lishini Bahovuddindan tilaysiz va yana o‘zingizni musulmon deb aytasiz.

Sajda etish esa, uni ta’zim deb atasalar ham, ibodat deb atasalar ham — faqat Ollohgaginadir. Sizga islom tarixidan ozgina qissa etsam: Muhammad payg‘ambar hazratlari Makka kofirlarining muruvvatsizliklaridan xafa bo‘lib, o‘z yaqinlariga Habash tomon yo‘l olishlarini buyurdi. Sakson ikki erkak va yigirma bir ayol yo‘lga tushib, Habash shahriga yetdilar. Najoshiy (Habash podshosi) islom muhojirlarining tuprog‘iga kelganlaridan xabar topib, ularni o‘z huzuriga chaqirdi. Muhojirlar Najoshiy huzuriga kirdilar, biroq unga sajda etmadilar. Darbor ahli ularning bu harakatlaridan hayratda qolib, so‘rashdi:

— Biz, odatimiz bo‘yicha, podshohimizga ta’zim va sajda qilamiz. Sizlar nega unday qilmadingizlar?

Hazrat Alining birodari Ja’far ibn Abu Tolib ularning orasida edi, bunday javob berdi:

— Biz pok Ollohdan boshqa hech kimga sajda etmaymiz. Payg‘ambarimiz bizni kishilarga sajda etishdan man’ qilganlar va xudovanddan o‘zgaga sajda etmasligimizni amr etganlar.

Najoshiy Ja’farning bu javobidan xushvaqt bo‘lib, aytdi:

— Olloh haqqi aytamanki, mening uchun Ollohdan o‘zgaga ta’zim etmaydiganlar eng qadrli kishilardir.

U kishi: Siz hazrat Bahovuddin haqqiga odobsizlik qilyapsiz.

Men: Olloh asrasin, faqir hech vaqt avliyolarga nisbatan odobsizlik qilganim yo‘q, qilmasman ham. Hazrat Bahovuddin yomon odam edi demayman va odamlar uning ziyoratiga kelmasinlar deb ham aytmayman. Payg‘ambar hazratlari «qabristonni ziyorat etingiz, chunki bu sizlarga oxiratni eslatadi», deb uqtirganlar. Albatta, mozorlarni ziyorat etish, agar o‘liklar va qiyomatni eslash uchun bo‘lsa, yaxshi ishdir. Lekin, masala shundaki, bu ziyoratni butparastlik darajasiga yetkazish kerak emas. Insof qiling: hazrat mozorida namoz o‘qiysiz, bu mozor tug‘ining cho‘piga sajda etasiz, hojatlaringizni chiqarishni Bahovuddindan tilaysiz. Bugun Buxoroda hech kim yo‘qki, «yo Olloh» o‘rniga «yo Bahovuddin» demasa. Bularning hech biri shariatga mos emas. ...Biz Bahovuddin hazratlarini yaxshi ko‘ramiz, ehtirom etamiz, ziyoratlariga kelamiz, lekin bu muhabbatimiz, ehtiromimiz, ziyoratimiz bizni shariat qonuniyatidan chiqarib, bahovuddinparastlikka olib kelishi mumkin emas.

Shu paytda biz o‘tirgan choyxona ro‘parasida, yo‘lning o‘rtasida bir kishi tushunarsiz sheva bilan, baland tovushda bayt o‘qib, barchaning diqqatini o‘ziga tortdi. Do‘stimdan so‘radim:

— Bu kim?

Do‘stim: Maddoh. Voiz ham deyishadi.

Men: Ha... Voizlar yaxshi kishilar, musulmonlarni haq yo‘lga da’vat etadilar. Ularning aytganlariga quloq solish kerak.

Do‘stim kulib, dedi:

— Agar shunday bo‘lsa, quloq soling!

Maddoh kishi kulgili so‘zlar bilan hikoyatini boshladi. Ammo qanaqa hikoyat deng?! O‘zining maymunsifat harakatlaridan ham ajibroqdir. Bu hikoyatni biron-bir kitobdan topib o‘qiyolmaysiz: puch, bema’ni, yolg‘on, kulgili. Masalan, bundoq aytar edi:

— Hazrat Ali bir na’ra tortishda o‘n olti farsah yerni larzaga keltirib, gumroh yuviqsizning belbog‘idan olib, osmonga qarab uloqtirgan edilar, xaloyiq ko‘z o‘ngidan butunlay yo‘qoldi. Bir soatdan keyin osmondan lapanglab tusha boshladi. Yana qo‘l uzatib, belbog‘idan olib, boshi uzra aylantirib yerga qarab urgan edilar, surma singari uqalanib ketdi.

Sodda odamlar ushbu safsatalarni eshitar ekanlar, hazrat Alini o‘zlaricha tasavvur etib, g‘olibona tabassum bilan unga tahsin va ofarinlar izhor etar edilar!!! To‘satdan bu maddoh o‘z hikoyasini yarmida to‘xtatib, Eron torchilarining o‘yinchisi singari tipirchilab yotib-turib, turli harakatlarni qilishga kirishdi. Shunchalik o‘zini yerga urdi, yugurdi, chapak chaldi, na’ra tortdi, ko‘kraklariga mushti bilan urdi, sallalarini yerga otib yubordiki, aniq devona bo‘ldi deb o‘yladim. Do‘stim dedi:

— Pul istayapti.

Men: Hali hikoyati tugaganicha yo‘q-ku?

Do‘stim: To‘g‘ri, agar hikoyatini tugatib so‘rasa, hech kim bermaydi. Shuning uchun qissasini eng qiziq joyida to‘xtatib, pul so‘raydi.

Turib ketdim. Do‘stim ham menga ergashdi. Qolgan vaqtimizni atrofni tomosha qilish bilan o‘tkazdik. Kechasi xo‘jalardan birining uyida mehmon bo‘ldik. Ertalab vaqtli turib, shahar aylanishga chiqdim. O‘ng tomonda joylashgan choyxonalardan turli tovushlar qulog‘imga chalindi. Do‘stimdan so‘radim:

— Nima gap?

Do‘stim: Hofizlar g‘azal o‘qimoqdalar.

Men: Borib ko‘raylik.

Do‘stim: Ko‘rishga arzigulik emas.

«Nima bo‘lsa ham, ko‘rmasdan ketish yaxshi emas» dedim-da, o‘sha tomonga qarab yurdim. Ilojsiz qolgan do‘stim ham ortimdan ergashdi. Besh-olti qadam yurganimni bilaman, nimani ko‘rdim deng? Hayhot! Bu sharofatli jannatning yonida jahannam darvozalari ochilibdir. Bu muqaddas mozorning yonida Lut qavmining razolati paydo bo‘libdir! Odamlar choyxonalarning o‘rtasida besh kishilik-o‘n kishilik davra tuzib, davraning o‘rtasida bittadan yosh o‘g‘il bolani o‘tirg‘izishgan. U mas’umlik va uyatchanlik bilan ikki-uch yodlagan baytini aytib berar edi. Atrofdagilarning har biri, xuddi shaytondek, uning atrofini o‘rab olishgan, o‘zlarining shahvat to‘la nigohlarini bechoraga qadagan edilar!!! Ushbu vahimali va kufrli tomoshadan butun vujudimni titroq bosdi. Devonalarga xos bir harakat oyoq-qo‘limni egallab olgan edi. O‘z-o‘zimcha aytar edim: «Yo Muhammad! Agarchi qiyin bo‘lsa ham tikka turgin! Turgin! Ey madaniyat qoidalarining noshiri, ushbu vahshiylarning harakatiga bir nazar sol! Ey olamni xalq etganning musallah homiysi! Yoki bularni tarbiyalashning biron chorasini top yoki Lut qavmi singari yer tagidan bularga ham joy ko‘rsat! Bu uyatsiz va sharmandalarning iflos vujudi Qur’onning obro‘-e’tiboriga putur yetkazishiga yo‘l qo‘yma!»

Do‘stim qo‘limdan ushlab:

— Ketaylik,— dedi.

Taklifiga qo‘shilib, yo‘lga tushdim. Biz foytunga o‘tirib, do‘stimning uyiga keldik. Kecham juda notinch o‘tdi. Tongda do‘stim uyg‘otdi. Namoz o‘qib, taom tanovul qildik. Do‘stim so‘radi:

— Bugun qayoqqa borishni mo‘ljallamoqdasiz?

Men: Agar fursatingiz bo‘lsa, madrasalarni ziyorat etsak.

Do‘stim taklifimni qabul etdi. Kiyinib tashqariga chiqdik. Katta madrasaga yetib, ichkariga kirdik. Bu madrasa juda oliy darajada edi. Do‘stimdan madrasa to‘g‘risida batafsil so‘zlab berishini so‘radim. Dedi:

— Buni Ko‘kaldosh madrasasi deydilar. Bir yuz qirq hujrasi bor. Darsxona, kutubxona, umumiy taomxonasi ham mavjud. Yillik vaqf pulining miqdori bir yuz ellik ming tanga bo‘lib, har yili ming tangasi kutubxonaga beriladi. Yigirma to‘rt ming tangani mudarrislar oladilar. Qolgan qismi esa imom, so‘fi, farrosh, meshkob, sartarosh va hujra egalari o‘rtasida taqsimlanadi.

Tashqariga chiqdik. Qarshimizda yana bir madrasa yuksalgan edi. Do‘stim aytdi:

— Buni esa Devonbegi madrasasi deb ataydilar. Yetmish bir hujrasi, Ko‘kaldosh madrasasi singari umumiy taomxonasi va darsxonalari bor. Yillik vaqfi bir yuz ellik ming tangani tashkil qiladi. Ushbu mablag‘dan yigirma to‘rt mingi mudarrislarga tegadi. Qolganini esa muazzin, farrosh, meshkob, sartaroshlar bo‘lib oladilar.

Do‘stimning ushbu so‘zlaridan juda quvonib:

— Alhamdulilloh. Buxoro bu jihatdan o‘zining sharafini to‘la himoya qilgan ekan,— dedim.

Do‘stim ta’sirlanib, go‘yo so‘zlarim jarohatini yangilagandek, g‘amgin nigohini menga qadadi-da;

— Oh... shunaqa!—dedi. Va juda katta mashaqqat bilan o‘zini bosdi. Men yana xursandchiligimni izhor etib, dedim:

— Haqiqatan ham shunday oliy madrasalar va katta miqdordagi vaqflarga ega bo‘lish har bir mulkning sharaf va saodatining belgisidir. Buxoroliklarning yuksak tolei va Buxoroga tahsil uchun keladigan talabalarning xushbaxtligidir.

Do‘stim bu so‘zlarimdan yana parishon ahvolga tushdi va bu holatini sezdirmaslik uchun qo‘limdan tutib, tushkun ohangda:

— Ketdik,—dedi.

Uch-to‘rt soat shahar bozorini tomosha qildik. Bu shaharning do‘konlari eski uslubda qurilgan. Ayrim rastalarda G‘arb uslubida qurilgan bir-ikki do‘kon ko‘zga tashlanadi. Buxoro aholisi juda katta davlat va boylik egasi bo‘lishi mumkin. Eronga nisbatan ma’nisiz takalluflar bu mulkda kamdir, illo besoqol bolalarga nisbatan ta’zim va ehtiromni bandalik darajasigacha yetkazadilar! Agar yo‘ldan biron besoqol bola o‘tadigan bo‘lsa, atrofini ta’zim ila bukilgan qomatlar o‘rab oladi va uni o‘z davralaridan hayosiz so‘zlaru oh-vohlar bilan kuzatadilar. Abu Ali va Forobiy farzandlari uchun naqadar pastkashlik bu!!! Do‘stim meni ushbu hayosizlik musobaqasi aro olib o‘tib, yana ikki-uch madrasani ziyorat etishimga yordam berdi.

Kun botarga yaqin uyga qaytdik, xufton namoziga qadar dam oldik. Mening ta’rifimni do‘stimdan eshitgan shekilli, bir mahal ikki kishi kirib kelishdi. Tanishganimizdan so‘ng bir oz suhbatlashdik. Do‘stimga aytdim:

— Sizning iltifotingizning barakoti tufayli, ayrim madrasalarni tomosha qildim. Juda mamnun bo‘ldim.

Do‘stim: Albatta, sizni mamnun etish mening burchimdir. Agar istasangiz, ertaga ham madrasalarni tomosha qilamiz.

Men: Salomat bo‘ling. Sizdan umidim ham shudir. Biroq, Buxoroning barcha madrasalarini ko‘rish shart emas. Ertaga boshqa joyga boramiz, ammo bu kecha Buxoro madrasalari haqida bir oz ma’lumot bersangiz, juda mamnun bo‘lar edim.

Do‘stim choy quyilgan piyolasini yerga qo‘yib, hikoyasini boshladi:

— Buxoroda ikki yuzga yaqin madrasa bo‘lib, ular uch toifaga bo‘linadi: oliy, o‘rta va ibtidoiy.

Oliy toifaga quyidagilar kiradi:

 

Jami: 2815000 tanga.

 

Jami: 961000 tanga.

 

Ibtidoiy toifaga mansub madrasalar yuzdan ortiq bo‘lib, ularning vaqfi ming tangadan o‘n ming tangagachadir. Bu madrasalarning umumiy vaqf miqdori 500 ming tangaga yetadi.

Buxoro uch yuzta ibtidoiy maktab va o‘n bitta katta kutubxonaga ega. Kutubxonalar mana bular:

 

Jami: 43100 tanga.

 

Buxoroda yigirmadan ortiq yirik va kichik taomxonalar bor. Yirik taomxonalarning har birining yillik vaqfi o‘n mingdan qirq ming tangagacha, kichik taomxonalarning har birining yillik vaqfi esa to‘rt mingdan to‘qqiz ming tangagachadir.

Bulardan tashqari, besh yoki oltita qorixona va qirqqa yaqin tahoratxona ham bor. Ularning har biri uchun ko‘p miqdorda yillik vaqf tayinlangan.

Hikoyaning shu joyiga yetganda, do‘stim to‘satdan jimib qoldi. Men bu tafsilotdan mamnun bo‘lib, Buxoro va buxoroliklarni maqtash niyatida boshimni ko‘tardim. Biroq, afsuski, men ham noiloj sukut saqlashga majbur bo‘ldim, chunki do‘stimni juda qattiq hayajonga tushgan, yuzi alam va g‘azabdan qizargan, ko‘zlarida olov chaqnagan holda ko‘rdim. U o‘n daqiqa sukutdan keyin birdan «uh» tortib, dedi:

— Shunday qilib, olamga to‘rt yuz olimni hadya etgan Buxoroi sharif shunchalik mustahkam ilmiy kuchga ega bo‘lib, endi... oh! Buyuk badbaxtlik bilan iqror bo‘lamanki, hozir bu madaniyat quyoshining osmoni, bu insoniyat olamining jannati, bu fozillar dunyosining ma’mur xonadoni, bu ma’rifat jahonining darsxonasi taraqqiyot uchun barcha vositalarga ega bo‘lsa ham, jaholatning asl makoni, xorlik zanjirining asiriligicha qolyapti. Tirikchilik uchun barcha zarur vositalari bo‘lishiga qaramasdan, yoqasini ajal panjasiga topshirgan.

Vo ajab, nega?

Shuning uchunki, yuqoridagi barcha xayr joylar, hisobsiz mablag‘lar xalq mulkini talovchi bir to‘da razolatpesha xudobexabarlarning razolat uyiga aylanib, ikki-uchta o‘z qornini o‘ylaydigan insofsiz kimsalarning fasod to‘la qozonini qaynatishdan boshqa narsaga yaramasa, birovning og‘irini yengil qilmasa, ulardan xalqqa nima naf? Bizning otalarimiz... ilm olishning ahamiyati va darajasini tushunib yetib, ikki yuz madrasa, har madrasada esa o‘ntadan o‘n beshtagacha hujralar qurganlar. Mudarrislar va shogirdlarning kundalik xarajatlarini inobatga olgan holda, yiliga to‘rt million tangadan oshiq vaqf puli ajratganlar. Bu bilan ham kifoyalanmay, talabalarning o‘qishlarini to‘la ta’minlash uchun o‘n bitta kutubxona qurib, o‘z davrlarining jami kitoblarini shu yerda to‘plaganlar. Ilmu fanning kundalik taraqqiyotini inobatga olib, har yili kitob va turli majmualarni yaratish uchun qirq ming tanga vaqfiya ajratdilar. Sharq ilmiga alohida ahamiyat berdilar. Madrasalar bilan kifoyalanmay, besh yoki oltita qiroatxona qurib, uning ham yillik vaqfini tayinladilar. Biz — bu himmat egalarining aziz farzandlari esa shunchalik baxtli sharoitga qaramasdan, badbaxt, johil va miskin holda qoldik. Madrasamiz bor, kutubxonamiz bor, biroq yurtimizda tafsir va hadisning bir betini, hatto arab tilidan bir baytini xatosiz o‘qib, komil ravishda tushuntirib beradigan bironta allomaga ega emasmiz! Oh, yo rabbiy! Sharaf egasi bo‘lgan bir qavm uchun qanchalik xo‘rlik!..

Shu payt do‘stim to‘lqinlanib, ko‘z yoshi qildi. Yig‘laganini menga bildirmaslik uchun bir oz sukut etib, ikki daqiqadan keyin, titroq va yig‘i aralash tovush bilan so‘zini davom ettirdi:

— Ikki yuzta madrasamiz bor. Ularning barchasi to‘rt million tangaga yaqin vaqfga ega. Faqat bu vaqflarning barchasi ikkiga bo‘linib, bir qismi «haqqul-tadris» nomi bilan dars beruvchilarning «hamiyat» cho‘ntagiga kiradi. Ikkinchi qismini esa hujralarga qarab taqsimlaganlari, hech shubhalanmasdan bu qismni bechora mullabachchalarning halol haqi, desak bo‘ladi. Badbaxtlikni ko‘ringki, ushbu hujralarni ham muftiylar, mudarrislar va boshqa davlatmand ulamolar o‘zlarining mulklariga aylantirishgan. Shuning uchun, mullabachchalarning vaqf pullarini ham o‘zlariga olganlar. Hatto hujralarni o‘n mingdan qirq ming tangagacha narxda sotadilar.

Ularning qiladigan yaxshi ishlari shuki, talaba ijara pulini to‘lamasa-da, uning shu hujrada yashashiga rozi bo‘ladilar. Biroq bu savob jihatidan emas, balki bir necha foydani ko‘zlab qilingan ishdir. Birinchidan, ularning hujrasida yashovchi mullabachcha hamma vaqt hammol singari xo‘jayinining xizmatida bo‘lishi shart. Ikkinchidan, hujra egalarining olim va johilligidan qat’iy nazar, ulardan dars olishi kerak. Bu esa ularni «shogirdim bor, dars beraman», deyishlariga asos bo‘ladi va kattaroq madrasalarga mudarrislik qilishlari uchun yo‘l ochib beradi. Uchinchidan, o‘sha faqir mullabachcha «ustoz hazratlari hujrani boshqa kishiga bermasin», degan mulohazaga borib, kitob pulini ko‘proq berib, gohida hadya tusida turli narsalarni hujra egasiga taqdim etadi.

To‘g‘ri, kutubxonamiz bor, biroq kitob qani? Barcha kitoblarni o‘sha toifadagi ulamolar uylariga eltib, o‘z mulklariga aylantirganlar. Muayyan vaqf puliga ega kitoblardan bo‘shagan kutubxonaning xonalarini mudarrislikka noloyiq (ya’ni savodi bo‘lmagan) qozi va muftiyning o‘g‘illariga topshiradilar. «Hazrat» maxdum ushbu kutubxonalarning vaqfini o‘zlashtirib, imoratini bir bechora mullabachchaga beradi. Bu ham ikki shart bilan: birinchidan, mullabachcha kechayu kunduz eshoni mahdum xizmatida hoziru nozir bo‘lishi kerak, ikkinchidan, janoblari bora-bora bu mahdumni ham «dars beradilar» bahonasi bilan mudarrislikka ko‘tarmoqchilar.

Uch yuzga yaqin ibtidoiy maktabga egamiz, lekin bularning bari besavod muallimlarning razolatxonasiga aylangan. Oh, yo rabbiy! Qanday ajib tilsimdir bu mulkning ahvoli! Bugun dunyodagi boy mulkdorlar o‘g‘rilik, badaxloqlik, razolat, bechoralikni yo‘q qilish uchun maktablar ochadilar va agar shaharlarida bir maktab ochilgudek bo‘lsa, do‘ppilarini osmonga otadilar. Bizda esa uch yuzdan ortiq ibtidoiy maktab bo‘la turib, bolalarimiz o‘g‘rilik, badaxloqlik, razolat va bechoralikka mahkumdirlar.

Qorixonalarga egamiz, biroq butun Buxoroda biron bir kishi «olloh» degan buyuk so‘zni dil-dilidan ayta olarmikin? Axir, saodatimizni talon-taroj etgan, istiqbolimizni balo olovining o‘rtasiga tashlagan bu ulamolar jamoasi bizga qanday ta’lim beradilar? Fiqhdan: har kim tahorat paytida o‘zining chap qo‘li bilan og‘zini chayqasa yoki oyog‘ini o‘ng tomondan boshlab yuvmasa, yetmish ming yil do‘zax olovida yonadi. Har kim ilm ahliga ikki marta salom bermasa, kofir bo‘ladi. Har kim olim kishining oyog‘i tekkan ko‘chadan yursa, hisobsiz va azobsiz jannatga yo‘l oladi. Osmonning to‘rtinchi qavatida yetmish ming boshli, har boshida yetmish ming og‘iz, har og‘zida yetmish ming til va tilining har biri yetmish ming lug‘at bilan so‘zlashuvchi maloika mavjud.

Xudobexabar! Sen Buxoroda turib Samarqanddagi ahvoldan bexabarsan, to‘rtinchi osmondan qanday qilib xabar berursan?! Hayhot!.. Tog‘ qani, o‘tlog‘ qani?!

Ey bechora millat! Bularning barchasi majburan shar’iylashtirilgan huquqlar bo‘lib, sen hozir ana shu zo‘ravonlar — qoningni so‘ruvchi, xonumoningni ko‘kka sovuruvchi, sharaf va nomusing bunyodiga o‘t qo‘yuvchi kishilarga tarafdorsanki, hali ham buni tushunmaysan! Nainki tushunmaysan, balki bu masalani anglab yetgan, ahvolingni jiddiy isloh etishga harakat qilayotgan, ko‘p mablag‘larni el uchun sarflashga intilayotgan bir donishmand jamoani[4] kofirlar qatoriga qo‘shasan. Afsus, afsus!

— Haqiqatan ham Buxoro va buxoroliklarning ahvoli achinarli bo‘lib, voqean xudpisand ulamolarning ishlari bu millatning yo‘qolishiga sabab bo‘lgan. Biroq, birodar, bundan juda ham qayg‘uga tushmang. Faqat sizlarning ulamolaringiz emas, oxirgi uch yuz yil ichida islom olamidagi barcha ulamolar shunga o‘xshash xiyonatlarni qilib kelmoqdalar. Kuni kechagacha usmonli turk, tatar, Eron va Hinduston ulamolari ham sizning ulamolaringiz singari o‘zlarining mazlum xalqlarining qonini ichib keldilar. Faqat u millatlar sizlardan oldin bu haqiqatdan ogoh bo‘lib, imkoni boricha ularning tomiriga bolta urishga intilib, juda qisqa vaqt ichida xalqparvar ulamolarni qorni yo‘g‘on ulamolardan ajratib, birinchilarini boshlariga toj qilib, ikkinchilarini esa oyoq ostiga oldilar. Ilohiy qonun budir: modomiki biron bir qavm o‘zining ishlarini Olloh farmoyishi asosida olib bormas ekan, o‘zining shaxsiy hayotini sharaf, saodat va farog‘at, buyuklik bilan hamqadam bilib o‘tkazmas ekan, tinchlik va osoyishtalik niyatlarini yo‘qqa chiqarishga intilib, kibr va g‘urur vodiysiga qadam qo‘yar ekan, chin haq va adolat yo‘lidan chiqar ekan, o‘sha zahotiyoq shon-sharaflari yer bilan yakson bo‘lib, osoyishtaliklari zahmatga, buyukliklari esa xorlikka aylanishi muqarrardir!.. Va qachonki bu adashuvchilar falokat va ojizlik yukidan «dod» deb, g‘aflat uyqusidan uyg‘onib o‘zlarining saodatlarini barqaror etish yo‘lida sa’y-harakat etsalar, hazrat bori taolo ularning qaytadan dardlariga davo ato etib, qo‘ldan ketgan ne’matlarini qaytarib beradi. Xursand bo‘ladigan tomoni shundaki, bugun siz va sizga o‘xshash dono, zukko, hamiyatli, mutafakkir yoshlar yetishib chiqibdi. Shuning o‘zi buxoroliklarning uyg‘onishi uchun katta dalildir.

Hammaga ma’lumki, har bir millatning taraqqiyoti uchun ilm asosiy sababdir. Sizning ilmingiz yo‘q. Lekin to‘la iftixor bilan aytamanki, bugun ilm olish uchun sizning shahringizda barcha sharoit muhayyodir. Masalan, bir johil millatning olim bo‘lishi uchun uch narsa zarurdir: pul, madrasa, sa’yu amal. Sizning Buxorongizda madrasa ham, pul ham bor, chunki bu vaqflarning barchasi ilm olish uchun vujudga kelgan; sa’yu amal — intilish ham mavjud; chunki Buxoro ahli ilm tahsiliga muhabbatlikdir. Faqat shuni aytish kerakki, sizlarning dars berish va dars olish tartiblaringiz yomon, madrasalarning vaqfi esa hisobsizdir. Har ikkalasini ham tuzatish oson. To‘la ishonch bilan aytamanki, bir odil, to‘g‘ri fikrlovchi amir va tadbirkor, xudodan qo‘rqadigan vazir bo‘lsa, bu ishlarning barchasini isloh etsa bo‘ladi.

Haqiqatan ham shukr qilishingiz mumkin, chunki bir odil podshoh va bir dono vazir Buxoro madrasalarining islohi uchun bel bog‘lasalar, o‘sha kuni Buxoroda ellikta oliy, ellikta o‘rta madrasa va uch yuzu oltmishta ibtidoiy maktab ochilishi muqarrardir.

— Siz bu millat haqida qanchalik iliq fikr aytmang, men baribir ularni yomon ko‘raman. Siz bu millatga qanchalik umid bilan boqsangiz, men shunchalik umidsizlanaman. Bu shunday millatki, haqini g‘orat etsalar, o‘zi ana shu yag‘mogarlar oyog‘iga bosh qo‘yishni fazilat deb biladi. Fano qudug‘iga boshlari bilan botib tursalar-da, o‘zlarining xaloskorlarini kofir deb ataydilar[5]. Ulardan nimani umid qilish mumkin, qaysi kelajakni orzu etish joiz?!

Men: Bo‘ldi, so‘zlamang, nimalar deyapsiz o‘zi? Xudo haqi, sizning bu so‘zlaringizdan millatingizga yetadigan zarar talonchilarning yuz yillik xunrezligidan ko‘ra battarroqdir. Sizning sabr qilmoqdan, bardosh bermoqdan boshqa chorangiz yo‘q. Sabot va chidamdan boshqa narsasi bo‘lmagan millatning hamma narsasi bo‘lishi mumkin va sabot-matonatdan boshqa hamma narsasi bo‘lgan millat hech narsasiz qolishi mumkin. Bir odamning saboti buyuk bir millatni isloh etishga qodir. Isloh etuvchilar toifasi uchun sabotdan bo‘lak asl qurol yo‘q. Sabotsizlik zahri qotildirki, har bir millatning tanglayiga tushsa, dimog‘idan tutun bo‘lib chiqadi... Bizning bu suhbatimiz Sizni juda bezovta etdi. Boshqa mavzuda suhbat qilsak, yaxshi bo‘lar edi.

Biz yashab turgan bu dunyo juda qadim va ko‘pni ko‘rgan. Masalan, bizni bugun o‘z ixtirolari bilan, yangidan-yangi hunarlari bilan hayratda qoldirayotgan Ovruponing ahvoli o‘rta asrlarning boshlarida bizning hozirgi ahvolimizdan beshbattar edi. Aholi johil va mazlum, hokimu ruhoniylari esa fojiru zolim edilar. Ruhoniylar juda ko‘p yerga ega bo‘lib, har birlarining o‘z bayroqlari bor, ustiga-ustak pul ham zarb etar edilar. Ayrimlarining mulklari esa butun bir viloyat yericha kelardi. Hukumat kishilari ularning yerlariga kirib, soliq ololmaganlar. Gunoh ish qilgan qotil qochib ularning yeriga kirsa, mirshablar uni olib ketishga ojiz edi. Gunohkorlarni pul va yer evaziga kechirib yuborganlar. Kim ruhoniylarga yomon munosabatda bo‘lsa yoki haqorat qilsa, uni kalisoga kirishdan mahrum etib: «Buyuklarning bizga bergan huquqiga binoan, buni kalisodan mahrum etdik. Bundan keyin shaharlar, qishloq, dala va har bir uyda uni la’natlashsin, biron-bir nasroniy u bilan so‘zlashmasin, birga ovqatlanmasin va biron bir ruhoniy uning haqiga duo qilmasin», der edilar.

Faqat bugina emas, ular hukumat ishlariga ham qo‘shilardilar. O‘sha davrning qirol va imperatorlari o‘zlarini kalisoning mo‘min va miskin kishilari deb bilishardi. Biron bir amir yoki podshoh ruhoniylarning gaplarini ikkita qila olmagan. Agar podshoh ularning roziligisiz biron ish qilsa, o‘sha zahotiyoq uni kalisodan mahrum etishardi. Biroq, shunisi aniqki, bunday vahshiylik, xudobexabarlik, g‘ayriinsoniy qonun va harakat uzoq davom etishi mumkin emas edi, albatta. Bir kuni kelib, Ollohning g‘ayrati va aholining shijoati, himmati qo‘zg‘alib, bunday tuzumning tomiri qirqilishi muqarrar edi,

Mazkur poplarning ish yurgizishlari, harakatlari ham uzoqqa cho‘zilmadi. O‘ninchi asr (1000-isoviy yil) boshida Ovruponing ayrim nuqtalarida protestantlar mazhabiga mansub maxsus guruhlar maydonga chiqdilar. Ular 12-asrga kelib, keng miqyosda tarqaldilar va joy-joylarda o‘zlarining bo‘limlarini tuzib, o‘z ulamolariga qarshi kurasha boshladilar. Protestantlar Injilni oddiy xalq tiliga tarjima qildilar, avom xalqni ilmga da’vat etdilar. Ular Injilga qarshi har qanday gap va ishni qoraladilar. Aytar edilar: «Agar bizning ulamomiz hazrat Masihning noiblari bo‘lsalar, nega bunchalik dunyoviy mol-mulkni to‘plaganlar? Haqiqiy ulamolar va hazrat Masihning noiblari pulga bunchalik o‘ch bo‘lmasliklari, bir qultum suv va bir burda nonga qanoat qilishlari kerak. Nahotki, bizni tarkidunyochilikka targ‘ib etgan kimsalar nazru niyozimiz va tavbalarimiz evaziga mol-mulkimizga egalik qilsalar! Biz ham xudoning bandalarimiz. Agar biz biron gunohga yo‘l qo‘ysak, xudovanddan avf etishini, tavbamizni qabul qilishini tilaymiz. Nega endi gunohni Olloh dargohida sodir etib, pop oldida tavba qilamiz-u, tavbamizning qabul qilinishi evaziga ularga pul ham beramiz?»

Protestantlar jamoasi juda qisqa vaqt ichida katta muvaffaqiyatga erishib, tashabbuslarining samarasini ko‘ra boshladilar. Ovruponing ayrim nuqtalarida qarshi mazhab ustidan g‘olib keldilar. Bu jamoaning muvaffaqiyatga erishishining bosh omili — ular o‘zlarining maqsad va niyatlarini xalqqa juda sodda, aniq til va iboralar bilan tushuntirdilar. Juda zarur holat vujudga kelmasa, poplar bilan munozaraga tushmas edilar. Biroq, hamma joyda va har bobda ularning xato va kamchiliklarini xalqqa ko‘rsatib berar edilar.

Ushbu e’tirozchilar jamoasiga yana bir ish juda qo‘l keldi. U ham bo‘lsa salib urushi edi. Bu urush dastavval 1095 yilda boshlanib, 1492 yilgacha qayta-qayta qo‘zg‘alaverdi. Ovrupo ushbu urush harakatlarini islom olamiga qarshi qaratdi, maqsadi — Quddus (Bayt-ul-muqaddas) — Ierusalim shahrini ishg‘ol etish edi. Ovrupo ahli bu orada musulmonlar bilan yaxshi munosabat o‘rnatib, juda ko‘p moddiy va ma’naviy foyda ko‘rdilar. Masalan, Farangiston dorilfununining Sharl Sanivyus ismli muallimi quyidagilarni qayd etgan: «O‘n birinchi asrda Ovrupo va islom olami butunlay bir-birlariga qarshi edilar. Ovrupo shaharlari kichik va oddiy, qishloqlari vayron kulbalardan iborat edi. Yo‘lda o‘ldirishlaridan qo‘rqib, hech kim o‘z uyidan o‘n farsah uzoqqa borolmas edi. Islom olami esa Bag‘dod, Shom, Misr va Andalus singari butunlay obod va ko‘rkam shaharlar, marmar bilan bezalgan saroylar, mukammal korxonalar, hashamatli madrasa va maktablar, muzayyan va ozoda bozorlarga ega edi. Dalalarining har qadamidagi so‘lym go‘shalaru xirmon-xirmon hosilni ko‘rganning ko‘zi quvonar edi. Ispaniya bilan Turkiston o‘rtasida savdo korxonalari bemalol borib-kelardi. Ovrupoliklar musulmonlar taraqqiyotini xolis niyat bilan qabul qilib, kasb va ilm o‘rganish niyatida islom shaharlarida tahsil ko‘rar edilar. Ovrupo musulmonlar bilan munosabat va aloqada bo‘lish yo‘li orqali taraqqiy etgan. Ovrupoliklarning islom olamidan qabul qilgan ishlari quyidagilardir:

Ziroat: ko‘k bug‘doy, tut daraxti, guruch, xurmo, limon, mandarin, paxta, qahva va nayshakar.

Sanoat: shohi gazlamalar, zar to‘qish, shisha, oyna... va qog‘oz.

Ilm-fan: aljabr va al-muqobala, handasa, chizmachilik, kimyo va hokazo. Islom ahli Yunon, Eron, Hind va Chinning ilmu fan ixtirolarini to‘plab va o‘zlaridan ko‘pgina narsalarni qo‘shib, oqibatul-amr, bularning barini ovrupoliklarga topshirdilar.»

Bu bir buyuk farang muallimining islom olami taraqqiyoti haqida bildirgan iqroridir. Endi diqqat bilan nazar solsak, darhaqiqat, ovrupoliklar o‘zlarining yuksalish asoslarini islom ahlidan olganliklarini ko‘ramiz. Bugun esa, yo rabbiy, qo‘ldan ketgan madaniyatimizni tiklashga harakat qilgan zahotimiz ulamolarimiz «kofir bo‘lding» deb, bizni yo‘q qilish payiga tushadilar.

Endi maqsadimizga qaytsak: oldin ta’kidlaganimizdek, salib urushlari protestantlar jamoasining harakatlariga yordam berib, aholining asosiy qismini ular bilan hamfikr etdi. Ovrupoliklar islom olamidagi hayratga soluvchi muvaffaqiyatlarini ko‘rganlaridan keyin, ularning maftuni bo‘lib, protestantlar taklifi va dalolati bilan Bag‘dod, Misr, Andalus madrasalariga borib, musulmon mudarrislaridan turli ilmlar bo‘yicha tahsil ola boshladilar, poplarning bu yo‘lga mone’ bo‘lishlariga e’tibor bermadilar. Poplar Ovrupo ahlining musulmon shaharlariga borib tahsil olishlarini ham protestantlarga qo‘shilganliklarini ko‘rib, shoshilinch ravishda bu ishning oldini olish uchun chora-tadbirlar ko‘ra boshladilar. Har kim e’tiroz qilsa yoki poplarning karomatiga munkir kelsa yoxud musulmonlar shaharlariga borib tahsil ko‘rsa, hatto adashuvchanlik oqibatida juma kuni yangi kiyim kiysa, uni o‘sha zahotiyoq dinsizlikda aybladilar, urdilar, o‘ldirdilar, olovda kuydirdilar. Ish shu bilan tugadiki, o‘zlari butkul mag‘lub bo‘lib, inon-ixtiyorlarini protestantlarga topshirdilar.

Uyga kirib kelgan ikkala mehmon ham mening so‘zlarimni ma’qullar edilar. Bir soatcha turli mavzularda suhbat qildik. Keyin mehmonlar ketishga ruxsat so‘radilar. Ularni kuzatib, kechaning qolgan qismini uyqu bilan o‘tkazdik.

Ertasi kuni tongda do‘stim meni sarbozlar tomoshasiga olib bordi. Buxoro sarbozlarining ahvoli juda qiziq. Taraqqiy etgan davlatlarda askarlik muddati uch-to‘rt yil, biroq bu Buxoro sarbozlari uchun muqaddas xizmat bo‘lmasdan, jinoyatning jazosidir. Buxoro sarbozlari o‘z kunlarini e’tiborsizlik, manfurlik va bechorahollik bilan o‘tkazadilar. Ularning sarbozlik muddati bir umrlikdir. O‘g‘ri va qotillarni bu shaharda qamoq, surgun va qatl etish o‘rniga sarbozlikka jo‘natib, bir umr oyiga yigirma tanga maosh berib ushlab turadilar. Kishi sarbozlik xizmatiga kirishgach, nopok ishlarni qilishga-da majbur bo‘ladi. Buning ikki sababi bor: birinchidan, sarbozlikka olinishidan oldin bu kishi oyning birinchi yarmida hammollik qilib, har kuni o‘rtacha besh tangadan, ya’ni yuz ellik tangani qo‘lga kiritar[6] va oyning qolgan yarmini farog‘at bilan o‘tkazar edi. Sarboz bo‘lganidan keyin esa, oyiga yigirma tanga oladi va boshqa ish qilolmaydi. Ikkinchidan: u kishi oldin o‘g‘irlik qilmas, sarbozlardan qo‘rqar edi. Endi o‘zi sarboz bo‘lgan ekan, uning uchun o‘g‘rilikdan ustunroq va manfaatliroq kasb yo‘qdir.

Bulardan tashqari, sarbozlikning yana bir tomoni borki, u birinchi sharhimizdan ham battarrroqdir. Masalan, har bir sarkarda yoki yuzboshi biron-bir kishidan pul undirish niyatida bo‘lsa, uni ushlab: «Sen eski sarboz eding, vaqtida janobi oliyning xizmatlaridan qochgansan, qo‘limga tushding, seni sarbozlar qatoriga qo‘shishim kerak», deydi. U bechora: «Men butun umrim bo‘yi sarboz bo‘lmaganman, miltiq otishni ham bilmayman», deydi. Fig‘oni ko‘kka chiqib: «Tuhmat qilmang, axir, siz hatto ismimni ham bilmaysiz-ku, sobiq sarboz ekanligimni qaerdan bilasiz?», deb zorlanadi. Bari-bir iloji topilmaydi. Bechora sarbozlikni qabul etadi yoki uch ming tangani sarkarda janoblariga berib, o‘z boshini g‘alvadan qutqaradi.

Sarbozlarning tomoshasidan chiqqanimizdan keyin bozoru rastalarni ko‘rishga kirishdik. Peshin namozidan so‘ng do‘stim dedi:

— Bugun Buxoro mudarrislaridan biri bizning uyimizga kelmoqchi edi, qaytganimiz ma’qul.

Yana bir oz aylanib, uyga qaytdik. Namozi asr paytiga qadar mudarrisni kutib o‘tirdik. Muddat yetgach, mudarris janoblari katta dabdaba bilan kirib keldilar. Do‘stim u kishini eshik oldida kutib oldi. Uyga kirib, to‘rda o‘tirdilar va fotiha qildilar. Do‘stim mehmonnavozlik bilan «xush kelibsiz», dedi. Ahvolini so‘radilar. Javob berdi. Keyin menga qarab dedilar:

— Bu kishi qaerdanlar? Do‘stim javob berdi:

— Bu kishi Hindiston musulmonlaridan bo‘lib, sayohatga kelganlar. Uyimda mehmonlar.

Mudarris: Juda yaxshi. Siz Hindustonning qaeridansiz?

Men: Dehlidan.

Mudarris: Dehlida ilm tahsili qay darajada?

Men: Yaxshi. Dehli xalqining ilm olishga ishtiyoqi baland.

Mudarris: Buxorodagidek yaxshi mudarrislar bormi?

Men: Kamina Buxoro mudarrislari bilan oshno emasman, ularning ahvollaridan ham bexabarman, biroq Dehlida olim mudarrislar talaygina.

Mudarris: Buxoroda ham ko‘pgina zabardast mullalar bor.

Men: Albatta, Buxoro dono olimlarga ega bo‘lishi kerak. Chunki barcha musulmonlar bu shaharni ilm markazi deb biladilar.

Mudarris: Siz ham tahsil qilganmisiz?

Men: Sarf va nahvni bir oz o‘qigan edim.

Mudarris: Qay darajada o‘qigansiz?

Men: Arab tilida so‘zlashishga imkon beradigan darajagacha.

Mudarris: Hozir arab tilida gaplasha olasizmi?

Men: Ehtiyojga qarab.

Shu payt do‘stim dasturxon yozdi. Mudarris meni imtihon qilish uchun atayin arab tilida gapirdi:

— Kul!

Men bir burda non olib yedim. Mudarris kuldi:

— Siz arab tilida gaplasha olaman, deb aytgan edingiz. Men: Ha, bilaman.

Mudarris: Shunday bo‘lsa, men arabcha gapirganimda nega jim turdingiz?

Men: Janoblari «egin!» dedilar. Shunday qildim. Gapirish zarurati bo‘lmadiki...

Mudarris: Ho-ho-ho! Insonning noma’qul odatlaridan biri shu! Odam safarga chiqib, ikki-uch shaharni ko‘rganidan keyin shunchalik yolg‘on so‘zlaydigan bo‘ladiki, kulging qistaydi... Domulla! Arab tilida so‘zlashish oson ish emas. Biz yigirma yildan beri ko‘kragimizni zaxga berib o‘rganamiz. Shunga qaramasdan, umr bo‘yi arab tilida so‘zlayolmasdan bu dunyoni tark etamiz. Janoblari ozgina sarfu nahvni tahsil etib, arab tilida so‘zlasha olaman deb yuribsiz-a!

Men: Mudarris janoblari, agar Siz ming yil ko‘kragingizni zaxga berib, arab tilini o‘rganolmasangiz ham hech aybi yo‘q. Lekin, uch-to‘rt yil ichida men arab tilini sizdan yaxshiroq o‘rgandim.

Mudarris: Yolg‘on aytasiz!

Men: Agar mening aytganlarimga ishonmas ekansiz, arab tilida gapiraman: «Kayfa ahvali sayyidina? Lillahi maqrunata bi kamolil-afiyata va tamamis-salamata, sayidi kuntu atuq...»

Mudarris: To‘xtang, to‘xtang!

Men: Lam ta’miruna bittavaqquf?

Mudarris: Bildik, arabchani bilar ekansiz... Bundan keyin Sizdan arabcha so‘raganning padariga ming la’nat. Bu qanchalik uyat-a?! Biz ham dars o‘qiganmiz, biz ham arab tilini bilamiz... Bir oz to‘xtang deyman, yana arabcha so‘zlab ketasiz...

Men: Nima istaysiz?

Mudarris: O‘sha arabcha kalimangizni yana bir karra qaytaring.

Men: Kayfa ahvali sayyidina?

Mudarris: To‘xtang, to‘xtang.

Men: Yana nima bo‘ldi?

Mudarris: Bunchalik ko‘p arab so‘zlarini birdaniga o‘zlashtirish ancha mushkul ish. Oz-ozdan aytsangiz, o‘rganib olar edim.

Men: Juda yaxshi, o‘rganing.

Mudarris so‘zlarimni quyidagicha mutolaa etdi: «Kayfa ahvali sayyidina». «Ahvoli sayyidina»— muzof va muzofinilayh va ega, «kayfa»— oldin kelgan kesim, ma’nisi — «sayidimizning ahvoli qalay?»

«Lillahi maqrunata bi kamali afiyata va tamamis-salamata» — «alif lom» i «da» — «al-afiyata» va «al-salamata»dagisi nima? Alif lom to‘rt xildir: jins, istig‘roq, tashqi ahd va zehn ahdi. Bu alif lom, tashqi ahd va zehn ahdi emas, istig‘roq ham emas, chunki agar istig‘roq bo‘lsa «tamom» va «kamol» so‘zlarining ortiqchaligi aniq edi, shunday ekan, bu alif-lomlar jins bo‘lsa kerak.

Domulla shu yerga yetgach, menga qarab, dedi:

— Endi davomini ayting.

Men boshladim: Sayidi kuntu atuq...

Mudarris: To‘xtang, to‘xtang.

Men: Siz to‘xtab turing, men so‘zimni tugatay...

Mudarris: Sayidi kuntu atuq... bu «atuq»ning ma’nisi nima? Fe’lmi yoki otmi?

Shu asnoda mudarris uy egasiga qarab:

— Birodar, «G‘iyosul-lug‘at» kitobingiz bormi?—dedi.

Do‘stim: Bor edi, biroq tunov kuni qo‘shnimiz olib ketib, hali qaytarganicha yo‘q.

Mudarris: Agar malol kelmasa, o‘shani olib kelsangiz.

Men: Mudarris janoblari, nima istaysiz? Biz har kecha bir olam suhbat qilar edik, siz janoblari biron-bir ish qilmasdan, ham bizni, ham o‘zingizni sargardon etdingiz.

Mudarris: Nega sargardon etar ekanman? Sizning aytganlaringizni mutolaa etmoqdaman, suhbat qilmoqdamiz.

Men: Bunaqa mutolaaning urug‘i qursin, bunday suhbatga ming la’nat! Men sizga yigirmata arab so‘zini aytdim, siz esa uning mutolaasiga ikki soat vaqt sarfladingiz. Ustiga ustak, bu bechoraga qo‘shnisining uyidan «G‘iyosul-lug‘at» kitobini olib kelishni buyurasiz va shu yo‘l bilan «atuq» so‘zining ma’nosini bilishni istaysiz. Bo‘ldi, bunaqa suhbatning bahridan kechdik. Agar istasangiz, fors tilida gaplashamiz. Xudo haqi, bizni ko‘p ovora etmasangiz.

Mudarris: Yaxshi, endi fors tilida so‘zlashamiz. Buxoro madrasalarini sayohat etdingizmi?

Men: Ha, tomosha qildim. Buxoroda juda ko‘p yaxshi madrasalar bor ekan, ammo bundan nima foyda? Bu shaharning ulamolari ushbu madrasalardan foydalanishda g‘ayri shar’iy yo‘lni tutganlar!

Mudarris: Qanday qilib?

Men: Masalan, sizning o‘tmish ajdodlaringiz ushbu madrasalarni bechora, kambag‘al mullabachchalar uchun qurganlar, biroq bugun boylik uchun mukkasidan kelgan kishilar, ilm ahliga tegishli katta puldorlar madrasa hujralarini o‘zlarining mollari etib, ularning vaqflarini jig‘ildonga urmoqdalar. Ushbu hujralarning asl egalari bo‘lmish bechorayu miskin tolibi ilmlar esa masjidlarning burchak-burchaklarida g‘ujanak bo‘lib yotib, qotgan non va sovuq suv bilan kun kechirmoqdalar. Buxoro ulamolarining ushbu ishlari xudodan qo‘rqish fazilatidan farsah-farsah[7] uzoqdir.

Mudarris: O‘h-ho‘, bu dard sizga ham yuqqan ekan-da. Bu juda bo‘lmag‘ur so‘zlardir. Haligacha bu ishlarni hech kim bilmas edi. Ikki-uchta devona kishilar bo‘lmag‘ur gaplarni odamlar qulog‘iga quymoqdalar. To‘g‘risini aytganda, mullabachchalar dars o‘qishlarini bilsinlar, hujra va vaqflar bilan nima ishlari bor?

Men: Sizning insofingizga ofarin-a! Bechora mullabachchalar xor-zor bo‘lib yursalar, sovuq suv va qotgan non bilan kun kechirsalar, sizlar esa ularning hujralarida o‘tirib, bechoralarga tegishli vaqf puli hisobidan palov va kabob tanovul etsalaring va ushbu holatni sizlarga tushuntirgan kishiga «mullabachcha dars o‘qishni bilsin, hujra va vaqflarga nima ishi bor?» desangiz!

Mudarris: Bu so‘zlardan maqsadingiz nima?

Men: Maqsadim shuki, hujralar mullabachchalarning molidir, sizlar ularni olib-sotish bilan shug‘ullanishlaring shariatdan emas.

Mudarris: E... siz bizni unchalik ahmoq deb o‘ylamang, hujralarni olib-sotishning g‘ayri shar’iy ekanligini biz ham yaxshi bilamiz.

Men: Shunday ekan, nega ularni o‘z mulkingizga aylantirasiz? Nega ko‘nglingizga qarab boshqa bir odamga sotasiz? Nega mullabachchalarga bu hujralardan tegishli vaqf pulini bermaysiz?

Mudarris: Biz hech vaqt hujralarini olib-sotgan emasmiz.

Men: Vo ajab, unda o‘n ming, yigirma ming, qirq ming bahoda sotilayotgan bu hujralar kimning otasidan qolgan meros ekan?

Mudarris: Biz hujralarni sotib olmaymiz, balki uning shotisi va tog‘orasini sotib olamiz.

Men: Mardligu shijoatingizga, bilimingizga ofarin! Bu muddaoingiz shariat oldida hech qanday e’tiborga ega emas. Siz «shoti va tog‘orani sotib olamiz» deb ta’kidlaysiz. To‘g‘ri, qozixona vasiqalarida shunday deb yozasiz. Biroq, aslida hujrani sotib olasiz. Vasiqada shar’iy deb yoziladigan har bir so‘z yolg‘on bo‘lib qolaveradi. Bunga bir necha sabab bor.

Birinchidan, dunyoning qaysi burchagiga bormang, shoti bilan tog‘oraning narxi yigirma tangadan oshmaydi. Keyin, vasiqa qilishdan oldin hujrani borib ko‘rasiz, ma’qul bo‘lsa vasiqa qilasiz. Keyin ham uyingizga borib, «men bugun bir shoti va bir tog‘ora sotib oldim», demaysiz, balki «bir hujra sotib oldim», deysiz.

Bularning har biri shundan dalolat beradiki, siz haqiqatan ham vaqfga tegishli hujrani olib-sotasiz. Shuning uchun, hiylai shar’iyni qo‘llab «vasiqai shar’iy»ni ishlatishingizni bir pullik foydasi yo‘q. Chunki islom shariati niyatni asl deb biladi, turli rangdagi safsata va iboralarga ishi yo‘q.

Mudarris: Hiylai shar’iy ishlatamiz-da.

Men: To‘g‘ri, sizlarning bu ishlaring hiyla va firibgarlikdir, ammo mutlaqo shar’iy emas.

Mudarris: Hiyla ham shar’iydir.

Men: Jim bo‘ling, shariatimiz bunday paytlarda hiylani qabul etmaydi, balki kishining niyatini asl e’tibor sifatida qabul qiladi. Men sizga o‘xshab tomdan tarasha tushganday qilib so‘zlamayman... Ma’lum niyat va maqsadga qaratilmagan har qanday ish e’tiborsizdir, sizning fikringizning g‘alatligi haqida bir mantiqiy dalilim bor... Aytdingizki, bu hujrani sotib olmaymiz, balki shoti va tog‘orani sotib olamiz, deb. Shunday ekan, men ham sizga arz etamanki, biz ham sizga ishimiz yo‘q, sotib olavering, lekin faqir va miskin mullabachchalarning shariat yuzasidan pok mulki bo‘lgan hujra va vaqflarini qoldirsangiz va shoti hamda tog‘orangizni bu hujradan olib ketsangiz.

Mudarris: Borakallo! Men bilmadim, janoblari dunyoning qaysi burchagidan kelib Buxoro ulamolariga nasihat qilish niyatida ekanlar... Inshoolloh, muborak niyat! Biroq mening ham sizga bir nasihatim bor: siz bu foydasiz masalalarga aralashib ovora bo‘lmasangiz. Buxoro mullalari o‘zlariga tegishli ishlarini sizdan ko‘ra yaxshi biladilar. Uyqu vaqti ham o‘tib ketdi. Mening fonusimni bersangiz, ketsam.

Uyning egasi fonusni keltirib berdi va mudarris «xudoning panohiga» deb chiqib ketdi. Biz ham uxladik.

Ertalab vaqtli uyg‘ondim. Bugun ramazonning birinchi kechasi edi. Odamlar juda katta shodlik va tantana bilan o‘z do‘konlarini bezatar edilar. Har kim ramazonni kutib, xatmi qur’on uchun tadbirlar ko‘rar edi. Shaharning rasta va bozorlari ajib bir manzara kasb etgandi. Odamlar bu oy — ibodat oyi ekanligidan juda xursand edilar.

Kech kirishi oldidan amir arkining tepasida nog‘ora chalinib, xalqni ramazon kirishidan xabardor etdi. Xalq ramazonni katta hayit sifatida biladi. Tushgacha do‘konlar ochilmaydi. Tushdan keyin esa do‘kondorlar to namozi asrga qadar o‘tiradilar. Keyin qo‘llariga obdasta olib, havzi Devonbegiga borib namoz o‘qiydilar-da, iftor uchun o‘z uylariga qaytadilar. Iftordan keyin yana do‘konlariga kelib, yarim kechaga qadar o‘tiradilar. Kechasi hamma joy charog‘on bo‘ladi. Kishilar to‘p-to‘p bo‘lib sayr etadilar, hamma yoqda xushchaqchaqlik hukm suradi.

Biroq, shular qatori, bunda kishining nafratini qo‘zg‘atuvchi ishlar ham sodir bo‘lib turadi. Bu bemazagarchilikning eng kattasi — besoqolbozlikdir. Kunduzlari havzi Devonbegi atroflarida, rastayu bozorlarda mullabachchalar bir besoqol o‘spirinni o‘rtaga olib, sho‘ru g‘avg‘o ko‘tarib olamga g‘ulg‘ula soladilar. Ayrim paytda besoqol bolasi bo‘lmagan bir guruh mullabachchalar ular bilan yuzma-yuz kelib, och bo‘rilardek o‘zlarini ularning «qo‘y»lariga uradilar. Juda ko‘p urush va talashlardan keyin kim ustun kelsa, besoqolni o‘ziniki qilib olib ketadi. Eng ajib joyi shundaki, Buxoro ulamolari o‘zlarining shogirdlarini bu g‘ayri shar’iy, iflos yo‘ldan qaytarmas edilar, balki o‘zlari ham bevosita shu ish bilan shug‘ullanar edilar. Shuni aytish mumkinki, bugun Buxoroning har bir mudarrisi va muftiysi o‘zining chiroyli bir shogirdi bilan ishqbozlik qiladi va ularning ayrim «buyuk»lari xudoning bandalaridan ham uyalmay, o‘zlarining ma’shuqlari (besoqollari)ni uylarida ham asrashadi.

Ramazon oyining hamma kunlarini o‘tkazib, hayitning ikkinchi kuniga kelganda kasal bo‘lib, yotib qoldim. Butun vujudimni isitma qaqshata boshladi. Do‘stimga aytdim:

— Menga bir tabib olib kelsangiz.

Do‘stim iltimosimni ado etdi. Tabib tomirimni ushlab, dedi:

— Bir shishani olib mening do‘konimga borishsin, bir oz mushk sharbati, koson arag‘i[8] va rayhon urug‘idan yuboraman. Kuniga ikki martadan ichsangiz, inshoolloh, tuzalib qolasiz.

Men: Tabib janoblari, kasalligimning sababi nimada?

Tabib: Qo‘rqmang, hech zarari yo‘q, tezda tuzalib qolasiz.

Men: To‘g‘ri, qo‘rqmayman, faqat nimadan bemor bo‘lganimni bilishni istar edim.

Tabib: Terlab kelib to‘ningizni yechgansiz, sizni sovuq olgan.

Hakimning ushbu gapidan hayratda qolib, dedim:

— Barodar, birinchidan, meni sovuq urgani yo‘q, keyin, sovuq urganning davosi mushk sharbati va rayhon urug‘i ham emas. Uchinchidan, siz aytgan bu dorular ikki yuz yil muqaddam ishlatilgan. U davrdan hozirgacha tabobat ilmi ancha taraqqiy etib, donishmand tabiblar yangi va foydali dorilar ixtiro etganlar. Siz bo‘lsangiz, hali ham bedi mushkning sharbati va rayhon urug‘ini bermoqchisiz.

Mening so‘zlarimdan tabibning jahli chiqib, dedi:

— Siz tabiblikdan bexabar bo‘lsangiz, kasalingizni shamollashdan emasligini qaerdan bilasiz? Bedi mushk sharbatini ikki yuz yil oldin kasallarga berilishini-yu hozir yangi dori-darmonlar kashf etilgani-chi? Bular devona ham so‘zlamaydigan gaplardir.

Men: To‘g‘ri, mening aytganlarim emas, balki sizning gaplaringiz devonaga xos. Siz tabobat ilmining buyuk taraqqiyotiga munkir bo‘lmoqdasiz. Bundan nima foyda! Bugun faqatgina tibbiyot ilmi emas, balki olamning barcha ishlari yuksalish tomon yuz tutgan va bundan keyin ham taraqqiy etishi shubhasizdir.

Tabib: So‘zlaringizni eshitib, kulgim qistamoqda. Tib ilmi qaerda yuksalgan? Nega men bundan xabarsizman?

Men: Siz juda ko‘p narsadan bexabarsiz.

Tabib: Axir, siz aytayotgan «tabobat taraqqiyoti» jahonning qaysi burchagida sodir bo‘lgan?

Men: Taajjub etmang, bashariyat taraqqiyotga qodirdir va yuksalaveradi ham. Yuz yil oldin mamlakatingizning qaerida temir yo‘l va telegraf simlari mavjud edi? Juda yuksak misollarni-ku, qo‘yaqolaylik, yuz yil oldin mana shu go‘girdni qaysi buxorolik ko‘rgan edi? Bundan oldin sizning cholvoringiz karbosdan, ko‘ylagingiz qalami matodan edi. Bugun nafis dokalar va turli rangdagi parchalarga yetibmiz. Bularning barchasi men da’vo etayotgan taraqqiyotning namunasidir. Shular bilan bir qatorda tib ilmi ham yuksalib, tobora baland pog‘onalarga ko‘tarila bordi... «Tib ilmining bu taraqqiyoti qaerda?» deysiz. U hamma yerda va hamma tomonidan qabul qilingan, biroq siz ko‘rmaysiz va ko‘rish niyatida ham emassiz. Bu taraqqiyot hatto Buxoroda ham bor. Ana shu mavjud do‘xturxona tabobat taraqqiyotining namunasidir.

Tabib mening so‘zlarimdan hayratda qolib, sukutga berildi. So‘radim:

— Siz janoblari, tabobat ilmidan qaerda tahsil olgansiz?

Tabib: Buxoroning o‘zida.

Men: Qaysi tabibdan dars olgansiz?

Tabib: Hech kimdan dars olganim yo‘q, o‘zim bo‘sh vaqtlarimda tib kitoblarini mutolaa etib, tabib bo‘lganman.

Men: Birodar, meni kechiring, siz kasalimni tuzata olmaysiz.

Tabib chiqib ketdi. Uy egasiga aytdim: «Birodar, menga boshqa yaxshiroq tabib olib kelsangiz». Do‘stim bu so‘rovimni ham bajo keltirdi. Ikkinchi tabib juda katta kibr-havo bilan kirib kelib, tomirimni ko‘rib dedi:

— Siz bir oz qo‘rqibsiz, men ikki-uchta habbi mushal (ich ketar dorusi) yuboraman, uni ichib, keyin o‘zingizni alas qildirsangiz, tuzalib ketasiz.

Kulgim keldi, biroq bildirmay, so‘radim:

— Hakim janoblari, mening juda yomon odatim bor: tabib kasalim nimadanliginiyu o‘zining dorulari qanday foyda berishini isbotlamaguncha, ularni iste’mol qilmayman. Sizdan iltimos, aytsangiz, qo‘rqqanimni qaerdan bildingiz.

Tabib: Issig‘ingiz bor.

Men: Habbi mushalning qo‘rqqanlarni davolashdagi o‘rni nimada?

Tabib: U kishi haroratini tushiradi.

Men: Yaxshi, kasalimni ham belgiladingiz, dorusini ham tayinladingiz. Lekin kaminaning fe’l-xo‘yi juda yomon, tabibning qaysi madrasada o‘qigani va qaysi ustozdan ta’lim olganini bilmaguncha uning dorusini icholmayman.

Tabib: Xoh-ho-ho... Xotirjam bo‘ling, kamina Buxoroning bosh tabibiman. Hazrati amir va Dorush-Shifo madrasasining tabobati mening qo‘limdadir. Har yili millatning o‘n ikki ming tangasini olaman.

Men: Ajabo! Bu o‘n ikki ming tangani qaerdan olasiz?

Tabib: Dorush-shifo madrasasidan.

Men: Siz janoblari, tib ilmini qaerda tahsil qilgansiz?

Tabib: Buxoroning o‘zida.

Men: Qaysi madrasasida?

Tabib: Buxoro tib madrasasiga ega emas.

Men: Qaysi tabibdan ta’lim olgansiz?

Tabib: Men tib ilmini hech kimdan o‘rgangan emasman.

Men: Unda qanday qilib tabib bo‘ldingiz?

Tabib: Rahmatli otamiz juda katta tabib edilar, u kishining kitoblari menga meros qolgan edi. Shularni ko‘p o‘qidim.

Men: Odam faqat tibbiy kitoblarni o‘qish bilan ham tabib bo‘la oladimi?

Tabib: Albatta, tib kitoblarini mutolaa etaversa, bu osondir.

Men: Yo‘q, xato qilasiz, maktab o‘qimasdan turib tabib bo‘lish mumkin emas. Taraqqiy etgan mamlakatlarda o‘n yil umumiy ta’lim olingandan so‘ng, tibbiy maktabga kirib besh yil o‘qiydilar, shundan keyingina tabib bo‘ladilar. Siz bo‘lsangiz «bo‘sh vaqtimda otamdan qolgan kitoblarni o‘qidim», deysiz. Sizning bu aytganingiz bilan tabib bo‘lish mumkin emas...

Tabib ushbu so‘zlarimni eshitib, dedi:

— Juda yaxshi, men siz aytgan tabiblardan emasman!

Men: Men ham siz aytgan bemorlardan emasman!

Tabib parishon holda chiqib ketdi. G‘amgin holda uy egasiga dedim:

— Menga o‘ris do‘xturni chaqirsangiz.

Do‘stim istagimni bajo keltirdi. Bu do‘xtur juda bilimdon kishi ekan, tezda kasalimni aniqladi va yaxshi dorular berdi. «Ikki kundan keyin xabar olaman», deb chiqib ketdi. Buyurgan dorusini olib keldilar, ichdim, ikki kun ichida kasalim tuzalib, quvvatga kirdim, ishtaham ham ochildi, biroq do‘stim:

— Bugun do‘xtur kelmoqchi, bir oz sabr qilsangiz, agar ruxsat bersa, keyin tanovul qilarsiz,— deb, mone’lik ko‘rsatdi.

Do‘xturning kelishini kutdik. U kelib, ahvolimni ko‘rib xursand bo‘ldi va dedi:

— Butunlay tuzalib ketibsiz.

Men: Alhamdulilloh, tuzaldim. Buxoro tabiblarini ko‘rib juda ma’yuslangan edim. Chunki shunday katta bir shaharda birgina donishmand tabibning bo‘lmaganligi katta bir baxtsizlik! Lekin Siz janoblarini ko‘rib juda mamnun bo‘ldim. Inshoolloh, janoblari Buxoro aholisining sihatini asrash bobida ko‘p xizmat qilarsiz.

Do‘xtur: To‘g‘ri, meni Buxoro ahliga xizmat qilish uchun yuborganlar, lekin bundan nima foyda? Buxoroda juda ko‘p odamlar borki, men bir marta o‘tgan ko‘chadan hech ham o‘tmaydilar.

Men: Ajabo, bunga sabab nima?

Do‘xtur: Sababi ma’lum! Men kofir, ular esa musulmon. Kofir do‘xtur musulmon kasallarni o‘sha zahotiyoq «o‘ldiradi».

Men: Ajabtovur e’tiqodga ega ekanlar. Bir tomondan tabibsizlik, boshqa tomondan dono tabiblarga e’tiqodsizlik. Ana shu ikki narsa Buxoroda biron-bir kishining sog‘ qolmasligi uchun yetarli omildir.

Do‘xtur: To‘g‘ri, butun Buxoro mulkida har yili bir marta kasal bo‘lmaydigan odam juda kamdir.

Men: Siz hozir shu mulkning rasmiy do‘xturisiz, bu kasallikni bartaraf etish uchun nega kurashmaysiz?

Do‘xtur: Siz bizning mamlakatimiz va Farangistonning ayrim shaharlarini, albatta, ko‘rgansiz. Ovrupo hukumatlari o‘z xalqlarining sog‘lig‘ini saqlash uchun pul sarflaydilar. Ko‘chalarini bu shahar xonadonlaridan ko‘ra pokizaroq tutadilar, qo‘yni shahar ichida so‘ymaydilar, o‘likni shahar ichida ko‘mmaydilar, hayvonot axlatini yo‘l usti va yoqalarida qoldirmaydilar. Bizning shaharlarimizda ham tib maktablari mavjud bo‘lib, har yili guruh-guruh tabiblarni yetishtirib, atrofga yuboradilar. Doruchilar maktabini bitirmaguncha doru sotishga yo‘l qo‘ymaydilar. Maktablarimizda bolalarga sog‘liqni himoya qilish mavzuida dars o‘tiladi, donishmand do‘xturlar har kuni bu mavzuda gazetalarda maqolalar yozib, salomatlik qoidalarini elga tushuntiradilar. Shuning uchun, Ovro‘po aholisi tibbiyotning ayrim qoidalarini bir tabib qatori biladilar.

Biroq, Turkiston xalqlari mutlaqo ularga qarshi ish tutadilar. Bularning ko‘chalarini ko‘rdingizmi? Hali ham qo‘ylarni shaharda so‘yib, ularning axlat va chiqindilarini yo‘l ustiga tashlaydilar, o‘liklarni shahar ichida ko‘madilar, ayrim ko‘chalarda esa faqat hayvon axlatlarigina emas, balki odam najasi ham ko‘pdir. Bularning ichadigan suvi ikki yuz xalajoy ostidan o‘tib, hovuzlarga tushadi. Maktabda-ku bir navi, hatto madrasalarda ham sog‘liqni saqlash borasida bir kalima so‘z eshitmaysiz. Shunga qaramay, bu odamlar men bir marta o‘tgan ko‘chadan o‘tmaydilar. Barcha aytganlarimni shariatga qarshi deb talqin etadilar, gapimga kim tarafdorlik bildirsa, kofir deb e’lon qiladilar. Hatto bundan bir necha yil oldin amir mening maslahatim bilan ko‘chalarni supurishni amr etgan edi. Buxoro xalqi siqilib: «Bu kofir ko‘cha supurishni rasm etib, Buxorodan xayr-barakani ko‘taradi», deyishdi.

Men: Xo‘p, faraz qilaylik, Buxoro ahli Sizning so‘zlaringizni qabul qildi. O‘shanda Buxoroda kasallikning oldini olish uchun qanday chora ko‘rar edingiz?

Do‘xtur: Albatta, Buxoroda bu ish oson emas, lekin maqsadga erishish uchun bir oz tashabbus yetarlidir. Buxoro do‘xturlar xizmatiga juda muhtoj. Birinchidan, shahardan tashqari joylarda do‘xtur yo‘q. Qarshi, Shahrisabz, Hisor, Ko‘lob kabi tumanlarda hatto do‘xtur nomini eshitmagan odamlar bor. Qaysi tomonga bormang, romchi, alaschi xotin, dori sotuvchi attordan boshqa kishini ko‘ra olmaysiz. Buxoroning ichida ham shunday odamlar borki, bezgak titrog‘ini davolash uchun kasalning ustiga eshakning to‘qimini qo‘yib, ustiga o‘tirib olib «ish-sh-sh» deydilar. Keyin, bu yerda ikki-uch do‘xtur ham buxoroliklardan emaslar. Shuning uchun, buxoroliklar do‘xturga ega emaslar, deb qat’iy aytsa bo‘ladi[9].

Eng avvalo Buxoroda duxturlar sonini ko‘paytirish kerak. Bu masalani hal qilishning yo‘li shuki, buxoroliklarning o‘zlari do‘xturlarni tarbiyalab yetishtirishlari kerak. Chunki boshqa mamlakatlarning do‘xturlari donishmand va qudratli bo‘lganlarida, arzimas pul uchun Buxoroga kelmas edilar, Agar ko‘p pul bersalar, keladilar, biroq Buxoro hukumati bunchalik pul berishga rozi bo‘lmaydi. Shuning uchun ham buxoroliklarning o‘zlaridan do‘xturlar tayyorlash lozimdir.

Yana masala shundaki, Buxoro hukumati yirik madrasalarning birini tibbiya madrasasiga aylantirsin va bu dargohga dono do‘xturlarning birini mudir etib tayinlasin. Peterburg va Farangistonning yirik shaharlaridan donishmand muallimlarni taklif etishsin. Boshqa tomondan Buxoroning zehni o‘tkir yigitlarini, yoshlarini Ovro‘poga yuborib, tib ilmini o‘qitishsin. Buxoroning xazinasi har yili bir necha talabalarni Ovrupoga yuborib o‘qitishga qodir emas, deyishlari mumkin. Mayli, Buxoro hukumati talabalar xarj-masrafini o‘zidan bermasin. Bu yerda Dorush-shifo nomlik madrasa bor. Uning bir yillik vaqf puli qirq ming tanga, bu — olti ming so‘m demakdir, Bir talabaning Peterburgda yoki Ovro‘poning boshqa shaharlarida tahsil ko‘rish uchun besh yuz so‘m yetarlidir. Agar Buxoro hukumati olti ming so‘mlik vaqf pulidan besh ming so‘mini shu yo‘lda sarflasa, o‘n talabani Peterburgga yuborib, tib ilmi bo‘yicha tahsil ko‘rishiga imkon yaratadi. To‘rt yildan keyin bu talabalar Buxoroga qaytadilar va tib madrasasida ovro‘poliklar o‘rnida muallim bo‘ladilar. Keyin esa, yana o‘n talabani tahsilga yuboradilar. Shu tariqa Buxoro tibbiy madrasaga ega bo‘ladi, qancha tabib kerak bo‘lsa, yetkazib olaveradi. Lekin «bu gaplarni eshitadigan quloq qani, e’tibor bilan qarovchi ko‘z qani?»

Men: Juda yaxshi, Sizning bu mulohazalaringiz ma’qul, biroq nega Buxoro xalqiga buni tushuntirmaysiz?

Do‘xtur: Aytdim-ku; «bu gaplarni eshitadigan quloq qani, e’tibor bilan qarovchi ko‘z qani?»

Men: Axir, nega qabul qilishmaydi?

Do‘xtur: Aytishadiki, bu shariatga xilof ekan.

Men: Unda Buxoro hukumatiga ayting.

Do‘xtur: Shariatga qarshi bo‘lgan ishni qanday qilib hukumatga tushuntiraman?

Men: Menimcha, Sizning bildirgan fikrlaringizning birontasi ham shariatga xilof emas.

Mening bu so‘zlarimdan hayratda qolgan do‘xtur dedi:

— Siz musulmonmisiz?

Men: Musulmonman.

Do‘xtur: Ishonchim komilki, hozir butun Buxoroda mening so‘zlarimni shar’iy hisoblaydigan biron kishi topilmasa kerak. Siz nega bunday deysiz?

Men: Taajjublanmang. Aytganlaringizning birontasi ham shariatga qarshi emas. Izohlab beray: birinchidan, Siz Ovro‘po ko‘cha va shaharlarining pokizaligini maqtab, musulmon shaharlari va yo‘llaridagi tartibsizlikdan nolidingiz. Qarang, payg‘ambarimiz shahar va ko‘chalarning pokizaligi haqida nimalar deganlar: «Masjidlaringizni sodda, bezagu jim-jimasiz bino etinglar, shaharlaringni esa sharafli va ziynatli qilib quringlar... Ko‘chalarni pokiza va tarovatli tutingiz... Xudovand pokdir, pokizalikni yaxshi ko‘radi, zarif va karimdir, kechirishni xush ko‘radi, saxovatlidir, saxiylikni pisand etadi. Shuning uchun uyingiz atrofini pokiza tutingiz...»

Payg‘ambarimiz alayhissalom bular bilan qanoatlanmay, biz musulmonlarning har birimizni ham pokiza bo‘lishga undaganlar. Masalan, quyidagicha buyuradilar: «Annaznaafata shatr-ul-iyman», ya’ni pokizalik iymonning bir qismidir. Tahorat olish, tishni maxsus cho‘b (misvok) bilan tozalash ham pokizalikdir. Pokizalik kishini iymonga da’vat etadi, iymon esa o‘z egasi bilan jannatda bo‘ladi... Agar mushkul bo‘lmasa, men ummatlarimga har qanday bo‘lsa ham tishlarini tozalashlari va yuvishlarini va har namozda xushbo‘y hid taratuvchi narsalar surtishlarini istar edim».

Shunday qilib, Sizning malomatingiz va misollaringizning nishoniga tushgan musulmonlar irsli ummatlar bo‘lib, bundan bir ming uch yuz yil muqaddam ularning pokiza bo‘lishlariga amr etilgan edi. Biroq, bu bechoralar nima ham qilishsin?! Ular islomning haqiqatidan ogoh emaslar. Qur’onning biron oyatini yoki payg‘ambarning hadisini to‘g‘ri o‘qib, ma’nisini tushuntirib beradigan odamning o‘zi yo‘q.

Endi tabobat masalasiga qaytsak. Ko‘raylik-chi, payg‘ambarimiz tabobat borasida nimalar degan ekanlar... «Ey xudoning bandalari, betob bo‘lsangiz, davolaningiz, chunki xudovand davosi bo‘lmagan kasallikni yaratgan emas...»

Buxoro madrasalaridan birini tibbiy madrasaga aylantirish, Sizni unga mudir etib tayinlash, Ovro‘podan muallimlar olib kelish va har yili bir necha iste’dodli yoshlarni tibbiy ta’lim olish uchun O‘rusiyaga yuborish — bularning birontasi shariatimizga qarshi ishlar emas. Zero olamning faxri bo‘lmish alayhissalavotu vassalam buyurganlar: «Utlubul-ilma va lav bissini», ya’ni ilm agar Chinda bo‘lsa ham uni tilab o‘qingiz». Ana shu hadisi sharif mazmuniga diqqat bilan e’tibor beraylik. Payg‘ambarimizning Chinni misol keltirishlaridan maqsadlari albatta fiqh va tafsir ilmini o‘rganish emas, chunki Chin kofiristondir. Bu hadisda tilga olingan ilm dunyoviy ilm, ya’ni, tib va san’atdir. Ma’lum bo‘ldiki, dunyoviy ilmlarni g‘ayridinlardan o‘rganish ham bizning shariatimizga mosdir.

Bu hadisdan tashqari yana bir hadis mavjuddir... «Hikmat — mo‘‘minlarning yo‘qotgan molidir, uni har qaerda ko‘rsangiz, olishingiz mumkin. Tahsil qilingiz, hikmatga hikmat qo‘shilsa, u qaysi manbadan kelib chiqmasin, zarar qilmas». Rasul alayhissalomning ushbu hadislari shundan dalolat beradiki, so‘zlaringiz shar’i sharifga mutlaqo qarshi emas.

Endi islom tarixiga bir nazar solsak: islomning buyuk vakillari juda ko‘p nasroniy va ma’jusiy tabiblarga pul berib, o‘zlarining sihatlarini yaxshilaganlar, ularning ayrimlarini o‘zlarining xos tabiblari etib tayinlaganlar va ayrimlarini o‘z davrlarida tibbiyot muallimi etib belgilaganlar.

Xalifa Mansur abbosiylarning ikkinchi toifasi bo‘lib, Jurjis binni Baxtyasho‘ ismli bir nasroniy tabibni Bag‘dodning bosh tabibi etib tayinlagan edi. Xalifa Xorun-ar-Rashid abbosiy ham Monko ismli bir ma’jusiyni va yuqorida zikr etilgan Baxtyasho‘ning o‘g‘lini o‘zining shaxsiy tabibi etib tayinlagan edi. Yuqorida nomlari zikr etilgan tabiblardan tashqari juda ko‘p nasroniylar ham abbosiy xalifalar tomonidan mansab va davlatga ega bo‘lib, izzatu ikromga musharraf bo‘lgandilar. Abbosiy xalifalar yunon kitoblarini arab tiliga tarjima ettirib, Bag‘dod madrasalarida nashr etar edilar. Men yunon kitoblarini Bag‘dod xalifalari nasroniy tabiblariga buyurib tarjima qildirganliklarini sizlarga arz etsam:

1. Kitob-al kasr, 2. Kitob taqaddimat-al-ma’rifa, 3. Kitob-al-axlod, 4. Kitob qotityun, 5. Al-ma’ va al-havo, 6. Tabiat al-inson. Bu kitoblarning muallifi Buqrotdir. Yana:

1. Kitob-al-farq, 2. Kitob-al-mavlud lisbaata ash-shahr, 3. Kitob-al-mizoj, 4. Kitob rido’-al-nafs, 5. Kitob-al-nabz, 6. Kitob-al-jabul, 7. Kitob shifo-al-amroz, 8. Kitob qaviy ag‘ziya, 9. Kitob-al-ilal va al-amroz, 10. Kitob-al-tadbir-al-mulassaf, 11. Kitob-al-himoyot, 12. Kitob mudovot al-amroz, 13. Kitob-al-buhron, 14. Kitob ilal savt, 15. Kitob al-tabib va al-faylasuf...

Bu kitoblarning mualifi yunonlik Jolinusdir, xalifa Ma’mun abbosiy topshirig‘i bilan Hanin nomli nasroniy arab tiliga o‘girgandir.

Shunday qilib, abbosiy xalifalar davrida ilmga eng chanqoq odamlar - olimlar va faqihlar yashagan bo‘lsa ham, juda ko‘p tabiblarga va g‘ayridin fozillarga pul va mansab berib, Yunon va Hind fanidagi yutuqlarni arab tiliga o‘girib, Bag‘dod madrasalarida o‘qitganlar. Yuqoridagi misollar tib ilmining tahsili uchun Ovrupoga talabalarimizni yuborsak va u yerdan donishmand tabiblarni chaqirib, madrasalarimizda muallim etib tayinlasak, yomon bo‘lmasligini isbotlab turibdi. Buxoro hukumati ishbilarmon va dono odamlarga ega bo‘lishi kerak. Siz bu fikrni ularga ayting, umid qilamizki, qabul qilarlar.

Do‘xtur mening bu so‘zlarimdan mamnun bo‘lib, bizdan ruxsat so‘rab chiqib ketdi.

Butunlay tuzalganimdan keyin, yana bir necha kun Buxoroda bo‘lib, keyin sayohatga chiqish rejasini tuzdim. Uyning egasi Buxoroning mo‘‘tabar kishilari nomidan katta shaharlarning qozisi, hokimlari nomiga maktublar olib berdi. Menga yordam berish uchun bir mullabachchani ham qo‘shib qo‘ydi. Ertalab tongda Buxoroning bir aravasiga minib, yo‘lga tushdik. Namozi asr paytida ko‘zlagan manzilimizga yetdik. Bu unchalik obod joy emas edi. Ikki-uch baqqollik do‘konidan boshqa hech narsa yo‘q. O‘sha do‘konlarning birida to‘xtadik. Baqqol yuklarimizni olib, qorayib ketgan bir ayvonga tushirdi. Yotish uchun joy tayyorladik... Shundan keyin atrofni aylanishga kirishdik. Biroq, qanaqa aylanish deng?! Ikki-uch do‘konning u yog‘i qip-qizil dasht-biyobon! Faqat bir tomonda madrasaga ko‘zim tushdi, uning ham eshigi qulf edi. Ichiga kirib ko‘rdim, butunlay vayronaga aylanibdi.

— Bu madrasa nega bunchalik xarob?

Do‘stim: Bu musofirxonadir. Qarang, to‘g‘rida bir sardoba ham bor. Darhaqiqat, ro‘parada juda katta tosh sardobani ko‘rdim.

— Bularni kim qurgan?

Do‘stim: Buxoro amirlaridan biri Abdulloxon. U o‘ziga tegishli bo‘lgan barcha qarovsiz yo‘llarda yana bir necha saroy va sardobalar qurdirgan edi, biroq hozir ular tuproqqa ko‘milib yotibdi.

Do‘stim olamning taraqqiyotidan xabarsiz edi. Shuning uchun, bu qissani hech qanday malomat va alamsiz, beparvolik bilan hikoya qilar edi. Buni eshitib, juda achindim. O‘zimcha der edim: Ovro‘poliklar bizlardan kelgusi avlodga bir yodgorlik qolsin deb, har kuni bir xayr binosini bunyod etadilar, biz musulmonlar esa, «kelgusi avlodga bizdan yodgorlik qolsin, ular bizning nomimizni unutishmasin», degan fikrni xayolimizga ham keltirmaymiz. Yana eng ajib tomoni shundaki, ota-bobolarimiz va buyuklarimizdan qolgan yodgorliklarni buzamiz, xarobaga aylantiramiz.

Qosh qorayishi bilan do‘konga keldik, choy ichib uxladik. Yarim kechadan keyin uyg‘onib, aravaga minib, yo‘lga tushdik. Qisqasi, to‘rt kechayu kunduz yurgandan keyin Qarshi shahriga yetdik. Yo‘lda diqqatga sazovor biron voqeaga duch kelmadik. Faqat har bir manzilda... Abdulloxonning karvonsaroyi va sardobasi uchrar, ular buzilgan va nuragan ahvolda edi.

Biz Qarshi qozisining uyiga tushdik. Buxorodan olib kelgan xatimizni qozining odamiga topshirdik. Bizni bir uyga olib kirdilar. Kechani shu xonada o‘tkazdik. Ertalab quyosh chiqqanidan so‘ng, qozining ziyoratiga bordik. U kishi iltifot etdilar. Bir oz o‘tirib, keyin aylanishga chiqdik...

Qarshi Buxoroning katta shaharlaridan biridir. Bir vaqtlar bu shaharning tijorati Buxorodagichalik ekan. Biroq, temir yo‘l bo‘lmaganligi sababli, savdo ancha orqada qolibdi. Ilm va maorif ham anqoning urug‘i. Ko‘pchilik hatto xat-savoddan ham mahrum. Sanoati-yu hunarmandchiligi poytaxt sanoatidan yaxshiroq. Xalqi obdasta yasash va gilam to‘qishda o‘ta mohir, ayniqsa, alocha to‘qishda tengi yo‘qdir. Biroq, afsuski, ushbu narsalarning barchasini eski usulda tayyorlaydilar, ya’ni korxonalarning barchasida qo‘l mehnati ustun. Mashina bilan ishlovchi korxonalarga ega emaslar va uni yaratish xayollariga ham kelmaydi.

Kunlardan birida qozi mulozimlarining biri bilan birga mashhur bir alocha to‘quvchi ustaning uyiga bordik. Ustaxona egasi meni juda e’zozladi. Bir soatcha suhbatlashdik. Shunda so‘radim:

— Sizning korxonangiz Qarshi shahrining boshqa korxonalaridan katta va sizning alochangiz boshqa alochalardan nafas va nozukroqdir. O‘ruslarning ipak matohlari nozik va chiroyli, ammo pishiqlik va chidamlilikdan mahrum. Sizning alochalaringiz esa ham nozik, ham chidamli ekan. Bu borada ajib bir hikoya ham eshitgan edim. Uni so‘zlab bersam. Buxoro hojilaridan biri bir kiyimlik alochangizni hadya etish uchun Madinai munavvaraga olib borgan. Ammo (bilmadim, nima sabab ekan) alochani qaytarib Buxoroga olib kelmoqchi bo‘lgan. Hajdan qaytib, Odessa shahriga yetishi bilan Rossiya bojxonasining ma’murlari o‘sha sizning alochangizni Farangiston moli gumon etib, undan boj talab etganlar. Bechora hoji bor tovushi bilan «bu alocha Buxoroning mahsulidir», deb faryod cheksa ham, bojxonadagilar «hali Buxoroda bu darajadagi molni to‘qiydigan fabrika qurilgan emas. Bu Farangiston molidir. Sen buni Istanbuldan sotib olgansan», deb ayta berganlar. Bechora hoji, noiloj, bir necha so‘m boj puli berib, o‘zining alochasini qaytarib olgan ekan.

E’tibor bering-a, bunda gunoh Rossiya bojxonasining xizmatchilarida emas, balki sizning tayyorlagan alochangizda. U bir qaraganda Farangiston molining o‘zi, balki chidamlilikda undan ham ustundir.

Do‘konning egasi ushbu so‘zlardan mamnun bo‘ldi. Shu payt dasturxon yozdilar, choy ichdik va yana suhbatga kirishib ketdik:

— Haqiqatan ham Qarshi ahli alocha to‘qishda juda hunarmanddirlar. Bugungi kunda bu muborak hunarlari tufayli ancha foyda ham ko‘radilar. Biroq, ushbu kasbning kelajagi haqida siz janoblarining fikrlari qanday?

To‘quv dastgohining egasi so‘zlarimni tushunmay, menga hayrat bilan qaradi. Fikrimni ochiqroq bayon qildim:

— Qarshi hunarmandlarining ushbu ishlari yana o‘n-o‘n ikki yil shu tariqa rivojlangan holda qoladimi yoki yo‘qmi?

Usta bu safar mening fikrimni tushundi, biroq bugunga qadar bunday savol uning xayoliga ham kelmagan edi, yanada hayratlanib, hech nima demadi. So‘zimni tag‘in qaytardim:

— Hurmatli usta, Ovro‘po xalqlari, agar biron ishga qo‘l ursalar, shu ishlarining o‘n yil, yigirma yil, hattoki yuz-ikki yuz yil keyingi rivojini ko‘zda tutadilar. Siz — Qarshi xalqi ham yuksak hunarga egasizlar. Ana shu hunarlaringning kelgusi taqdirini hech o‘ylaysizlarmi?

Usta: Bizning bu hunarimiz bundan bir necha yillar oldin yaxshi edi. Hozir ham yomon emas. Biroq kelgusida nima bo‘lishini xudo biladi.

Men: To‘g‘ri, ammo siz ana shu hunaringizning yana o‘n yil davom etishi uchun biron bir harakat qilyapsizmi?

Usta: Hozir ishimiz yaxshi, o‘n yildan keyin kim tirig-u kim o‘lik?

Men: Xo‘p, hozir tirik qolish ehtimoli ham bor ekan, nega endi o‘sha kunning g‘amini yemaysiz? Faraz etaylik, umringiz oxiriga yetmoqda, biroq, farzandlaringiz va nabiralaringiz nima bilan shug‘ullanishadi? Usta janoblari, siz kelajak haqida fikr yuritishni unutmang, chunki har bir kishining hayoti o‘z ishining kelajagi bilan bog‘liq. Ertani o‘ylash olam obodligining boisidir. Tukkor safar mashaqqatlarini chekar ekan, dunyosining bugungidan ko‘ra ko‘proq bo‘lishini, mulla hujraning qorong‘i burchagida o‘ta och holda kun o‘tkazar ekan, kelasi yili mudarris bo‘lishni, hokim xalq qonini so‘rayotib, ertaga vazirlik lavozimiga ko‘tarilishni istaydi. Podshoh esa ertaga bir mulkning xutbasiga nomini qo‘shib o‘qishlarini o‘ylab, yuz ming askarning o‘limiga rozi bo‘ladi. Shunday qilib, ming yillardan beri davom etayotgan va bundan keyin ham davom etadigan bu ishlarning barisi istiqbol ishqida, ya’ni kelasi zamon uchun amalga oshiriladi. Butun olamda o‘tmish uchun qadam qo‘ygan biron bir kimsa yo‘qdir.

Mening so‘zlarim ustaga ma’qul tushdi. Yana fikrimni davom ettirdim:

— Modomiki, so‘zlarimni qabul qilgan ekansiz, keling, kasbingizning kelajagi haqida fikrlashib olaylik. Bundan yuz yil oldin Buxoro ahlining to‘ni va ko‘ylagi nimadan tayyorlanganligini bilasizmi?

Usta: Qalami va karbosdan.

Men: Sallalari-chi?

Usta: G‘ijduvon dokasidan.

Men: Ovqatlarini qanday idishlarga solib tanovul qilar edilar?

Usta: Safol tovoqlarda.

Men: Ana shu karbos, qalami, safol tovoq va g‘ijduvoniy dokalarni kim tayyorlab berar edi?

Usta: Buxoroliklarning o‘zlari.

Men: Bularning ishlari qo‘l bilan bajarilarmidi yoki mashinadami?

Usta: Qo‘lda.

Men: Ko‘rdingizmi, o‘sha vaqtlar turkistonliklar hayoti uchun zarur bo‘lgan hamma mollarni o‘zlari tayyorlardilar, ya’ni pulni cho‘ntaklaridan chiqarib, qaytib yana cho‘ntaklariga solar edilar. Biron bir chaqani begona fabrikantlarga bermaganlar. Biroq, Ovro‘po fabrikalari birin-ketin nozik suf, harir dokalar va chiroyli, gulli chinni tavoqlar ishlab chiqarib, Turkiston yerlarini to‘ldirdilar. Aholi, albatta, bu jiloli mollarni yoqtirdi va boshqa milliy ashyolarga e’tibor bermay qo‘ydi. Oqibatda doka va karbos to‘quvchi do‘konlar va tovoq ishlab chiqaruvchi korxonalar yopildi, ularning egalari, istasalar-istamasalar, hammollik bilan shug‘ullandilar yoki birovlar eshigida xizmatkor bo‘lib, oqibatda hasrat va nadomat bilan dunyodan ko‘z yumdilar. Agar ular ham sizga o‘xshab «o‘n yildan keyin kim tirig-u kim o‘lik» deb o‘tirmasalar edi, o‘zlarining karbos to‘quvchi, chinni va safol yasovchi dastgohlarini ko‘paytirib, juda qisqa vaqt ichida tor do‘kon va vayrona uylarini katta-katta magazinlar va yirik marmar binolarga aylantirar edilar. Faqat o‘zlarinigina emas, balki butun turkistonliklarni baxtli va saodatli qilar edilar. Chunki bechora xalqning cho‘ntagidan chiqqan va begona fabrikantlar hamyoniga kirgan pullarning barchasi turkistonliklarning o‘zlariga qolar edi. Endi ko‘raylik-chi, sizning ishingizning kelajagi ham shundaymikan yoki yo‘qmi?

Siz, masalan, bir kiyimlik ipli alochaga o‘n besh tanga sarflab, yigirma tangaga sotasiz va besh tanga foyda ko‘rasiz. Biroq, agar fabrikachilar alocha to‘qish ishiga qo‘l ursalar, xuddi siznikidek alochani o‘n tanga bilan fabrikadan chiqarib o‘n besh tangaga sotadilar. U vaqtda hech kim yigirma tanga pul berib sizning alochangizni olmaydi, Keyin siz ham alochangizni o‘n besh tangaga sotasiz. Ular sizlarning bu ishingizni ko‘rgach, o‘zlarining mollarini sakkiz tangaga sotishadi va ikki tanga zararni (uch kungacha) o‘zlariga ravo ko‘rishadi. Ana shunda siz va hamkasblaringiz ham ilojsiz, o‘zlaringning alochalaringizni sakkiz tangadan sotib, juda ko‘p zarar ko‘rib, hovli va do‘konlaringni sotib shu zararni qoplaysiz. Bechorahollik yo‘liga kirasiz. Butun Turkistonning barcha alocha to‘quvchilari o‘z kasblaridan kechib, boshqa ish bilan band bo‘lganlaridan so‘ng fabrikantlar o‘z alochalarining narxini sekin-astalik bilan yigirma, yigirma besh tangaga ko‘tarishadi va turkistonliklarning dasta-dasta pullarini o‘z cho‘ntaklariga uradilar. Men shunday xulosaga keldimki, agar turkistonlik hunarmandlar, ovro‘poliklar singari qo‘l mehnatiga asoslangan korxonalarini doimiy fabrikalarga aylantirmas ekanlar, bir necha yildan keyin ularning sharafli san’atidan nom-nishon qolmaydi. Shuning uchun umid qilardimki, so‘zlarimni inobatga olsangiz, chunki ish tanazzulga yuz tutganidan keyin pushaymon bo‘lishning foydasi yo‘q.

So‘zni shu yerga yetkazib, ustadan javob so‘rab, tashqariga chiqdim.

Endi o‘z maqsadim bayoniga qaytsam. Ushbu shaharning ekin-polizi ham yaxshidir. Qarshining tamoku, arpa va bug‘doyi bisyor, ayniqsa tamokusi mashhur va ko‘pdir. Biroq shuni e’tirof etamanki, Qarshi xalqi yerlarning hosil berish darajasida mehnat qilmaydilar, ya’ni yerlarining imkoniyaticha hosil ololmaydilar. Faqat Qarshigina emas, balki butun Buxoro o‘lkasi shu holdadir. Mening qarashlarim va kuzatishimga binoan, bu xalqning dehqonchilikka rag‘batsizligining sababi uch narsadandir; bu masala amlokdorlarning ishlari bilan bog‘liqdirki, uning tafsiloti uzundir va bu kitobchaga sig‘mas. Shunday bo‘lsa ham, amlokdorning ahvolini qisqacha bayon etishni munosib deb bildim.

Birinchidan, Buxoroning amlokdorlari hukumatning haqini dehqon hosiliga qarab, taxminan oladilar. Masalan, falon dehqonning bir xirmon bug‘doyi bor. Amlokdor o‘zining istagiga ko‘ra ushbu bug‘doyning miqdorini chamalab, podshohlik haqini talab etadi. Amlokdorlar hukumat tomonidan haqqul-xizmat olmaydilar, balki o‘zlarining butun xarj-masraflarini dehqon hisobidan undiradilar. Shuningdek, amlokdorlik jazoga mustahiq emas, masalan, amlokdorlar dehqonning xirmonini insofsizlik bilan chamalasalar, podshohning haqini xalqqa va xalqning haqini podshohga' o‘tkazsalar ham, jazog‘a tortilmaydilar. Shuning uchun ular raiyat haqiga qo‘llaridan nima kelsa, shuni qilaberadilar.

Ikkinchidan, masala dehqonning o‘ziga ham bog‘liqdir. Dehqonchilik asboblari va ekin-tikin usullari hali ham hazrat Odam Atoning dehqonchiligidan farq qilmaydi. Masalan, Ovro‘po mamlakatlari o‘zlarining yirik shaharlarida dehqonchilikka oid maktab ochganlar. O‘z farzandlarini shu maktablarga kiritib, qishloq xo‘jaligiga oid fanlardan ta’lim beradilar. Bu mulkning dehqonlari esa, «dehqonchilik maktabi» degan tushunchani tushlarida ham ko‘rmaganlar. Ovro‘po hakimlari yerga quvvat baxsh etadigan hayratlanarli dorular ishlab chiqarganlar. Buxoro dehqonlari esa yerlariga quvvat berish uchun eng avvalo bitta ot va arava yoki bir necha eshak sotib olishga majburlar, keyin esa shahar ichiga kelib, har kuni odamlar hojatxonasidagi axlatni o‘sha arava va eshaklariga ortib, dalaga olib ketadilar, to‘playdilar, tuproqqa soladilar. Zarur bo‘lgan taqdirda bu ifloslikning bir necha qopini bir tanob yerga to‘kadilar. Ovro‘po dehqonlari yerni shudgorlash uchun mashinalarga egadirlar. Bu mashinalar bir kunda bir necha tanob yerni haydash qudratiga ega. Buxoro dehqonlari esa eng avvalo ikkita ho‘kizni ancha qimmat pulga sotib oladilar, keyin yil bo‘yi yem uchun kuniga o‘n tangadan sarflab, asraydilar va bahor kunlarining boshida katta mashaqqat bilan bir tanob yerni kunlab shudgor qiladilar.

Farangiston dehqonlari bug‘doy yanchish uchun ham alohida mashina yasab olishgan. Buxoro dehqonlari esa bu ishni bajarish uchun bir necha ho‘kiz, eshakka muhtojdirlar. Shuning uchun ham buxoroliklar yerdan unumli foydalanisholmaydi. Buxoro donishmandlari bu jihatdan dehqonlarni gunohsiz bilib: «Asl gunoh bizning kattalarimizda, bularni haligacha to‘g‘ri yo‘lga boshlamaganlar», deydilar. Men ham bu fikrga qisman qo‘shilaman, lekin bu bilan qanoatlanmay, gunohning bir qismini dehqonlarning bo‘yniga qo‘yaman, chunki ushbu so‘zlar tushuntirilgan taqdirda ham ular qabul qilmaydilar. Masalan, Qarshida ham, Buxoroda ham bir necha kishiga Farangistondagi ziroatchilikning yo‘l-yo‘rig‘ini tushuntirdim, biroq ular «siz jannatdagi dehqonchilik haqida so‘zlamoqdasiz», deb kuldilar.

Uchinchi sabab — qozilarning xatti-harakatidir. Eng avvalo Buxoro qozilari mahkamasi haqida qysqagina arz etsam. Buxoroga qarashli har bir viloyatning o‘z qozisi bor. Ular amir tomonidan tayinlanib, asl vazifalari — shariat hukmini joriy etishdir. Qozilar bozorlarda o‘zlariga tobe noiblarni tayinlaydilar. Bu noiblar shariat hukmining «amalga oshishi»ni nazorat qiladilar. Lekin ularning o‘zlari xat-savoddan mahrumdirlar! Bu qozilarning har biri yigirma-o‘ttiz mulozimga va bir necha bosh molga egadirlar. Ularning ana shu mol-mulk va daromadlari muhrxonaning puli va xizmat haqlari hisobidan qo‘lga kirishi kerak. Boshqacha aytganda, ushbu pullarning barchasini bechora xalq cho‘ntagidan olishlari kerak.

Qarshi qozixonasida o‘z ko‘zim bilan ko‘rgan bir voqea Buxoro qozilarining muruvvatsizligini yaqqol tasvirlab bera oladi. O‘shani arz etsam:

Ertalab qozi eshon salomidan chiqib ketayotgan edim, to‘satdan qozixonaning eshigidan ellikka yaqin erkak va bir xotin shovqin-suron bilan kirib, shariat buryosining ustiga o‘tirishdi. Men ham qiziqib, atayin ularga yaqin bordim va suhbatlarini diqqat bilan eshitdim. Xotin turli dalillarni keltirib, da’vo qilar edi:

— Kecha non pishirayotib, bitta nonni tandirdan uzib, sufaning ustiga qo‘ydim. Shu payt uydan bolamning yig‘isi eshitildi. Xabar olish uchun borganimda, o‘sha qoldirib ketgan nonimni mushuk olib ketibdi. Erim buni ko‘rib, meni ko‘p uryshdi. Yalinib-yolvorishim foyda bermadi, erim tobora jahliga minib, so‘zlarimga quloq solmasdan meni tepa boshladi. Axiyri jon hovrida qo‘shnining hovlisiga qochdim va u yerdan akamning uyiga bordim. Keyin esa sizning xizmatingizga yetib, arz etib, qozining mulozimini olib bordim. Mana endi o‘zini olib keldim.

Qozi xotinning eriga qarab dedi:

— Nega bu bechorani kaltaklading? Shaharni hokimsiz deb bildingmi?

U erkak butunlay munkir kelib, dedi:

— Mening bu ishdan xabarim yo‘q. Xotinimning akasining men bilan dushmanligi bor edi. Shuning uchun xotinim menga tuhmat qilmoqda.

Qozi (o‘ta g‘azab bilan): Yolg‘on gapiryapsan. Shug‘ullanib yurgan ishlaringni hech kim bilmaydi deb o‘ylaysanmi? Hoziroq tirnoqlaring ostiga g‘arov tiqaman, — deb, o‘sha zahotiyoq qamashga hukm etdi. Shu payt haligi kishining tarafdorlari baland ovozda uning begunohligini isbotlashga tirisha boshladi, xotin tomonidan kelganlar esa ularning so‘zlarini inkor etar edilar. Xullas, har ikkala tomon orasida g‘avg‘o boshlandi, birov birovga quloq solmas edi. Tortisha-tortisha qozixonani tark etdilar. Men uyga qaytayotib, ushbu voqeadan hayratlanib, o‘z-o‘zimcha der edim: «Xo‘sh, nonni-ku, mushuk olib ketibdi, ellik kishi ovora bo‘lib, ikki farsah yo‘ldan bu yerga nega kelishdi ekan?»

Bir oz kitob mutolaa etdim. Tush ham bo‘lib qoldi... Ovqatlanish vaqti yetgan edi. Qozi menga odam yubordi. Taomni birgalikda yedik... Shu asnoda qozixona hovlisida ikki kishi ko‘rindi. Qozi:

— Ertalab bir-biri bilan urishgan er-xotinni ko‘rganmidingiz? — deb so‘radi.

Men: Ko‘rgan edim.

Qozi: Bu ikkovlon ularning oqsoqollari, qani ko‘raylikchi, nima istar ekanlar... Shu payt ikkala oqsoqol eshikdan kirib, salom berdilar. Qozi ularning biriga qarab, dedi:

— Ha, oqsoqol, ahvollaringiz qalay?

Oqsoqol: Duo qilaman, taqsir. Xudo siz janoblarining va maxdumjonning[10] umriga baraka ato etsin.

Qozi: Bu padarla’nat, eshak xotinini nega uribdi, mamlakatni hokimsiz ko‘ribdimi?

Oqsoqollar: Baloingizni olay, u bechorada gunoh yo‘q, xotinning o‘zi ham juda shallaqi-da.

Qozi: Xotin kishining qo‘lidan nima ham kelar edi, barcha xudobexabarlik va obro‘sizlik o‘sha eshakning o‘zidandir, u bu zaifani kimsasiz deb gumon qilgan. Men kimsasizlarning otasiman. Shu bugunoq janobi oliyga arz etib, yetmish besh darra urdiraman, toki boshqalarga ibrat bo‘lsin.

Oqsoqol qozining bu so‘zlaridan juda qo‘rqib, dedi:

— Taqsirjon, dardingizni olay, qari qulingizning so‘zini qabul etib, o‘sha badbaxtning gunohini kechiring, xotini ham gunohidan kechdi.

Qozi: Yolg‘on so‘zlayapsiz, xotini hech vaqt uning gunohidan kechmaydi.

Oqsoqol: Biz yolg‘on gapirayotganimiz yo‘q, buyuring, xotinning o‘zini olib kelaylik.

Qozi: Olib keling.

Oqsoqol chiqib ketdi va ma’lum vaqt o‘tishi bilan xotinni tarafdorlari bilan boshlab kirib, bo‘ryo ustiga o‘tirg‘izdi. Qozi xotinga qarab, dedi:

— Eringni qamadim. Ertaga janobi oliyga arz qilib, yetmish besh darra urdirib, sarbozlikka topshiraman.

Bechora xotin qozining so‘zlarini eshitishi bilan bir seskanib, yig‘lab dedi:

— Men erim nomidan tavba qilaman, u bechoraning gunohidan keching, xudo haqqi, bizning ahvolimizga rahm eting.

Qozi: Ey xotin, endi buning iloji yo‘q. Menga qara, ering seni urdimi yoki yo‘qmi? Agar urgan bo‘lsa jazolayman, urmagan bo‘lsa, eringga tuhmat qilganing uchun seni jazolayman.

Xotin: Erim meni urgan edi, lekin men hozir uning gunohidan kechaman, siz ham uning gunohini kechiring.

Qozi: Tamom... ering seni urgan ekan, men uni jazolayman. Albatta, ering seni kimsasiz va bechora deb bilgan, endi qasdingni olaman, toki xaloyiq bilsinki, men bu shahardagi bechoralar va kimsasiz kishilarning homiysidirman.

Bechora xotin yana iltijo bilan dedi:

— Bolalaringizning rohatini ko‘ring, ikki sag‘ir farzandimiz bor. Rahm qiling, axir, erimga nisbatan hech da’voyim yo‘q, u bechorani afv eting.

Qozi: Shariatning sag‘ir farzand bilan ishi yo‘q, eringni jazolayman.

Xotin: Hozir siz o‘zingizni bechoralarning homiysi dedingiz, arzimas shu ishni deb uyimizni kuydirmang, meni beva, farzandlarimizni yetim qoldirmang. Qozi g‘azablanib mulozimlariga buyurdi:

— Bu padarla’nat devonani olib chiqing!

Rahm-shafqatni bilmaydigan mulozimlar bechorani mushtlab-tepkilab, qozixonadan olib chiqib ketishdi. Men ham o‘z uyimga jo‘nadim. Bu kecha o‘tib, ertasiga... bir oz mutolaa bilan shug‘ullandim, biroq, fikrimni hech yig‘a olmas edim. O‘sha xotinning hazin nolalari o‘qtin-o‘qtin xayolimni bo‘lar edi. Qozining odami kelib, meni choyga taklif etishini sabrsizlik bilan kutar edim. Maqsadim: shu bahona, o‘sha kechagi mahbus er va badbaxt xotinning taqdiridan xabardor bo‘lish edi.

Ko‘p o‘tmay, xabarchi menga qozining taklifini yetkazdi. Xudodan minnatdor bo‘lib, tezda qozining uyiga yetib bordim. Taom tanovuli orasida bir oz suhbat qildik. Shu payt kechagi ikki oqsoqol salom berib, uyga kirib o‘tirdilar. Qozi tabassum bilan alik oldi va mulozimlaridan biriga kechagi mahbusni olib kelishni buyurdi.

— Ey xudo urgan badbaxt! —dedi qozi mahbusga qarab. — Men seni yetmish besh darra urdirib, sarbozlikka topshirmoqchi edim, lekin bu safar ham oqsoqollar hurmati, gunohingdan kechdim.

Oqsoqollar ham, mahbus ham el dardini o‘ylaydigan bu qozi haqiga duo qilishdi. Men hayratdan yoqa ushlab, o‘zimcha der edim: Kecha o‘ta qattiqqo‘llik, bugun o‘ta marhamat va muloyimlik ko‘rsatgan qozi eshonning harakatlari sababi ne ekan?

Faqat ana shu masalaning haqiqatiga yetishish uchun qozining uyidan chiqib, mirzoxonaga bordim. Qozining mirzakaloni donishmand kishi bo‘lib, ba’zan turkiy va forsiy gazetalarni ham o‘qir edi. Biz bir necha marta hamsuhbat bo‘lgan edik. Meni ko‘rishi bilan dedi:

— Musofir janoblari, ko‘rdingizmi, biz qanchalik badbaxt ekanmiz?

Men: Nimani ko‘ribman?

Mirzo: Ana shu er va xotin janjalini yaxshilab mulohaza etdingizmi yoki yo‘qmi?

Men: Ha, diqqat bilan kuzatdim. Bildimki, o‘sha nonni mushuk olib ketibdi. Biroq, qozining mushuk o‘yini sababini tushunmadim.

Mirza: Qolgan nonlarni ham ulardan tortib olish uchun edi.

Men: Birodar, bu voqeadan juda hayratda qoldim. Ishning haqiqati qaerda? Qozi eshon birinchi kun nega buncha qattiq turib oldilar? Bugun nega kamoli iltifot bilan mahbusga javob berdilar?

Mirza: Kecha namozi shomdan keyin o‘sha ikki oqsoqol kelib, shariatpanoh janoblariga ikki ming tanga hadya etib, erning gunohini tilab oldilar. Qozi esa oqsoqollar «hurmati» tufayli, u bechoraning gunohidan kechdilar.

Men: Nima deyapsiz? Mushuk olib qochgan bitta nonning qiymati ikki ming tanga... Buning ma’nisi ne?

Mirza: Koshki, bu xarajat ikki ming tanga bo‘lsa edi? Faqatgina qozi janoblarining hadyasi shuncha.

Men: Yana qanday xarajatlar bo‘lishi mumkin?

Mirza: Bir yarim ming tanga qozi mulozimlari, rais va hokimning kishilari hamda o‘sha ikki oqsoqolning cho‘ntaklariga kirdi.

Men: To‘g‘risini aytsam, sizning bu qissangiz meni juda hayratga soldi. Agar bitta nonni o‘g‘irlagan mushukning xarajati shunchalik bo‘lsa, katta-katta da’volar uchun qancha tilar ekan bular?

Mirza: Hayron bo‘lsangiz ham, bo‘lmasangiz ham haqiqat shu. Albatta, katta da’volar o‘zgacha xarajattalabdir.

Men: Shunday ekan, xalqning ahvoli nima kechadi?

Mirza: Xudo biladi.

Shu payt ikki mulozim kirib, suhbatimizni bo‘lishdi. Men chiqib, o‘z uyim tomon ketdim. Tushda har kungi odatim bo‘yicha, qozining uyiga bordim. Qozi meni ko‘rib, kulib dedi:

— Shahar yonmasa darvishning kabobi pishmas. Biz Siz janoblarini qanday xursand qilishni bilmas edik. Yaxshiyamki, xudo yetkazdi. U xotinning nonini mushuk olib qochib, biz ham bir necha tangaga ega bo‘ldik. Ana shu yangi ovimizdan o‘zimning haqqim va maxdumjonning ulushini oldim. Bu uch yuz tanga siz janoblariga qoldi. Bizning kamimizni ko‘p o‘rnida ko‘rasiz.

Ushbu so‘zlarni aytib, bir necha rus pul qog‘ozlarini oldimga qo‘ydi. Men ularga qo‘l tegizmay, dedim:

— Juda mamnun bo‘ldim, biroq, bir gustohlik qilsam. Agar marhamat etsangiz, arz etsam.

Qozi: Nima gustohlik?

Men: Bu xotin va uning eri pulni qaerdan topishdi ekan?

Qozi: Ho-ho-ho! Biz pul olishni bilamiz, boshqasiga ishimiz yo‘q, Otasining go‘ridan topsin, bizga nima!

Men: Avf etasiz. Banda bir musofirman. Ushbu ishlarni bilish men uchun puldan ham muhimroqdir. Shuning uchun so‘radim.

Qozi: Xabarim yo‘q, biroq sazangiz o‘lmasin, devonbegidan so‘rarman.

Devonbegini chaqirib so‘radilar. U dedi:

— Erida picha pul bor ekan, yetmaganini ayoli ikki tanob yerini sotib berdi. Qozi menga qarab dedi:

— Tushundingizmi?

Men: Ha, tushundim, mamnun bo‘ldim. Lekin, siz janoblari shar’i sharifning hokimi bo‘la turib, o‘sha bechoraning pulini olishga qanday botindingiz?

Qozi: Ey birodar... shariatni qo‘ying, agar qozilikning shunday ishlari bo‘lmasa, issiq uy-joyimizni sovutib bu yurtlarga nega keldik?

Men: Avf etasiz, men bu pulni olmayman.

Qozi: Nega?

Men: Musulmonman, bularni sizga berganlar ham musulmondirlar.

Qozi: So‘zlaringizning ma’nisiga yetmadim. «Musulmonman va ular ham musulmondirlar...» Hali biz na sizni, na ularni kofir deganimizcha yo‘q. Pulni nega olmaysiz?

Men: Bizning shariatimiz barcha musulmonlarni bir-biriga birodar etib, bir musulmon moliga ikkinchi musulmonning nohaq egalik qilishini harom deb uqtiradi. Siz janoblari bir musulmon haqqini zo‘rlik bilan oldingiz, buni men o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Endi esa undan menga ham ulush bermoqdasiz. Sizning bu gunohingizga sherik bo‘lishni istamayman. Shuning uchun ham bu pulni olishim mumkin emas.

Qozi so‘zlarimdan achchiqlandi va g‘azab bilan pulni hamyoniga soldi, biroq hech narsa demadi. Men ham turib tashqariga chiqdim. Bundan keyin bu yerda qolishim mumkin emasligini bilib, tezlik bilan bir aravani gaplashdim. Ertalab qozidan ruxsat so‘rab, aravaga o‘tirib, yo‘lga tushdim va Shahrisabz shahriga yetib keldim.

Bu shahar Buxoroning yirik viloyatlaridan biridir. Darvoqe, nomiga ham munosib — ko‘m-ko‘k. Keng va farovon dalalarga ega. Ayniqsa, guruchni ko‘p yetishtirishadi. Yengil sanoatidan Kitobning alochasi va iroqido‘zligi juda mashhurdir... Faqat shuni taassuf bilan aytish mumkinki, bu hunarmandlik hali ham eski usulda davom etmoqda va shuning uchun ham bugungi kunda tanazzulga yuz tutmoqda.

Bu yerda ham qozining uyiga tushdik. U donishmand va olamdagi ahvoldan xabardor bir kishi ekan. Bir kuni qozining huzurida bo‘lib, Shahrisabzning ahvoli haqida suhbat qildik.

Qozi: Janobi musofir bu viloyatni qay ahvolda ko‘rdilar?

Men: Juda ma’qul mulkdir, muvofiq havosi va aholisining komil iste’dodi bor, biroq ne choraki, boshqa islom mamlakatlari qatori bu shahar ham xarobaga aylangan.

Qozi: To‘g‘ri, biz musulmonlar hech vaqt mamlakat obodligi haqida bosh qotirmaymiz.

Men: Sizning bu viloyatingiz Samarqand bilan qo‘shnidir. Havosi va boshqa fazilatlarining Samarqanddan kam joyi yo‘q. Shahringizning Samarqandchalik obod emasligi haqida hech o‘ylab ko‘rganmisizlar? Qozi janoblari, ma’lumki, bugun butun islom olami hunarsizlik va ilmsizlik tufayli abadiy falokat tomon ketmoqda. Siz ham musulmonlarning mamlakat obodligiga e’tiborsiz ekanligini ta’kidladingiz.. Ajabo, Muhammad ummatlari nega faqir va nodon ekanlar? Islom mamlakatlari nega vayrona va xarobazor bo‘lib qolishi kerak? Masalan, Qarshi va Kitobning biron bir alocha to‘quvchisi Farangistonda yashasa, boshdan-oyoq zar-zevarlarga botar edi. Bu bechoralarning esa, yeyishga noni yo‘q. Agar shu Shahrisabz yerlari Yopon elida bo‘lganida edi, zar ekib, zar undirardilar. Bu yerlar nega sho‘razorga aylangan?

Savollarning har biri har qanday mutafakkirni dovdiratib qo‘yadi. Faqat shuni tushunmayman: nega bu masala sizlarning xayollaringizga kelmaydi?

Qozi: Birodar, yaxshi bilasiz, xalqimizning fikr doirasi taraqqiy etmagan, ular bu ishlarning mohiyatini tushunmaydilar. Tafakkuri yuksak bo‘lmagan kishilar qo‘ylarga o‘xshaydilar, har xususida cho‘ponga tobedirlar va o‘z buyuklarining payravidirlar. Men shunga ham iqror bo‘lib aytamanki, biz buyuklar ham umrimizning aqalli bir daqiqasini xalqimiz osoyishtaligi va saodati yo‘lida sarf etganimizcha yo‘q. Xalqning tinchligi, mamlakatning obodligi kabi masalalar birontamizning xayolimizga kelgan emas. Har bir hokim o‘zini uch tomonning vakillari tanishini istaydi: birinchi — mamlakat, ikkinchi — raiyat, uchinchi — podshoh. Chunki, hokimiyat vatan va millat vujudi bilan bog‘liqdir. Agar millat mahv etilib, vatan xarob bo‘lsa, na biz hokim bo‘lamiz, na podshoh. To‘g‘ri, bizni amir hazratlari hokim etib tayinlaganlar. Lekin qaerda? Shahrisabzda. Agar Shahrisabz va bu joyning xalqi bo‘lmasa, bizning hokimligimiz xuddi go‘ristonga oqsoqol bo‘lishdek ma’nosiz va kulgili bo‘lar edi. Biz buxoroliklar, bir shaharda hokim bo‘ldik deguncha, mamlakat va xalq huquqini butunlay esdan chiqaramiz. Hatto xudoni ham unutamiz. Vaqtimizni podshohni shod etish yo‘lida sarf etamiz. Qiziq joyi shundaki, bunga ham tuzuk-quruq erisholmaymiz. Podshohlar qanchalik toshbag‘ir bo‘lishmasin, mamlakatning vayronaligi va xalqning bechoraligiga chidasholmaydi. Shohimizning adolatparvarlik, raiyatdo‘stlik va xalqparvarlikda naziri yo‘qdir. Imonim komilki, u zot hamisha millatning tinchligi, vatanning obodligi bilan shug‘ullanadilar, biroq shu ham aniqki, bir kishining donishmandligi va adolatparvarligi to‘rt million kishilik elga ta’sir etishi qiyin. To‘g‘ri, amirimiz odillar, biroq xizmatchilarining ko‘pchiligi adolat ko‘chasidan o‘tmagan. Shuning uchun, mamlakatimiz haligacha obod bo‘lmaydi va aminmizki, agar shu hol davom etsa, bir umr obod bo‘lmas.

Men: Haqiqatda ham Sizning bu fikrlaringiz ma’quldir. Lekin, Siz janoblari Buxoro xalqini qo‘yga o‘xshatib, butun gunohni hokimlarga ag‘dardingiz. Bu jihatdan hokimlarni gunohsiz demayman, biroq xalqda ham ayb kam emas. To‘g‘ri, Buxoro xalqi qo‘yga o‘xshaydi, biroq qo‘yga o‘xshashlik inson uchun husn emas, balki nuqsondir. Inson insondir, nega u endi hayvonga o‘xshashi kerak ekan? Olloh taolo Qur’onda buyuradiki... «laqod xolaqnal-insana fiy-ahsani taqviym», ya’ni, biz insonni maqtal, yuksak baho berib xalq etib yaratdik. Boshqa o‘rinda ta’kidlaydi: «Va saxxara lakum ma fis-samavati val-arz», ya’ni, barcha yer va osmondagi narsalarga sizlarni hukm etuvchi deb buyurdik. Demak, mulohaza eting, agar yer va osmondagi narsalarning bir qismi insonning buyrug‘iga bo‘ysunmas ekan, farangiylar bu yelkanli kemalar va havoda uchish vositalarini qaerdan yaratmoqdalar. Ko‘rdingizmi, inson Qur’onning hukmi bilan ham oliy maxluqotdir, u yeru osmonga amr beruvchidir. Agar tog‘u osmonu temiru mumning insonning iqtidorli panjasining ostida farqi yo‘q bo‘lsa, u nega qo‘yga o‘xshar ekan? Nega turmush tarzini o‘z hokimlaridan o‘rganar ekanlar? «Laysa lil-insani illa ma sa’y», ya’ni inson har nima topmasin, o‘zining intilishidan topadi, intilmas ekansiz, hech narsaga erisha olmaysiz.

Payg‘ambarimiz buyuradilar... «Xudovand har bir bandasini uning mehnat va harakatiga qarab yaratadi. Parvardigor bizning salomatlik va saodat yo‘limizni to‘la ko‘rsatib bergan. Eng avvalo deydi: «Sizlarni olamning oliy maxluqi qilib yaratdim.» Shuni yaxshi bilish kerakki, biz ko‘z va qoshlarimiz evaziga e’tiborli maxluqqa aylanganimizcha yo‘q, balkim e’tiborligimiz va ustunligimiz — bilimimizning e’tibori va iqtidorimizga bog‘liq. Agar biz o‘zimizning bilimimiz va iqtidorimizdan foydalanmasak, nainki e’tiborli, ustun, balki eng yomon va past maxluqlardan ham pastroq va yomonroq bo‘lib qolishimiz aniqdir.

Tangri ta’olo yana ta’kidlaydi: «Yeru osmonda har nima bo‘lsa, sizlarning buyruqlaringizni bajaruvchi etib tayinladik». Insof bilan ayting-chi, ana shu yeru osmondagi maxluqlardan qaysi birini biz o‘zimizga tobe etdik? Agar siz Ovro‘po maktablarida o‘qiganingizda va ovrupoliklar telegraf, telefon, temir yo‘li, havo kemalarini qaysi yo‘l bilan va qanday yaratganliklarini bilsangiz edi, Qur’onning ana shu bir oyatidan biz musulmonlar qanchalik ne’matlarni oyoq osti qilganligimizni tushunib yetar edingiz.

Yana boshqa o‘rinda ta’kidlaydi: «Inson nimagaki erishsa, harakatining natijasidan topadi. Agar intilmasa, hech narsaga erisha olmaydi». Albatta, sizning aql va bilimingiz tufayli maxluqlarning eng oliysi etib, barcha maxluqlarni sizga tobe qilib yaratgan ekan, demak siz o‘z bilim va iqtidoringizni ishga solishingiz kerak. Agar intilmasangiz, unda xudodan nima gina? Hokimdan nima shikoyat?

Payg‘ambar hazratlari buyuradilarki: «Sizlarning har birlaringiz o‘z qo‘l ostidagilaringning cho‘ponisizlar va sizlarning har bittalaring o‘z qo‘l ostidagilaringning ahvoli uchun Olloh oldida hisob berajaksiz». Ushbu hadisga binoan, hokimlar o‘z qo‘l ostidagilarga rahnamolik qilishlari kerak. Hokimlar xalq g‘amini yemaydilarmi, demak, gunohkordirlar. Shuning uchun, o‘zimiz harakat qilishimiz kerak, chunki Olloh bizga ham ularchalik aql va iqtidor bergan. Agar bu aql va qudratimizni ishga solmasak, unda o‘zimiz gunohkormiz...

Bir hafta Shahrisabzda turib, keyin Samarqand tomon yo‘lga tushdik. «Firdavsmonand» bu shahar Buxoroga nisbatan ancha tartiblidir, aholisining ruhiyati ham Buxoro aholisining ruhiyatidek emas. Samarqandliklar ikki-uch ibtidoiy maktabga ega, ularning eng yaxshisi Shakuriy maktabi. Agarchi bu maktab unchalik taraqqiy etgan bo‘lmasa-da, har holda, mudir va muallimlarining oliyjanob himmatlari soyasida qisqa vaqt ichida rivoj topib, kamolotga yetishishiga umid bog‘lasa bo‘ladi. Yana shuki, nuktadon muharrirlar va zukko fozillar ko‘pligiga qaramasdan, samarqandliklar haligacha bironta milliy gazetaga ega emaslar. Samarqandlik birodarlarimizga. «himmatingizdan umidvorligimiz kattadir» deb, safarimizni davom ettirdik.

Samarqanddan vagonga o‘tirib, Xatirchi stantsiyasigacha yetdik. Stantsiyadan Xatirchigacha ikki farsah yo‘l. Bir buzuq aravaga men bilan oltita xatirchilik o‘tirishdi. Ular Xatirchining mo‘‘tabar kishilari bo‘lib, butunlay savodsiz edilar. Yo‘lning mashaqqati shu darajada ediki, agar uni Puli sirot o‘rnida do‘zax ustidan o‘rnatsalar, hech kim jannatning orzusini qilmas edi! Arava odamlarni go‘yo zilzila bo‘lgandek, bir-birlarining ustiga olib otar, juda noxush taraq-taraq bilan yurar edi. Men Samarqand stantsiyasiga olib boradigan yo‘lni eslab, bu balo yo‘l bilan o‘shani qiyoslab, o‘zimcha der edim: «Qara, yo‘lning farqi qayoqdan qayongacha!»

Shunday qilib, bu do‘zaxsimon yo‘ldan to‘rt soat yurib, Xatirchi mulkiga yetdik. Hokim uyini manzil etdik. Bizga alohida xona ajratdilar.

Bu shaharning ahvoli Shahrisabz va Qarshi shaharlariga o‘xshash, ya’ni ularga yopirilgan balolarga bu shahar ham mubtalo bo‘lgan. Bu shaharning ahvoli u shaharlardan battarroqdir. Qishloqlarning juda ko‘p yerlariga ekin ekilmagan, xalqi faqir va falak qarg‘ishiga uchragan kishilardir. Masalan, men o‘zim bir kishini Xatirchi qo‘rg‘oni atrofidagi bir necha tanob yerning har tanobini o‘n yetti tangadan sotib olganini ko‘rdim. Yana bir kuni bozordagi choy do‘konida o‘tirgan edim, bir dehqon kelib o‘n tangalik narx va o‘n oylik qarz bilan nimcha choy sotib oldi. Men bundan juda hayratda qolib, o‘sha dehqondan so‘radim:

— Shu o‘n tangani naqd to‘lay olmaysizmi? Dehqon mening yuzimga tikilib qarab, dedi:

— Yo‘q!

Men: Xo‘sh, har oy ikki tangadan berib, besh oyda shu qarzdan qutula olmaysizmi?

Dehqon taassuf bilan kulib, dedi:

— Oyiga ikki tanga topish sizlar uchun — xudoning g‘azabiga uchramagan uchun osondir, lekin bizga mumkin emas.

Men: O‘n oydan keyin bu pulni qaerdan topib berasiz?

Dehqon: Men amlokdordan qarzdorman, hashar pulidan ham bo‘ynimda bir necha tanga qolgan. Yana, sudxo‘rlardan ham ancha pul qarzman. Ana shu qarzlarimdan ko‘pining muhlati o‘n oyda tugaydi. O‘shanda ular mening bir necha tanob yerimni sotib oladilar. Shundan keyingina bu kishining ham o‘n tangasini to‘lashim mumkin.

Kunlardan birida hokim mirzalarining biri bilan Xatirchining falokatga yo‘liqqan, bechora xalqi haqida suhbat qilayotganimizda, mirza:

— Yaqinda ajib bir voqea sodir bo‘ldi, shuni sizga aytsam,— dedi.

Men: Juda yaxshi, ayting!

Mirza: Ma’lumki, dehqonlarimiz yerlariga mahalliy o‘g‘it soladilar. Ularning har biri o‘zining bo‘sh vaqtida bir necha qop o‘g‘it to‘playdi va ekish paytida yerga to‘kadi. Safar nomli dehqon ham bir necha qop o‘g‘it to‘plagan. Kunlardan birida uning qo‘shnisi atayinmi, adashibmi, uning o‘g‘itini o‘z yeriga solgan. Ushbu holdan xabar topgan Safar g‘azablanib qo‘shnisini so‘kadi, qo‘shnisi ham o‘z navbatida Safarni haqoratlaydi. Bir daqiqa vaqt o‘tar-o‘tmas, janjal yiriklashib, katta mojaroga aylanadi. Shariat hokimi — qozi janoblari ikki yuz tanga muhrona, yuz tanga xizmat haqi olib, ushbu mojaroni hal etganlar. Bechora Safar rais odamiga ham yuz tanga bergan. O‘sha kuni bu xabar hokimxonaga yetib keldi. Biz ham odam yuborib, ikki yuz tanga oldik. Ustiga-ustak, mirshab yuz tanga undirgan. Shunday qilib, bir qop o‘g‘it uchun bu bechoraning olti yuz tanga pulini viloyatning to‘rt hokimi tomoqqa urdilar.

Ushbu voqeani eshitgandan keyin yuqoridagi choy sotib olgan dehqon esimga kelib, mirzadan so‘radim:

— Birodar, eshitishimcha, bu viloyat xalqining hatto o‘n tanga ham naqd puli yo‘q. Shunday ekan, u bechora olti yuz tangani qaerdan topadi?

Mirza kuldi:

— To‘g‘ri, pullari yo‘q, lekin, alhamdulilloh, bu shaharda odamning og‘irini yengil etuvchi saxovatli kishilar ko‘p.

Men: Ular qanaqa odamlar?

Mirza: Sudxo‘rlar. Ularning pul berish yo‘llari ham ajib. Masalan, faraz etaylik, men sudxo‘rman. Ana shu yuqorida nomi zikr etilgan Safar, o‘sha janjalini bostirish uchun olti yuz tanga so‘rab oldimga keladi. Har yuz tanga hisobidan oyida to‘rt tangadan foyda berish sharti bilan unga bu pulni tutqazaman. Nochor rozi bo‘lib, oladi. Shunda ham pulning barchasini bermayman. Har yuz tangaga nimcha choy — o‘n tanga, jami ellik tanga va ellik tanga naqd pul berib, uni yuz tangaga qarzdor etaman. Shunday qilib, olti yuz tangadan: oltita nimcha choy — oltmish tanga, bir yarim man bo‘g‘doy — yuz ellik tanga; bir yarim man jo‘xori — to‘qson tanga, jami uch yuz tanga va yana uch yuz tanga naqd pul beraman. U bechora zorlanib, yolborib deydi: «Menga olti yuz tanga kerak, men bu choy, bug‘doy, jo‘xorini qaysi dardimga davo etaman?!» Men zarda bilan javob beraman: «Menga nima? Bozorga olib borib sot!» U o‘z navbatida: «Shu narsalarni o‘zingiz istagan narxingizda sotib olib, pulini menga bering», deydi. Men choyga o‘ttiz olti tanga, bir yarim man bug‘doyga bir yuz yigirma tanga, bir yarim man jo‘xoriga oltmish tanga — jami bir yuz o‘ttiz uch tanga beraman. U bechora ham uch yuz tanga va bir yuz o‘ttiz uch tanga — jami to‘rt yuz o‘ttiz uch tangani olib, olti yuz tanga qarzdor bo‘ladi.

Bu muomalada ikki narsa diqqatga loyiqdir. Mening insofsizligim va uning baxtsizligi. Insofsizligimni tahlil etsangiz: to‘rt yuz o‘ttiz uch tanga berib, u bechorani olti yuz tanga qarzdor etaman. Ya’ni olti yuz tangani o‘z cho‘ntagimdan chiqarmasdan, bir yuz oltmish to‘rt tangani g‘orat etaman.

Keyin u bechoradan «foyda» deb, har yili ikki yuz sakson sakkiz tanga talab qilaman. Endi uning baxtsizligini tasavvur eting: eng avvalo bechora, to‘rt yuz o‘ttiz olti tanga olib, olti yuz tanga qarz bo‘ladi, bir yil o‘tgandan so‘ng ikki yuz sakson sakkiz tanga foydamni ham qo‘shib, sakkiz yuz sakson sakkiz tanga berishi lozim. Bu ham aniqki, bir yilda u bechoraning boshiga bunga o‘xshash da’volar bir marta emas, balki hech bo‘lmasa, uch marta tushadi. Ana shunda u bir yilda taxminan uch ming tanga qarz bo‘ladi. Xo‘sh, u bu qarzlarini qanday uzadi? Albatta, uy va yerlarini o‘sha sudxo‘rlarga beradi. O‘ziyu ahli ayoli darbadar gado bo‘ladilar. Bu boshimizga tushgan eng og‘ir va qattiq balolardan biridir.

Men bu so‘zlarni eshitib, siqilganimdan shunday dedim:

— Xudoning bandalari bunday zulmga mahkum bo‘lgan mamlakatga Ollohning rahmati soya ham tashlamas!

Xatirchida bir hafta turib, keyin Buxoro yo‘liga ravona bo‘ldik. Xatirchi stantsiyasiga kelib, poezdga o‘tirdim. Men bilan birga ikki tojir va bir buxorolik mulla ham yo‘lga chiqishgan ekan. So‘radim, dedilar:

— Samarqanddan kelyapmiz. Buxoroga boramiz.

Vagon tez sur’at bilan ketib borar edi. Har kim o‘z ishi bilan mashg‘ul. Tujjorlar savdo ishlari mavzuida suhbatlashar edilar. Men bir kitobni olib mutolaa qila boshladim. Mulla o‘zini uyquga soldi. Bir stantsiya yo‘l yurdik, hali ham hamma o‘zi bilan o‘zi ovora edi. Biroq mullaning uyqusi kelmay, axiyri yuragi siqilib, chuqur «uh» tortdi-da, menga qarab, dedi:

— Birodar, bu ikki kishi o‘z suhbatlari bilan mashg‘ullar. Siz bilan biz ilm ahlimiz, nega bir birimiz bilan suhbat qilib ketmaymiz?

Men: Faqir kitob mutolaa etmoqdamen, biroq siz nega sheriklaringiz suhbatiga qo‘shilmaysiz?

Mulla: Birodar, biz ilm ahlidirmiz, bular esa dunyo ahli. Biz ularning suhbatidan hech narsa tushunmaymiz.

Men: Yaxshi, Siz bular bilan suhbatlashing, zora bular Sizning so‘zlaringizdan bahramand bo‘lsalar.

Har ikkala tujjor o‘z suhbatlarini to‘xtatib, bizning gaplarimizga quloq solar edilar. Ulardan biri menga tabassum bilan dedi:

— Janoblari Samarqanddan bu yog‘iga to‘xtamasdan bizga navbat bermay suhbat qildilar. Baxtsizlikni qarangki, biz ham u kishining suhbatidan hech narsa tushunmadik.

Men: Sizlar domullaning so‘zlariga diqqat bilan quloq solmagansizlar, shuning uchun tushunmagansizlar, bo‘lmasa ilm ahlining suhbati hamisha va hamma vaqt ham eshitishga arzigulik va foydalanishga loyiqdir.

Tojir: Yaxshigina eshitdik, maqsadlarini ham bildik, biroq foydalana olmadik.

Men: Ajabo, domullaning suhbatidan nimani tushunganingizni menga ayta olasizmi?

Tojir: Albatta aytaman. Domulla hazratlari besh soat davomida tinmasdan, nafas olmasdan gapirdilar. Suhbatlarining boshidan oxirigacha shuni bildikki, marhum qozikalon yaxshi odam ekanlar, bir necha marta domullo janoblariga kulib boqqan ekanlar. Agar o‘lmaganlarida bu kishiga katta mudarrislikni berar ekanlar. Biroq, afsuski, qazo qilibdilar. Ammo hozirgi qozikalonning insofi yo‘q emish, chunki haligacha domulla janoblariga kulib qaramabdi. Insof eting, biz bechoralar bunday suhbatdan nima bahra olamiz?

Domulla: Birodar, bular dunyo uchun yaratilgan odamlar dedim-ku! Keling, o‘zimiz gaplashib ketamiz.

Men: Domulla janoblari, siz nega bularni har safar «dunyo ahli» deb kamsitasiz?

Domulla: To‘g‘ri-da, ular doimo savdogarlik bilan mashg‘uldirlar, molu mulk, davlat egasi bo‘lish uchun intiladilar, shuning uchun ularni «dunyo ahli» deymiz va e’tibor bilan qaramaymiz.

Men: Nima uchun e’tibor qilmaysiz?

Domulla: Chunki Payg‘ambar hazratlari bularning haqqiga shunday deganlar: «Ad-dunya jalata va talibiha kilabun»[11], ya’ni dunyoning o‘zi o‘lgan hayvon misolidir va talaganlar itdirlar.

Men: Unday bo‘lsa bu ikki kishi ham it ekan-da?

Domulla kulib turib dedi:

— Payg‘ambarning aytishidan shu ma’ni chiqadi, biroq bizning shahrimizda shariatga ahamiyat bermaydilar. Shuning uchun ham, har kimning ko‘ngli nima istasa shu bilan mashg‘ul bo‘ladi va illo, agar bizning odamlarimiz rasuli xudo buyurganidek ish tutsalar edi, bunday ishlarga hech qo‘l urmas, kechayu kunduz toat-ibodat bilan mashg‘ul bo‘lar edilar.

Men: Agar barcha kishilar kechayu kunduz toat va ibodat bilan shug‘ullansalar, biron ishga qo‘l urmasalar, unda oziq-ovqatlari va kiyim-boshlarini qaerdan topadilar?

Domulla: Xudo yetkazadi.

Men: Bular avomlar. Agar shariatga qarshi biron ish qilsalar ham atayin emas, balki adashib qiladilar. Shuning uchun ularga ayb yo‘q, ammo Siz janoblari olimsiz, rasuli xudoning aytganlari asosida ish tutasizmi yoki yo‘qmi?

Domulla: Albatta ish tutaman.

Men: Dunyoning moli uchun harakat qilishni xudo va rasul man etgan, deydilar. Sizning o‘zingiz dunyo moliga ega bo‘lish uchun harakat qilasizmi?

Domulla: Men aslida bu ishlarga qo‘l urganim yo‘q. Hamisha toqat etib, Ollohning yodi bilan mashg‘ulman.

Men: Shunday ekan, bu tujjorlarga nega «marhum qozikalon yaxshi odam edilar, doimo tabassum bilan boqar edilar. Bu qozikalon insofsizdir, menga kulib qaramaydi», debsiz. So‘zlaringizdan ma’lum bo‘ladiki, Siz ham dunyo mol-mulkining talabgori ekansiz. Sizning bu savdorarlardan farqingiz shundaki, ular rizq-ro‘zlarini o‘zlarining sa’y-harakatlaridan topadilar. Siz esa qozikalonning kulib boqishidan. Tujjorlar kecha-kunduz o‘z harakatlari bilan ovoradirlar. Siz janoblari esa qozikalon janoblarining tabassumini ovlaysiz.

Domulla: Birodar, albatta bandasining rizqini xudo beradi, biroq sababsiz bermaydi. Albatta biron bir sabab kerak. Bizning rizq-ro‘zimizning sababi ham qozikalondirlar. Shuning uchun gohida qozikalon tabassumining fikrida bo‘lishning ham zarari yo‘q.

Men: To‘g‘ri, ammo kaltak yana Sizning boshingizda sinadi. Bular ham Sizga o‘xshab xudoning rizq berishi va bunga ma’lum sabab bo‘lishi zarurligini biladilar. Shuning uchun tijoratni o‘z rizqlarining sababi deb biladilar. Menimcha, bularning ishlari Sizning ishingizga nisbatan shariat yuzasidan yaxshiroq va oliyroqdir. Chunki haq taolo buyuradiki, «Laysa lil-insani illa ma sa’y». Hazrat payg‘ambar alayhis-salom buyurganlar: «Halol yo‘lni tilab charchab qolgan kishilar uxlasalar, ularning gunohlarini xudovand kechirgan holda uxlaganlar». Boshqa bir joyda aytganlar: «Oralaringdan bir kishi arqonni olib tepaga chiqsin, o‘tin yig‘sin, sotsin va u bu pulni o‘ziga sarflasin, agar mumkin bo‘lsa sadaqa ham bersin, bu o‘z rizqini boshqalardan umid qilishdan ko‘ra yaxshiroqdir». Bu hadis va oyatlarning har biri sa’y va amalni muqaddas biladi, uning egalarini bashorat etadi va savollar arbobi bo‘lgan sizlarga mazammat va tanbeh beradi.

Domulla: «Ad-dunya ifata va talibuha kalob» hadisiga nima deysiz?

Men: Bu hadisni qaerda ko‘rdingiz?

Domulla: Eshitdim.

Men: Menimcha, bu payg‘ambar hadisi emas.

Domulla: Yo‘q, yo‘q! Albatta Rasululloh hadisi bu, chunki bu hadisni men ustodlarimdan eshitganman.

Men: Ustodlardan eshitganingizning o‘zi hadisning to‘g‘riligidan dalolat bermaydi. Siz ham bilasizki, dunyoda hadis juda ko‘pdir. Lekin ularning barchasi payg‘ambar alayhis-salomning hadisi emas. Ularning ko‘pi soxta va yolg‘ondir. Imom Muhammad binni Ismoil Buxoriy «Sahihi Buxoriy»ni yaratish uchun olti yuz ming hadis to‘plab, ularning ichidan to‘qqiz ming ikki yuzta to‘g‘ri hadisni ajratib, o‘z kitobini yaratdi. Shunda ham bu hadislarning uch mingigina asldir.

Yana aytishlaricha, Imom Buxoriy o‘sha olti yuz ming hadisdan olti mingini tanlagan emish. Bu yerda bir muhim nuqta mavjud. Uni ham arz eta qolay. Imom Buxoriy ikki yuz ellik oltinchi hijriy yilida olamdan ko‘z yumgan. Ma’lum bo‘lishicha, payg‘ambar zamonidan boshlab Imom Buxoriy davrigacha olti yuz mingga yaqin soxta hadis vujudga kelgan. Kim biladi, Imom Buxoriy zamonidan bizgacha bo‘lgan bir ming yetmish yil o‘rtasida necha millionlab soxta hadislar vujudga kelgan ekan? Shuning uchun, ustoddan eshitgan bilan har bir hadis to‘g‘ri bo‘lavermaydi.

Tujjorlardan biri dedi:

— Endi bu masalani qo‘yib, sal maqsadimizga qaytaylik. Ma’lumki, bizning Buxoroda tijorat ishi orqada qolib ketgan. Buning sabablari ko‘p. Biroq shuni ham inkor etmaslik kerakki, eng katta illat — ulamo va mashoyixlarimizdadir. Chunki bu azizlar pul va davlatga ega bo‘lmaslik haqida shunchalik ko‘p hikoyat va hadislar o‘ylab topganlarki, tijorat va pulga ega bo‘lishlik fikrini millatimiz dilidan sidirib tashlaganlar. Masalan, bugun o‘zim savdogarmanu ammo ishimga nisbatan ko‘nglim hech isimaydi, chunki bilaman; dunyoda pul orttirish Olloh farmoyishiga xilofdir.

Men: Haqiqatda ham bu masala bahsga arzirlidir. Menimcha, har bir qavm uchun tijorat va puldorlik aql va odat yuzasidan zarur bo‘lgani singari, shariatan ham kerakdir. Butun Qur’onda va hadislarning barida musulmonlarni bu yo‘ldan qaytarish borasida biron so‘z topa olmaysiz. Aksincha, Xudo va uning Rasuli bu ishni yuksaltirish borasida oliy farmoyishlar berganlar. Men ularni aytishdan oldin, o‘z muddaoimni bir aniq aqliy dalil bilan isbotlamoqchiman. Sizlarning har birlaring yaxshi bilasizlarki, musulmonchilik binosi besh amrdan iboratdir: iymon, namoz, zakot, haj, ro‘za. Har kim zakot va hajni amalga oshirish uchun pul kerakligini biladi. Pulsiz kishilar bu ikki ibodatdan mahrumdirlar. Biroq, agarchi ro‘zani benavo kishilar ham ado etsalar-da, shunga iqror bo‘laylikki, boylikka ega bo‘lgan muftxo‘rlarning namoz va ro‘zalari bechora kishilarning namoz va ro‘zasidan yaxshiroqdir. Chunki, namoz shartlaridan biri shuki, namoz o‘qiyotgan kishi Olloh tomonga qarab chin dildan intilishi kerak. Biroq, och-qashshoqlar hamma vaqt ertangi kunda qo‘lga kiritilishi zarur bo‘lgan nonlarini o‘ylar ekanlar, bunday lazzatga hech erisha olmaydilar. Shu qatori, davlatmand kishilar ro‘za kunlarida tush paytida ham mazali taomlarni yeyishga qodirlar va ularning tabiatlari ham mazali ovqatlar tanovul qilishga mayldordir. Bechoralar esa, faqat xudoning rizoligi uchun tushki taomlaridan voz kechib, namozi shomgacha och yuradilar. Shuning uchun davlatmandlar ro‘zasida ilohiy amrga itoat zohir etiladi, bu esa qashshoq kishilarda ko‘rinmaydi.

Xudo rahmat qilsin, qarang, islom faylasufi Sa’diy nimalarni yozibdi: «Agar saxovat, ehson qudratdir va agar sajda etish quvvatdir, davlatdorga poklik, halol davlat, pok kiyim, sharaf va nomus, keng fe’lga ega bo‘lish imkoni bor. Toatning qudrati latif so‘zlardadir va ibodatning asli pokiza libosdadir. Ma’lumki, «bo‘sh qorindan qanday qilib quvvat va hech vaqosiz qo‘ldan qanday muruvvat kela oladi».

 

Tavongaronro vaqf astu nazru mehmoni.

Zakotu fitravu e’toqu hadyavu qurboni.

Tu kay ba davlati eshon rasi, ki natvoni,

Chuz in ki du rak’atu on ham ba sad pareshoni.

 

(Mazmuni: Davlatdorlarning ishi vaqfu mehmondorchilikdir, yana zakot, fitr, kimnidir ozod etishu hadya berish, ham qurbonlik qilishdir. Sen ikki rakaat namozingni parishon holatisiz o‘qiy olmaganingdan keyin ularning davlatiga qachon teng kela olasan).

Endi pokizalik, iymon va Ollohning yagonalygi, payg‘ambarning nubuvvati din bilan tasdiq etilishi va tilda iqror bo‘lishidir. Ushbu tasdiq va mazkur iymon uchun oz bo‘lsa-da, ilm kerakdir. Ozgina ilm tahsili ham pulsiz amalga oshmaydi. Demak, islomning buyuk bir ruknini amalga oshirish uchun-da mablag‘ darkor. Ma’lum bo‘ldiki, musulmonchilikdagi besh binoni yaxshi ado etish uchun ham pul kerak. Shuning uchun ham payg‘ambar alayhis-salom buyurganlar: «Kambag‘allik kofirlikka yaqindir», «Xudodan qashshoqlik va muhtojlikka tushmaslik uchun panoh tilang».

Domulla mening so‘zlarimdan g‘azablanib, dedi:

— Sizning barcha aytgan bu so‘zlaringiz ikki jihatdan to‘g‘ri emas: birinchidan, sizning o‘qigan hadislaringiz yolg‘ondir, chunki payg‘ambarimiz hech vaqt qashshoqlikni yomon deb aytgan emaslar, balki «men kambag‘alman va bu bilan faxr etaman», deganlar. Keyin, siz musulmonchilikdagi besh farzni to‘laligicha ado etishni pulsiz mumkin emas, dedingiz. Vaholanki, Buxoro ulamolarining barchasi qashshoqlik tarafdoridirlar, shunga qaramasdan ular bu besh ruknni to‘la ado etadilar.

Men: Domulla janoblari, birinchidan payg‘ambar hazratlari iftixor qilgan narsa qashshoqlik emas, balki Olloh roziligi bilan nafsni tiyishdir. Bunday faqirlik davlatdor kishilarda ham mavjuddir. Masalan, bir davlatmand kishi ramazon oyi to‘la ro‘za tutmasdan kunduzi uyida bekinib olib, lazzatli taom pishirib, yeb kechalari uyida majlislar tuzab, ichkilikbozlik bilan shug‘ullanib, sharob shishalaridan foydalanishi mumkin. Lekin u bularning hech birini qilmaydi, hech qanday jabr va iqrorsiz, faqat xudoni rozi etish uchun kunduzlari ro‘za tutib, kechalari namozu ibodatga tayyor turadi. Uning bu ishini «nafsni jilovlash va Ollohning rizoligi» deydilar. Ana shu — hazrat payg‘ambar iftixor etgan faqirlikdir. Keyin, Siz Buxoro ulamolari qashshoqlik tarafdordirlar, dedingiz. To‘g‘ri, Buxoro ulamolari qashshoqlik tarafdoridirlar, biroq o‘zlari qashshoq emaslar. Sizning ulamoalaringiz qashshoqlikni o‘zlari uchun emas, balki o‘zgalar uchun munosib biladilar. Shuning uchun ular «sen o‘lginu men qolay», deydilar.

Endi asl maqsadga qaytaylik. Shariatning ham pulni muhofaza etish va tijorat tashviqi haqida ko‘p topshiriqlari bor. Shu jumladan, ayrimlarini zikr etay: «Nisa» surasida Robbulizzat hazratlari buyurganlarki, «o‘z mollaringni aqli past va bilimsiz, madaniyatsiz kishilarga bermanglar, chunki Olloh taolo sizni bor-budingizning shakllanishi va manfaatingiz uchun yaratgandir». Rasululloh hazratlari ham o‘z hadisi shariflarida bunday deb aytganlar: «Rostgo‘y tojir va amin payg‘ambar sodiq kishilar va saidlar qatorida turadi...»

Shunday qilib, islom shariati tijorat va davlatdorlikni man etgan emas, balki amr etgan. Biroq, shuni ham bilishimiz kerakki, islom bizni tijoratdan man etmaganu biroq baxillik, isrofgarchilik va tamagirlikdan qattiq tergagan. Shunday ekan, har kim xudoning va uning rasulining mutei ekan, puldorlik va tijorat ishiga intilishi kerak va tama hamda isrofgarchilik kasalidan hazar etishi zarur.

Shu paytda vagon bir stantsiyaga kelib to‘xtadi. So‘radim: Karmana ekan. Tojirlardan biri tashqariga chiqib, non va choy olib keldi, birgalashib tanavvul etdik. Domulla pastga tushib, bir oz aylanib keldilar. Biroq, qaytib bizning oldimizda o‘tirmasdan, boshqa joyni ma’qul bildilar. Biz yana o‘z suhbatimizni davom ettirish bilan mashg‘ul bo‘ldik..

Tojir: Sizning so‘zlaringizdan juda mamnun bo‘ldim. Buxoro mullalari bizni «dunyo odami» deb ko‘p dakki beradilar.

Men: To‘g‘ri, agar davlatmand kishi rostlik va saxovatdan uzoq bo‘lmasa ham aqlan va ham shar’an madhu sanoga sazovordir. O‘ylab ko‘ring, musulmonlar o‘z dinlari haqida qaerda ta’lim oladilar? Madrasada. Namozlarini qaerda o‘qiydilar? Masjidda. Bu masjid va madrasani biz uchun kim quradi? Davlatmand kishilar. Shuning uchun, davlat egalari haqoratlashga emas, madh va maqtovga loyiqdirlar.

Men bizning dinimiz tijoratga tarafdorlik qilish haqida sizlarga fikr bildirdim. Biroq bu masala borasida hech narsa demadim. Endi shu haqda bahs qilmoqchiman. Ajabo, islom dini nega tijoratni qo‘llagan? Chunki, tijorat masalasi bashariyatning hayot-mamot masalasidir. Dunyo xalqlaridan birontasining ishi tijoratsiz amalga oshmaydi. Ayniqsa, bizning davrimizda savdo ishi juda e’tiborga sazovordir. Qadim zamonda olamning amir va podshohlari faqatgina o‘zlarining shahvoniy nafslari uchun bir-birlari bilan yarashar va urushar edilar. Agar qadimgi janglarga diqqat bilan nazar solsak, ularning asl sababi o‘sha podshohlardan biri qizini ikkinchisiga bermaganligi va uni izzat-ikrom etmaganligi bo‘lib chiqadi. Lekin bizning davrimizda bo‘ladigan urushlarning asl sababi savdo mojarolaridan boshqa narsa emas, Masalan, taraqqiy etgan bir davlat o‘z tijoratini kengaytirish niyatida boshqa qoloq davlat yeriga boradi va ayrim imtiyozlarga ega bo‘lib, u mulkning yo‘lini o‘z tijorati uchun ochadi va ma’lum muddatdan keyin bu mulk ahli uning tijoratiga monelik qilib xalaqit bera boshlasa, shu zahotiyoq ularning ustiga lashkar tortib, har qanday yo‘l bilan ularning yerlarini o‘ziniki qilib olishga harakat qiladi. Agar boshqa bir kuchli davlatda ham o‘sha paytda tijorat ishlari yuksalgan bo‘lsa, u ham o‘z savdo miqyosini himoya etish uchun qarshi tomondan lashkar tortib urushga kirishadi. Shunday qilib, ikki buyuk davlat boshqa bir kichik davlatning yerida tijorat ravnaqi uchun lashkar tortadilar.

Tojirlar: Ajabo, davlatlar savdolarining himoyasi uchun bunchalik o‘zlarini qurbon qilmasalar? Faraz etaylik, ularning ikki-uch odami foyda qildi yoki zarar ko‘rdi, buning davlatga nima daxli bor?

Men: Bu davlatlar har mulkning molini o‘ziga sarf etadilar va faqat o‘sha yerning tijoratidan foydalanadilar. Masalan, bugun Hinduston inglizlarning qo‘lida, biroq Hinduston moliyotidan bir pul ham inglizlar xazinasiga kirmaydi. Barchasi faqat Hinduston obodligiga sarflanadi. Ingliz davlati faqat u yerning tijoratidan foydalanadi. Shuning uchun ham, bu tijorat uchun joni boricha harakat qiladi. Chunki, ma’lumki, agar Hindustonda Angliya tijorati o‘rnini Germaniya egallasa, unda Angliya uchun Hindustonning bor-yo‘qligining farqi qolmaydi.

Endi ozgina bo‘lsa-da buxorolik tujjorlar ahvolini tadqiq etaylik. Menimcha, sizlarning bugungi tijoratlaringiz bizning payg‘ambarimiz amr qilgan tarzdagi emas, balki abadan foyda keltirmaydigan, o‘zgacha tijoratdir. Payg‘ambarimiz bizga amr etpan tijorat bugungi ovro‘poliklarning tijoratidir, chunki ular bundan manfaat ko‘rish uchun foydalandilar. Biroq sizlarning savdogarlaringizning aksariyati bugungacha faqatgina foyda ko‘rish uchun emas, balki o‘zlarining nafsoniy havaslari tufayligina bu ish bilan shug‘ullanganlar. Masalan, Buxoroda falon boy oltmish ming teri oladi. Nega? Chunki boshqa bir boy ham shunchalik teri olgan. Bu yil falon boy tijorat uchun Amerikaga boradi. nega? Chunki, ko‘ngli sayohatni tilabdi. Bu ishlarni tijorat demaydilar. Ana shu o‘yinlarni tijorat deb qabul qiladigan har bir qavm albatta mahv va nobud bo‘lishi muqarrardir.

Bu fikrimni isbotlash uchun bir oz bahs qilmoqchiman. Sizdan so‘rasam: Buxoro tujjorlari avval paxta savdosi bilan shug‘ullanganlar. Endi esa shug‘ullanmay qoldilar?

Tojir: Chunki paxta savdosidan ko‘p zarar ko‘rdilar.

Men: Shu kunlar (ya’ni buxorolik tujjorlar paxta savdosidan qo‘l tortganlaridan keyin) Buxorodagi begona savdogarlar ham paxta savdosi bilan mashg‘ulmilar yoki ular ham bu ishdan qo‘l tortdilarmi?

Tojir: Shu kunlarda Buxoroga juda ko‘p kishilar paxta sotib olish uchun keladilar va ko‘p pul ishlaydilar.

Men: Ana shu begonalar Buxoro savdogarlari kabi zarar ko‘radilarmi yoki foyda olmoqdalarmi?

Tojir: Agar ular ham bizning tojirlarimizdek zarar ko‘rganlarida edi, paxta sotib olishdan qo‘l tortar edilar. Biroq, hozircha bu ishdan to‘xtaganlaricha yo‘q, aksincha, har yili avvalgisidan ko‘ra ko‘proq daromad olmoqdalar. Aytish mumkinki, zarar ko‘rmaydilar, balki foyda oladilar.

Men: Ajabo, Buxoro tujjorlari buxorolik bo‘la turib, o‘z shaharlarining past-balandini begonalardan yaxshiroq bilsalar-da, nega paxta savdosidan zarar qo‘rmoqdalar? Begonalar begonaligiga qaramasdan, Buxoroning yo‘l-yo‘rig‘ini bilmay, qanday qilib foyda olibdilar?

Tojir: Begonalar barcha uskunalarini o‘zlari quradilar, tuzatadilar, biz bu jihatdan ularga muhtojmiz va shuning uchun ham bizning xarajatimiz ularning xarajatidan ko‘proqdir.

Men: Sizlarning falokatga botishlaringizning sababi faqat bugina emas. Yana bir yirik illat ham bor. Ajnabiylar o‘zlari ittifoq va birlikka ega. Sizlar esa, pullaringizni hamisha o‘zaro qarama-qarshiliklaringiz yo‘lida sarf etasizlar. Molni sotib olayotgan paytda sizning fikr-o‘yingiz buxorolik falon boy ustidan g‘alaba qozonish borasida bo‘ladi. Undan ko‘proq mol olib, uni sindirsangiz bas. Shuning uchun juda ko‘p holda bir-birlaringizga qasd etib, paxtani Moskov narxidan to‘rt baravar oshiq olib, tengsiz zarar ko‘rgansizlar. Teri sotib olishda ham ahvol shu. Biroq ajnabiylar bu yo‘lni tutmaydilar. Ular bozorga kirib savdo qilishdan oldin, to‘planishib maslahat qilishadi. Ko‘radilarki, paxtaning narxi Maskovda o‘n besh so‘m, ular bu yerda o‘n so‘mdan oshirmaslikka qaror qilishadi. Keyin bozorga kirib, o‘z ahdlarida turib savdo qiladilar. Paxta narxi o‘n so‘mu bir tangaga teng kelishi bilanoq, barchalari hamyonlari og‘zini bekitadilar. Chorasiz qolgan dehqon yana bir tanga tushib, arzon sotadi.

Endi sizning fikringiz va mening qarashlarimni bir joyga jamlasak, quyidagi natija hosil bo‘ladi:

1. Begonalar o‘zaro ittifoq tuzish va birlashish kuchiga ega, sizlarda esa nifoq va begonalik bor.

2. Begonalarning o‘z fabrikalari bor, sizlarda yo‘q.

3. Ular savdo ilmini necha yil zo‘r berib o‘qiganlar va biladilar, sizlar bilmaysizlar.

Shuning uchun ham ular foyda ko‘radilar, sizlar — zarar. Shuning uchun paxta tijoratini butunlay va pilla tijoratini qisman sizlardan olganlar va aminmanki, agar uskunasizlik va ilmsizlik, o‘zaro nifoqlar tugamasa, teri tijoratini ham boy berishingiz shak-shubhasizdir. Boshqalar sizlarning tijoratingizni tortib olmasligi uchun nima qilish kerak?

Eng avvalo, o‘rtangizda ittifoq va birlik bo‘lmog‘i lozim. Dini mubiynimiz[12] islom har xususda ham ittifoq va birlikni amr etgan. Oh, agar ulamolarimiz shunday bir muhim ilohiy amrni bizga durustroq tushuntirsalar edi va biz ham amal qilsak edik, bugun bunchalik qattiq balolarga uchramas edik.

Keyin, sizlarning o‘z fabrikalaringiz bo‘lmog‘i lozim. Shuni tan olib aytamanki, bugun Buxoroda sarmoyasi ham fabrika qurib, ham tujjorlik qilishga yetadigan kishi yo‘q. Agar o‘nta buxorolik sarmoyadorning puli bir joyga to‘plansa, to‘rtta fabrikaga ega bo‘lish mumkin va bu sarmoya egalari muvaffaqiyat bilan savdo ishini yurita oladilar. Ovro‘poliklar shirkatlarning afzalligini yaqinda kashf etib, o‘z millatlarini bu shirkatlarni tuzishga da’vat etdilar. Biroq, bizning payg‘ambarimiz bundan bir ming uch yuz yil oldin amr etib degan edilar: «Olloh taolo deydiki, ikkita bir-biriga xiyonat qilmaydigan sheriklarni men himoya etaman va qachonki xiyonat etsalar, mening himoyamdan mahrum bo‘ladilar».

Uchinchidan, sizlar o‘z farzandlaringni tijorat maktablariga yuborib, savdo ilmida o‘qitingiz, chunki begonalar tijorat ilmidan xabardor, siz esa bexabarsiz. Olloh taolo bu ma’nini Qur’onda xabar bergan: «Bilmaganlar bilganlarga tenglasha olmaydilar».

Yana boshqa masala ham bor. Buni ham arz etay. Tijoratdan maqsad — boylik orttirishdir (ya’ni pul topish). Ammo, sarvatni qo‘lga kiritishning yo‘li faqatgina tijorat emas. Buning juda ko‘p yo‘llari bo‘lib, tijorat — shulardan biridir. Boshqa yo‘l: «ihroj san’ati», ya’ni yer osti boyliklarini chiqarib olish va «amal san’ati», ya’ni uskunalar (fabrika, zavodlarni) yaratishdir. Afsuslar bo‘lsinki, siz buxoroliklar bu ikkala tomonga mutlaqo e’tibor bermagansizlar. Buxoroga tegishli yerlarda tilla, mis, temir, ko‘mir, lampa moyi va boshqalar qo‘pdir. Siz buxoroliklar ulardan bahramand bo‘lmaganlaringdan keyin, bu boyliklardan nima foyda? Yana qaytaraman, yirik shirkatlar tuzib, nifoq va begonalikni bir tomonga yig‘ishtirib, intilish va harakatlaringizga muntazir qolgan va xudoningne’mati bo‘lgan yer osti boyliklaridan bahramand bo‘lingiz. Ammo bu boyliklar, rudalardan fabrika va mashinalar yordami bilan toza va ozoda holda foydalanish lozim.

Shuni ham bilingki, agar siz buxoroliklar, ta’kidlaganimdek, bu xudo bergan ne’matdan foydalanmasangiz, albatta hayal o‘tmay begonalar bu boyliklarga ega bo‘lib, ularning har birining ustida fabrikalar va hayratangiz mashinalarni o‘rnatadilar. Dunyo-dunyo pul ishlab oladilar. Minglab xizmatchilar bu ishga safarbar qilinadi. U vaqtda sizlarning farzandlaringiz chorasiz qolib, ularning xizmatlariga bo‘yin egishlari muqarrar.

Bugungi kunda «a’mal san’ati»ning bir qismi, masalan, alocha to‘qish va boshqalar sizning mamlakatingizda mavjud, biroq bularning barchasini eski usul bilan qurgansiz. Agar ularni qaytadan, yangicha qurmasangiz, san’atlarning barchasi ham qo‘lingizdan ketishi muqarrar.

Shu payt aytishdi: «Kogonga yetib keldik». Har kim o‘z narsalarini tugishga kirishdi. Men ham o‘z narsalarimni bog‘lab oldim. Vagon to‘xtadi, tushib foytunga o‘tirib, o‘sha do‘stimning uyiga qarab ketdim. U kishi mening qaytganimdan shod edi. Uch kun o‘sha yerda turib, keyin o‘zimning muborak vatanim tomon yo‘l oldim.

 

Murodim nasihat aytmak edi, aytdim.

Xudoga topshirdim dedim-u, ketdim.

 

Tojik tilidan Hasan Qudratullayev tarjimasi

 

 

FITRAT MA’RIFATINING GULTOJI

 

Abdurauf Fitratning inqilobga qadar yaratgan nasriy asarlari ichida tojik tilida yozilgan «Hind sayyohining qissasi» alohida o‘rin tutadi.

«Hind sayyohi» 1912 yili Istambulda nashr etilgan.

Fitrat 1909 yilda tojik tilida yozgan «Munozara» asarida ma’rifatparvar adib sifatida Buxoro amirligi idorasiga ma’lum islohot-o‘zgartish kiritish g‘oyasini ilgari surgan edi. Biroq, u bu yo‘lning xato ekanligini payqab, «Hind sayyohi»da yangicha goyani — ma’lum darajada Buxoro amirligiga nisbatan o‘z e’tiroznomasini bayon etadi. To‘g‘ri, asarda yozuvchining hali islohchilik g‘oyalaridan butkul voz kechmagani seziladi. Biroq, Buxoro davlatining madaniyati, tabobati, sanoati va hatto yer osti boyliklaridan xalq manfaati yo‘lida foydalanish, o‘lkaning ma’naviy va moddiy boyliklari haqidagi qayg‘urishlari uni o‘quvchi ko‘z o‘ngida yuksaklikka ko‘taradi.

Qissa Buxoroga kelgan hindistonlik musulmon sayyoh tilidan hikoya qilinadi. Aslida hind sayyohi — yozuvchining o‘zi. Bu yerda Fitratning asar qurilmasi borasidagi mahoratiga, fikrni bayon etish uslubiga tan bermasdan iloj yo‘q. «Hind sayyohi» yozilgan paytda Rossiyada Stolipin islohoti avjga chiqqan, birinchi rus inqilobining «achchiq saboqlari» hukmron sinfni larzaga solgan, ana shular ta’sirida esa Rossiyaga qaram bo‘lgan Buxoroda ma’rifatparvar jadidlar harakati ancha kuchaygan edi. Shuningdek, bu davrda Turkiya va Erondagi ma’rifiy-inqilobiy harakatlar jonlangan, Afg‘onistonda mustabid amir Habibulloxon zulmiga qarshi Omonulloxon, Mahmud Tarziylar harakati yuzaga kelgan edi.

Fitrat Yaqin Sharqdagi hayotbaxsh o‘zgarish va yangilanishlardan qattiq ta’sirlangani asarda yaqqol sezilib turadi.

«Hind sayyohi...» qissasida Fitrat Buxoro aholisini uch toifaga: ulamo, umaro va fuqaroga ajratadi. Ana shu tabaqalanish jamiyatdagi kuchlar nisbati, kim-kimning hisobiga yashayotganligi va kim adolatsizlik qurboni bo‘layotganini o‘quvchi ko‘z o‘ngida yaqqol gavdalantiradi.

«Hind sayyohi...»ni mutolaa qilar ekanmiz, Fitratning yurt taqdiri uchun qanchalik qayg‘urishi, iztirobga tushishini ravshan ko‘rib boramiz. Buxoro amirligi o‘sha paytda hozirgi Qarshi, G‘uzor, Shahrisabz, hatto Hisor tog‘larigacha bo‘lgan hududda hukmronlik qilar edi. Ana shunday keng sarhadlarda ma’rifat va sog‘liqni saqlash, ilm-fanning taraqqiyotdan ortda qolishi sababini mullalar, mufti va amirlarning keng ma’nodagi ilm-fandan uzoqligi, mansabu boylikka o‘chligi, poraxo‘rligi tufayli deb bilgan Fitrat, katta mahorat bilan bu illatlarni fosh etadi, shu yo‘l bilan ma’rifat chirog‘ini yoqib, qorong‘ulik va dahshatdan qutulish yo‘llarini qidiradi.

Fitrat «Hind sayyohining qissasi»da ma’rifat haqidagi fikrlari, mulohazalarini ilgari surar ekan, Buxoro xonligida sodir bo‘layotgan adolatsizliklarni chuqur tahlil etish, dalillarni qiyoslash, umumlashtirish yo‘lidan boradi. Uning katta samimiyat va dard bilan aytgan fikrlari, hukm-xulosalari o‘quvchiga kuchli ta’sir etadi.

Masalan, u hind sayyohi tilidan Buxoroda tozalik, sog‘liqni saqlash ishlari o‘lda-jo‘lda eka-ligi haqida gapirar ekan, bu shaharda tibbiyotga oid oliy maktab — Dorush-shifo ochish zarurligini ta’kidlaydi. O‘z mulohazalarini isbotlash uchun juda ko‘p dalil va raqamlarni keltiradi, ushbu yumushni amirlik xazinasidan bir tanga ham olmasdan, faqat mudarrisu boyonlar g‘orat etayotgan vaqf pullarini o‘z o‘rnida sarflash hisobidan bajarish mumkin ekanligini isbotlab beradi. Asardagi rus do‘xtiri obrazida Fitrat o‘z yurtdoshlarini Yevropa mamlakatlaridagi kabi madaniy, pokiza va o‘qimishli kishilar timsolida ko‘rishdek olijanob niyatini yorqin ifodalaydi.

«Hind sayyohining qissasi» haqida gapirganda, muallif uslubiga xos muhim bir nuqtaga ham to‘xtalish zarur. Fitrat bu qissada ham, Oktyabr inqilobigacha yozgan boshqa asarlari singari, o‘zining ilg‘or ma’rifatparvarlik g‘oyalarini o‘quvchi ongiga yetkazish niyatida asarning juda ko‘p joylarida Muhammad payg‘ambar hadislari, Qur’ondan suralar va parchalar keltirib, o‘z fikriga quvvat baxsh etadi. Bunday badiiy bayon yo‘li faqatgina Fitratga taalluqli bo‘lmasdan, o‘sha davrdagi ko‘pchilik ma’rifatparvar yozuvchilarga xos edi. Masalan, Fitratning hammaslagi Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zining 1914 yili yozgan «Ikki emas, to‘rt til kerak» maqolasida Turkiston xalqlarining rus tilini o‘rganishga targ‘ib etish uchun tarixiy manbalarga murojaat etib, Muhammad payg‘ambar ham o‘ziga g‘oyaviy dushman bo‘lgan yahudiylar tilini o‘rganishga amr etganligini yozadi. Bizningcha, bu holning sabablari quyidagicha. Birinchndan, Fitrat singari ma’rifatparvarlarda islom diniga e’tiqod kuchli edi. Ikkinchidan, ilg‘or yozuvchi — islom dini ta’limoti hamda muqaddas kitoblardan inson axloqini tarbiyalash, ilm-fanni o‘rganish, uni hayotga tatbiq etish niyatida muvofiq hadisu iqtiboslar orkali o‘zlarining ma’rifatparvarlik g‘oyalarini ilgari surgan edi.

Uchinchidan, ushbu asarni ro‘yobga chiqarish, o‘sha davr tsenzurasi, amirlik mahkamalarida turgan kishilarning «qosh-qovog‘i»ga moslash uchun ham shu yo‘l tutilgan.

«Hind sayyohi...»da Fitrat Buxoro amirligida mang‘itlar sulolasidan meros qolgan qoloqlik, bid’at, xalq qonini so‘ruvchi amiru amaldorlar, ajnabiy fabrikantlaru mahalliy boylar, savodsiz muftilaru bir-birini g‘ajishga tushgan mahalliy tojirlar, qora kunini «taqdiri ilohiy» deb bilgan omi kosibu dehqonlarni qattiq tanqid qiladi, ularni islohotga chorlaydi, millat g‘ururi, boyligi, hunarmandchiligiyu amaliy san’atini asrashga va yuksaltirishga chaqiradi. Shu qatori, u Buxoro amirligiga qarashli yerlardan unumli foydalanish haqmda jon kuydirib, «agar shu Shahrisabz yerlari Yapon elida bo‘lganida edi, zar ekib, zar undirar edilar», deb yozadi. Bu o‘rinda «Hind sayyohi...»da ilgari surilgan masalalar shunchaki Movarounnahr doirasida emas, jahon miqyosida hal etilganligini ko‘ramiz. Bu albatta, Fitratning keng dunyoqarashi, el uchun kuyinishi, o‘z xalqi, yurti fojialarini o‘ta chuqur idrok qila olganligidan dalolatdir.

Yana bir dalil keltiramiz. Biz bugungi kunda tabiatni muhofaza etish haqida qayg‘urib gapiryapmiz, yer osti boyliklaridan unumli tejab-tergab foydalanish zarurligini ta’kidlayapmiz. Fitrat yana shu dolzarb g‘oyani o‘sha paytdayoq ko‘targan edi. «Bu boyliklardan (ya’ni Movarounnahr yer osti boyliklaridan — B. N.) fabrika va mashinalar yordamida, toza va ozoda holda foydalanish lozim».

Atoqli ma’rifatparvar alloma Abdurauf Fitratning «Hind sayyohi...» asaridan bahramand bo‘lgan har qanday o‘quvchida yurt taqdiri, xalq istiqboli uchun qayg‘urish, mas’uliyat hissi uyg‘onadi. Ana shu ruh Vatanni ozod va obod, erkin ko‘rish, har qanday istibdod kishanlaridan xoli ko‘rish orzusi Fitratning barcha asarlarida ustivorlik qiladi. Adib asarlarining qimmati va bugungi kun uchun amaliy ahamiyati ham birinchi navbatda ana shunda ko‘rinadi. Fitrat ijodini to‘plash va nashr etib, o‘quvchilar hukmiga to‘la holda yetkazish navbatdagi muhim vazifalardan biridir.

Bu borada «Sharq yulduzi» oynomasi samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Buyuk adibning «Abul Fayzxon», «Hind ixtilolchilari» dramalari va she’rlari qayta qurish sharofati tufayli mazkur oynomada e’lon etilganini mamnuniyat bilan qayd etamiz. Bu safar Fitratning «Hind sayyohi...» asari adabiyotshunos olim, tarjimon Hasan Qudratullaev tomonidan muhtaram o‘quvchilarga taqdim etilmoqda. Tarjima tilining ravonligi, tojikcha asliga monandligi asar o‘qilishini yengillashtiradi. Nazarimizda, go‘yo Fitrat bu qissani aslida o‘zbek tilida yaratgandek. Boshqa jihatlari haqida fikr yuritishni oynoma muxlislariga qoldiramiz.

 

Baxtiyor NAZAROV,

O‘zFA muxbir a’zosi

«Sharq yulduzi» jurnali, 1991 yil, 8-son