«Одатлар ва инстинктларнинг ўзи
етарли бўлар экан, табиат ҳеч қачон
интеллектга мурожаат қилмайди.
Ўзгариш ва унга эҳтиёж йўқ
жойда интеллектнинг бўлиши
мумкин эмас».

I

Замонлараро саёҳатчи (уни шундай деб атасак тўғри бўлади) бизга ғайритабиий воқеани айтиб беришга ҳозирлик кўрарди. Унинг кулранг кўзлари чақнаб, одатий сўниқ ва рангсиз юзига қон югурди. Каминда олов гуриллаб ёниб турар, деворга илинган кумуш қандиллардан чиқаётган электр нурлари стаканларимизга урилиб ажиб жилоланар эди. Мезбон ясаган ўриндиқлар шунчалар қулай эдики, ўзимизни худди ўриндиқларнинг устида ўтиргандек эмас, балки уларнинг қучоғидадек ҳис қилардик. Хонада кечки овқатдан кейинги ёқимли ҳаво ҳукмрон бўлиб, фикрлар қатъий чегаралардан чиқиб, мавзудан мавзуга эркин кўча бошлаган эди. Биз қулай ўриндиқларимизга жойлашиб олиб ялқовларча унинг қизиққонлиги ва тиришқоқлиги устида хаёл суриб турар эканмиз, Замонлараро саёҳатчи ўзининг ингичка кўрсаткич бармоғини ўйнатиб қуйидагиларни сўзлай кетди:

«Илтимос, менга диққат билан қулоқ солинг. Ҳозирда деярли барча томонидан қабул қилинган баъзи қарашларни инкор қилишимга тўғри келади. Сизга мактабда уқтирилган геометрия, мисол учун, нотўғри қарашга асосланади».

«Бу муҳокамани бошлаш учун ўта катта мавзу эмасми?» деб сўради баҳслашишни яхши кўрадиган малласочли Филби.

«Мен сизлардан бирор нимани етарли асоссиз қабул қилинг демоқчи эмасман. Лекин вақти келиши билан менинг фикримга қўшилишга мажбур бўласиз. Масалан, математик чизиқ, йўғонлиги нолга тенг бўлган чизиқ реал мавжуд эмас, балки тасаввурда бор, буни мактабда ўқитишган, тўғрими? Шунингдек, математик текисликлар ҳам йўқ. Буларнинг барчаси соф абстракциялардир».

«Хўп, тўғри,» деди Руҳшунос.

«Фақатгина узунлик, кенглик ва қалинликка эга бўлган куб ҳам реал мавжуд бўлиши мумкин эмас».

«Шу жойига мен қаршиман», деди Филби. «Албатта қаттиқ жисмлар реал мавжуд бўлади. Барча реал мавжуд жисмлар эса …»

«Кўпчилик одамлар шундай ҳисоблайди. Бироқ ўйлаб кўринг. Оний куб мавжуд бўлиши мумкинми?»

«Тушунмадим» деди Филби.

«Бир лаҳза ҳам давом этмайдиган куб реал мавжуд бўлиши мумкинми?»

Филби ўйланиб қолди.

– Аёнки, – Замонлараро саёҳатчи давом этди, – ҳар қандай реал жисм реал ва ҳақиқий мавжуд бўлиши учун тўрт ўлчамга: Узунликка, Кенгликка, Қалинликка ва Давомийликка эга бўлиши керак. Бироқ туғма уқувсизлигимиз орқали бу фактни одатда унутиб қўямиз. Аслида жисмлар тўрт ўлчамдан иборат бўлади, улардан учтасини Макон ўлчамлари деб атаймиз, тўртинчиси эса Замон деб аталади. Бироқ инсонларда дастлабки уч ўлчамларни охирги тўртинчи Замон ўлчамига қарши қўйиш тенденцияси мавжуд. Бунинг сабаби онгимиз дунёга келганимиздан то вафот этгунимизга қадар охирги ўлчамда чизиқли тарзда бир томондан иккинчи томонга бир меъёрда ҳаракатланади.

– Бу, – деди чироқда сигаретини қайта тутатиб олишга жон-жаҳди билан уринаётган ёш йигит, – бу чиндан ҳам кундек равшан.

– Ажойиб. Бироқ бу қарашнинг одамларга қанчалар бегоналигини тасаввур қилиш қийин, – Замонлараро саёҳатчи бирозгина кайфияти кўтарилиб давом этди. – Воқеликнинг тўртинчи ўлчами деганда айнан шу, яъни Замонни тушуниш керак, лекин Тўртинчи ўлчам ҳақида оғиз кўпиртириб сўзловчиларнинг баъзилари гап нима ҳақида кетаётганини англамайди. Бу шунчаки Замонга бошқача кўз билан қарашдир. Замон ва қолган уч ўлчамлар орасидаги ягона фарқ – бу қолган уч ўлчамлар бўйлаб танамиз ҳаракатланса, Замон чизиғи бўйлаб онгимиз ҳаракатланади. Баъзи аҳмоқлар бу фикр­ни нотўғри тушунишади. Уларнинг Тўртинчи ўлчам тўғрисидаги фикрларидан хабарингиз борми?

– Менинг хабарим йўқ – деди Ҳоким.

– Ҳаммаси жуда оддий. Математикларимиз тушунадиган Макон уч ўлчамга эга бўлиб, уларни Узунлик, Кенглик ва Қалинлик деб аташимиз мумкин. Буни бир -бири билан тўғри бурчакда жойлашувчи уч текислик сифатида тасаввур қилиш мумкин. Бироқ баъзи фалсафий тафаккурга эга инсонлар нега айнан уч ўлчам мавжуд – нега мавжуд уч ўлчамлар билан ҳам тўғри бурчакда жойлашувчи тўртинчи ўлчам мавжуд эмас, деган саволни ўртага ташлашмоқда ва ҳаттоки тўрт ўлчамли геометрияни яратишга ҳам уринишмоқда. Профессор Саймон Нюком бир ойча олдин шуни Нью-Йорк Математика жамиятида тушунтириб беришга ҳаракат қилди. Икки ўлчамли текис юзада уч ўлчамли жисмларни чизишнинг имкони бўлгандек, улар ҳам уч ўлчамли моделлар доирасида тўрт ўлчамли жисмларни тасвирлаш устида иш олиб боришмоқда. Тушуняпсизми?

«Ҳа, тушунгандайман». Ҳоким шундай деб, қошларини чимириб, ўйчан тикилиб қолди, унинг лаблари худди қандайдир сеҳрли дуони такрорлагандек сассиз қимирлар эди.

«Ҳа, энди тушуняпман» деди у бир неча дақиқадан кейин чеҳраси ёришиб.

– Тўғрисини айтадиган бўлсам, ўзим ҳам шу Тўрт ўлчамли геометрия устида озгина иш олиб борганман. Ишимнинг натижалари қизиқ эди. Мисол учун, мана бир кишининг саккиз ёшдаги портрети, буниси ўша кишининг ўн беш ёшидаги портрети, буниси эса ўн етти ёшдаги, манависи йигирма уч ва ҳоказо. Буларнинг барчаси унинг тўрт ўлчамли мавжудлигининг уч ўлчамли намоён бўлиш шаклларидир ва бу тўртинчи ўлчам ҳам қолганлари каби реал ва ўзгармасдир».

– Илм аҳли, – деб гап бошлади Замонлараро саё­ҳатчи айтганлари устида ўйлаб олишимиз учун озгина жим туриб. – Вақтнинг шунчаки Маконнинг бир кўриниши эканлигини яхши билишади. Мана машҳур илмий диаграмма – об-ҳаво диаграммаси. Бармоғим билан кўрсатаётган чизиқ барометрнинг [1] ҳаракатини ифодалайди. Бунда чизиқ кеча баланд эди, кейин ярим тунда пастлади ва бугун тонгда оҳисталик билан яна кўтарилди. Албатта, қўрғошиннинг ҳаракати билан чизилган бу чизиқни макон ўлчамларида чизилган деб айта олмаймиз. Унинг чизган чизиғи Замон ўлчами бўйлаб тортилган, деб айтиш мумкин.

– Бироқ, – деди Табиб каминда ёниб турган кўмирга қаттиқ тикилганча, – агар Замон чиндан шунчаки Маконнинг тўртинчи ўлчами бўлса, нега биз уни бош­қачароқ деб ҳисоблаймиз, нега ҳар доим у бизнинг кўзимизга қолган ўлчамларга нисбатан ўзгачароқдек туюлган? Ва нега биз Маконнинг бошқа ўлчамларида эркин ҳаракатлангандек Замон бўйлаб ҳам эркин ҳаракатлана олмаймиз?

– Маконда эркин ҳаракатлана олишимизга аминмисиз – деди Замонлараро саёҳатчи жилмайиб. – Ўнгга ва чапга ҳаракатлана оламиз, олдинга ва ортга ҳам эркин ҳаракатлана оламиз – ҳар доим шундай бўлган. Икки ўлчамда эркин ҳаракатлана олишимизни тан оламан. Бироқ тепага ва пастгачи? Бунда бизга гравитация тўсқинлик қилади».

– Йўқ-да, – деди Табиб. – Ҳаво шарлари бор-ку.

– Бироқ ҳаво шарларидан олдин сакрашлар ва ер юзидаги нотекисликларни ҳисобга олмаганда, инсон вертикал йўналишда ҳаракатлана олмаган.

– Барибир улар озгина бўлса ҳам тепага ва пастга ҳаракатлана олар эди-ку, – деди Табиб.

– Пастга. Тепадан кўра пастга ҳаракатланиш анча осонроқ эди.

– Лекин Замонда ҳаракатланишнинг умуман иложи йўқ – сиз мавжуд лаҳзадан қочиб кета олмайсиз!

– Қадрдоним, мана шу ерда адашдингиз. Айнан шу жойда бутун дунё адашган. Биз доимо ҳозирги лаҳзадан олдинга ҳаракатланмоқдамиз. Номоддий ва ўлчамга эга бўлмаган онгимиз Замон ўлчами бўйлаб бир меъёрда ҳаракатланмоқда ва бу жараён бешикдан қабр­гача давом этади. Буни худди биз ер юзасидан эллик мил баландликда саёҳатимизни бошлаб, бир маромда ерга қулашимизга солиштириш мумкин.

Бироқ бу ердаги мушкулот шундан иборатки – деди Руҳшунос, – сиз Маконнинг барча ўлчамларида ҳаракатлана оласиз, лекин Замон бўйлаб эркин ҳаракатлана олмайсиз.

– Буюк кашфиётимнинг асоси ҳам айнан шунда ўз аксини топган. Лекин сиз вақтда эркин ҳаракатлана олмаймиз, деб адашдингиз. Агар мен бирор воқеани аниқ кўз олдимга келтираётган бўлсам, мен у содир бўлган лаҳзага қайтаман: хаёл олиб қочади, дейишади буни. Бир лаҳзага мен вақтда ортга қайтаман. Албатта, худди ёввойи инсон ёки ҳайвон ердан икки метр баландликда муаллақ тура олмагандек, биз ҳам ўтмишда узоқ муддат қола олмаймиз. Лекин маконда ҳаракатланиш бў­йича маданият вакиллари ёввойиларга нисбатан анча илғордир. У гравитатцияга қарши ҳаво шарида юқорига кўтарилиши мумкин, шундай экан, нега энди у бир кун келиб Вақт чизиғи бўйлаб ҳаракатини секинлаштириши ёки тезлаштиришига, ёки бошқа йўналишга томон ҳаракат қилишга умид қилмаслиги керак экан?

– Ростданми, – хитоб қилди Филби, – бу …

– Нега экан? – деди Замонлараро саёҳатчи.

– Бу ақлга сиғмайди – деди Филби.

– Қайси ақл? – деди Замонлараро саёҳатчи.

– Қорани далиллар орқали оқлигини исботлашингиз мумкин, – деди Филби, – лекин мени бунга ишонтира олмайсиз.

– Эҳтимол, йўқ – деди Замонлараро саёҳатчи. – Лекин энди сиз менинг Тўрт ўлчамли геометрия соҳасида олиб борган тадқиқотим мавзуси моҳиятини англаб етмоқдасиз. Анча олдин менда бир машина тўғрисида тахминий ўй-фикрлар бор эди…

– Замонлараро саёҳат учунми! – хитоб қилди ёш йигит.

– Макон ва Вақтда ҳайдовчининг хоҳишига кўра исталган томонга ҳаракатланувчи машина.

Бу гапга Филби фақат хандон отиб кулиб қўйиш билан чекланди.

– Бунинг бир қанча далиллари бор, – деди Замонлараро саёҳатчи.

– Бу кашфиёт тарихчилар учун нақадар енгиллик яратар эди, – деди Руҳшунос. – Мисол учун вақтда ортга қайтиш ва Гастингс жанги ҳақидаги тасаввурларнинг тўғрилигини текшириб кўриш мумкин бўларди!

– Одамларнинг эътиборини тортишингиз мумкинлигини ўйламадингизми, – деди Табиб. – Аждодларимиз анахронизмларни [2] ёқтиришмаган.

– Қадимги юнончани Гомер ва Платоннинг ўзидан ўрганиш мумкин бўлар эди, – деб қўйди ёш йигит.

– Унда қобилиятсизлигингиз учун сизни имтиҳондан йиқитган бўлишарди. Чунки немис олимлари қадимги юнон тилини мукаммаллаштириш устида улкан иш қилишган.

– Унақада келажакка отланиш мумкин! – хитоб қилди ёш йигит. – Ўйлаб кўринг-а! Барча пулингизни банкка фоиз учун қўйиб, кутиб ўтирмасдан олдинга учардингиз!

– Ёки, – қўшиб қўйдим мен, – қатъий коммунистик тамойиллар асосида қурилган жамиятни кашф қилиш мумкин.

– Буниси энди ўтиб тушди! – гап бошлади Руҳшунос.

– Ҳа, менга ҳам шундай туюлган, шунинг учун бу ҳақда оғиз очмай турувдим, токи…

– Токи тажрибада синаб кўрмагунингизча! – қичқирдим мен. – Шуни тажрибада синаб кўрмоқчимисиз?

«Тажриба!» деб хитоб қилди муҳокамадан боши оғриб кетган Филби.

– Майли, кўрайлик тажрибангизни, – деди Руҳшунос, – гарчи бу бир сафсата бўлса-да.

Замонлараро саёҳатчи барчамизга жилмайиб қараб қўйди. Кейин юз қиёфасини ўзгартирмаган, қўлларини шимининг чуқур чўнтакларига солган ҳолда хонадан секин чиқиб кетди. Коридор бўйлаб лабораторияси томон йўл олган саёҳатчининг шиппаклари шитирлаши эшитилиб турарди.

Руҳшунос бизга қарата деди: – У нима кашф қилган экан-а?

– Менимча қандайдир кўзбойловчидан бир ҳунар ўргангандир-да! – деди Табиб. Филби Барслемда учратган кўзбойлоғичи ҳақида сўзлай кетди. Бироқ у ўз латифасини тугатмасдан Замонлараро саёҳатчи қайтиб хонага кирди ва латифа узилиб қолди.

Замонлараро саёҳатчининг қўлидаги нарса ялтироқ металдан маҳорат билан ясалган бир предмет бўлиб, унинг ҳажми оддий стол соатичалик келарди. Шунинг­дек, уни ясашда фил суяги ва қандайдир биллурсимон кристалл ҳам ишлатилган эди. Энди ҳикояни иложи борича аниқ айтишга ҳаракат қиламан, чунки бундан кейин содир бўлган воқеаларга одатий вазиятларда ҳеч ким ишонмаган бўлар эди. Мезбон хона бўйлаб сочилиб ётган саккиз бурчакли столчалардан бирини олди ва уни каминга шундай яқин қўйдики, столнинг икки оёғи камин остига тўшалган шолчанинг устига чиқиб турар эди. Кейин у қўлидаги асбобни шу столча устига қўйди. Столда механизмдан ташқари бир лампа ҳам турган бўлиб, ундан чиққан ёрқин нур ускунани ёритиб турарди. Хонада ундан ташқари ўндан ортиқ шамлар ёқилган бўлиб, иккитаси камин устидаги шамдонларда қолганлари эса деворларга маҳкамланган қандилларда ёниб турар, шунинг учун ҳам хона чароғон эди. Мен камин яқинидаги паст креслода эдим, уни шундай жойлаштириб олдимки, Замонлараро саёҳатчи билан каминнинг оралиғида бўлиб қолдим. Филби унинг ортида, елкаси оша қараб турарди. Табиб ва Ҳоким унга ўнг томондан, Руҳшунос чап томондан тикилиб туришарди. Ёш йигит эса Руҳшуноснинг ортида эди. Ҳаммамиз диққатимизни жамлаб олгандик. Менимча, бундай шароитларда қанчалик усталик билан амалга оширилмасин, бизни бирор кўзбойловчилик билан алдашнинг имкони йўқ эди.

Замонлараро саёҳатчи дастлаб бизга, кейин механизмга қаради. «Хўш?» деди Руҳшунос.

– Бу миттивой, – деди Замонлараро саёҳатчи, столга тирсакларини тираб, механизм устида қўлларини жипс­лаштириб, – шунчаки модел. Шунга асосланиб мен Вақт бўйлаб саёҳат машинасини яратаман. Уни ғалати ташқи кўринишига эътибор беряпсизми? Мисол учун, манави пластинка юзасига қаранг – у худди чинакамига мавжуд эмасдек, хира жилоланмоқда. – У ўша қисмни бармоғи билан кўрсатди. – Шунингдек, мана бу ерда бир оқ дастакча, бу ерда эса яна бир дастакча.

Табиб ўриндиғидан кўтарилиб, ускунани синчковлик билан кузата кетди. «Чинакамига ажойиб санъат намунаси», деди у.

– Буни ясаш учун икки йил вақтим кетди, – деди Замонлараро саёҳатчи. Кейин барчамиз худди Табиб каби уни кузатишга киришиб кетганимиздан сўнг мезбон давом этди: «Энди эшитинг, мана бу дастак босилганда машина келажакка қараб йўл олади, буниси эса машинани тескари йўналишга ҳаракатлантиради. Мана бу эса Вақт бўйлаб саёҳат қилувчи ўтириши керак бўлган ўриндиқ. Ҳозир мен биринчи дастакни босаман, шунда машина ҳаракатланади, келажакка ўтади ва кўзимиздан ғойиб бўлади. Қурилмага яхшилаб назар солинг. Столга ҳам қаранг – бу ҳеч қандай кўзбўямачилик эмаслигига амин бўлинг. Мен ўз моделимни қўлдан бой бериш ва эвазига кўзбойлоғич деган ном чиқариш ниятида эмасман.

Орага тахминан бир дақиқача сукунат чўкди. Руҳшунос менга гапирмоқчи бўлди, кейин фикридан қайтди. Замонлараро саёҳатчи қўлини дастак томон узатди. Кейин тўсатдан «Йўқ», деб хитоб қилиб, Руҳшуносга қарата: «Қўлингизни беринг», деди. Кейин у Руҳшуноснинг қўлини олиб, унга кўрсаткич бармоғини чўзишни айтди.

Шундай қилиб, Руҳшуноснинг ўзи Вақт машинасини келажак томон абадий саёҳатга жўнатди. Барчамиз дастакнинг ишга тушганлигига гувоҳ бўлдик. Бу ерда ҳеч қандай кўзбойлоғичлик йўқ эканлигига мутлақо аминман. Озроқ шамол кўтарилди, стол устидаги лампада ёниб турган олов липиллади. Камин устидаги токчада турган шамлардан бири ўчди, митти ускуна эса гир айлана бошлади, хиралашиб қолди, бир неча сония худди арвоҳ тусига кирди – хира рангдаги мис ва фил суягидан иборат шарпага айланди, сўнгра бутунлай кўздан ғойиб бўлди! Столда эса лампанинг ўзи қолди.

Бир дақиқача барча жимиб қолди. Кейин Филби «Жин урсин!» деб тўнғиллаб қўйди.

Руҳшунос ҳайратдан бироз ўзига келиб, тўсатдан столнинг остига қаради. Бунга эса Замонлараро саёҳатчи хандон отиб кулиб юборди ва худди Руҳшунос олдинроқ кўрсатган шубҳага ишора қилиб: «Хўш?» деб қўйди. Кейин у ўрнидан туриб, камин токчасида турган тамакидонга борди-да, бизга орқасини ўгирган ҳолда трубкасини тамаки билан тўлдира кетди.

Биз бир-биримизга қарадик.

– Қулоқ солинг, – деди Табиб, – чиндан ҳам машинангиз келажакка йўл олганига ишонасизми?

Замонлараро саёҳатчи энгашиб, каминдаги оловга қўлидаги қоғоз парчасини ёқиб оларкан: «Албатта» деди. Кейин ўгирилиб, трубкасини тутата туриб, Руҳшуноснинг юзига тик қаради (Руҳшунос эса ўзининг ажабланганини яшириш мақсадида сигарасини тутатмоқчи бўлди, бироқ сигаранинг учини кесишни унутгани учун уни тутатишга беҳуда уринарди).

– Устига-устак, – деди Замонлараро саёҳатчи, – катта машина ҳам деярли битиб қолди – у лабораторияга ишора қилди. У битиши билан ўзим ҳам унга қўшилиб саёҳатга чиқмоқчиман.

– Уни келажакка кетди, демоқчимисиз? – деди Филби.

– Келажакка ёки ўтмишга – аниғини билмайман.

Бироз муддат ўтиб Руҳшуноснинг миясига бир фикр келди: У ўтмишга кетган бўлиши керак.

– Нега? – деди Замонларларо саёҳатчи.

– Чунки, агар уни маконда ҳаракатланмаган деб ҳисобласак, у келажакка саёҳат қилганда ҳали ҳам бизга кўриниб турган бўлар эди, чунки биз ҳам секинлик билан келажак томон ҳаракатланяпмиз-ку!

– Лекин, – дедим мен, – агар у ўтмишга саёҳат қилганда биз уни хонага киришимиз билан кўрардик, қолаверса, уни ўтган пайшанбада шу ерда эканлигимизда ҳам, ундан олдинги пайшанбада ҳам кўрар эдик!

«Жиддий қаршиликлар» деб Ҳоким бетарафлик оҳангида Замонлараро саёҳатчига қараб қўйди.

– Асло йўқ, – деди у ва Руҳшуносга юзланиб: – Ўйлаб кўринг. Сиз буни тушунтира оласиз. Бу идрок ­доирасидан ташқари, ҳислар англай олмайдиган ҳодисадир.

– Албатта, – деди Руҳшунос ва бизга тушунтира кетди: «Бу руҳшуносликдаги одатий ҳодисадир. Нега бу олдинроқ хаёлимга келмабди-я? Жуда оддий ва муам­мони ечишга ёрдам беради. Худди ҳаракатланаётган ўқни, ёки айланаётган ғилдирак симларини кўра олмаганимиздек, бу машинани ҳам кўра олмаймиз. Агар у вақт бўйлаб бизга нисбатан эллик ёки юз баробар тезроқ ҳаракатланаётган бўлса, ундан юзага келган ­таассурот ҳам одатий жисмдагига нисбатан эллик ёки юз баробар кам бўлади. Бу жуда оддий». У машина турган жойдан қўлини енгил ўтказиб, кулиб деди: «Кўряпсизми?»

Биз ўтирган жойимизда бўш столга бир-икки дақиқа тикилиб турдик. Кейин Замонлараро саёҳатчи бу ҳақда қандай фикрда эканлигимизни сўради.

– Ҳозирча бу ишончли туюляпти, – деди Табиб, – лекин эртагача кутайлик. Тонгда мия тундагига нисбатан яхшироқ ишлайди.

«Вақт машинасининг ўзини ҳам кўришни истайсизми?» сўради Замонлараро саёҳатчи. Кейин қўлига шамчироқни олиб, узун совуқ коридор бўйлаб лабораторияга йўл бошлади. Ҳозир ҳам шамчироқнинг липиллаб турувчи нурини, унинг улкан бошини ва деворларда ўйнаётган сояларимизни аниқ эслайман. Ҳайратланган ва ишонқирамаган ҳолда унинг ортидан эргашдик ва лабораторияда сал олдинроқ кўз олдимизда ғойиб бўлган митти ускунанинг катта нусхасини кўрдик. Машинанинг баъзи қисмлари никелдан, баъзи қисмлари фил суягидан, баъзи қисмлари эса тоғ маъданларидан қирқиб ясалган эди. Умуман олганда, машина тайёр эди. Фақат нарироқдаги ўриндиқда, чизмалар орасида бир неча кристалсимон стерженлар ҳали битмаган эди. Улардан бирини қўлимга олиб кузата бошладим. Менга улар кварцдан ясалгандек туюлди.

– Қулоқ солинг, – деди Табиб, – ниятингиз жиддийми? Ёки бу худди ўтган Рождествода кўрсатган арвоҳингиз каби бир ҳазилми?

– Шу машинада, – деди Замонлараро саёҳатчи шамчироқни боши узра ушлаб туриб, – мен саёҳатга чиқмоқчиман. Тушунарлими? Умримда бундан-да жиддийроқ ва аминроқ бўлмаганман.

Ҳеч биримиз буни қандай тушунишни билмас эдик.

Мен Табибнинг елкаси ортидан Филбига кўзим тушди. У менга маънодор қилиб кўзини қисиб қўйди.

II

Айтишим керакки, ўша пайтда ҳеч биримиз Вақт машинасига унчалик ҳам ишонмадик. Тўғрироғи, Замонлараро саёҳатчи ўша пайтда ишониш учун ҳаддан ташқари ақлли бўлган инсонлардан эди. Унинг барча жиҳатларини аниқ кўра олмасдингиз, доимо бир нозик жиҳатнинг яширин эканлигидан шубҳа қилардингиз, дангал ва самимийлиги ортида нимадир яширин эканлигини кўнгил сезарди. Агар Замонлараро саёҳатчининг ўрнида Филби бизга шу машинани кўрсатганда ва вақт бўйлаб саёҳат тўғрисида айтганда, биз унга камроқ шубҳа билдирган бўлар эдик. Чунки унинг м