автордың кітабын онлайн тегін оқу  Sirojul-muslimin

Алишер Навои

 

Alisher Navoiy

 

SIROJ UL-MUSLIMIN

 

Matnni nashrga tayyorlovchi

SUYIMA G‘ANIYEVA

 

 

BISMILLOHIR-RAHMONIR-RAHIM

 

Chu yo‘ndum xomai mushkin shamoma[1],

Qilay deb Haq oti birla zebnoma.

 

Taolollah zihi, xalloqi Ma’bud[2]

Ki, maxluqot andin bo‘ldi mavjud.

 

Yo‘q erdi har ne bor ul qildi izhor,

Borin yo‘q aylabon ham bo‘lg‘usi bor.

 

Qilib barhaq ulusqa anbiyosi,

Muhammad barchasining peshvosi.

 

Munga yuz ming salom andin damodam,

Yana avlodiyu ashobiga ham.

 

 

KITOB NAZMINING SABABI

 

Qilur arz ushbu vodiy rahnamoyi.

G‘aribi benavo, ya’ni Navoiy

 

Ki, chun ofoq shohi davlatidin,

Aning ham tarbiyat, ham himmatidin.

 

Ne shoh Sulton Husayn, ul shohi G‘oziy,

Mamolik shahlarining sarfarozi.

 

Ki, ming yil olam ichra shohi bo‘lsun,

Salotin bandai dargohi bo‘lsun.

 

Mening nazmim yoyildi olam ichra,

Ko‘p ofat soldi xayli odam ichra.

 

Birov bir kun dedi aylab nishote

Kim, ul qilmish bino oliy rabote.

 

Musofirg‘a har uy bir turfa manzil

Ki, ham oromu ham kom anda hosil.

 

Eshittim bazmining bir nuktadoni[3],

Shohi sohibqiron jon darmiyoni.

 

Demish: ne sud gar bir uyni tuzmish

Ki, nazmi shaynidin ko‘p uyni buzmish.

 

O‘qug‘on el aning she’rini payvast,

Tilar bo‘lg‘ay hamisha oshiqu mast.

 

Solib islomu din uyiga oshub,

Binoyi xayr butkarmak ne mahsub.

 

Tushub bu nuktadin jismim aro pech,

Chu bildim, chin emish dam urmadim hech.

 

Dedimkim, aylayin bir nusxa mastur

Ki, bo‘lg‘ay dinu islom uyi ma’mur.

 

Nekim, din ahlig‘a bo‘lg‘ay zarurat,

Bari tutqay ani bilgancha surat.

 

Ham etkaymen burun sharhi aqoyid

Ki, islom ahlig‘a bergay favoyid.

 

Yana ham farz, ham vojib, sunnan ham,

Nekim oriz bo‘lur yaxshi, yomon ham.

 

Ki, din ahlining o‘lg‘ay dilnaziri,

Musulmonlig‘ ishida noguziri.

 

Bayon qilg‘aymen andoq ravshanu pok

Ki, idrok etkay oni xayli atrok.

 

Va lekin gohi ashg‘ol erdi mone’,

Gahi har muxtalif hol erdi mone’.

 

Anga tegruki, bu fursatda nogoh,

Birovkim, erdi ko‘p ma’nidin ogoh.

 

Maqomu mavlidi oning Samarqand[4]

Ki, nuzhat nchradur firdavs monand.

 

Buyoi o‘lmakka kishvardin yetishti,

Surushi charxi axzardin yetishti.

 

Ko‘ngul mail aylab oning xidmatig‘a,

Musharraf qildim o‘zni suhbatig‘a.

 

Bo‘lur erdi maoniydin guharposh,

So‘z asnosida bu nav’ ayladi fosh.

 

Ki, bir kun Xojaekim[5] charxi oli(y),

Hilolin istar oning oti na’li.

 

Ravishda Shibliyu[6] Zunnun[7]g‘a foyiq,

Ubaydulloh[8] deb otin xaloyiq.

 

Kim, uldur peshvoyi ahli irshod,

Bu irshod etti sandin aylabon yod.

 

Kim, ul ko‘p nazm derga bo‘ldi rog‘ib,

Bu yanglig‘ nazm ham erdi munosib.

 

Chu qildi Xojaning amriga taqrir,

Ul erdikim, burunroq bo‘ldi tahrir.

 

Ki, men der erdim aytay ulcha maqdur,

Vale mone’din erdim anda ma’zur.

 

Chu so‘rdi Iso anfosi bu damni,

Ham ul dam azmig‘a yo‘ndum qalamni.

 

Bu so‘zning sidqu kizbi kov-kovi,

Adab ermas chu sodiq erdi roviy.

 

Chu lobud nuktalar malhuz bo‘lgay,

Umid ulkim, ulus mahzuz bo‘lg‘ay.

 

Navoiydin chu topqaylar navoe,

Aning ruhiga ham yetgay duoe.

 

 

ShARIATDA AHKOM ShARHI VA AQOID VA QAVOIDI ADOSI

 

Burun bilkim, erur shar’ ichra ahkom,

Ki, bilmak oni bo‘lmish elga nokom.

 

Ul ahkom ikki yanglig‘ bo‘ldi mavjud,

Ki, bordur har birida o‘zga maqsud.

 

Birisidin murod o‘ldi aqida,

Amal matlub bo‘ldi ul birida.

 

Aqoid dedilar avvalgiga ism,

Ikkinchi ahkom far’idin topib qism.

 

Amaldin chun burun keldi aqoyid,

Pas, andin yetkuray avval favoyid.

 

 

IYMON QOIDASINING IJMOLI

 

Burun ul nimakim, farz etti Yazdon,

Erur oqilg‘a bolig‘ bo‘lgach iymon.

 

Aning ma’nisidur til birla iqror,

Ko‘ngul birla inonmog‘lig‘ dag‘i bor.

 

Tilar bo‘lsang anga o‘zni yeturmak,

Bil olti nimaga iymon kegurmak.

 

 

MO‘MAN BIHILARINING TAFSILI

 

Burun bermak tonug‘luqkim, Xudovand,

Ki, ne bordur anga mislih, ne monand.

 

Xudoedur yaratkan budu nobud,

Ki, andin o‘zga yo‘qtur tengri mavjud.

 

Yana bilmak maloikniki, Xoliq,

Yaratibdur ibodatqa muvofiq.

 

Yana bilmak kitobin ham kamohni,

Qadim o‘ldi dagi bori ilohiy.

 

Yana ham anbiyog‘a qilmoq iqror,

Ki, borin elga irsol etti Jabbor[9].

 

Yana ulkim, bo‘lur qoyim qiyomat,

Ki, ko‘prak elgadur ohu nadomat.

 

Yana bilmakdurur bemakru tazvir,

Ki, Haqdindur yamon-yaxshig‘a taqdir.

 

 

SYeKKIZ SIFOTULLOHKIM, AQOID DOXILILUR

 

Yana sekkiz sifatqa mu’taqid bo‘l,

Alardin har biriga ko‘rguzay yo‘l.

 

Kim, ul sekkiz erur Haqning sifoti,

Ki, boridin munazzah qildi zoti.

 

Erur hayyyu alimu yana qodir,

Muridu ham sami’ o‘ldivu nozir.

 

Takallum vasfiga dag‘i muvofiq,

Yana ibod af’oliga Xoliq.

 

Ne bor aning shariki, ne vaziri,

Ne bor aning sahimi, ne naziri.

 

Ne javhar, ne arazdur, ne makonda,

Ne voqe’dur jihatda, ne zamonda.

 

Chu ermas anga hech ashyo mushobih,

Aning sha’nindadur: «Laysaka mislih»[10].

 

Qadim o‘ldi kalomi dag‘i olam,

Erur hodis dedim bu so‘zni fafham[11].

 

 

NYeChAKIM HAQ BILMAKI AQIDADINDUR

 

Yana bilkim, aqoyid ichra mutlaq,

Necha ish keldi bilmak kerak haq.

 

Azobi qabr erur kufr ahli xosiy,

Yana din ahlidin ba’zi bo‘lsa osiy.

 

Yana ikki malakningdur savoli,

Yana ham ru’yatulloh ehtimoli.

 

Yana haq bir sirotu, yana mezon,

Yana do‘zax, yana firdavsi rizvon.

 

Shafoat anbiyodin ham erur haq.

Muhammad barchaning sarxayli mutlaq.

 

Yapa haq keldi e’joz anbiyoga,

Aningdekkim, karomat avliyog‘a.

 

Yana bilgil aqoid ichra mahsub,

Ki, bo‘lmas eldin amru nahi maslub.

 

Yana kufr anglag‘il tasdiqi kohin,

Nechukkim, tengridin ma’yusu emin.

 

 

ISLOM ARKONINING ShARHI

 

Angakim, bo‘ldi iymon amri kirdor,

Kerak islomdin bo‘lsa xabardor.

 

Binosin anglag‘il islomning besh,

Ani bilmakka bo‘lg‘il fikratandesh.

 

Bu bsshdir — bir erur lafzi «shahodat»,

Ki, ayturlar ani ahli saodat.

 

Erur bir bilmak ul tengrini avval,

Muhammadni aning xalqiga mursal.

 

Bu so‘z iymon so‘zida bo‘ldi mazkur,

Aqoyid sharhini aylarda mastur.

 

Yana to‘rtin dag‘i aytay yako-yak,

Ki, mo‘min xotirida qolmasun shak.

 

Saloti xams aning ikkinchisi bil,

Aning sharhini aylay emdi tafsil.

 

 

TAHORAT FAROIZINING ADOSI

 

Erur sharti aning avval tahorat,

Tahoratda suray avval iborat.

 

Tahorat ichra bilkim, to‘rt erur farz,

Gar etsang istimo’, aylay ani arz.

 

Yu(v)mog‘liq yuzni manglay to zaqandur,

Quloqdin to quloq vajhi hasandur.

 

Mahosin bo‘lsa onchakim, yopar yuz,

Ani g‘usl aylamak, ey niyating tuz.

 

Iki qo‘lni iki tirsak bila yu(v),

Vuzu aylarda bilkim, farz erur bu.

 

Yana bosh mashini ham farz bilg‘il,

Valekin, to‘rt ulushtin birni qilg‘il.

 

Yu(v)mog‘ iki oyog‘ni farz erur ham,

Iki oshug‘ni ham qilmoq anga zam,

 

 

TAHORAT SUNNATLARINING ShARHI

 

Vuzu’da o‘n iki ish keldi sunnat,

Birisin tasmiya[12] bil, birni niyat.

 

Yu(v)mog‘ uch qatla qo‘l tirsakka tegru,

Yana bir mazmaza uch qatla ham bu.

 

Chu bo‘ldi mazmaza qilmoq mukarrar,

Bil istinshoh ham mundoq muqarrar.

 

Yana tahlil qilmoq lihiyag‘a zam,

Oyog‘ birla ilik barmog‘lari ham.

 

Yana uch qatla a’zoni yu(v)moq bil,

Yana boshning tamomin mash qilgil.

 

Yana tartib, ya’ni ulcha tahrir,

Qilindi berma lek anga tahyir.

 

Birov ul jumladin keldi muvolot,

Yu(v)moq, ya’ni payopay uzvni bot-bot.

 

 

VUZU’ MUSTAHABLARI

 

Tahorat ichra olti mustahabdur,

Eshitsin har kishi ahli talabdur.

 

Burun niyat, yana bilgil muvolot,

Bori bosh mashiyu tartibi odot.

 

Bo‘yun mashini dag‘i mustahab qil,

Agar qilsang saodatqa sabab bil.

 

Tayammundur biri, ya’niki bunyod,

Yu(v)moqqa o‘ng tarafdin qilmoq irod.

 

 

 

 

 

VUZU’ NOQISLARI

 

Iki yondin nekim daf’ etsa tohir,

Tahoratning bo‘lur nuqsoni zohir..

 

Yana bpir uzvdin riym oqsa yo qon,

Vuzug‘a bor alardin dag‘i nuqson.

 

Qonasa tishki, ko‘z solg‘anda tolib,

Og‘iz suvig‘a rangin topsa g‘olib.

 

Yo‘q ersa qussakim, qon kelsa sofiy,

Ikisidur tahoratqa manofiy.

 

Yana qay o‘ylakim, bo‘lg‘ay to‘la fam,

Va lekin daf’ bo‘lgay g‘ayri balg‘am.

 

Jununu xushsizlik, dag‘i uyqu,

Ki, bo‘lg‘ay takyada noqisdurur bu.

 

Mamoz ichra bilik kulgu vuqu’i,

Ki, bor aning sujudiyu ruku’i...

 

Bu holatlarki, mazkur o‘ldi bir-bir,

Berur barcha vuzu’ holiga tag‘yir...

 

 

G‘USLNING FAROYIZI

 

Nimakim, g‘usl qilmaqqa erur farz,

Agar sen istimo’ etsang, qilay arz.

 

Og‘izg‘a mazmaza qilmoq bilgil,

Burung‘a dag‘i istinshoq qilg‘il.

 

Erur bu ikki bo‘lg‘ach bebahona,

Bari a’zoga suv qilmoq ravona.

 

Yana g‘usl ichra sunnatlar dag‘i bor,

Taomil aylagil to aylay izhor.

 

 

G‘USLNING SUNNATLARI

 

Ilik avval yu(v)mog‘lig‘ ayla mafhum,

Pas, andin so‘ng yu(v)moqdur uzvi ma’lum.

 

Badanda gar najosat bo‘lsa zohir,

Ani qilmoqdurur su(v) birla tohir.

 

Yana sunnatdurur qilmoq vuzu’ ham,

Yu(v)bon a’zo quyub uch qatla su(v) ham.

 

TAYaMMUM FARZLARI

 

Tayammum farzi avval bo‘ldi niyat,

Ilik tufroqqa urmak ikki navbat.

 

Keraktur birni yuz mashiga bilmak,

Yana ne birla mash et qo‘l va tirsak.

 

Tayammum noqisin aylay ishorat,

Erur har neki nuqs etgay tahorat.

 

Ikinchi oncha su(v)g‘a dastrasdur,

Kim, ul su(v) bir vuzu’ qilmaqqa basdur.

 

 

NAMOZ FAROYIZIDA OLTI XORIJ FARZNING ShARHI

 

Namoz ichra faroyiz, ey xiradmand,

O‘n ikki nima aylabdur Xudovand.

 

Namozingga alardin olti doxil,

Yana oltisi xorij keldi hosil.

 

Bu oltidin biri qilsang ibodat,

Hadas birla najasdin bir tahorat.

 

Yana bir pok bo‘lmoqdur makon ham,

Yana avratni qilmoqdur nihon ham.

 

Yana bir vaqt bilmak kecha-kunduz,

Yana bir qibla sori aylamak yuz.

 

Yana bir niyat etmak bo‘ldi bilgil,

Namoz albatta, niyat birla qilgil.

 

 

NAMOZ OLTI DOXILI FARZINING BAYoNI

 

Chu xorij oltnni qildim ayoning,

Qilay doxilin ham xotir nishoning.

 

Erur avvalgisi avvalg‘i takbir[13],

Qiyom o‘ldi namozingda yana bir.

 

Yana birni yaqin bilgil qiroat.

Yana birdur ruku’ aylarda toat.

 

Sujud o‘ldi biri, ey xilqating pok,

Yana bir qa’dai oxir qil idrok.

 

Kishi bu yerga istar bo‘lsa ma’ni,

Tashahhudgacha[14] qilmoq maks ya’ni.

 

 

NAMOZNING VOJIBLARI

 

Namozing ichra vojib keldi yetti,

Ki, sohib shar’din bu nav’ yetti.

 

Burun «al-hamd»[15]ni qilmoq qiroat,

Yana bir sura anga qilmoq izofat.

 

Yana tutmoqdurur tartib mar’i,

Budur xojayi kavnayn shar’i.

 

Qiroat aylamak ta’yin birin bil,

Yana bir aylamak arkong‘a ta’dil.

 

Birin el qa’dai avval taahhud[16],

Biri bu qa’dadin so‘ngra tashahhud.

 

 

NAMOZNING O‘N SUNNATLARI VA O‘N QAVLISI ADOSI

 

Namoz ichra yigirma keldi sunnat,

Kishikim qilsa ko‘ydeg jong‘a minnat.

 

Yigirmidin o‘nini angla qavliy,

Yana o‘nini fe’li bilmak avliy.

 

Burun ulki qavliydur ani bil,

Yana fe’liysi sari mayl qilg‘il.

 

Ul o‘ndin bnirini istiftoh bilgil,

«A’uzu»[17] ish bandig‘a miftoh bilgil.

 

Yana bil tasmiya, andin so‘ng omin,

Qil andin so‘ng «sami’ ollohu»[18] ta’yin.

 

Uchu to‘rtinchida yo‘q fotiha farz,

Erur sunnat bu yanglig‘ qildilar arz.

 

Ruku’ va sajdada ham ikki takbir,

Iki tasbihga[19] ham berma tag‘yir.

 

 

NAMOZ SUNNATLARIDIN O‘N FYe’LISI BAYoNI

 

Yana fe’liy birovgakim, bilikdur,

Quloqqacha biyik qilmoq ilikdur.

 

Ung ilging so‘lg‘a qo‘ymoqtur yana so‘z,

Yana sajda, yerga tikmog‘ing ko‘z.

 

Ruku’ ichra ilik tizga qilib yor,

Uchani tutmoq ul holatda hamvor.

 

Iki ovuch ne yerga bo‘lsa mansub,

Erur sajda aroda boshqa matlub.

 

Sujud aylarda paydovu nihondin,

Qorin tizdan judo tut, qo‘lni yondin.

 

Yana so‘l poshna ustida orom,

Qilmoq qibla sori moyil ibhom.

 

Kecha-kunduz namozekim erur farz,

Erur o‘n yetti rak’at o‘ylakim, qarz.

 

 

NAMOZ FAROIIZI RAKAOTI ADADI

 

Ikn subhu yana to‘rt o‘ldi peshin,

Yana asr ichra bo‘ldi to‘rt ta’yin.

 

Uchu to‘rt angla, mag‘rib-la ashoda,

Vali qil vitrni vojib aroda.

 

 

NAMOZ SUNNATLARINING RAKAOTI ADADI

 

Birovkim, kecha-kunduz qilsa toat,

Erur sunnat anga o‘n ikki rak’at.

 

Ikirar rak’at o‘ldi subh ila shom,

Ul ikki-to‘rtar angla barcha ayyom.

 

 

ISLOMNING UChUNChI RUKNIKIM, ZAKOTDUR, BAYoN QILMOQ

 

Zakot o‘ldi uchunchi rukn bilgil,

Nechukkim, amr qilmish tengri qilg‘il.

 

Kishi sohibnisob o‘lg‘uncha ma’mur,

Emaskim, haq tutubtur ani ma’zur.

 

Nisob o‘lsa kishi moliga zohir,

Ayirmoq farz keldi qirqdin bir.

 

Yeturmagil angakim, mustahiqdur,

Bu ishga mustahiq bo‘lg‘ay muhiqdur.

 

Bu siym ahkomidur qilmoq tasadduq,

Yana ashyoda mundoq bil tahaqquq.

 

Ki, har turluk yana bo‘lsa jihoting,

Bahosi uzra mundoqdur zakoting.

 

Mavoshiyg‘a bitubturlar qavoyid,

Ani ham yaxshi angla ko‘rguzub jid.

 

Yana jam’iki, derlar ismi xuddom,

Muqarrardur alarg‘a dag‘i ahkom.

 

Vale ermas kiyar to‘n va minar ot,

Yana ham noguzir o‘lg‘an mis olot.

 

Davotu xoma yo avroqu ajzo,

Bu dastur o‘lsa, bir, har nav’ ashyo

 

Ki, onsiz bo‘lmag‘ay matlub hosil,

Zakot ichra emas ul shay doxil.

 

Vale doxili haqqulloh bilgil,

Aning imsokidin e’roz qilg‘il.

 

Adosida baloning raddin ayla,

Yana qilmoq sabukbor o‘zni tongla.

 

 

ISLOMNING TO‘RTUNChI RUKNIKIM, RO‘ZADUR — ShARH ETMAK

 

Erur to‘rtunchi (rukni) islomning savm,

Ki, o‘tgay kimsaga taqvo bila yavm.

 

Chu ro‘za bo‘ldi yilda bir oy,

Aning ijrosida bo‘l nafsfarmoy.

 

Ani bil subhdin to shom chog‘liq,

Taomu shurbu shahvatdin yirog‘liq.

 

Erur bu ro‘zada nnyat sanga farz,

Valekin pecha avlo ayladim arz.

 

Navofilda vale niyatni qilmoq,

Sanga joyizdurur tushtin burunroq.

 

Chibin yo pashshadek har jinsi hosil,

Emas bo‘g‘zungga kirsa ro‘za botil.

 

Tuzu sirka totorg‘a ahli idrok,

Tengursa til uchun emas anga pok.

 

Yana ulkim, hijomat qilsayu qasd,

G‘am ermas, ro‘zag‘a chun qilmamish qasd.

 

Gar o‘tmak tifl uchun chaynar anosi,

Ravodur gar yana yo‘qtur g‘izosi.

 

Vale bilmak keraktur ani makruh,

Kerak makruhdin xotirda anduh.

 

Unutib gar yesang, ichsang emas g‘am,

Erur ul ro‘za boqiy, ey mukarram.

 

 

FAVT BULGAN RO‘ZA EVAZI VA KAFFORATI

 

Agar beboklik oyini tuzduk,

G‘izoning g‘ayri birla ro‘za buzduk.

 

G‘izo yeb ro‘za ulkim, qilsa zoyil,

Va yo nafsi bo‘lib shahvatga moyil.

 

Kafforat oltmish miskinga it’om,

Erur yo oltmish kun savmi nokom,

 

Kim, ul kunlarning o‘lgay ittisoli,

Yo‘q ersa solim ermas ro‘za holi.

 

Va yo bir bandaning ko‘nglin qilib shod,

Anga tengri yo‘linda qilmoq ozod.

 

 

ISLOMNING BYeShINChI RUKNIKIM, HAJDUR, BAYoN QILMOQ

 

Beshinchi rukn bilgil hajji islom,

Chu farz o‘ldi adosi keldi nokom.

 

Vale farziyatida shartlar bor,

Quloq tutkim, qilay borini izhor.

 

Birov ulkim, istitoat bo‘lsa mavjud,

Anga tengruki, qilding ani maqsud.

 

Yana bir shart yo‘l amniyati bil.

Bu chun mavjud o‘lur haj niyati qil.

 

Yana gar dayi yo‘q bo‘ynungg‘a lozim,

Sanga bo‘lmoq bo‘lur ul yo‘lg‘a ozim.

 

Yana gar yo‘q ayolingdin maunat,

Ki, ul ko‘rgay maosh uchun suubat.

 

Yana gar bermadi jismingda sone’,

Maraz andoqki, bo‘lgay yo‘lg‘a mone’.

 

Bu mahzurot gar yo‘q tebra filhol,

O‘zungu do‘st ko‘yi tavqiga sol.

 

Nekim farz o‘ldi bo‘ynungda ado qil,

Yetib maqsadqa komingni ravo qil.

 

XOTIMA VA KITOB TUGANChINING TAQRIRI

 

Manga bu nuktalarkim, bo‘ldi tahrir,

Qilay itmomi taqribini taqrir.

 

Agarchi xutbavu fihrastida bor,

Vale ul ahddin garduni davvor.

 

Base oshuftalig‘lar qildi hodis,

Ki, itmomig‘a ma’lum o‘ldi bois.

 

To‘qiz yuz beshda[20] bir farxunda farzand,

Adab birla tavozu’din barumand,

 

Ki, majlis ichra hozir erdi bir kun,

Masoyil bahsi erdi tilga maqrun.

 

Chu anda qobiliyat zohir erdi,

Ko‘ngul bu nazmg‘a tartib berdi,

 

Ki, shoyad anga naf’i hosil o‘lg‘ay,

Ko‘p elga ham bu ma’ni vosil o‘lg‘ay.

 

Sabab bu ishni qildi davri ayyom,

Toporga bu kitob og‘ozi anjom.

 

Chu ravshan aylar islom ahli zotin:

«Siroj ul-muslimin» qo‘ymishmen otin.

 

Umidim ulki, harkim o‘qug‘ay,

Munung nuri bila ko‘ngli yorug‘ay.

 

Duo birla meni ham aylagay yod,

Ravonim ul duodin aylagay shod.