NAVQIRON AVLOD XIZMATIDA

Bugun kitob o‘qigan bitta bola
ertaga televizor ko‘rib o‘tirgan
o‘nta bolani boshqarishi mumkin.

Sh.M.Mirziyoyev

Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshi­rish ayni paytda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Va tabiiyki, nashriyotlar zimmasiga bugungi kun o‘quvchisiga tanlangan, bola tafakkurini yuksaltiradigan adabiyotlarni nashr etish vazifasini qo‘ydi. Ushbu ma’rifiy jarayonlarda faol ishtirok etish va yosh kitobxonlarga yuksak saviyadagi adabiyotlarni taqdim etish maqsadida «Yangi asr avlodi» nashriyoti navbatdagi loyihaga qo‘l urdi. Loyiha maqsadi – avvalo maktab o‘quvchilarini qamrab olish, bu borada ularning badiiy adabiyotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, maktab darsliklariga qisman kiritilgan yoki faqat nomlari zikr etilgan asarlarni to‘liq holda taqdim etish, shuning barobarida maktab o‘quvchisi mutolaa etishi lozim deb topilgan, mutaxassislar tomonidan «o‘qish shart» deya tavsiya etiladigan eng sara o‘zbek va jahon adabiyoti namunalarini o‘quv­chilarga tanishtirishdan iborat.

Loyiha doirasidagi kitoblar yuz nomni tashkil etadi va o‘quvchi ushbu kitoblarni o‘n yillik maktab davrida to‘liq mutolaa qilishi lozim, va bu bilan umid qilamizki, bir yilda o‘nta, o‘n yilda yuzta kitob o‘qigan o‘quv­chi katta hayotga qadam qo‘yar ekan, uning intellekti, dunyoqarashi, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, televizor ko‘rgan o‘nta boladan ancha yuqori bo‘ladi.

Farzandlarimizni keng fikrli, salohiyatli, zakovatli bo‘lib voyaga yetishida hissa qo‘shadigan yuz nomdagi kitobni kutib oling, unutmang, «Yangi asr avlodi» doimo navqiron avlod va ma’naviyat xizmatida!

Tahririyatdan

Abdulla Qodiriy
tarjimasi

BUQALAMUN

Yangi shinel kiygan polis nazoratchisi Ochu­melov guzar maydonchasi orqali qo‘lida tugunchasi bilan ketib boradi. Yo‘lakay musodara qiling‘an to‘la bir g‘alvir qulupnayni ko‘targan sap-sariq gorodovoy uning orqasidan ta’qib etadi. Tevarak jim... maydonchada hech kim ko‘rinmaydi. Do‘kon va qovoqxonalarning eshiklari ochiq, huvillab turadilar, bu eshik­lar yonida gadoy u yoqda tursin bir zog‘ ham ko‘rinmaydi.

– Ey, san hali qopadig‘an ham bo‘ldingmi, – degan hayqiriqni eshitadi Ochumelov. – tut, tut qo‘yma, birodar! Kishini qopsin deb kim buyurgan! Tut, ushla! ha!..

It vangillashi eshitiladi. Ochumelov bir tomonga qaraydi. Pechogin boyning o‘tin omboridan bir itning uch oyoqlab chiqib kelayotganini, qo‘rquv aralash atrofga alanglaganini ko‘radi. Itni chit ko‘ylak kiyib, jelatkasining tugmalari yechilgan bir kishi quvlab keladi, oxir­da butun gavdasi bilan yerga yotib olib itning orqa oyog‘idan ushlab qoladi. It yana vangillaydi. Allakim, «mahkam ushla, qo‘yma», – deb qichqiradi. Do‘kon eshiklaridan mudragan ki­shilar mo‘ralashadilar. Bir onda o‘tin ombori yonida go‘yo yerdan o‘sib chiqqandek bir to‘da xalq yig‘ilib qoladi.

– Tartibsizlikka aslo yo‘l qo‘ymasman, oliy nasab janoblari, – deb gorodovoy Ochumelovni tinchitadi...

Ochumelov birdan to‘xtaydi, chapga tomon yarim aylangandan so‘ng to‘plangan kishilar ustiga qarab yuradi. Haligi ombor eshigi yonida yuqorida ko‘rsatilgan tugmasi yechik kishi­ning bir qo‘lini yuqori ko‘tarib, qonli barmog‘ini xalqqa ko‘rsatayotganini ko‘radi. Uning yarim mast siymosidan «itning o‘n jonidan bir jonini ham qo‘ymayman» degan ma’no anglashiladi. Bundan tashqari uning qonli barmog‘i ham it ustidan g‘alaba qilishg‘a shahodat berib turadi. Ochumelov bu kishining oltin asboblar ustasi zargar Xryukin ekanligini tanidi. Xalq o‘rtasida yelkasi sariq dog‘li, tumshug‘i ingichka oq itbosh aybdor ham cho‘nqayib o‘lturadi. Butun a’zosi bilan titrab-titrab qo‘rquv va dahshat aralash atrofiga nazar tashlaydi.

– Xo‘sh, bu yerga nima uchun yig‘ilishdingiz, – deydi xalqni yorib ichkariga kirgan Ochumelov, – xo‘sh, nimaga yig‘ilishdingiz. Sening barmog‘ingga nima qildi... Hali kim hayqirdi-a?

– Beozor o‘z ishim bilan kelayotsam, oliy nasab janoblari, – dedi Xryukin barmog‘iga qarab ijirg‘ang‘an holda, – o‘zimning Mitriy Mit­rich bilan biroz o‘tun to‘g‘risida... ha, bir vaqt mana shu o‘turgan it yonimga keldi-da hech narsadan hech narsa yo‘q birdan barmog‘imni uzdi, oldi... tilim tegmasa, og‘zim tegmasa... men o‘zim ishchi bir odamman... mening kasbim juda nozik. Endi men shu majruh barmog‘im bilan ehtimolki, bir hafta ishga yarolmasman. Bir haftalik tovon to‘lamasalar men bu itni qo‘ymayman. Oliy nasab janoblari, bunday gap zakonda yo‘qdir. Har bir ko‘ringan it kishini tishlab ketabersa, bu kundan ko‘ra o‘lib ketkan ancha yaxshidir.

– Him!.. Yaxshi... – dedi Ochumelov jiddiy tusda va yo‘talib qoshlarini chimiradi, – yaxshi... bu o‘zi kimning iti. Men bu ishni bu holda qo‘yib ketolmayman! Men itni bo‘sh qo‘yib yuborganlari uchun ta’zir berishga yarayman. Hukumatning qarorlarini iltifotsiz qoldirib keluvchi afandilar bilan chinlab kurashish vaqti yetkan bo‘lsa kerak. Bu muttahamlarga yaxshilab soliq solg‘achg‘ina ular it va boshqa hayvonlarni bo‘sh qo‘yib yuborish hikmatiga tushu­nadilar. Men bundaylarning ko‘zini moshdek ochib qo‘yishga yarayman!.. yeldi­rin, – dedi polis nazoratchisi gorodovoyni imlab, – oldin itning kimniki ekanligini bil, undan so‘ng protokol yoz! Itni bo‘lsa o‘ldirish kerak. Tezdan! Balki quturgan bo‘lsa ham ajab emas... Qani xo‘sh, bu o‘zi kimning iti?

– Chamasi bu it general Jigalovning iti bo‘lsa kerak, – dedi xalq ichidan allakim.

– General Jigalovniki! Him!.. Mening ustimdan paltomni yech-chi, yeldirin... Kun juda ham isib ketdi! Bo‘ronning ketidan so‘roni kelib yomg‘ur yog‘sa ham ajab emas... Faqat men bir narsagagina tushunolmay turaman. Bu it seni qanday qilib qopa oldi ekan, – deb Ochumelov Xryukinga qaraydi. – Qanday qilib bu itning bo‘yi sening barmoqlaringg‘a yetdi ekan. Aqlim yetmaydi. It bo‘lsa nozik. Sen bo‘lsang ho‘kuzdek, bo‘yingga qara! Balki barmog‘ing­g‘a mix-pix kirgan bo‘lsa haligi mixni tortib olgansan, qonab ketkan, undan so‘ng boshing­ga... ha de... Men siz xalqning miringdan-si­ringni bilaman! Siz xaloyiq juda ham bema’ni odamlarsiz!

– Oliy nasab janoblari, balki uning o‘zi kulgi ­uchun itning burniga papiros tiqqan bo‘lsa, shundan so‘ng it barmog‘ini tishlab olgan... Bu o‘zi juda ham bema’ni odam, oliy nasab janoblari.

– Yolg‘on so‘zlaysan, ko‘r! Ko‘zing bilan ko‘rmaganingdan keyin yolg‘on so‘zlashning nima hojati bor. Oliy nasab janoblari juda ham aqlli odam, kim yolg‘on so‘zlaydi, kim rost, bu kishi o‘zi tirnog‘ining yuzidek biladi. Nahotki, men yolg‘on aytsam. Xo‘p, sud tekshirsin. Zakonda hammasi ham ko‘rsatilgan. Bo‘lmasa menga bari bir... Mening o‘z akam jandarmada xizmat qiladi. Agar bilmakchi bo‘lsangiz...

– Vaysay berma!

– Yo‘q, bu generalning iti bo‘lmasa ke­rak... – deydi chuqur o‘ylab olgan gorodovoy – gene­ralning bunday iti yo‘q edi. Uning iti chipor rangl­­i edi...

– Sen buni aniq bilasanmi?

– Aniq bilaman, oliy nasab janoblari!

– Mening o‘zim ham bilaman. General­ning itlari zotlik qimmat baho narsalar edi. Bu bo‘lsa egasiz, daydi itga o‘xshaydi. Epaqalik yungi ham yo‘q. Ko‘rinishi ham xunuk.... Qisqasi bir bedavodan iborat. Shunday bema’ni itni saqlaydimi kishi. Senlarda aql bormi. Agar shu xilda bir it Peterburg yoki Maskovga kirib qolsa bormi, darrov zakonni ham bir tomonga yig‘ishtirib qo‘yib urib o‘ldirar edilar. Sen, Xryukin, bu ishni shunday qoldirib ketma, ta’zirini berib qo‘yish kerak! Fursatni qo‘ldan chiqarish yaramaydi!

– Balki generalning itidir... – dedi o‘ylanib turgan gorodovoy, – men tunov kun general­ning hovlisida shunga o‘xshash bir itni ko‘rgandek bo‘lgan edim.

– To‘g‘ri, bu it generalniki! – deydi xalq ichidan allakim.

– Him!.. Birodar yeldirin, mening paltomni kiy­dirib qo‘y-chi... shamollab qolaturg‘ang‘a o‘xshayman... Ichimdan titroq kelyapti... sen bu itni generalnikiga olib bor va o‘sha yerdan so‘rab bil. Ularga mening ushlab yuborganligimni aytarsan... Ko‘chaga bo‘sh qo‘yib yuborilmasin degin... Balki o‘zi qimmatbaho zotlik itdir, har bir cho‘chqaga o‘xshagan ahmoqlar uning burniga papiros tiqa bersalar buzulib qolishi ham turgan gap. It deganing juda ham nozik maxluq... Sen ahmoq qo‘lingni pastga tushir! Jinniga o‘xshab qo‘lingni yuqori ko‘tarib turma! Ayb o‘zingda!

– Generalning oshpazi kelyapti, undan so‘raymiz... Hay Proxor, qani bu yoqqa kel-chi, uka! Manavi itni ko‘r, siznikimi?

– Topibsan. Umrda bunaqa itimiz bo‘lmagan.

– Endi uzoq so‘rashib o‘lturishning hojati yuq, – dedi Ochumelov, – bu albatta egasiz daydi it! Uzoq muhokama qilib o‘tirish nima hojat. Men axir daydi it demadimmi, mana endi daydiligi ham ma’lum bo‘ldi. Buni urib o‘ldirishdan boshqa ish yo‘q, vassalom!

– Bu bizning itimiz emas, – deb davom etdi Proxor. – Bu it generalning ukasining iti. O‘zi yaqinda keldi. Bizning itimiz ov iti emas. Janobning ukalari ovchiliqg‘a...

– Ha-ha, hali bu janobning ukalari kelgan ekanlar-da. Vladimir Ivanovich-a, – deb so‘radi Ochumelov va yuziga tabassum, shodlik tusi kira boradi. Voy, Xudo! Men hech bir eshitmabman-da. Mehmonga kelgandirlar.

– Ha, mehmon bo‘lib kelibdilar...

– Akalarini sog‘ing‘an bo‘lsalar kerak... Men bo‘lsa o‘limdan xabarim bor, u zotning kelganlaridan xabarim yo‘q! Demak, bu it ularniki ekan-da. Juda xursand bo‘ldim... Itni olib ket... Yaxshigina it ko‘rinadi... O‘lguncha yugurdak bo‘lsa kerak. Ol buni, barmog‘ini tishla! Ha, ha, ha... Xo‘sh, nega titraysan. Viss, viss... serzarda mug‘ombir... o‘z oti bilan it-da...

Proxor itni chaqirib olib o‘tin omboridan chiqib ketadi. Ham Xryukinni mazax qilib kuladi!

– Sen hali qarab tur! – deb Ochumelov Xryu­kinni yanadi va shineliga o‘ralib olib guzar maydonchasi bo‘ylab yo‘liga davom etadi.

Cho‘lpon
tarjimasi

ESKI QO‘RA

(Qo‘rasi bor odamning o‘z og‘zidan)

Eski qo‘rani buzib o‘rniga yangisini so­lish kerak edi. Men me’morni bosh qo‘ra ichida uydan-uyga boshlab yurib, ish ustidagi gaplar orasida, har xil baland-past gaplardan ham gapirib berdim. Yirtilgan devor qog‘ozlari, chang qoplagan likopchalar, qurum bosgan pechka – bularning hammasi yaqin orada ­kechmish bir hayotning izlari bo‘lib xotiralarni qo‘zg‘a­tardilar. Mana bu zinadan, chunonchi, bir to‘da mast odamlar bir o‘likni olib tushayotib qoqilib ketganlar va tobut bilan birga quyiga yumalangan edilar; tiriklar alam o‘tarlik darajada zadalanganlar, o‘lik bo‘lsa, hech narsa bo‘lmaganday, sipohlikni qo‘ldan bermagan va yerdan ko‘tarib olib yana tobutga solayotgan vaqtlarida unamaganday qilib bosh tebratkan edi. Mana, qatorasida uch ­eshik: mana munisida lorsillagan uch juvon yashardi: uchalasi­ning ham «mehmon-izmoni» ko‘p bo‘lganligidan hammadan yaxshi yasanar va uy ijarasini ham vaqtida to‘lardilar. Yo‘lakning oxiridagi eshik – kirxonaniki, unda kunduzlari kir yuvilar, kechalari esa pivo ichilib to‘polon bazmlar bo‘lardi. Mana bu uch xonali uyga kelsak, uning hamma yog‘ini bakteriya va batsil kabi kasallik qurtlari boskan. Yaramaydi bu joy. Bu yerda ko‘p odamlar bemahal o‘lib ketishdi, men sizni ishontirib ayta olamanki, bu uyga bir zamon bir bechoraning qarg‘ishi tekkan, shu uchun muning ichida yashagan odam allaqanday noma’lum bir maxluq bilan hamma vaqt birga yashaydi. Men, ayniqsa bir oilani sira esimdan chiqara olmayman. O‘zingiz tasavvur qilingiz; boshqalardan hech bir ortiqligi yo‘q oddiy bir odam; onasi, xotini, to‘rtta bolasi bor. Uning familiyasi Putoxin bo‘lib, o‘zi notariusnikida oyiga o‘ttiz besh so‘m olib mirzalik qilardi. O‘zi ichkilik ichmayturgan dindor va jiddiy odam edi. Uy ijarasini to‘lagali mening yonimga kirganida, hamma vaqt «tuzuk-quruq kiyinib kelolmadim», deb uzr aytardi; «uy ijarasi besh kun kechikib ketdi», deb ham uzr aytar, pulni olganligim xususida tilxat yozib bersam oqko‘ngil bilan kulib turib, «muning nima kera­gi bor, yomon ko‘raman men tilxat degan narsani!» derdi. O‘zi bechorahol bo‘lsa qam ozodagina yashardi. O‘rtadagi bir xonada to‘rtta bola bilan birga ularning katta onalari yotardi; ovqatlari ham shunda pishar, shunda yotib uxlar, shunda mehmon kuzatar va hatto shunda uyin-kulgi qilardilar. Mana bu xonada Putoxinning o‘zi yashardi; uning bir yozuv stoli bo‘lib, ba’zi bir xil xususiy buyurtmalarni: rollar, ma’ruzalar va hokazolar ko‘chirishni shunda o‘tirib bajarardi. Mana bu – o‘ng qo‘ldagi xonaga qo‘shnini o‘tqizgan; qo‘shnisi Yegorich degan bir chilangar bo‘lib, o‘zi tuzukkina, lekin ichkilikka mubtalo bir odam edi; u hamma vaqt issiqdan qiynalar, shu uchun doim ustida bitta kaltacha, yalangoyoq yurardi. Bu odam qulf, to‘pponcha, yosh bola tepki aravalarini tuzatar, arzon baho devor soatlarini tuzatishdan ham qochmas, tanga miri olib bolalarga siyg‘ang‘ich qilib berardi, lekin bu ishni jini sevmas, u o‘zini musiqiy asboblari tuzatuvchi usta deb bilardi. Uning stoli ustida, tashlandiq po‘lat va temir parchalar orasida, qopqosh ko‘chgan garmon yoki bukulgan egri karnaylar ko‘rinardi. O‘tirgan uyi ­uchun Putoxinga ikki yarim so‘m berar, hamma vaqt uyida – o‘z dastgohi boshida o‘tirar, uydan chiqsa, faqat, tunuka lappaklarni pechkada qizitmoq uchungina chiqardi.

Men, ba’zi-ba’zida kech fasllari shu uyga kirib qarardim, shunda, har kirganimda mana bunday bir ko‘rinishga duch kelardim: Pugo­xin o‘z stulida o‘tirib allanarsalarni ko‘chirib yozmoqda: uning onasi bilan horg‘in chehrali po‘rdoq xotin, chiroq issig‘ida chok tikib o‘tirardilar; Yegorich egovni chiyqirtmoqda. Hali o‘chib yetmagan issiq pechka esa harorat va dim purkamoqda; og‘ir havodan karam sho‘rva, yo‘rgak, Yegorich hidi kelmoqda. Qan­cha yo‘qsul va tiqin bo‘lsa ham, har holda, bu uyga pechka oldiga yoyilgan yosh bola ishton­chalari, Yegorichning temir lappakchalaridan jimlik, yumshoqliq, mamnunlik shamollari kelardi... Eshik ketida, shundakkina yo‘lakchada sochlari chiroyli qilib taralgan, quvnoq bolalar yugurishib o‘ynashar, ularning chuqur e’tiqodlaricha, bu yorug‘ dunyoning hamma ishlari juda joyida va shu bo‘yicha benihoya cho‘zilib ketaveradi, buning uchun yolg‘iz erta bilan – uyqudan turganda va kechqurun uyquga yotganda yodlangan duolarni o‘qish kerak, xolos.

Endi siz o‘zingiz shu uyning o‘rtasida, pechkadan ikki qadamgina berida, bir tobut turganini va uning ichida Putoxinning xotini yotganini tasavvur qilingiz! Albatta, xotini bir umr o‘lmay turgan erkak yo‘q dunyoda, lekin bu o‘lim – boshqacha bir o‘lim bo‘ldi. Janoza vaqtida men erning jiddiy yuzlari va zabtlik ko‘zla­rini ko‘rgach: «Yo, qudratingdan!» deb o‘yladim.

Menga shunday tuyildikim, uning o‘zi, bolalari, katta onasi, Yegorich – bularning o‘shalar bilan birga uyda yashab turgan noma’lum maxluqning qora daftariga allaqachon tirkalib qolganlar. Men o‘zim xurofotchi odamman, bu balki, mening hovli-joy egasi bo‘lib qirq yildan beri ijaraga qo‘shnilar bilan dodmamila [1] qilganimdan kelgandir. Har qalay mening e’tiqodim shuki, har qanday o‘yinda ham boshqa omadingiz kelmadimi, undan keyin to qoqlang‘uningizcha yutquza berasiz; agarda taqdir sizni va oilangizni shu yorug‘ dunyodan yo‘q qilishga bel bog‘lagan bo‘lsa, doim sizning poyingizga tushib ketingizdan quvlaydi va boshingizga kelgan birinchi falokat, rasmi, tugalmas falokatlar zanjirining bo­shi bo‘ladi... O‘z tabiatlari jihatidan falokatlar ham toshga o‘xshaydilar. Baland qirg‘oqdagi toshlarning bittasi o‘rnidan ko‘chib pastga yumalanganidan keyin, boshqalari birin-ketin to‘za beradilar. Xullasi kalom, Putoxinnikida janozani o‘qib chiqqandan keyin, unga va uning oilasiga bu beomon changaldan qutulish yo‘q ekaniga ­ishonib qoldim...

Darhaqiqat, oradan bir hafta o‘gar-o‘tmas, notarius Putoxinni xizmatdan bo‘shatib, uning o‘rniga allaqanday yosh qizni o‘tqizib qo‘ydi. Nima bo‘ldi deysiz? Putoxin joydan quruq qolg‘oniga uncha xafa bo‘lmadi, yo‘q! ­Uning g‘azabini keltirgan narsa o‘z o‘rniga erkak kishini emas, yosh bir qizni keltirib o‘tqizganlari bo‘ldi. Nega yosh qizni o‘tqizadilar? Bu narsa unga shu qadar qattiq tekkanki, uyiga qaytib kelganidan keyin, u bolalarini tutib olib urgan, o‘z onasini so‘kkan va o‘lgudek ichib mast bo‘lgan. Jo‘rachilik hurmatiga Yegorich ham u bilan ichishgan.

Bir kuni Putoxin ijara haqi to‘lagali mening yonimga kirib turar edi, bu safar, muddatidan o‘n sakkiz kun o‘tib ketgan bo‘lsa ham uzr aytmadi, pulning tekkanligi xususida yozib bergan tilxatimni ola turib ham indamadi. Ikkinchi oyning ijarasini esa onasi olib kirib berdi; uning ham faqat yarmini berib qolgan yarmini bir haftadan keyinga va’da qildi. Uchinchi oy uchun bir pul ham ola olganim yo‘q, darvozabon ham menga kelib 23-uyda o‘tirganlarning «bema’ni» yurishlaridan gina qiladigan bo‘ldi. Bu narsalar, albatta, yaxshilik alomati emasdi.

Siz mana bunday bir ko‘rinishni tasavvur qilingiz, Peterburgning qovog‘i soliq ertalaridan biri shu xira oynaklarga tikilgan. Pechka oldida kampir bolalarga choy ichirib turadi. Nevaralaridan faqat bittasi – eng ulkanigina stakan bilan ichadi, qolganlari choyni to‘ppa-to‘g‘ri talinkachada ichadi. Pechka oldida Yegorich qanqayib o‘tirib, tunuka lappakchalarni o‘tga tovlaydi. Kechagi piyanistalik ta’siri hali ham ketmagan: boshi og‘irlashib ko‘zi tinadi; ovozi bo‘g‘ilib chiqadi, o‘zi titrab-qaltiraydi va yo‘taladi.

– Juda yomon yo‘ldan urdi meni bu la’nati! – deb g‘udranadi u. – O‘zi ichgani yetmagan, boshqalarni ham yomon yo‘lga boshlaydi.

Putoxin o‘z xonasida qachonlardan beri ko‘rpa-to‘shak kabi narsalardan qoqlanib qolgan karavoti ustida o‘tiradi; tashvishning zo‘rligidan barmoqlarini sochlari orasiga kiritib, ma’nisiz ko‘zlarini yerdan ola olmaydi. Ust-boshi yirtilgan, sochlari to‘zgan, o‘zi natob...

Kampir Vasyani shoshiltiradi:

– Ich tezroq, ich deyman, maktabingdan qolasan yo‘qsa. Mening ham pol yuvgani ketaturgan vaqtim bo‘lib qoldi... – deydi.

Butun shu uyda o‘zini tetik tutgan bitta shu kampir, xolos. U, eski zamonlarni yodiga solib iflos, qora ishlar bilan shug‘ullana boshladi. Juma kunlari qarz kassasining polini yuvadi. Shanba kunlar boylarnikiga borib kir yuvadi, yakshanba kunlari bo‘lsa, ertadan kechgacha ko‘chama-ko‘­cha yurib, xayr-u saxovatli oyim­larni qidiradi. ­Ishqilib har kun bir ish bor. Kir ham yuvadi, pol ham tozalaydi, doyalikka ham qatnaydi, sovchilik ham qiladi, gadoylik­ni ham qo‘ymaydi. Ori rost, g‘am-u hasratning ko‘pligidan u ham bir-ikki stakan ichadi. Lekin har qancha mast bo‘lganida ham o‘z ishini bilib qiladi. Bizning rus elida munaqa pishiq kampirlar ko‘p, o‘shalar tufaylidan yurtda munchalar baraka bor!

Choyini ichib bo‘lib, Vasya, kitob-daftarlarini xaltaga soladi-da, pechkaning orqasiga o‘tadi; u yerda kampirning kiyimlari bilan bir qatorda uning paltosi bo‘lmog‘i kerak. Birpasdan keyin u qaytib chiqib:

- Mening paltom qayerda? – deb so‘raydi.

Kampir bilan boshqa bolalar – hammasi bir bo‘lib paltoni izlagali kirishadilar, anchagacha izlaydirlar, lekin palto, suvga singan kesakday, bedarak bo‘lib ketgan. Qayerda qoldi? Kampir bilan Vasya vahimaga tushganlar, ranglari o‘chgan. Yegorich ham hayron. Faqat Putoxin damini chiqarmasdan tek o‘tiradi. Bir narsa salgina joyida bo‘lmasa dunyoni buzaturg‘on narsa, bu safar hech narsa bilmagan va hech narsa eshitmagan bo‘lib o‘tiradi. Munda bir gap bor.

– O‘sha sotib ichgan! – dedi Yegorich.

Putoxin indamaydi, demak, rost. Vasyaning joni chiqadi. Uning marhum onasining movut ko‘ylagidan buzilib tikilgan, juda yaxshi kolenkor astarli, shunday yaxshi paltosi araqqa ketgan! Demak, palto bilan birga, yon cho‘ntagidagi ko‘k qalam, oltin harflar bilan fransuzcha qilinib «Nota bene» («Sog‘inib esla!») so‘zlari yozilgan qaydlar daftarchasi ham araqqa ketgan! Daftarcha orasida yana bitta rezinkali qalam, undan boshqa yana tag‘in allaqancha suratli yelim qog‘ozlar bor edi.

Vasyaning xo‘p yig‘lagisi kelib edi-ku, lekin yig‘lab bo‘lmaydi. Shu tobda boshi og‘rib turgan otasi yig‘i tovushini eshitsa, shovqin solib, yer depsinib boradi, balki tutib olib uradi, shu xumorlik vaqtida ursa ham hazilakam urmaydi, lekin. Kampir Vasyaga bo‘lishadi, unda ota, kampirni ham ayab o‘tirmasdan kaltaklay beradi; bu hangoma, oxirda kelib Yego­richning mushlashishga aralashmog‘i, Putoxinga yopishmog‘i va ikkalasining gursillab yerga ag‘darilmog‘lari bilan tamom bo‘ladi. Ikkalasi yerda surilishib, tipirchinishib yurib, mastlar, hayvonlar singari vahshat bilan pishnasha­dilar, kampir bo‘lsa yig‘laydi, bolalar chiyillashadi, qo‘ni-qo‘shni besaranjom bo‘lib darvo­zabonga odam yuboradilar. Yo‘q, yig‘lamagani yaxshi.

Ovozini chiqarib yig‘lolmasdan va jahlini yuzaga chiqarolmasdan, Vasya, sigirday mug‘raydi, barmoqlarini egib sindirgunday bo‘ladi va yer tepinadi yoki o‘z yengini mahkam tishlab olib, tish o‘tmasrak narsaga yopishgan itday, zo‘r berib u yoq-bu yoqqa jirkiydi. Ko‘zlari qinidan chiqqan, yuzi jahlining kuchidan qiysha­yib ketkan unga qarab turib, o‘z boshiga ro‘molini birdaniga tortib olib, damini chiqarmasdan, ikki ko‘zini bir nuqtaga tikkani holda, qo‘l va oyoqlarini jinnilardek o‘ynata boshlaydi. Ana shunday vaqtda, men o‘ylaymanki, bola bilan kampirning miyasida «biz tugadik endi, bizga tiriklik yo‘q!» degan ravshan bir xayoldan boshqa narsa aylanmaydi...

Putoxin yig‘ilarni eshitmaydi, lekin u o‘z uyi­da o‘tirib hamma narsani ko‘rib turadi. Oradan yarim soat o‘tkach, Vasya kampirning qalin ro‘moliga o‘ralib maktabiga jo‘nagandan keyin, ota, yuzi – ta’rif va tavsif qilib bo‘lmaydigan bir holda, ko‘chaga chiqib o‘g‘lining ketiga tushadi. O‘g‘lini chaqirgisi, yupatgisi, marhum onasining arvohini shafe keltirib turib undan kechirim so‘ragisi keladi, lekin ko‘kragidan so‘z o‘rniga yolg‘iz xo‘rsinishli yig‘i chiqadi. Kun erta, hali ham sovuq havo. Shahar maktabiga yetkanidan keyin, Vasya, o‘z o‘rtoqlaridan «kampirga o‘xshaysan» degan ermakni eshitmaslik uchun, ustidan qalin ro‘molni olib ustidagi yalang qavat, yengil kiyimi bilan maktabka kiradi. Putoxin bo‘lsa, uyiga qaytgach, yana ho‘ngirak otib yig‘laydi, allaqanday bir-biriga yopishmagan so‘zlarni aytib g‘udranadi, ham onaga, ham Yegorichga, ham uning ish do‘koniga quyuq-quyuq ta’zimlar qiladi. So‘ngra, biroz o‘ziga kelganidan keyin, yugurganicha mening yonimga keladi va nafasi bo‘g‘ziga tiqilgani holda, Xudo hurmatiga yalinib mendan birorta ishga joylab qo‘ymog‘imni so‘raydi. Men va’da berib ishontiraman, albatta.

– Endi ko‘zim ochildi, xayriyat! – deydi u. – Esim kiradigan vaqt ham bo‘ldi. Xo‘b aynidim, bas endi!

Sevinadi, menga qulluqlar qiladi, men bo‘lsam, shu qo‘raga ega bo‘lganimdan beri, shuncha zamonning ichida, bu hurmatlik qo‘shnilarni juda yaxshi tanib olganligimdan, uning yuziga qarab turib, to‘ppa-to‘g‘ri o‘z betiga:

– Kech qolding, jigarim! Sen o‘lgan kishisan, – degim keladi.

Menikidan chiqib, Putoxin, to‘ppa-to‘g‘ri shahar maktabiga chopadi. U yerda, u yoq-bu yoq­qa borib yurib o‘g‘lining maktabdan chiqishini kutadi.

Nihoyat, Vasya chiqqanidan keyin, sevinib:

– Menga qara, Vasya! – deydi u. – Menga hozir xizmat topib beradigan bo‘ladir. Sen shoshma, men senga juda yaxshi piston olib beraman... Men seni gimnaziya maktabiga berdiraman, tushundingmi? Gimnaziya maktabiga!.. Men seni katta odam qilaman! Ichkilikni mundan nari og‘zimga olmayman. Azbaroyi Xudo, og‘zimga olmayman.

U porloq kelajagiga juda puxta ishonadi. Lekin yana kech kiradi. Kampir, ikkita bir miriligini ko‘tarib, horigan-charchagan va ezilgan holda uyga keladi-da, bolalarning kiyimlarini yuvgali o‘tiradi. Vasya o‘tirib hisob masalasini hal qiladi. Yegorich ishlamaydi. U Putoxinning «sharofatida» ichkilikka yomon o‘rganib qoldi, shu tobda ichkilikning qattiq xumori tutayotir. Uylar issiq, dim. Kampir kir yuvib turgan tunuka tog‘aradan buruqsab-buruqsab bug‘ chiqadi.

– Bir borib kelsakmi? – deb, tundlik bilan so‘raydi Yegorich.

Mening ijarachi qo‘shnim indamaydi. Shuncha ko‘ngil qaroligidan keyin u aslo chidab bo‘lmaydigan darajada siqiladi. Xumor bilan, xafalik bilan zo‘r berib olishadi... Albatta, xafalik zo‘r keladi. Undan narisi ma’lum...

Qorong‘i tushkandan keyin Yegorich bilan Putoxin chiqib ketishdi; erta bilan Vasya kampirning qalin ro‘molini ham topolmay qoladi.

Mana shunday gaplar o‘tkan bu uyda. Qalin ro‘molni sotib ichkach, Putoxin, shu bo‘yicha uyga qaytib kelmadi. Qayerlarda yo‘q bo‘lganini bilmayman. U bedarak yo‘q bo‘lganidan keyin kampir ham ichkilikka berildi, so‘ngra og‘rib yotib qoldi. Uni xastaxonaga olib keldilar, yosh bolalarni allaqaysi qarindoshlari olib ketdi, Vasya bo‘lsa mana shu kirxonaga ishga kirdi. Kunduz kunlari dazmol qizitib berib, kechalari pivo ketidan chopardi. Kirxonadan haydab chiqargan edilar, allaqanday bir yosh juvonning xizmatiga kirib, allaqanday xizmatlar ketidan, kechalari chopadigan bo‘ldi. Uning o‘zini ham «dallol bola» qo‘ydilar. Undan keyin nima bo‘ldi ekan, xabarim yo‘q.

Mana bu xonada esa o‘n yil bo‘lib bir qash­shoq, gadoy cholg‘uchi yashadi. O‘lganidan keyin ko‘rpasining qavatidan yigirma ming so‘m pul topib oldilar.

Cho‘lpon
tarjimasi

YEGER [2]

Choshka vaqti. Issiq va dim. Ko‘kda bulutdan asar ham yo‘q... Oftobda qovurilgan narsalar mungli, umidsiz bir qarash bilan qaraydirlar, endi yomg‘ir yog‘sa ham ularga ko‘karmak yo‘q... O‘rmon, bo­shini cho‘zib allaqaylarga qaragan yoki allanarsani kutgan kabi, indamasdan, qimirlamasdan turadi.

Bedazorning bir chakkasidan qizil ko‘ylakli, boylar keyaturgan, lekin yamoqli keng shim kiy­gan va oyog‘ida zo‘r etigi bor, qirq yoshlarda, novcha bo‘yli va tor yelkali bir qishloqi lapang­lab olib erina-erina sudralib kelmoqda. O‘ngdan ko‘m-ko‘k bedazor, so‘lda esa, to ufqlarga qadar cho‘zilib yetilgan qora bug‘doy dengizi yotardi... Qishloqi qip-qizarib, terlab ketkan. Uning oppoq sochli, chiroylik boshida paygarchilarniki singari uzun soyabonli oq shapka, ot o‘ynatkan botirlarday, basavlat o‘tiradi; busa-musa uni birorta tanti boybachcha hadya qilgan. yelkasiga ilvarsin xaltasi osilgan, xaltaning ­ichida majaqlanib xirmonpoqushining erkagi yotadi. Qishloqi, kulangiri ko‘tarilgan ikki tig‘li ov miltig‘i qo‘lida, ko‘zini qisib o‘zining qari ko‘ppagiga qaraydi, ko‘ppak bo‘lsa bachkilarni iskay-iskay oldinda chopib boradi. Tevarak-atrof jim-jit, un yo‘q... Butun jonivor issig‘dan qochib berkingan.

Ovchi birdaniga ohistagina bir ovoz eshitadi:

– Yegor Vlasich!

U seskanib ketadi, so‘ngra, aylanib qaragach, qovog‘ini burishtiradi. Uning yonida qo‘lida o‘rog‘i bilan, xuddi g‘aybdan engandek, zahil rangli, o‘ttiz yoshlarida bir xotin turadi. U xotin ovchining yuzini ko‘rishka tirishadi va uyalchan kulimsiraydi. Ovchi to‘xtalib va miltiq kulangiridan sekin-sekin qo‘l tortib:

– Ha, senmisan, Pelageya! – dedi. – Him!.. Qanday bo‘lib sen bu yerlarga kelib qolding? – deydi.

– Bu yerda bizning qishloq xotin-xalajlari ishla­shadi, men ham o‘shalar bilan birgaman... Yollanib xizmat qilayotirman, yegor Vlasich!

Yegor Vlasich sigir ma’raganday:

– Xo‘p... – deb qo‘yib yana astagina o‘z yo‘liga keta boshlaydi.

Ketiga Pelageya tushadi. Shunday qilib ikkalasi indamasdan yigirma-o‘ttiz qadam bosadilar.

Ovchining silkinib borayotgan yelkalariga va orqasiga muloyim qarashlar bilan qaray-qaray:

– Sizni ko‘rmaganimga ancha bo‘lib qoldi, Yegor Vlasich... – dedi Pelageya. – Bizning qishloqqa bir borib bizning uyda birgina kosa suv ichdingiz va o‘shandan beri sizni ko‘rmadik... Bizning qishloqqa bir nafaska tushdingiz va o‘shanda ham, Xudo o‘zi guvoh... qanday mast holda tushdingiz... So‘kib-so‘kib, urib-urib chiqdingiz ketdingiz... Ko‘z tutdim-ko‘z tutdim... ko‘zlarim to‘rt bo‘ldi sizning yo‘lingizda... Eh, Yegor Vlasich, Yegor Vlasich! Bir marta kirib chiqsangiz nima bo‘lardi!

– Men kirganim bilan nima bor senikida?

– Albatta, hech narsa yo‘q-ku-ya... Shunday bo‘lsa ham... Harna ro‘zg‘or degan narsa bor... Nima bor, nima yo‘qligini so‘rardingiz... Ro‘zg