Дайындаған: Елмұрат Ораз

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Едіге жыр

Ерте заманда Баба Омар деген әулие бар екен. Он бесте әулиелік қылып кеткен екен. Сол уақытта бір қызға көзі тиген екен. Көзі тиген сол қыз буаз болған екен. Буаз болған соң, ұғыл тапты. Ол ұғылының атын Баба Түкті Шашты Әзіз қойды. Жиырма бес жасқа келгенде әулиелік қылып жөнелді. Ағұн дариясына барды. Дария жағасында алтын шашын алдына алып, тарап олтырған қызны көрді. Қызға жақын жеткеш, суға шомып кетті. «Мен мұндай Баба Түкті Шашты Әзіз болғаш! Мен де соңыңнан шомайын!»—деп, қыз артынан шомып кетті. Дарияның астында алпмыш ақ отау тұр. Отауға кіріп барды. Ай десе ауызы жоқ, күн десе көзі жоқ, бұлғарыдай бұлқыған балауса жұпар аңқыған, сондай ғажайып қыз тұрған. Қызды көрді де қайта қашты. Қыз етегінен тұтты: — Иә, жігіт, қайда барасың? — деді.

— Мен саған сөйлеспеймін, сөйлессем, күнәкар боламын деп барамын. Қыз айтты: — Мен сендейді ізлегенмін.

— Жоқ, мені жібер, — мен күнәкәрмын. — Егер мені алмай кетсең, он бестегі күнәм мойныңа сенің. Жігіт ақыл ойлады: «Мен сені алмай кетсем, күнәм жоқ болар деп едім, алмай кетсем, күнәм көп болады екен, алайын,» —деп ой қылды. Некелеп алды. Қыз айтты:

— Менікі болдың ба? — Иә, болдым, жігіт! — деді. — Мен етігімні шешкенде аяғыма қарама, көйлегімді шешкенде қолтығыма қарама, — деді.

— Шашымды жуғанда басыма қарама, — деді. Күндерде етігін шешеді, аяғы ешкінің аяғындай, оны жігіт көрді. Бір күн көйлегін шешті, қолтығынан өкпесі көрініп тұр. Жігіт тағы көрді. Қыз көргенін білді. Аспанға ұшып кетті.

— Қайран кетқұдайым! — деп қайтып түсті. Тағы күндерде бір күн қыз шашын жуды. Бастерісіналдына алып тарап отыр. Жігіт тағы көрді. Қыз аспанға ұшып жөнелді. Әй, жігіт, —деді, — ішімде алты айлық балаң кетіп барады. Ніл дариясының басында, Құмкент шәһарының қасында балаңды тастап кетермін, өзің іздеп тауып ал, —деді. Иә, қыз кетті. Баба Түкті Шашты Әзіз баланы іздеп, Ніл дариясын қыдырды. Ніл дариясының басында, Құмкент шаһарының қасында жібек орамалға ораулы баласын тауып алды. «Елсіз, күнсіз туды» деп, атын Едіге қойды да, жауырынына таңды. Тоқтамыс ханның ауыр жұртына алып келді. Ноғайлының жұрты екен. Үш жасына кіргенде қолындан тұтып, молдаға берді. Шашты Әзіз ғайып болды, ұшып кетті, баласының бар парызынан құтылған соң. Ондан соң сегіз жасқаша оқуда тұрды, тоқсан бала бірлән. Сол балалар бірлән күрессе, бәрісін де жықты. Бәрісінің киімдерін алып бір жарға үйіп салды, киімдерінің үстіне шығып олтырып айтты:

— Міне, Тоқтамыс ханның тағының үстіне отырдым,— деді. Емді киімдерін қайтарып берді. Бір күндер болғанда екі кісі келе жатыр еді. Едіге айтты балаларға: — Өздеріңіз сәлем бермеңіз, егер ол сәлем берсе алыңыз, егер«сәлем бермедіңіз» деп бізлерді сөксе, мен жауабын берейін,—деді. Екі кісі келді, балалар сәлем бермеді. Балалар неге сәлем бермедің? — деді. Едіге жауап берді:

— Бастан неге сәлем бермедің? — деді. Едігеге айтты екі кісі:

— Біз үлкен бе, жоқ сендер үлкен бе? Едіге айтты: —Біз — үлкен. Екі кісі айтты: — Сен нешік бізден үлкен боласың? — деді. — Егер мен тоқсан баланың жасын санап салсам, сонда бізлер үлкен болмаймыз ба? — деді. Екі кісі сөзден жығылды, һәм айтты:

— Бағанағы дауымызды осыған салайық. Деділер:—Әй, бала, даулы болып Тоқтамыс ханға бара жатыр едік, енді бізлер дауымызды саған саламыз. Бітіресің бе? — Егер Құдай аузыма салса, бітірермін, — деді. — Мынау — Алшын атасы Көкжалды мерген, мен — Кеңестің Кеңжанбайымын. Еділ һәм Жайық менікі еді. Ондан қашқан қоян да менікі еді. Жайықтың жағасында, Ақкөлдің сағасында жатқан ақ қоянды көрдім де, мылтығыма кеттім атайын деп. Мен мылтығымды алып келгенше, Көкжалды атып алыпты. Соның төресін беріңіз. Көкжалдыдан бала сұрады: — Сен қандай жерден аттың? — деп. Қанша жерден атқан өлшеуін көрсетті.—Егер бір төре берсем, екеуіңіз де көнесіз бе? — деді. Қабыл көрділер баланың төресін. Қоянды алып, бір балаға құшақтатты. Кеңестің Кеңжанбайға айтты: — Балаға тигізбестен, қоянды атқан жерден ат, — деп.

— Егер балаға тигізсең, құнын бер, оқ далаға кетсе, қояннан бейдамақ бол, тигізсең, қоян сенің болсын, —деді. — Сенің ол төре қылғаныңа көнбеймін,—деп, — Тоқтамыс ханға барамын,— деп, Кеңжанбай ашуланып кетті. Қайтып келді:—Үстат балаңға, атамын! — деп. Балаға тигізбестен, қоянның қалаған жерінен тигізді. — Бұрын көрген, қоян сенікі! Көкжалды:

— Бұ төреңе көнбеймін, — деп ашуланып кетті. Екеуі Тоқтамыс ханға бардылар. Көкжалды айтты сөзін. Кеңжанбай айтты: — Бір төре болып еді, —деді. Тоқтамыс хан сұрайды: — Қандай төре болып еді? — деп. Баланың берген төресін Кенжанбай айтты. Сол мезгілде Тоқтамыс хан айтты: — Баланың берген төресі — төре, біздер ондай төрені бере алмаспыз, — деп айтты. Сол бала Едіге сегіз жасқа келген соң оқудан шықты. Мал табамын деп, біреудің қойын бақты. Төрт кісі келеді, орталарында бір аяғысы ақсақ малды жетелеп. Төртеу айтты:

— Мынау көті боқты қойшыға жүгінейік, —деп. Келді төртеуі. Бір ағайынды екен: — Орталарымыздағы бір қара еді. Осы ақсақ мал біздердің еншімізге тиген еді. Басы — үлкен ағамызға тиіп, төрт аяғы — төртеуімізге тиіп еді. Осы ақсақ мал барып, кәуірдің егінін басыпты. Төрт аяғының тиген жеріне төрт жүз ділдә сұрайды. — Біздер соған даулы болып келдік. Төресін бересіз бе? Едіге айтты:—Алда аузыма салса берермін, — деді.—Бұ ақсақ аяғы қайсыңызға тиіп еді?. Ең кішісі айтты: — Маған тиіп еді, — деп. — Сен бейдамақ бол! — деді. Екі жүзін басын алған ағаң тартсын. Аның үшін көзі көріп, басы сүйреп барды. Екі жүзін екі ағаң тартсын, аның үшін ауру аяғын сау аяғы сүйреп барып бастырған. Үш ағасы: — Бұ төре қылған төреңе көнбеймін, —деп, Тоқтамыс ханға барды. Үшеуі айтты:

— Жүгінуге келдік, — деп. Сол уақытта кішісі айтты: — Біз жүгініп едік, — деп.

— Жүгінген уақытта қандай төре беріп еді? — деп хан сұрады. Баланың берген төресін айтты.