автордың кітабын онлайн тегін оқу  Hayratul-abror

Алишер Навои

 

Alisher NAVOIY

 

HAYRATUL-ABROR

 

 

BUYUK SHE’RIY XAZINA

 

Alisher Navoiy Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy «Xamsa»lariga bir butun, yaxlit asar sifatida qaradi, o‘zbek tilida turli mavzularda mustaqil dostonlar emas, balki bir-birini g‘oyaviy-badiiy jihatdan ma’lum darajada to‘ldiradigan, yaxlit bir asar deb hisoblanishi va «Xamsa» deb atalishi shart bo‘lgan dostonlar majmuasini yaratishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Bunga qadar Navoiy o‘z lirik she’rlari bilan tanilgan — «Badoe’ul-bidoya» va «Navodirun-nihoya» devonlarining muallifi sifatida mashhur edi. Navoiy 42 yoshida «Xamsa»ning birinchi dostoni — «Hayratul-abror»ni yozishga kirishdi va shu yiliyoq uni tugallab, «Farhod va Shirin» dostonini boshladi. 1484 yilning boshlarida «Farhod va Shirin», shu yilning fevral-mart oylarida «Layli va Majnun», bahor va yoz oylarida «Sab’ai sayyor», 1485 yilning o‘rtalarida «Saddi Iskandariy» dostonlari qo‘ldan chiqdi. Ya’ni «Xamsa» dostonlari ustida Navoiy hammasi bo‘lib ikki yil mashaqqat chekdi.

Navoiy «Xamsa»sining yaratilishi o‘zbek adabiyoti va madaniyati tarihidagi eng katta voqealardan biri bo‘ldi. Navoiyga qadar hech kim o‘zbek tilida bunday ulkan asar yozishga jur’at eta olmagan edi. Navoiy «Xamsa»sining muhim bir xususiyati shundaki, undagi dostonlarni mustaqil asarlar sifatida o‘qish, qabul qilish ham mumkin, bir butunlikda tushunish ham. Bu dostonlarning o‘zaro bir-biriga yaqinligi, yaxlitligi, bir-birini to‘ldirishi ularning eng ilg‘or gumanistik xalqparvarlik kontseptsiyasi asosida yaratilgani, bu kontseptsiyaning dostondan dostonga chuqurlashib borishidadir. Masalan, Navoiy dostonlarida yuzlab qahramonlarning taqdiriga duch kelamiz. Ular rang-barang syujetlar asosida yoritilgan. Bir syujet ikkinchi syujetga, bir qahramon taqdiri ikkinchisinikiga o‘xshamaydi. Lekin ularning hammasida «Xamsa»ning boshidan oxirigacha insonni uluglash, uning dardlariga achinish, xalq baxt-saodati uchun kurashish g‘oyasi yetakchilik qiladi.

«Xamsa»ning birinchi dostoni «Hayratul-abror» falsafiy-didaktik xarakterga ega bo‘lib, bu janr Navoiyga qadar to‘rt-besh yuz yillik, balki undan ham ortiq tarixga ega edi. Lekin Navoiy Nizomiy, Xusrav Dehlaviy izidan borib, o‘z asarida shunday muhim ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-axloqiy masalalarni qo‘ydiki, bu janrga yangidan jon kiritdi. Chunonchi, u o‘z davridagi feodal zulmni, talonchilikni, jaholatni fosh etib, bunday yaramasliklarning boshida turgan shohga qarata quyidagi satrlarni bitgan edi:

 

Eyki, qaviy ayladi davlat qo‘lung,

Zulm sori tushti va lekin yo‘lung.

 

Zulmung emas erdi xaloyiqqa kam,

Kim qiladursen oni o‘zungga ham.

 

Zulm o‘zunga fisqdur, ey hushyor,

Gum qil oni, bo‘lsa senga hush yor.

 

Chunki farah bazmiga azm aylading,

Ayshu tarab azmig‘a bazm aylading.

 

Qasrki, bazm anda muhayyo bo‘lub,

Ziynati firdavsi muallo bo‘lub.

 

Pardalari rishtasi el jonidin,

La’liyu shingarfi ulus qonidin.

 

Shamsasi el moli bila zarnigor,

El duru la’li bila gavharnigor.

 

Xishtini masjid buzubon kelturub,

Toshini el marqadidin yetkurub.

 

Anda tuzub masnadi shohanshahi,

Ayshu tarab jomi uchun mushtahi.

 

Taniqli sharqshunos Ye. E. Bertels «Hayratul-a6ror»ning shu xil jihatlarini ko‘zda tutib, «Nizomiy» deb atalgan monografiyasida quyidagilarni yozgan edi: «Garchi Navoiy poemasi «Mahzanul-asror»ga javob tarzida yozilgan dostonlarning ko‘pchiligi singari so‘fiyona rangga ega va undagi tamsillarning syujetlari esa so‘fiy avliyolar haqidagi manoqiblardan olingan bo‘lsa ham, lekin bu, deyish mumkin, Nizomiy «Mahzanul-asror»iga javob sifatida yozilib, Nizomiy dostoni uchun xarakterli bo‘lgan siyosiy o‘tkirlikni saqlab qola olgan yagona asardir».

Navoiy «Hayratul-abror»da shoh va uning amaldorlarini, riyokor shayxlarni, ochko‘z feodallarni, poraxo‘r mansabdorlarni ayamay tanqid qilar ekan, ularning satirik obrazlarini chizib, she’riyatni, dostonchilikni real turmush ehtiyojlariga yaqinlashtirdi. Shu bilan birga adolatni, insonparvarlikni, mehnatsevarlikni, saxovatni, ishq va muhabbatni, halollikni, rostgo‘ylikni, ma’rifatparvarlik na shunga o‘xshash boshqa insoniy fazilatlarni ulug‘lovchi satrlari bilan esa ijtimoiy-siyosiy va falsafiy tafakkur darajasiii, she’riyatning jangovarligini yanada yuqori ko‘tardi.

«Hayratul-abror» muqaddima qismiga oid bir necha boblardan tashqari 20 maqolat, har bir maqolatga oid 20 she’riy hikoyadan tashkil topgan bo‘lib, maqolatlarning har birida Navoiy o‘z davri uchun zarur bo‘lgan biror ijtimoiy-siyosiy yoki ahloqiy problemani qo‘yadi, uni o‘z davridagi hayotdan, ijtimoiy tabaqalarning ahvolidan kelib chiqib chuqur va atroflicha tahlil qiladi va unga o‘z gumanistik munosabatini bildiradi. Masalan, saxiylik haqida gap borganda (beshinchi maqolat) shoir saxiylikni va saxiy kishilarni madh etadi, ularni hech qachon xasislikka yuz o‘girmaslikka chaqiradi. Shu bilan birga nom chiqarish uchun boylikni sochib yuborish qattiq qoralanadi:

 

Sochmoq ovuch birla guhar ot uchun,

Naqd etak birla mubohot uchun,

 

Aql hisobidin erur bas yiroq.

Buxl bu judungdin erur yaxshiroq.

 

Navoiy hukmron sinf kishilarining hushomadgo‘yligini, ikki-yuzlamachiligini, o‘z manfaati yo‘lida har qanday pastkashlikdan qaytmasligini obrazli qilib ifodalagan:

 

Yoyar anga supraki, ul och emas,

Berur anga to‘nki, yalang‘och emas.

 

Ot anga tortarki, yuz ilqisi bor,

Sim anga berurki, yuz ilg‘isi bor.

 

Yuksak xulq-axloq uchun kurashgan shoir bu masalalarni xalqchillik nuqtai nazaridan yoritadi, mehnatkash xalq qarashlarini ifodalaydi, xalq va mamlakat uchun jon fido qilgan kishilarni o‘z ideali deb biladi, ularni xonalarni yoritgan shamga, olamni nurga to‘ldirgan quyoshga o‘xshatadi. Kishilardagi badbinlik, yalqovlik, jaholat, maishatbozlik, mayparastlik, nosamimiylik, chaqimchilik kabi illatlarni fosh etishga ham dostonning yuzlab satrlari bag‘ishlangan. Bu masalalar talqinida Navoiy tili yorqin, ifodali bo‘lib, xalq jonli tiliga g‘oyat yaqin. Masalan, u yoshlarga murojaat etib:

 

Boshni fido ayla ato qoshig‘a,

Jismni qil sadqa ano boshig‘a...

 

Tun-kunungga aylagali nur fosh,

Birini oy angla, birisin quyosh, —

 

deb yozar ekan, bu haqiqiy xalq tili, sof adabiy tilimizning iamunasidir. Navoiy «Xamsa» dostonlarini o‘z ona tilida yozish bilan o‘zbek adabiy tilini to‘la shakllantirdi, eng rivojlangan tillar darajasiga olib chiqdi, uning boyligi va rang-barangligini namoyish qildi.

«Hayratul-abror» programma xarakterdagi asar bo‘lib, undagi g‘oyalar keyingi dostonlarda noyob syujetlar, xilma-xil qahramonlarning yorqin obrazlari, ajoyib hikoyalar va original badiiy san’atlar orqali yanada rivojlantirildi hamda chuqurlashtirildi. «Xamsa» Navoiy ijodining cho‘qqisi bo‘lib, keyingi o‘zbek va boshqa turkiy xalqlar adabiyotlari taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. XV asrdan keyingi ozarbayjon, turkman, tatar, uyg‘ur, turk, qoraqalpoq va boshqa xalqlar she’riyatini Navoiy va uning «Xamsa»si ta’sirisiz tasavvur etish qiyin. Shu bilan birga «Xamsa» dostonlari va ulardan namunalar rus, ukrain, ozarbayjon, uyg‘ur, tojik, belorus, venger, nemis va boshqa tillarga tarjima qilingan. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda «Xamsa» dostonlarini nasriylashtirib, originalga nisbatan soddalashtirilib nashr etishga ham ahamiyat berilmoqda. Bunday ishlar o‘tmishda Umar Boqiy, Mahzun kabi adiblar tomonidan ham kilingan.

Bizning davrimizda Navoiy «Xamsa»sini o‘rganish bo‘yicha ham talay ishlar qilingan. Bunga Olim Sharafiddinov, Oybsk, Sadriddin Ayniy, Hamid Olimjon, Ye. E. Bertels, V. Zohidov, L. Qayumov, P. Shamsiev, G‘. Karimov, S. Mutallibov, A. Rustamov, S. Erkinov, N. Mallaev, A. Abdug‘afurov, S. Narzullaeva, B. Valixo‘jaev, T. Ahmedov kabi navoiyshunos olimlarimiz va adiblarimiz o‘z ulushlarini qo‘shdilar. Biroq «Xamsa»ni o‘rg‘anish, tadqiq etish ishlariga so‘nggi nuqtani qo‘yish mumkin emas. Chunki bu xil asarlar haqida har bir yangi avlod so‘zini aytadi va o‘z bahosini beradi. Demak, Navoiy «Xamsa»si bo‘yicha ilmiy tekshirish, izlanish olib borish, faollik bilan muhokama-mulohaza yuritish, musohaba va munozaralar uyushtirish bundan buyon ham hamisha davom etadi. Navoiy o‘z «Xamsa»si bilan o‘zbek adabiyotini, jahon adabiyoti yuksakligiga ko‘tardi va o‘zi ham ulug‘ dostonnavislardan Gomer, Dante, Firdavsiy, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Jomiy qatoridan o‘rin oldi.

A. HAYITMETOV,

filologiya fanlari doktori, professor

I

 

Bismillohir-rahmonir rahim,
Rishtag‘a chekti necha durri yatim.

 

Har dur anga javhari jondin fuzun,
Qiymat aro ikki jahondin fuzun.

 

Rishtasi xud iqdi jahon rishtasi,
Dema jahon rishtasi, jon rishtasi.

 

Ganji baqo zikriga ulkim yetib,
Bu dur ila rishtani tasbih etib.

 

Rishta emas, turfa kamandedur ul,
Davlatu din saydig‘a bandedur ul.

 

Qaysi kamand, o‘lmadi hargiz kamand,
Ravzai firdavs g‘azolig‘a band

 

Bol arig‘edurki oqar jon suyi,
Yo‘q, demakim jon suyi, hayvon suyi.

 

Ul suv yaqosida alifdin shajar,
Shamrasidin ul shajar uzra samar.

 

Yo‘qki, o‘shul rishtai gavhar baho,
Ganji Ilohiyg‘a erur ajdaho.

 

Yoki bular barchasi ta’vil erur,
Arshi muallo aro qandil erur.

 

Balki bu qandil aro aylab ayon,
Bog‘i ahad foxtasi oshyon.

 

Yo‘qki, erur mahzani vahdatqa yo‘l,
Yo‘lu ne yo‘l, asru yaqin yo‘ldur ul.

 

Lekin erur ham qatig‘u ham mahuf,
O‘ylaki ojizdurur ondin vuquf.

 

Qilg‘uchi bu bodiya qat’ig‘a mayl,
Ahli qabulu rad erur ikki xayl.

 

Azmig‘a chun qo‘ydi qadam ahli rad,
Rahbari tavfiqdin o‘lmay madad.

 

«Bo»si ibodin urar avval salo,
«Yo»ki degay lo ne bo‘lur juz balo.

 

«Sin»i nahang arqosining arrasi,
Yuz kemaning ofati har parrasi.

 

«Sin» bila «mim»i yo‘lida ko‘p humum,
Yo‘li humum aningu yeli samum.

 

«Mim»i yiloni damidin o‘t sochib,
Yo‘l boshida yotibon og‘zin ochib,

 

Uch «alif», uch «lom»i solib rustaxez,
Olti jihatdin chekibon tig‘i tez.

 

«He»lar uchi qatl ishida tez o‘lub.
Rumh uchidek har bin xunrez o‘lub.

 

«Re»larikim zohir etib iqtiron,
Fosh o‘lub ondin zarari begaron.

 

«He»si xalok etgali qullobvash,
Mahlaka qalbi aro qullobkash.

 

«Nun» chekib el sahmi uchun yosini,
Balki baqo zar’i uchun dosini

 

«Yo»si muxolif son harfi nido,
Ya’ni, et ollimda hayoting fido.

 

Nuqtalari ul yo‘l aro toshlar,
Toshlar o‘lmayki, kesuk boshlar.

 

«Mim»lar anda girih uzra girih,
Jazmlar anda zirih uzra zirih.

 

Har son «tashdid» taaddud bila,
Zohir o‘lub elga tashaddud bila.

 

Har negakim noziri maqsud o‘lub,
Ahli nazar ko‘ziga mardud o‘lub.

 

Lek qachon qat’ig‘a ahli qabul,
Azm qilib aylasa ul yon nuzul,

 

«Bo»si burun «bo»i bashorat durur
Shamrasi kirmakka ishorat durur.

 

«Sin»i salomat yo‘lining zinasi,
Balki saodat yuzi oinasi.

 

«Mim»i ochib manzili maqsadg‘a yo‘l,
Balki bu manzil aro sarchashma ul.

 

Har «alif»ikim yeridur jon aro,
Sham’ o‘lub ul toza shabiston aro.

 

«Lom»lari borcha livoyi zafar,
Berib anga jilva havoyi zafar.

 

«Ho»si xuviyatni qilib jilvagah,
«Lom»i bila qoyili «Al-mulku lah».

 

Ravzai jannatg‘a eshik «ro»lari,
G‘unchai vahdatg‘a beshik «xo» lari.

 

«Mim»ki «nun»din qilibon intiho,
Jong‘a qo‘yub minnati bemuntaho.

 

«Yo» bila «mim»i qilib izhori yam
Aylagali g‘arqai bahri karam.

 

Nuqtau tashdid anga chaqmoqu tosh,
Qilmoq uchun partav «alif» sham’i fosh.

 

Jazmi solib tavq ko‘ngul bo‘ynig‘a,
Nuqta baqo durrini jon qo‘ynig‘a.

 

Ham harakotidin ionat yetib,
Etgali maqsudqa taxrik etib.

 

Ham sakanoti qilib ifsho sukun,
Anda tavaqqufqa bo‘lub rahnamun.

 

Soyiri chun po‘yag‘a gomin ochib,
Gardidin atrofig‘a jonlar sochib.

 

Bosh-ayog‘i boshtin-ayoq jon bo‘lub,
Boshdin-ayog‘ jon neki, jonon bo‘lub.

 

Azmida ul qavmg‘a dog‘ uzra dog‘,
Qat’ida bu xaylg‘a bog‘ uzra bog‘.

 

Hikmati ul qahr aro, bu lutf aro,
Ushbuki to‘lg‘ay ikki mehmonsaro.

 

To agar o‘t solsa jaloliyati,
Lutf ila urg‘ay suv jamoliyati.

 

Istabon, ey xasta Navoiy, navo,
Bo‘yla safarg‘a qilur ersang havo.

 

Yo‘l yomonu yaxshisidin yema g‘am,
Bismilloh, degilu qo‘yg‘il qadam.

 

«Xayru sanoin limufizil-karam»,
Kim karamidin erur el muhtaram.

 

 

II

 

Ul xoliq hamdikim, mahluqot tasvirig‘a aning qalami sun’i chehrakushodurur va masnuot tahririg‘a aning xomai hikmati jamolafzo va har ko‘ngul g‘unchasig‘a bir husn guli sori aning silsilai shavqidin vobastaliq va har ko‘z axtarig‘a bir qosh hiloli sori aning rishtai muhabbatidin payvastaliq

 

Hamd angakim vojibi bizzot erur,
Homid aning zotig‘a zarrot erur.

 

Vahdati zotig‘a quyoshdek tonuq,
Zarradin afzunu quyoshdin yoruq.

 

Jism sipehrini masir etguchi,
Ruh quyoshini munir etguchi.

 

Gulshani firuzani chekkan baland,
Gullaridin mehrni guldastaband.

 

Har sori anjum gulikim ochilib,
Ko‘kka bu guldastasidin sochilib.

 

Mintaqa birla falaki lojuvard,
Sun’i bisotida iki taxta nard.

 

Solmoq uchun toqi sipehr ichra shayn,
Oyyu quyoshdin qilibon ka’batayn.

 

Taxta kelib charxi munaqqash anga,
Burj hisobidin iki shash anga.

 

Tun kun ila muxra namudorliq,
Anjum ila taxta sadafkorliq.

 

Dahrda har naqshi savobu qusur,
Borchasi bu narddin aylab zuhur.

 

Ko‘rguzubon naqshi xasisu sharif,
Misli qazovu qadar ikki harif.

 

Chun ochibon subh uzori gulin,
Zulf etib ul yuz uza tun sunbulin.

 

Ul yuz o‘lub dahrg‘a kofurbez,
Ustida ul zulf bo‘lub mushkrez.

 

Oqu qaro uzra berib ishtihor,
Mushk ila kofurini laylu nahor.

 

Chun yasabon hujrai tori dimog‘,
Aqldin ul hujrada yoqib charog‘.

 

Rishta anga tori inoyat bo‘lub,
Shu’la anga nuri hidoyat bo‘lub.

 

Andin olib nur ko‘ngul maskani,
Lek o‘churub ishq yelidin ani.

 

Ishq yelin yetkurubon tundu tez,
Aql alochug‘in etib rez-rez.

 

Ham uchurib zuhdu vara’ xirmanin,
Ham sovurub sabru sukun maskanin.

 

Bog‘i xirad naxlini xoshok etib,
Bahri balo mavjini ko‘lok etib.

 

Dardu balo o‘tini tez aylabon,
Tez nekim, charxsitez aylabon,

 

Vasl sahobin chu qilib qatrabor,
Aylabon ul o‘tg‘a sukun oshkor.

 

Husn quyoshin qilib ofoqso‘z,
Partavini ayladi olamfuro‘z.

 

Dema quyosh, ravzai rizvon degil,

Ravza ichinda guli xandon degil.

 

Jilvasi jon gulshani oroyishi,
Ko‘rmagi mahzun ko‘ngul osoyishi.

 

Zotig‘a juz lutfu safo bermayin,
Lekin anga bo‘yi vafo bermayin.

 

Ul chu vafo rangidin ozod o‘lub,
Ahli vafo jonig‘a bedod o‘lub.

 

Kimga vafodin beribon choshni,
Bir nafas olmay ko‘zidin yoshni.

 

Kimki ishi g‘ayri vafo qilmayin,
Bahra anga g‘ayri jafo qilmayin.

 

Ishqni jon rishtasig‘a band etib,
Vasl ko‘ngul torig‘a payvand etib.

 

Vodiyi hajr ichra solib ko‘p xatar,
Xoru giyohini qilib nishtar,

 

Lolasini shu’lai oh aylabon,
Sabzasini zahrgiyoh aylabon.

 

Lola bila sabzasi bu nav’ bum,
Eli emas mumkin aning juz samum.

 

Ul el emasdur bu biyobon o‘ti,
Bil bu biyobon o‘ti - xijron o‘ti.

 

Kimniki bu shu’la bila kuydurub,
Ko‘kka hamul el kulini sovurub.

 

Kimni kul aylab bu samumi balo,
Dardu balo ko‘zgusi topib jilo.

 

Chun solib ul ko‘zgu aro tobu nur,
Ishq yuziga berib andin zuhur.

 

Doirani juz bu sifat tuzmayin,
Silsilani bir-biridin uzmayin.

 

Bir-biriga bo‘yla tuzub marxala.
Silsilag‘a bog‘lanibon silsila.

 

Ayladi sokin kurai xokni,
Soyir etib davrai aflokni.

 

Toki muxit o‘rnig‘a aflok erur,
Markazi oning kurai xok erur.

 

Lutfi bila borchag‘a mavjudluq,
Qahridin-o‘q bo‘lg‘usi nobudluq.

 

 

III

AVVALG‘I MUNOJOT

 

Haqning avvaliyatidakim, xirad anga soniy bilmas, balki avval va oxir eli sano desalar anga loyiqi soniy topilmas va mumkinot gulshanidag‘i gullarning adam shabistonidin vujud gulistonig‘a kelmagining sifati va koinot bozoridag‘i durlarning xafo sahobidin zuhur daryosiga tushganining ma’rifati

 

Ey sanga mabda’da abaddek azal,
Zoti qadiming abadiy lam’yazal.

 

Ne bo‘lub avvalda bidoyat sanga,
Ne kelib oxirda nihoyat sanga.

 

Avval o‘zung, oxiru mobayn o‘zung,
Borchag‘a Xoliq, borig‘a ayn o‘zung.

 

Andaki bor erdi nihon bu jahon,
Balki nihon dog‘i jahondek nihon.

 

Ne sochibon kun yuzi bargi suman,
Ne kechaning turrasi mushki Xo‘tan.

 

Ne ochibon ko‘kda shafaq lolalar,
Ne yog‘ib anjumdin anga jolalar.

 

Ne yeru ne yer yuzida bir kishi,
Ne ko‘ku ne g‘ayri sitam yer ishi.

 

Husn o‘ti xangomafuro‘z o‘lmayin,
Ishq eliga moyai so‘z o‘lmayin.

 

Yorumayin sham’ ila koshonae,
Kuymay aning ishqida parvonae.

 

Jilvai noz aylamayin gul hanuz,
Zamzama chekmay anga bulbul hanuz.

 

Demaki nargis ko‘zi masti xarob,
Balki adam gulshanida masti xob.

 

Xum boshi mug‘ dayrida ochilmayin,
Ahli vara’ xirqa garav qilmayin.

 

Ishva bila mug‘bachai mayfurush,
Zuhd elini aylamayin durdno‘sh.

 

Ko‘rguzub oromu sukun bahri zot,
Mavj ayon aylamayin mumkinot.

 

Sen edingu bas, yana mavjud yo‘q,
Jilva qilib o‘zungga o‘z husnung-o‘q.

 

Mazhar o‘lub husnungga mir’oti g‘ayb,
Jilva qilib anda xayoloti g‘ayb.

 

Nozir o‘zung erdingu manzur o‘zung,
Ishqinga xush, husnunga mag‘rur o‘zung.

 

Birlik ediyu adacle yo‘q edi,
Birdin o‘zga ahade yo‘q edi.

 

Yo‘q edi xud ilminga ijmoli zot,
Monii tafsili shuyunu sifot.

 

Lek o‘shul chehrai ushshoqso‘z,
Kim anga har lam’adur ofoqso‘z,

 

Qildi mazohirda xayoli zuhur,
Topqali ul husn kamoli zuhur.

 

Jilvai husnungg‘a chu yo‘q erdi had,
Ko‘zgu kerak bo‘ldi anga beadad.

 

Ochti bu gulshanniki rangin erur,
Har gul anga oyinai Chin erur.

 

Jilvai husn o‘lg‘ali zohir anga,
Bo‘ldi bu mir’ot mazohir anga.

 

Vosita bu erdiki qilding tamom,
Ko‘kni to‘quz lavhai oyinafom.

 

Bo‘ldi safo vajhida har axtare
Ko‘zgu kibi husnung uchun mazhare.

 

Mehr yuzin oyinarang aylading,
Yuzda kusufin anga zang aylading.

 

Ko‘kni qilib safhai minu kibi,
Aylading ul safhani ko‘zgu kibi.

 

Bog‘chasin dahrning etting nazix,
Panjarasi bo‘ldi musaddas girih.

 

Sun’ung etib konni mulamma’guhar,
Hukmung etib tog‘ni murassa’kamar.

 

Topti yog‘in rishtasi chun bahri sof,
El iligin qilding anga xullabof.

 

Yel bila chirmashturubon tiyra gard,
Charxdek etting ani getinavard.

 

Muncha g‘aroyibki misol aylading,
Borchani mir’oti jamol aylading.

 

Ganjing aro naqd farovon edi,
Lek boridin g‘araz inson edi.

 

Turfa kalomingg‘a dog‘i komil ul,
Sirri nihoningg‘a dog‘i xomil ul.

 

Ko‘ngliga qilding chu yaqin ganji qism,
Jismini ul ganjga qilding tilism.

 

«Karramano» keldi manoqib anga,
«Ahsani taqvim» munosib anga.

 

Ma’rifating kim qila olmay sifat,
Qilding ani orifi ul ma’rifat.

 

Ilmig‘a har zotni xayl aylading,
Zotig‘a olamni tufayl aylading.

 

Yo Rab, o‘shul ganjki mahram anga,
Kimsa emastur, magar odam anga.

 

Ayla Navoiyni burun odamiy,
Kim bo‘la olg‘ay bu haram mahrami.

 

Onchaki rozingg‘a amin qil ani,
Harne qilursen yana sen bil ani.

 

 

IV
IKKINChI MUNOJOT

 

Mahluqot zebolarining jilvai zuhuridakim, xoliqi ashyo azamati dargohig‘a ondin sude etmas va mavjudot ra’nolarining hodisai futuridakim, vohidi dono jabaruti borgohig‘a kimsa andin ziyonbude tasavvur etmas

 

Ey bori mavjudg‘a sendin vujud,
Balki vujud ahlig‘a fayyozi jud.

 

Katmi adamdin neki mayjud o‘lub,
Sojid o‘lub, sen anga masjud o‘lub.

 

Kimki boshi sajdada - masjudisen,
Kimki yuzi qiblada - ma’budisen.

 

Munchaki aflok sabuksang erur,
Yo kurai xok kuxanlang erur.

 

Sendin alar junbishu oromi ham,
O‘ylaki, ijodi ham, e’domi ham,

 

Gunbadi mino bila toqi sipehr,

Kim anga sham’ anjum erur, shamsa - mehr.

 

Darkida qosir bo‘lubon xislari,
Chun ko‘rubon aql muhandislari.

 

Bo‘lmadi yuz onchag‘a me’morliq,
San’ating ustodig‘a dushvorliq.

 

Yo desang ul vaz’g‘a yetsun xalal,
Qahringa bordur bu xalal filmasal.

 

Tund el ollinda ovuch xokdek,
Ildirim o‘rtasuda xoshokdek..

 

Sarsari qahring chu bo‘lub ko‘hkan,
Tog‘ bulut yanglig‘ bo‘lub na’razan.

 

Sovrulubon ko‘k bir etak kul kibi,
Qo‘zg‘alib anjum bit ovuch gul kibi,

 

Mayl adam dashtig‘a aylab Zuxal,
Par butub egnida nechukkim jual.

 

Qat’ hayotin ko‘rubon Mushtari,
Taxtau tobuti bo‘lub minbari,

 

Tez etibon qatlig‘a Bahrom tig‘,
Tortibon o‘z holig‘a har dam dang‘.

 

Bo‘yla qaro kun aro mehri munir,
Tiyra bo‘lub o‘ylaki bir qursi qir.

 

Zuxra ushotib daf ila changini,
Navxa ko‘kida tuzub ohangini.

 

Tiyr iligida ne qalam, ne raqam,
Balki raqam oyati «Jaffal-qalam».

 

Ahli adam shomig‘a zulmatfizoy,
Taxti shioi abadiy ichra oy.

 

O‘t chekibon shu’lai bebokni,
Churkabon anjum bila aflokni.

 

El ko‘k ila yerni taboh aylabon,
O‘ylaki mazlumlar oh aylabon.

 

Bahrg‘a bir valvalau iztirob,
Kim tegib axtar yuziga har hubob.

 

Yer qo‘pub o‘rnidin o‘lub hamlagard,
Kim itib anda falaki lojuvard.

 

Odami ul damda aningdek adam,
Kim bu dam odamda vafou karam.

 

Yer tutubon avju falak tah tushub,
Gah bu chiqib yuqori, ul gah tushub.

 

O‘t qilibon bahrda g‘avvosliq,
Tog‘ etibon charx uzra raqqosliq.

 

Charx misosida bulutdek g‘irev,
Devzada o‘ylaki ko‘rganda dev.

 

Tog‘u falaklarda taroqo-taroq,
Borcha taroqida ayon alfiroq.

 

Bir necha dam borchag‘a bu rustaxez,
Toki fano sarsari esguncha tez.

 

Ul chu esib toza va gar xud kuxun,
Bir dam aro «kona kaan lam yakun»,

 

Tengri qolib boqiyu dayyor yo‘q,
Yor muabbad bo‘lub ag‘yor yo‘q,

 

Arzu falak yo‘qidinu boridin,

Borchaning ixfosiyu izhoridin.

 

Ne azamat ichra anga sud o‘lub,
Ne jabarutig‘a ziyonbud o‘lub.

 

So‘z «Limanil-mulk» o‘lub ul dam anga,
Kim angadur mulk musallam anga.

 

Yo Rab, agar yetsam o‘shul kunga jazm,
Yoki burun aylasam ul yong‘a azm,

 

Ul nafas imon manga hamroh qil,
Ko‘nglum aro maxvi sivalloh qil.

 

Rahmati omingni nisor et manga,
Lutfi amiyming manga yor et manga.

 

 

V
UChUNChI MUNOJOT

 

Ul ma’nidakim, olam va odamni vujud koshonasidin adam faromushxonasig‘a solmoq vujudi mutlaqdin o‘zga vujud tutmas va bu ma’nini vujud ahli andin o‘zga vujudqa mutlaqo yovutmas va isyon zulmatida ayoqdin tushganlarga xulosai olam shafoati dastgir durur va ul shaft’-shafoat qilg‘onlarg‘a xoliqi olam va odam shafoatpazir

 

Ey qilibon qahr ila lutfung shior,
Borni yo‘q aylamaku yo‘qni bor.

 

Yo‘q edilar har neki - bor aylading,
Fahmu xirad borig‘a yor aylading.

 

Ham to‘quz aflokni chekting rafe’,
Ham kurai xokni yoyding vase’.

 

Gar falakiyotu anosir durur,
Borcha saminqadr javohir durur.

 

Koniyu hayvoni, agar xud nabot,
Har bin bir gavrian oiiy shot.

 

Borchasini garchi latif aylading,
Borchadin insonni sharif aylading.

 

Qatrag‘acha qulzumi zaxxordin,
Zarrag‘acha shamsai zarkordin.

 

Oni munga, muni anga band etib,
Bir-biriga borchani payvand etib.

 

Vositalar bo‘ldi ayon to‘-bato‘,
Bir-biriga bog‘lanibon mo‘-bamo‘.

 

To tikilib ushbu biyik borgoh,
Bo‘ldi muxayyo bu ulug‘ korgoh.

 

Oncha bo‘lub vus’atu oroyishi,
Kim sari mo‘ yo‘q yana gunjoyishi.

 

Borchasini buzmoq agar istasang,
Boshtin-oyoq zeru zabar istasang,

 

Garchi erur aql haroson base,
Ul dog‘i ollingdadur oson base.

 

Chun qilibon qudrating izhorini,
Birisining qo‘ymag‘ung osorini.

 

Emdiki junbushqa kelib bahri jud,
Zohir etarsen chu adamdin vujud,

 

Kimki hisob aylasalar mavtidin,
Ming yilu o‘n ming yil o‘tub favtidin.

 

Qolabining daftari ajzo bo‘lub,
Juzvlari loyatajazzo bo‘lub.

 

Zohir o‘lur «bu’sira mo fil-qubur»,
Jilva qilur «hussila mo fis-sudur».

 

«Yavmaizin mo xalaqallohu fih»,
«Yavma yafirrul-mar’u min axih».

 

Ne kun o‘shul ohu nadomat kuni,
Oxu nadomat ne, qiyomat kuni.

 

Avvalu oxir eli zoru asir,

Har bir o‘z ahvolig‘a tortib nafir.

 

Bu chekib o‘z dardi uchun voy-voy,
Yig‘lab ul o‘z mehnatig‘a xoy-xoy.

 

Qaysi fig‘onkim jazai maxshar ul,
Qaysi yig‘ikim fazai akbar ul.

 

Nomalar el ollig‘a parron bo‘lub,
Ko‘rmagidin el yuragi qon bo‘lub,

 

Borchasi isyon bila badxo‘yluq,
Badxo‘yluq yo‘qki, siyaxro‘yluq.

 

Qizg‘a ano boqmay, o‘g‘ulg‘a ato,
Borchasining og‘zida «Vohasrato!»

 

Har sori jurm ahli guruho-guruh,
Yukianibon jurmlari ko‘h-ko‘h.

 

Har bin bir hay’ati xoyil bila,
Bog‘lanib ag‘lolu salosil bila.

 

Ham tomug‘ o‘ti solibon rustaxez,
Ko‘rmagidin el so‘ngagi rez-rez.

 

Ham guli firdavs bo‘lub jilvagar,
Hasrati do‘zax o‘tidin ham batar.

 

Kun qizig‘idin qilibon mag‘z jo‘sh,
Ko‘kka chekib ahli qiyomat xuro‘sh.

 

Ko‘pruk o‘lub o‘ylaki tori xayol,
Lek xayoleki ul o‘lg‘ay mahol.

 

Kuchlanibon panjau bozuyi adl,
Asrabon oyini tarozuyi adl.

 

Hokimi odil bo‘lubon xukmron,

«Doma laxul-mulk, va laxul-xukmu shon».

 

Avj tutub shu’lai jabborliq,
Mavj urub lujjai qaxxorliq.

 

Ham mutafakkir bo‘lubon avliyo,
Ham mutaxayyir qolibon anbiyo.

 

G‘ayri nabiyi arabiy ul nafas,
Kim bo‘lubon xalq shafiiyu bas.

 

Goh Sirot ustigacha ro‘y urub,
Lahzai mezong‘a taku po‘y urub.

 

Solibon og‘ziga biyik himmati,
Zamzamai «ummati vo ummati!».

 

Yo‘qki hamin ummati gumrpxni,
Balki tilab mo xalaqallohni.

 

Harne tamannoki rasul aylabon,

Borchasini Tengri qabul aylabon.

 

Bo‘lsa ne maqsudg‘a mayli aning,
Haqdin o‘lub barcha tufayli aning.

 

Yo Rab, aning xaqqiki qilding nasib,
Martabaekim sanga bo‘ldi xabib,

 

Kim bu sifat anjumani g‘am aro,
G‘am demayin, majmai motam aro,

 

Kim ani olamg‘a shafe’ aylagung,
So‘ziga lutfungni mute’ aylagung.

 

Boig‘usi jurm ahlini istar zamon,
Istamagiyu karaming tav’amon.

 

Ummatidin kelsa bir ul nav’ xayl,
Kim borig‘a bo‘lsa jazo chohu vayl.

 

Umrida kelmay biridin bir amal,
G‘ayri xatoeki, topib din xalal.

 

Jonlari andux o‘tidin g‘am aro,
Yuzlari isyon tutunidin qaro.

 

Istasa ul qavm xalosini ham,
Ko‘ziga uchrat meni osiyni ham.

 

 

VI

TO‘RTUNChI MUNOJOT

 

Karam daryosi vasfidakim, inoyat nasimidin mavjg‘a kirsa, isyon xasu xoshokin qirog‘larg‘a iturur va ko‘hi gunohdin langar solg‘onlarning garonjonliq kemasin bir pari kohdek maqsud sohilig‘a etkurur

 

Ey karaming ollida ko‘hi gunoh,
Elga uchub o‘ylaki bir parri koh.

 

Nechaki jam’ o‘lsa somon ko‘h-ko‘h,
El qoshida anga ne bo‘lg‘ay shukuh.

 

Jumla jahon ahli xato qilsalar,
Jurm bilan noma qaro qilsalar,

 

Nomani oq aylamak oson sanga,
Kim yo‘q o‘shul amrda nuqson sanga.

 

Tunki tuzub shu’bada xangomasin,
Qildi qaro ahli jahon nomasin.

 

Lutf quyoshig‘a chu berding zuhur,
Mehr ila qilding bori zulmatni nur.

 

Chun saname ayladi el kinidan,
Gulni nihon sunbuli mushkinidin.

 

Elni qilib chobuki burqa’raboy,
Kecha savodida ayon qilding oy.

 

Afv charog‘i qachon o‘lg‘ay yoruq,
Qilmasa isyon tuni osiy yozuq?

 

Jurm o‘tig‘a bo‘lmasa gar shu’la tez,
Abri karam qayda bo‘lur qatrarez?

 

Qilmasa oluda etak xirqapo‘sh,
Hojat emas bahri inoyatqa jo‘sh.

 

Yiqmasa may aylabon elni asir,
Lutf iligi kimga bo‘lur dastgir?

 

Zuhd ila qavmeki vara’ qildilar,
Qilg‘on uchun muzd tama’ qildilar.

 

Har amalekim kishi xayr aylagay,
Komi bukim ravzada sayr aylagay.

 

Aylamagan may bila oluda lab,
Tongla qilur bodai kavsar talab,

 

Munda jamil istamagan hech kas,
Anda qilur hur jamolin havas.

 

Go‘shai vayronani qilg‘on panoh,
Qasri murassa’ tilar oromgoh.

 

Har kishi bir qat’i tamattu’ qilur,
Muzdini yuz oncha tavaqqu’ qilur.

 

Ahli vara’ gar bori muzd olsalar,
Nomasiyah xayl boqib qolsalar,

 

Aylamaging afvi xato bas qani?
Bahri karam birla ato bas qani?

 

Lutfu karam bahri labolab turub,
Bir necha labtashnaning og‘zi qurub.

 

Barchalarin tashnalab o‘lturmaging,
"Yo bu tengiz tegrasidin surmaging,

 

Mumkin erurmu yekin oyo bu ish?
Aylagasen sen har ish, illo bu ish!

 

Har kishi osiyu gunahkorroq,
Afv ila rahmaiqa sazovorroq.

 

Ahli vara’ ajri bo‘lub gar bihisht,
Kuysa tomug‘ o‘tig‘a isyonsirisht.

 

Ul topibon ravzani yetsa farog‘,
Do‘zax aro bo‘lsa munga dardu dog‘.

 

Lutfu karam ganjini netkung durur?
Kimga atoyu karam yetkung durur?

 

Bir necha muhtoju asiru gado,
Yuzlari silliyi gunahdin qaro,

 

Qoytsa xoni niamingdin sening,
Hosho, lutfu karamingdin sening!

 

Xon anga yoyg‘ilki erur mushtaxi,
To‘q emas, ar esa bo‘lur mumtali.

 

O‘tsa qurub qolg‘on ekindin bulut
Bahr uza yo asradi yo yog‘di tut.

 

Ansab anga luqmaki, ul och erur,
Avli anga to‘nki, yalangoch erur.

 

Bu bori afsonai behudadur,
Kimki sen ummidisen - osudadur.

 

Yo Rab, urarda karaming bahri jo‘sh,
Cheksalar ul xayl fig‘onu xuro‘sh.

 

Garchi gunaxning hadu poyoni yo‘q,
Aylamasang rahm ham imkoni yo‘q.

 

Chun chekibon lutf saropardasin,
Kechsang alar kardau nokardasin.

 

Bo‘lsa navo birla bori muhtaram,
Aylama mahrum Navoiyni ham.

 

Ermas anga xur ila jannat havas,
Sen anga bo‘lg‘ilki, anga ushbu bas.

 

 

VII

AVVALG‘I NA’T

 

Ul hazratning nuri qidamiyatidakim zot bahrining avvalg‘i junbushida ul durri bebaxo lam’asi xafo rishtasin uzdi va ul gavxari yakto ashi’asi lam’a ko‘rguzdi va durjdin durjg‘a intiqol etti to Safiyullohdin Abdullohg‘a etti

 

Ey qilibon lam’ai nurung zuhur,
Andaki ne soya bor erdi, ne nur.

 

Nurunga tob ikki jahondin burun,
Harne yo‘q ondin burun, ondin burun.

 

Zoviyai jismg‘a har zotdin,
Ruh yoqib sham’ bu mishkotdin.

 

Topti azal subhi chu bazming charog‘,
Ne tong agar yorusa yuz ming charog‘.

 

Bo‘ldi sanga Odam sabqatnamo,
Avval o‘g‘ul, so‘ngra gar o‘lsa ato.

 

Naslida har kim anga payvand o‘lub,
Borchasi farzandinga farzand o‘lub.

 

Kimki munga da’viyi hujjat yetar,
«Kuntu nabiyyan» anga hujjat yetar.

 

O‘zga dalil istasa tab’i saqim,
Basdurur Odamda «alif», «dol»u «mini».

 

Borchasi Ahmadda topib izzu shon,
O‘g‘lida uch harf atodin nishon.

 

«Ho»i muhabbat anga-o‘qdur nasib,
Kim seni haq dedi o‘ziga habib.

 

Har neki haq vajhi aro mubham ul,
Zohir yetib yuzda habibi hamul.

 

Shohid yetib chehra bu ko‘zgu anga,

Ul ne qilib, ko‘rguzubon bu anga.

 

Ayladi chun odami xoki zuhur,
Soldi anga partavin ul pok nur.

 

Nur dema, boriqai sarmadiy,
Boriqa yo‘q, sha’shaai Ahmadiy.

 

Bo‘ldi chu Odamda bu partav nihon,
Anda nihon, lek yuzida ayon.

 

Egniga yopildi davoji sharaf,
Qildi makon boshig‘a toji sharaf.

 

Taxti risolat uza shoh o‘ldi ul,
Xayli maloyikka panoh o‘ldi ul.

 

Istadi Havvo bila chun ittisol,
Ayladi Havvog‘a bu nur intiqol.

 

Poku jamil ayladi Havvo yuzin,
O‘ylaki haq nartavi havro yuzin.

 

Shisqa chun bo‘ldi yana muntaqil,
Oyni qilur yerdi yuzi munfail.

 

Rishtasidin chun bu guhar bo‘ldi kam,
Bir sadaf o‘ldi yana gavharshikam.

 

To atodin ato, anodin ano,
Bir ano kim yo‘q edi andoq yano.

 

Bo‘ldi risolat durining mahzani,
Balki nubuvvat gulining gulshani.

 

Bo‘lg‘ach-o‘q ul durg‘a sadaf pardapo‘sh,
Tushti jahon bahrig‘a jo‘shu xuro‘sh.

 

Emdiki raf etti yuzidin niqob,
Tug‘madi andoq yana bir oftob.

 

G‘am tunini nursirisht ayladi,
Yer yuzini bog‘i bixisht ayladi.

 

 

VIII
IKKINChI NA’T

 

Aning navras niholi jahon gulshanin sarsabz qilib, qirq yilg‘acha andin hayo va adab gullari ochilib, andin so‘ngra nubuvvat mevasi bergani, dog‘i shox va bargin sidra shoxidin o‘tkarib, ikki olam ahlining soyai rahmatig‘a kirgani

 

Ey ko‘runub g‘urra kibi tiflzod,
Tifli raxing charxi qadimiynihod.

 

Insu malak joniyu jononasi,
Ikki jahon gavhari yakdonasi.

 

Mahd sanga lavhai firuzarang,
Kim harakatdin anga bo‘lmay darang.

 

Sen kibi bu gulshan aro toza vard,
Umrida ko‘rmay falaki solxo‘rd.

 

Surat aro tifl, vale aqli kul,
Qavlung aro g‘ayri yali lam-yaqul.

 

Axtaring ul tunki, tulu’ aylabon,
Charx salomig‘a ruku’ aylabon.

 

Kufr biyik tog‘ig‘a solib shikast,
Yerga bo‘lub past butu butparast.

 

Makkada din ahlig‘a muknat bo‘lub,
Uzzo ila Lotqa uzlat bo‘lub

 

Muxtalif ahvol o‘lub ahli quraysh,
Ba’zi o‘lub g‘amzada, ba’zida aysh.

 

Gar otadin yo‘q esa bahrang ne tong,
Odam o‘g‘ul bo‘lsa, kim o‘lg‘ay otong?

 

Gavhari zotingg‘a sadafsiz ne bim,
Itti sadaf, chiqti chu durri yatim.

 

Durg‘a sharaf bor o‘zining zotidin,
Tong yo‘q anga or sadaf otidin.

 

Garchiki ming dur chiqorur bir sadaf,
Bir dur ila ming sadaf aylar sharaf.

 

Itsa qalam qayda g‘am o‘ldi sanga,
Chunki jahon yakqalam o‘ldi sanga.

 

Xattinga bosh qo‘ydi Ajam to Arab,
Tutmasang ilginga qalam ne ajab.

 

O‘pmadi ilgingni chu nolon qalam,

Motamiy aylabtur oni bu alam.

 

Kim yuzin aylab qaro g‘amnok erur,
Shaqqi emaskim, yoqosi chok erur.

 

Tutmog‘oning andin edi xomani,
Kim ul yetibdur qaro ko‘p nomani.

 

Noma qaro qilg‘ali bo‘ldik sare’,
Nomasiyahlarg‘a chu sen-sen shafe’.

 

Ey yovumay nomag‘a xomang sening,
Xoma yo‘qu haq sori nomang sening.

 

Haq azaliy rahmati jovidi sen,
Noma qaro qilg‘on yel ummidi sen.

 

Kimki amal nomasin aylab qaro,
Sen kirib oning qaro joni aro.

 

Kimniki gumrah qilibon tolii,
Jodai shar’ing o‘lub shorii.

 

Zulmati kufr ulki bo‘lub jam’ anga,
Har «alif» isloming ar6 sham’ anga.

 

Barcha milalg‘a chu yurab himmating,
«Lom» ila «te» din lat urub millating.

 

Lotki andin edi dinga balo,
Sen ushotib poyasini bo‘ldi lo

 

Kufr yeliga ulki bor yerdi Manot,
Bo‘ynini sen sindurubon bo‘ldi mot.

 

Kufr boshin kesting yetib qahr fosh,
Boshig‘a far qolmadi, jismig‘a bosh.

 

Xasta Navoiy sori nazzora qil,
Kufr anoniyatig‘a chora qil.

 

Et bu inoyat bila hosil ani,
Zumrai islom aro doxil ani.

 

 

X
TO‘RTUNChI NA’T

 

Ul risolat sipehrining rif’atida va barcha olamni sipehrdek ixota qilg‘on qudratida va ashobi bobidakim har biriga ul sipehrda bir kavkabi raxshandaliq sodiq dururki, «Ashobi kan-nujum» bu mazmung‘a notiqdurur

 

Ey nafasing moyai e’joz o‘lub,
Ruhi qudus nutqunga hamroz o‘lub.

 

Gohi takallum sanga mu’jiz kalom,
Nazmi kaloming bori mu’jiz nizom,

 

Nukta fasohatda munaqqax sanga,
Shohidi da’vo: «Ana afsah» sanga.

 

Sixxati xukm ichra hadising saxix,
Arzi fasohatda kaloming fasix.

 

Nutq aro chun zohir o‘lub mu’jizing,
Ahli fasohat bo‘lubon ojizing.

 

Zoting o‘lub bahri javohirnishon,
So‘z aro bahring kafi gavharfishon.

 

Kaf neki, bahre bo‘lub ul panj shox,
Etti hubob ul suvg‘a bu yetti kox.

 

Xamsa salotingg‘a chu navbat bo‘lub,
Panjai islomg‘a quvvat bo‘lub.

 

Kufr qo‘lu panjasini ranja bil.
Bois aning ranjig‘a bu panja bil.

 

Faqr aro ul panja qabul etti ranj,
Lek haqiqatda erur panj ganj.

 

Panjai islom chu maxkam solib,
Kufr yeti qo‘rg‘onidin xums olib.

 

Dema ilik, tig‘eki bir bormog‘i,
Oyni iki bo‘ldi ishorat chog‘i.

 

Tong emas ar ul kafi mu’jiznamoy,
Qilg‘ach ishorat iki ayrilsa oy.

 

Noqasi er uzra chu raftor etib,
Har izi «Shaqqal-qamar» izhor etib.

 

Amri etib naxl qadin xush xirom,
O‘ylaki qilg‘ay buti sarkash xirom.

 

Xasmidin o‘lg‘onda anga parda g‘or,
Og‘zida o‘rgamchi bo‘lub pardador.

 

Aylamasun deb el ila parda sayr,
Bayzasidin tugma toqib anda tayr,

 

Pardasi jon rishtasidin tor o‘lub,
Tugmalari gavhari shahvor o‘lub.

 

Qo‘ydi chu ul dom ila ill dona g‘or,
Ko‘rki ne davlat qushin etti shikor.

 

G‘orda yori bila ul tezhush,

Tog‘ ichida o‘ylaki oltun-kumush.

 

Kufr chu e’loyi livo aylabon,
Nusrat uchun ding‘a duo aylabon.

 

Kim iki tandin birin et tojvar,
Biri Abu Jahlu birisi Umar.

 

Qismati avvalg‘ining o‘ldi azob,
Bo‘ldi ikinchida duo mustajob.

 

Buki kalomulloh angadur nasib,
Kim yo‘q anga mu’jiza andin g‘arib.

 

Sura dema, «qof» ila «nun» yoki «sod»,
Ya’nikim har harfig‘a oning savod.

 

Sunbulidek borcha parishon edi,
Jomi’ anga jomii Qur’on edi.

 

Makkani chun qildi judo dayrdin,
Tig‘ suyi birla yudi g‘ayrdin.

 

Bo‘ldi vale manzaradin butfikan,
So‘ngra nabi Haq evida butshikan.

 

Na’lini gar toji sharaf qildi Arsh,
Qildi Ali na’lig‘a egnini farsh.

 

Ruh edi ul bahri nubuvvat duri,
To‘rt rafiqi tanining unsuri.

 

Naqdi kiromiy ulu tojir anga,
Vodiyi xijratda muxojir anga.

 

Ding‘a yetib raxna chu kuffordin,
Saddig‘a nusrat ko‘rub ansordin.

 

Ahliyu avlodiyu atboig‘a,
Oliyu axfodiyu ash’yoig‘a

 

Tengri taolo karamidin qarin,
Yuz tuxafi "Rahmat ila yavmid-din".

 

 

XI
BYeShINChI NA’T

 

Me’roj kechasi ta’rifidakim, karimai: «Subhonallaziy asro» anga musaddaq durur va «biabdihi laylan minal-masjidil haromi ilal masjidil-akso» aning subutig‘a ikki guvohi sodiq

 

Bir kecha zulmatqa qolib koinot,
Mehr nihon o‘ylaki aynul-hayot.

 

Garchiki ul chashma nazardin qochib,
Xizr ko‘k uzra qatarotin sochib.

 

Tun qilibon gardini anbarsirisht,
Butratibon yerga nasimi bixisht.

 

Yer kuraviy shakl ila mijmar bo‘lub,
Kecha savodi anga anbar bo‘lub.

 

O‘t kibi yer mijmari ostida mehr,
Yopib etak mijmara uzra sipehr.

 

Yog‘ibon oromu sukun yog‘ini,
Past qilib hodisa tufrog‘ini.

 

Bu kecha ul sarvi gulistoni uns,
Ravshan etib sham’i shabistoni uns.

 

Vasl xayolidin etib ko‘ngli jo‘sh,
Bahrdek ul jo‘sh ila aylab xurush,

 

Kim yetib ul soyiri ulviy maqom,
Ilgida bir toyiri ulviy xirom.

 

Po‘yada ko‘k sayricha orom anga,
Yerdin o‘lub ko‘kkacha bir gom anga.

 

Qosidi qudsiy chu salom aylabon,
Haq soridin arzi payom aylabon.

 

Debkim, ayo mahzani asrori shavq,
Haqdin erur vaslingga izhori shavq.

 

Chunki nabiy mujdai jonon topib,
Mujdai jonon chu topib jon topib.

 

Payki ani qo‘ldabon otlondurub,
Raxshini kelgan sori-o‘q yondurub.

 

Soyir o‘lub rokibi farruxjamol,
Toyir o‘lub markabi farxundafol.

 

Gardi bila borai sur’atnamo,
Etkurubon aql ko‘ziga amo.

 

Ul maxi shabgard bo‘lub jilvasoz,
Jilvagahi borcha shabistoni roz.

 

Chun yetibon ko‘k son tavsan anga,
Oy bo‘lubon o‘tgali ravzan anga.

 

Tiyri qalamzan chu topib ul sharaf,
Buqalamunlug‘ni qilib bartaraf.

 

Zuxra tarab barbatini soz etib,
Zamzamai taxniyat og‘oz etib.

 

Soyasidin mehr chiqarmay jamol,
Taxti shuo‘ ichra nechukkim hilol.

 

Mehrida Bahromki yakro‘ bo‘lub,
Tig‘i sharaf yuziga ko‘zgu bo‘lub.

 

Mavkibidin poya topib Mushtari,
Yo‘lida bir poya bo‘lub minbari.

 

Sham’i Zuxal zulmatini nur etib,
Zangiyi shabrangni kofur etib.

 

Ham Hamalu Savf berib joh anga,
Jon etibon ikkisi qurbon anga.

 

Ham tongibon ollida Javzo kamar,
Ham Saraton tuz bo‘lubon jilvagar

 

Sher yo‘lidin tutubon go‘shae,
Sunbula raxshig‘a bo‘lub to‘shae.

 

Palla yo‘li gardidin iksirsanj,.
Aqrab aro no‘shu davo, nishu ranj.

 

Qavs tutub chilla duosi uchun,
Jady berib fulla g‘izosi uchun.

 

Dalvg‘a Yusuf kibi solmay nazar,
Hutda Yunus kibi qilmay maqar.

 

El kibi chun qat’i buruj aylabon,
Arsh fasilig‘a uruj aylabon.

 

Farshi bo‘lub Arsh ila Lavxu Qalam,
Qo‘ymoq uchun raxshi alarg‘a qadam.

 

Rafraf uza po‘ya qilib chun kushod,
Hamraxu raxravg‘a etib xayrbod.

 

Qolmadi yo‘lida chun aslo makon,
Qildi makon bodiyai lomakon.

 

Olti jihat qaydidin ixroj o‘lub,
To‘rt guhar tarki anga toj o‘lub.

 

Yo‘qlug‘ ayog‘i bila solib qadam,
Andaki yoiu qadam o‘lub adam.

 

O‘zlugidin naqshu namudor yo‘q,
Naqshu namudoridin osor yo‘q.

 

Chun o‘zini aylab o‘zidin xalos,
Pardai izzatda qilib o‘zni xos.

 

Anda yetib gum bo‘lubon o‘trusi,
Har necha ko‘z solsa, baqo ko‘zgusi.

 

Chun bo‘lub ul ko‘zguda suratnamo,
Ko‘zgusidin tashqari qolg‘on fano.

 

Axtarig‘a chun yetibon muncha avj,
Zohir o‘lub bahri inoyatqa mavj.

 

Haq tilidin ummatin istab tamom,
Haqdin o‘lub borcha murodig‘a kom.

 

Hamrax anga qolabi xokinasab,
Gar desalar bor edi yo‘qtur ajab.

 

Kim tan anga boshtin-oyoq jon edi,

Joni dog‘i vosili jonon edi.

 

Ikki jahon rahmatini qozg‘onib,
Har nimakim qozg‘onib, olib yonib.

 

Ravshan o‘lub yuzidin ul borgoh,
Surma qilib gardini bu korgoh.

 

G‘uncha borib, toza guliston kelib,
Zarra borib, mehri daraxshon kelib.

 

Borg‘oniyu kelgani bir on o‘lub,
Aql bu mansubada xayron o‘lub.

 

Qayda xavoriq bila mu’jiz durur,
Aql aning idrokida ojiz durur.

 

Bog‘onu kelgan anga juzvi sag‘ir,
Kim emas ul juzv tajazzipazir.

 

Qat’ bo‘lub chun bu humoyun safar,
Ruxsat olib hodiyi farxundafar.

 

Taxt uza olam shahi aylab maqom,
Olam ishiga beribon intizom.

 

Shar’i tili noma bayozin o‘qub,

Tig‘i suyi kufr savodini yub.

 

 

XII

 

Hazrati Shayx Nizomiy madhidakim, nazm mulkida zo‘rbozu sarpanjasi bila panj ganj nukudu javohirin oldi va Amir Xusrav ta’rifidakim, bu javohir va nukud tamaidin panja aning panjasig‘a soldi

 

Xayli fasohat boshining afsari,
Ganji yaqin afsarining gavhari.

 

Koni fazilat guharig‘a amin, Bahri
balog‘at aro durri samin.

 

Xilvatining kahgili anbarsirisht,
To‘rt hadi zimnida sekkiz bihisht.

 

Garchi ko‘ngul kulbasidek muxtasar,
Ikki jahon anda bo‘lub jilvagar.

 

Masjidi qandili sipehri asir,
Shu’la bu qandil aro mehri munir.

 

Ka’ba uyidin bir ochuq bob anga,
Sajda chog‘i hay’ati mehrob anga.

 

Ganja vatan, ko‘ngli aning ganjxez,
Xotiri ganjuru tili ganjrez.

 

Fikrati mizoni bo‘lub xamsasanj,
«Xamsa» dema, balki degil panj ganj,

 

Kaffai mizon anga aflok o‘lub,
Botmoni toshi kurai xok o‘lub.

 

Tortsa yuz qarn xirad xozini,
Chekmagay oning ko‘pidin ozini.

 

Xoni latoyifqa so‘zi munqasim,
Durri maoniyg‘a tili muntazim.

 

Nozim o‘lub so‘z duri serobig‘a, Charx
«Nizomiy» yozib alqobig‘a.

 

«Quddusa sirruh» - ne maonidir ul,
Ruhi qudus fayzi nishonidur ul.

 

Otiki besh harf qilurlar xitob,
Ming bir erur aylasang oni hisob.

 

Ushbu adad birla oti gavhari,
Haqning o‘lub ming bir oti mazhari.

 

Mazhar yetib chun alifin ismi zot,
O‘zga adad harfini ismi sifot.

 

Durlaridin yer yuzi mamlu bo‘lub,
Balki falak durjlari ham to‘lub.

 

Chun qilibon so‘z yuzi oroyishin,
Qo‘ymay yel oroyishi gunjoyishin.

 

G‘ayri hamul hinduyi chobuksuvor,
Kim chiqarib xahjari hindiy iyor.

 

Xanjarining barqidin o‘t chaqilib,
Raxshi dag‘i tezlik o‘tcha qilib.

 

Qay sari o‘tdek yuz urub tundu tez,
Solibon ul kishvar aro rustaxez.

 

Ushbu mamolikdaki ma’mur edi,
Qildi tasarruf neki maqdur edi.

 

Hundui chobuk demakim, royi hind,
Kilki uchi mamlakatoroyi hind.

 

Nazmi savodi aro har doston,
O‘ylaki, bir kishvari Hinduston.

 

Ganja shahi ganjfishon, payrav - ul,
Shah bu so‘z iqlimi aro, Xusrav - ul.

 

Xusrav o‘lub mulk yetib obod ham,
Yolg‘uzi Xusrav dema, Farhod ham.

 

Ranj tog‘in qozmoq aning peshasi,
Tog‘i aning nazmu tili - teshasi.

 

Ishq o‘ti otashgahi joni aning,
G‘am tengizi ashki ravoni aning.

 

Sham’ kibi bazm furuzanda ul,
Bazm furuzandau so‘zanda ul.

 

Ganja quyoshiki, ko‘targach alam,
Ayladi so‘z mamlakatin yakqalam.

 

Bo‘lmadi bir mulk sari kinaxoh,
Kim bu dog‘i chekmadi ul yon sipoh.

 

Bir may ila bodaparast o‘lmadi,
Kim bu ham ul may bila mast o‘lmadi.

 

Qaysi shabistong‘aki, ul qildi azm,
Bazmi yerida bu dog‘i tuzdi bazm.

 

Ul bezabon «Mahzani asror»idin,
Bu yorutub «Matlai anvor»idin.

 

Masnavi uslubi musallam anga,
Payravu monand bu bir ham anga.

 

Ko‘p kishi ham qildi tatabbu’ havas,

Sarvu gul o‘trusig‘a kelturdi xas.

 

Bir kishidin o‘zgaki, andoq kishi,
Bermadi yod eski falak gardishi.

 

 

XIII

 

Safo jomining sofi oshomi mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy madda zillaxul-oliy vasfikim, vasfg‘a sig‘mas va ta’rifikim, ta’rifg‘a rost kelmas va ul xazrat iltifotining quyoshi bu xoksori tiyra ro’zgorxolig‘a partav solg‘onining izhori va ul quyosh tarbiyatidin bu tufroqqa zohir qilg‘an guli nasrin, balki gunogun rayoxin osori va «Tuhfat ul-ahror» tuhafi mutolaasidin maxzun ko‘ngul tarabi va «Hayrat-ul abror» laoli va javohirin nazm rishtasig‘a tortmoqning sababi

 

Ulki bukun qutbi tariqatdur ul,
Koshifi asrori haqiqatdur ul.

 

Ko‘ksi xaqoyiq duri ganjinasi,
Ko‘ngli maoniy yuzi oyinasi

 

Oliy anga yetti falakdin mahal,
Etti falak mushkili ollida xal.

 

Madrasai Quds aning ma’mani,
Xonaqaxi uns aning maskani.

 

Jilvagahi gulshani charxi barin,
Obxo‘ri chashmai aynul-yaqin.

 

Qasri kalomi chiqib andoq baland,
Kim anga gardun sola olmay kamand.

 

Anda shayotin xasig‘a yo‘q sabot,
Baski urub xayli maloyik qanot.

 

Guxbadiyi hujrada zoti nihon,
O‘ylaki ko‘kgunbazi ichrajahon.

 

Qaysi jahon, olami kubro degil,
Qudrati Allohu taolo degil.

 

Xirqa aning, jismida qapton bo‘lub,
Qaptoni tan, jismi aning jon bo‘lub.

 

Xirqa bila topmag‘ani ixtisos,
Tanni riyo to‘nidin etmak xalos.

 

Chunki tavajjuxda quyi solsa farq,
Soyiri ravshan ravish andoqki barq.

 

Sayrdakim charxni aylab xijil,
Tay qilibon arz «Katayyis-sijl».

 

Vaqti quyoshin chu qilib pardapo‘sh,
Kilki qaro abrdek aylab xurush.

 

Parda yasab xolati pinxon uchun,
Safha yozib satr ila kitmon uchun.

 

Zulmat etib jam’ davoti aning,
Ma’ni o‘lub obi hayoti aning.

 

Qatrasidin kimki bo‘lub komyob,
Umri muabbad qilibon iktisob.

 

Nazmi aqolimi jahonni tutub,
Nasri dog‘i kishvari jonni tutub.

 

Fayzi gadovu shah aro muntashir,
Xizmatiga shohu gado muftaxir.

 

Lek manga ollida ajzu niyoz,
Borcha ulusdin beribon imtiyoz.

 

Mehridin ofoq aro gar nurdur,
Zarra aning mehrida mashhurdur.

 

Qush ko‘p o‘lur bog‘ harimig‘a xos,
Bulbul ila gulga bo‘lur ixtisos.

 

Nomag‘akim roqim etib xomasin,
Ko‘rmadi men ko‘rmayin el nomasin.

 

Mehr tulu’ ayladi chun tog‘ uza,
Tushti burun partavi tufrog‘ uza.

 

Gulbun uza harne gul ochti chaman,
Avval aning hamdami bo‘ldi tikan.

 

Bazmda bir kun yuzidin nur edi,
Har soridin nodira mazkur edi.

 

Tushti chu raxrav bila payravg‘a so‘z,
Etti Nizomiy bila Xusravg‘a so‘z.

 

Kim ne sifat olam aro soldi shayn,
Ikkisining xomasidin xamsatayn.

 

Lek bu o‘n turfaki, topmish jamol,
Ikki burung‘isida bor o‘zga xol:

 

Gavhare yo‘q «Mahzan ul-asror» dek,
Axtare yo‘q «Matla’ ul-anvor»dek.

 

O‘zga sanamlar ham erur jilvasoz,
Borchasining husnida zebi majoz.

 

Ul ikisidin biri gavharfishon,
Gavharida nuri yaqindin nishon.

 

Ul birisi dog‘i bo‘lub nurposh,
Nuri aro partavi taxqiq fosh.

 

Nukta suv yanglig‘ eritur toshni,
Topsa haqiqat o‘tidin choshni.

 

Bo‘lsa haqiqat guharidin yiroq,
Rishta so‘zin so‘zlamagan yaxshiroq.

 

Rishtag‘a chun zohir erur toru pud,
Dursiz anga rangi-yu naqshi ne sud?

 

O‘tti chu alqissa bir oy, ikki oy,
Bir kun o‘lub, baxtu xirad raxnamoy.

 

Xidmatin ettimki, tamanno edi,
Tlgida ko‘rdum necha aizo edi.

 

Kulgu bila qildi ishorat manga,
«To‘xfa» bila berdi bashorat manga.

 

Kim olibon boshtin ayog‘ig‘a boq,
Qil nazar avroqig‘a boshtin-ayoq.

 

Ollig‘a jon naqdini sochtim ravon,
Oldimu o‘ptum, dog‘i ochtim ravon.

 

Boshtin-ayoq gavhari shahvor edi,
Qaysi guhar, «Tuhfat ul-ahror» edi.

 

Naf topib kimki bo‘lub mustafid,
Muxtasar ul ikkidin, ammo mufid.

 

Ul ikini topsa bo‘lur munda-o‘q,
Munda tuxaf ko‘pki, ul ikkida yo‘q.

 

Shavqida ko‘ksumni shikof ayladim,
Jildig‘a ko‘nglumni g‘ilof ayladim.

 

Chun o‘qumoq zamzamasi bo‘ldi bas,
Ko‘nglum aro dag‘dag‘a soldi havas,

 

Kim bu yo‘l ichraki alar soldi gom,
Bir necha gom o‘lsa manga ham xirom.

 

Forsi o‘ldi chu alarg‘a ado,
Turki ila qilsam ani ibtido.

 

Forsi el topti chu xursandliq,
Turk dog‘i topsa barumandliq.

 

Ul ikiga fotixa o‘qub so‘rub,
Fotixa bu biri manga yetkurub.

 

Botin ila qilmasa ul ikki rad,
Zohir ila bu biri qilsa madad.

 

Menki talab yo‘lida qo‘ydum qadam,
Bordur umidimki, chu tutsam qalam,

 

Yo‘ldasa, bu yo‘lda Nizomiy yo‘lum,
Qo‘ldasa, Xusrav bila Jomiy qo‘lum.

 

Nukta surudida ravo bo‘lmag‘ay,
Buki Navoiyg‘a navo bo‘lmag‘ay.

 

Eltsa joh ahlig‘a muflis panoh,
Topsa qabul ul ham o‘lur ahli joh.

 

Mushkka hargiz teridin or emas,
La’lg‘a ham xoradin ozor emas.

 

Bog‘i anosirki, erur dilkushoy,
Jadvali devori aning chordoy.

 

Bo‘lsa o‘tu suvu havo dilpazir,
Ul aro tufroq ham erur noguzir.

 

Sarvu gulu lola xaridori bor,
Lek o‘tunning dog‘i bozori bor.

 

Bo‘lsa xazu atlasu iksun libos,
It juli qilmoqqa yarar ham palos.

 

La’l ila yoqutu dur istar baho,
Lek somonni chekar kaxrabo.

 

Uch qadahi sof ila shah bo‘lsa xush,
Loyi dog‘i qolsa chekar durdkash.

 

It kibi chun pastlig‘im chog‘ladim,
O‘zni biyiklar ipiga bog‘ladim.

 

Bo‘lsa alar ozimi dashti adam,
Men ham o‘lay soya kibi hamqadam.

 

Kahfi baqo ichra alar boisa gum,
Men ham o‘lay "Robiuhum kalbuhum".

 

 

XIV

 

So‘z ta’rifidakim, bashar vujudi sipehrining kavokibi jahontobi va inson zoti ma’danining javohiri serobi durur va sa’d kavkablaming bir-biri birla qironi yaxshi asar ko‘rguzuridin va samin javxarlaming bir-biriga iqtironi dilpazir ko’runuridin, nazm tarkibin nasr tartibig‘a tarjih qilmoq

 

So‘z guharig‘a erur oncha sharaf,
Kim bo‘la olmas anga gavhar sadaf.

 

To‘rt sadaf gavharming durji ul,
Etti falak axtarining burji ul.

 

Bog‘chai dahrki yuz toza gul - Topti
qayonkim nazar etti ko‘ngul.

 

Katmi adam gulshani ichra nuxuft,
G‘unchalar erdi borisi noshukuft.

 

Chun bu nasim esti azal tog‘idin,
Muncha gul ochildi jahon bog‘idin.

 

Qaysi nasim ulki erur gulfishon,
Bargi gulu nastaran andin nishon.

 

Bu ikki yafrog‘ni qachon zufunun,
Bir-biriga qo‘ysa bo‘lur «kofu nun».

 

Dahr muqayyad bila ozodasi,
Borcha erur «kof» ila «nun» zodasi.

 

Zodasidin zoda bo‘lub beadad,
Zodaga ham volid o‘lub, ham valad.

 

Vasf ne nav’ o‘lg‘ay anga el so‘zi,
Harne so‘z aytilsa erur chun o‘zi.

 

Jon o‘lub ul, run aning qolibi,
Kim tanida ruh, aning tolibi.

 

Borcha ko‘ngul durji aro javhar ul,
Borcha og‘iz xuqqasida gavhar ul.

 

Gar xud erur xanjari po‘lod til,
Suftidog‘i injulari so‘zni bil.

 

Til bu chamanning varaqi lolasi,
So‘z duraridin bo‘lubon jolasi.

 

So‘zdin o‘lukning tanida ruhi pok,
Ruh dog‘i tan aro so‘zdin xalok.

 

Tirguzub o‘lganni kalomi fasix,
O‘ziga jonbaxsh laqab deb Masix.

 

Bois o‘lub shah so‘zi bedodga,
Tuxmat o‘lub o‘rtada jallodga.

 

So‘zdin etib o‘tg‘a azimat Xalil,
So‘z yukiga xomil o‘lub Jabrail.

 

Tengriki, insonni qilib ganji roz,
So‘z bila hayvondin anga imtiyoz.

 

G‘uncha og‘izlik sanami no‘shlab,
So‘zdin agar aylasa xomo‘sh lab.

 

La’li mayi aqlni mast aylasa,
Mast nekim, bodaparast aylasa.

 

Surat ila bo‘lsa maxi osmon,
Surati devor hamon, ul hamon.

 

Gar chiroyi rashki qamar bo‘lmasa,
La’li labi tungi shakar bo‘lmasa.

 

Aylamasa g‘amzani novakfikan,
Qilmasa kirpik safini safshikan

 

Bo‘lmasa g‘oratgaru tannoz ham,
Chin bila husn o‘lsa anga noz ham.

 

Lek takallum chog‘i aylab itob,
Talx hadis o‘lsavu shirin javob.

 

Fitna qilib, va’dau payg‘om ila,
Aqlni mast aylasa dashnom ila.

 

Ko‘rguzubon loba malohat uza,
Lobasi tuz sepsa jarohat uza,

 

Kim ekin ul shu’lag‘a yoqilg‘uchi,
Yo bu jarohatqa davo qilg‘uchi.

 

Gar bo‘lubon husn ila obidfireb,
Bo‘lsa malohat bila husniga zeb.

 

Oytsa bu husnu malohat bila,
Nuktani oyini fasohat bila.

 

Solg‘usi jinsi bani odamg‘a o‘t,
Ne bani odam, bari olamg‘a o‘t.

 

Har dam yetib yelni halok o‘rtagay,
Balki bashar xaylini pok o‘rtagay.

 

Bazmda har mutribi dastonsaro,
Cheksa tarannum bila dilkash navo.

 

Naqshda har necha talolo desa,
Yo amal ichra tanadirno desa.

 

Borchasidin haz yetar ahli uqul,
Gar xud uzoq cheksa bo‘lurlar malul.

 

Yo bu navo zimnida asrab mahal,
Cheksa Navoiy so‘zidin bir g‘azal.

 

Kim anga alfoz o‘lub otashfishon,
Bersa ulus ko‘ngliga mungdin nishon.

 

Bazmda ul lahza aloloni ko‘r,

Ko‘yi xarobot aro g‘avg‘oni ko‘r.

 

Ko‘rki nechukdur yoqo chok aylamak,
O‘zni fig‘on birla halok aylamak.

 

Donau dur so‘zini afsona bil,
So‘zni jahon bahrida durdona bil.

 

Munchaki sharh yetti qalam so‘zga hol
Nasridadur, nazmida bor o‘zga hol.

 

So‘z aro yolg‘on kibi yo‘q nopisand,
Aylar aning nazmini dono pisand.

 

O‘rnida tishlar duri manzum erur,
Chun sochilur qiymati ma’lum erur.

 

Vardu shajar shohid erur bog‘ aro,
Lek o‘tun silkidadur tog‘ aro.

 

Munda parishonlig‘i noxush qilib,
Anda murattablig‘i dilkash qilib.

 

Nav’i bashar boshig‘a Rabbi G‘afur,
Qo‘ydi tavofut bila toji zuhur.

 

Shohki, gulshanni bisot aylagay,
Bazm tuzub, azmi nishot aylagay,

 

Har kishi o‘z poyasi birla maqom -
Tutsa erur anjuman ichra nizom.

 

Emdiki may zoyil yetib hushni,
Shah yonig‘a tortti chovushni.

 

Qul beg ila tuzdi uzun mojaro,
Qayda halovat yana ul bazm aro?

 

Arsada shatranjni ulkim to‘kar,
Necha yig‘och porasidurkim o‘kar.

 

Chunki birov o‘lturubon har taraf,
Tersa bisot ichra ani ikki saf.

 

Har yon iki saf iki misra’ kibi,
To‘rt saf o‘lsa, iki matla’ kibi.

 

Har biri bir turfa muammo bo‘lub,
Otlar aning zimnida paydo bo‘lub.

 

Fikri sahih yelga bisotida ot,
Qilsa parishonlig‘ o‘lub anda mot.

 

Daftari nazmida chu sherozadur,

Gul varaqi gulshan aro tozadur,

 

Uzdi chu sherozasini daftari,
El uchurur har varaqin bir sari.

 

Nazm anga gulshanda ochilmog‘lig‘i,
Nasr qaro yerga sochilmog‘lig‘i.

 

Bo‘lmasa ye’joz maqomida nazm,
Bo‘lmas edi Tengri kalomida nazm.

 

Nazmda ham asi anga nia’m uuiui,
Bo‘lsun aning surati harne durur.

 

Nazmki, ma’ni anga marg‘ub emas,
Ahli maoniy qoshida xo‘b emas.

 

Nazmki ham surat erur xush anga,
Zimnida ma’ni dog‘i dilkash anga.

 

Yo Rab, ani xalq dilafro‘zi et,
Xasta Navoiyg‘a dog‘i ro‘zi et.

 

 

XV

 

Bir necha so‘z ul ma’nidakim, so‘zdagi ta’ni jone dururkim, so‘z qolibi onsiz qolibe durur jonsiz va ani topmoq ishini kishi bilmas, balki ani topqon kishi topilmas va ahli gazof noinsoflig‘ig‘a munsif bo‘lmoq, balki o‘z gazofig‘a insof berib, alarning uzrini qo‘lmoq

 

Ul kishi so‘z bahrida g‘avvos erur,
Kim guhari ma’ni anga xos erur.

 

Fayz harimida tajalli anga,
Kim yorubon mash’ali ma’ni anga.

 

So‘z mayini ul kishi oshom etib,
Kim duri ma’ni sadafin jom etib.

 

Ruh safolik ne ajab rohdur,
Tiyra ko‘ngul kunjiga misbohdur.

 

Lab-balab ul may bila xumi sipehr,
Og‘zidagi kirpich anga xishti mehr.

 

G‘arqa aning bahrig‘a alui jahon,
Ko‘zdin etib oni latofat nihon.

 

Qatrasini har kishi no‘sh aylabon,
Nash’asidin xum kibi jo‘sh aylabon.

 

Nechaki fayzi bila olam to‘lub,
Qatrae bahridin aning kam bo‘lub.

 

Menki, bu may nash’asidin mast men,
Dayri fano ahlig‘a hamdast men.

 

Andoq erur garm dimog‘im mening,
Kim yoqib ul shu’la charog‘im mening.

 

Garchi yetib jomi hidoyat manga,
So‘zda sukut o‘ldi bag‘oyat manga.

 

Lek biror vaqt borib ixtiyor,
May iligimdan chiqorib ixtiyor.

 

Arsai olamg‘a sabodek borib,
Mehrdek obodu buzuq axtorib.

 

Ilgima tushmay bori ofoq aro,
Balki to‘quz charxi ko‘han toq aro.

 

O‘yla harifeki, chu bazm aylasam,
Ichgali bu bodani azm aylasam.

 

Nazm biyik masnadida o‘lturub,
Ollima nazm ahli tuman ming turub.

 

Bazmda shohona yasab sozu barg,
Boshim uza egri qo‘yub nimtarg.

 

So‘z mayidin ollima daryoyi jarf,
Ilgima zavraq kibi jomi shigarf.

 

Har nafas aylab to‘la ul jomni,
Sipqorib ul bodai gulfomni.

 

Turk surudi bila solib qo‘lum,
Qilsam ado xay tulugum, xay tulum.

 

Ul qila olmasa hamovozliq,
Qilsa ayolg‘u bila damsozliq.

 

Bo‘lmasa bir jomim ichar jur’ati,
Bo‘lsa biror jur’a chekar quvvati.

 

Bazmi murodimni sipehri baland,
Qilmadi bu tuhfa bila arjumand.

 

Yo‘q edi erkinmu burun ham kishi,
Kim bu may ichmak edi erkin ishi?

 

Yo bo‘lubon borchasi azm ettilar,
Bazmg‘a men yetmas ekach kettilar.

 

Manga bu bekaslik emas erdi bas,
Kim chiqibon har sari bir hechkas.

 

Tab’kaju borcha takallumnamoy,
Nag‘ma chabu borcha tarannumsaroy.

 

Anglamayin so‘zda tuyuq bahrini,
Qaysi tuyuq, balki qo‘shuq bahrini.

 

Lafzlari bemaza, tarkibi sust,
Nosara ma’niyu ado nodurust.

 

Borchasig‘a da’viyi ma’niyi xos,
Xoslarim topmay alardin xalos.

 

Ravzai nazm o‘lg‘ali rangin manga,
Harne yo‘luqti sanami Chin manga.

 

Bor edi mashshotai tab’im ishi,
Bermak alar husnining oroyishi.

 

Shona urab sunbuli gususig‘a,
Surma chekib nargisijodusig‘a.

 

Qon yosh ila orazini ol etib,
Yuzida ko‘z mardumini xol etib.

 

Lafz libosin tikibbn rang-rang,
Kiymak uchun ul sanami sho‘xu shang.

 

Kiydurubon xullai mavzun anga,
Zevar etib yuz duri maknun anga.

 

Qilsam etib boshtin-ayoq jon ani,
Hajlai noz ichra xiromon ani.

 

Chun anga bu xayli jafogar yetib,
Hullalarin g‘oratu toroj etib.

 

Jismida ne nulla qo‘yub, ne harir,
O‘zini bedod ila aylab asir.

 

Zohir etib yig‘lagudek xol anga,
Kiydurubon eski qaro shol anga.

 

Turfa bukim, she’r qo‘yub otini,
Etkurabon ko‘kka mubohotini.

 

Turfaroq ulkim, tonirimni bilib,
Haqdin uyalmay, manga zohir qilib.

 

Vahki, manga jilvagar aylar chog‘i,
Istabon ehson dog‘i, taxsin dog‘i.

 

Ko‘ngluma ko‘p tig‘i jafo urdilar,
Dema ko‘ngul, jonima yetkurdilar.

 

Qolmadi chun o‘zga manga chorae,
Qal’a yasardek topibon xorae.

 

Qulla chu ham oliy edi, ham vase’,
Ustiga qo‘ydum bu binoyi rafe’.

 

Suvg‘acha xoro bila bunyod etib.
Ko‘kka degin porai po‘lod etib,

 

Xandaqini vahm aningdek qozib,
Kimki boqib qa’riga aqli ozib.

 

Ne tubiga naqb bo‘lub sudmand,
Ne yetibon kungurasig‘a kamand.

 

Ma’mani ul xayli parizod etib,
Jonlarin ul xavfdin ozod etib.

 

Tegmak uchun jismu uchurmoqqa bosh,
Anda qilib ta’biya ko‘p o‘qu tosh.

 

Toshi anirfcg taqviyi jonkohdin,
O‘qlari ham ohi sahargohdin.

 

Nogah anga yovusa bir beadab,
Tosh ila o‘qdin anga yetgay taab.

 

Alloh-Alloh, bu ne afsonadur,
Kim bu fasona desa devonadun

 

Arbada ko‘p bo‘ldi, magar mast men,
Yoki junun qaydig‘a pobast men.

 

Ermas esam mast, nedur muncha lof,
Maxz junun bo‘lmasa, muncha gazof.

 

Bu necha tandinki, shikoyat dedim,
Anglamayin harza hikoyat dedim.

 

Borchasining nuktasi rangin erur,
Nazmlari dilkashu shirin erur.

 

O‘zda yo‘q erdim-bu so‘z aytur zamori,
Borcha alar yaxshi erur, men yamon.

 

Tebra Navoiy-yu navo demagil,
Harne emas bo‘lsa, ravo, demagil.

 

Savtung erur boshtin-ayoq harza, qo‘p!
Boshlarig‘a evrul, ayog‘larin o‘p.

 

Borcha gado ollida bo‘lg‘il gado,
To sanga shah qurbini bergay Xudo.

 

 

XVI

 

Salotin xaylining sarafrozi va xavoqin mulkining ganjpardozi muizzius-saltanatid-dunyo vad-din Abulg‘ozi Sulton Husayn Bahodirxon xalladAllohu mulkahu va sultonahu va avzaha alal-olamina bitrahu va ehsonahu madhikim, go‘yo til bila madxin demak maholdurur, batahsiskim qalam tili madhida lol durur

 

Qaysi shah ul xusravi olampanoh,
Olamu odam anga mulku sipoh.

 

Qasri yeti gunbadi gardon kelib,
Etti atosig‘a degin xon kelib.

 

Xon kelibon ham oto, ham ot anga,
Faqr oti birla mubohot anga.

 

Turku mo‘g‘ul qullari xonlar aning,
Mulkdehi mulksitonlar aning.

 

Qullug‘i xonlarg‘a kelib farzi ayn,
Xonlara shahlar shahi Sulton Husayn.

 

Shoh Abulg‘oziyi xurshedroy,
Royatining maxchasi xurshedsoy.

 

Charxi barin taxti uchun poyae,
Shamsai xur tojig‘a piroyae.

 

Abri kafi bahri javohirnisor,
Tig‘i bu daryo suyig‘a jo‘ybor.

 

Mehr kamarbandida yoqut o‘lub,
Yonidag‘i xanjar anga Hut o‘lub.

 

Nedur, agar Hut emas xanjari,
Qabzada gavhardin anga Mushtari.

 

Qavs anga bir yoki chu tortib kuchun,
Osti falak toqig‘a manshur uchun.

 

Turki falak chun anga gohi yetib,
Tebrata olmay nechakim zo‘r etib.

 

Charxi mudavvar anga qolqon kelib,
Qubbasi xurshedi duraxshon kelib.

 

Bo‘ldi bu qolqon yuzida Kaxkashon,
Qini murassa’ qilichidin nishon.

 

Nayzasidur charxda ermas shixob,
Qavs kibi yopqon anga siymi nob.

 

La’liyi tax nuqra qilurg‘a shafaq,
Rangi-yu afshong‘a quyosh -zarvaraq.

 

Qahri o‘ti chiqti muxolifgudoz,
Lutfi yex esti raiyatnavoz.

 

Boriqai xanjari ofoqso‘z,
Sha’shaai sog‘ari getifuro‘z.

 

Ilgi saxovatdin o‘lub zarfishon,
Lutfi talattuf bila gavharfishon.

 

Ko‘ngli bilik gavharidin ganjxez,
Ilgi saxovat kafidin ganjrez.

 

Ham karami bahr ila kon ofati,
Ham g‘azabi mulki jahon ofati.

 

Lek qachon qahri o‘ti cheksa bosh,
Afvi sahobi yetibon qatraposh.

 

Razm kuni bo‘lsa temur ichra g‘arq,
Javshani zarkor qadam to ba farq.

 

Rost xazon barglari suv aro,
Yoki aduv chehrasi kb’zgu aro.

 

Tig‘i temur panja aro chun tutub,
Tig‘i hamono bu temurdin butub.

 

Shu’lai tig‘in demagil charkasi,
Chekti zaboha hamul o‘t shu’lasi.

 

Chun tushubon nayza aduv farqig‘a,
O‘xshabon ul lahza balo barqig‘a.

 

Tushgach aning abri kafidin bu barq,
To‘da kulu tog‘ aro yo‘q hech farq.

 

Ashxabi rang ichra bo‘lub barqfom,
Rangi nekim, poyada ham barqgom.

 

Muzmar aypg‘i, iligida sabo,
Oti bu ma’nidin o‘lub bodpo.

 

Har sorikim po‘ya qilib tezu tund,
Tavsani aflok o‘lub ollida kund.

 

Janbida gardun ko‘rubon tavsanin,
Uyki yurub yanchar aning xirmanin.

 

Xirman uyi bo‘lmasa nevchun mudom,
Doyir etar sayru tiiz etmas xirom.

 

Istasang ul xirmanu uydin nishon,
Bas bu nishon Sunbulau Kaxkashon.

 

Sekrimak ichraki aning yo‘q hadi,
Gunbadi gardun kibi har gunbadi.

 

Yo‘rg‘alamoq vaqti chu solib ayog‘,
Kabki dari ollida andoqki zog‘.

 

Lek yorish vaqti yugurgan zamon,
Tog‘ hamon ollida xomun hamon.

 

Sayr chog‘i tushsa ko‘zi har sori,
Solib ayoq ming yig‘och andin nori.

 

Ish kuni bu raxsh uza javlon urub,
Yuz tuman a’do cherigin sindurub.

 

Razm ishi chun qolmasa maydon sori,
Ishrat uchun qo‘ysa yuz ayvon sori.

 

Tushsau Rustam kibi qilsa xirom,
Taxt uza Jamsheddek etsa maqom,

 

Ham boshidin qo‘ysa olib toji zar,
Ham belidin yeshsa murassa’ kamar,

 

Chiqsa urush bo‘ktaru xaftonidin,
Kiysa tarab xullau kattonidin,

 

Bog‘i Eram saxnida bazm aylasa,
Bodai nob ichgali azm aylasa.

 

Qilsa navozandalar ohangi rud,
Ahli g‘ino tortsa dilkash surud.

 

Soqiyi gulchehra tutar birla qo‘sh,
Aylasa bazm ahlig‘a toroji hush,

 

Shahlar adabdin tikibon yerga ko‘z,
So‘rmasa, beglarga ne imkoni so‘z.

 

Anjumani gulshani gardun bo‘lub,
Anda quyosh sog‘ari maydin to‘lub,

 

Zuxra surudini mato‘ aylabpn,
Badr bu majlisda samo‘ aylabon,

 

Balki Atorid kibi har dam Suxayl,
Zohir etib madx adosig‘a mayl.

 

Bazmi bo‘lub gulshani axzar kibi,
Qursi gazak har sari axtar kibi,

 

Masnadi uzra o‘zi Jamsheddek,
Yo‘qki, sipehr avjida xursheddek,

 

El ko‘zini partavi ravshan qilib,
Bal qaro tufrog‘ni gulshan qilib,

 

Jud iligi ahli g‘ino boshig‘a,

Qaysi g‘ino, shohu gado boshig‘a,

 

Bodi xazondek dirami zar. sochib,
Abri bahoriy kibi gavhar sochib.

 

Toki xazon yeli zarafshon erur,
Abri bahoriy guharafshon erur.

 

Ul biridek elga zarafshonlig‘ et,
Bu biri yanglig‘ guharafshonlig‘ et.

 

Bahri falakdin sanga gavhar xiroj,
Gavhari zoting bori olamg‘a toj.

 

Tojinga tarsi’ abad zevari,
Avji uza bahri baqo gavhari.

 

 

XVII

 

Ko‘ngul ta’rifidakim, ko‘ngul tilagandek qililmaydur va aning vasfin sohibdilliqg‘a mavsuf bo‘lg‘on kishidin o‘zga kishi bilmaydurur. Ko‘ngulsiz roqim xomasin raqamkash qilmoq va bu raqam savodi bila ko‘nglin xush qilmoq

 

Subhi azal qildi chu dehqoni sun’,
Odarni xokiyni gulistoni sun’.

 

Esti nasimi bu guliston sari,
Sunbulu sarvu gulu rayhon sari.

 

Kim bu rayoxing‘a yetushti futux,
O‘ylaki tan gulshanig‘a kirdi ruh.

 

Ermas edi anda g‘araz hech gul,
G‘ayri ko‘ngulkim, g‘araz erdi ko‘ngul.

 

Eyki, ko‘ngul vasfi bayon aylading,
Sen bu ko‘ngulni ne gumon aylading.

 

Gulshani jisming aro gul g‘unchasi -
Bitsa, gumon etma ko‘ngul g‘unchasi.

 

G‘uncha emaskim, bu ko‘ngul qon erur,
Yo bo‘yalib, qon aro paykon erur.

 

Yo‘qki, bu bir shakl durur rangu bo‘,
Harne kerak bo‘lsun, agar bo‘lsa bu.

 

Gar bu durur har nimakim joni bor,
Jismida bu g‘uncha sifat qoni bor.

 

Ham oni dajjol topib, ham nabi,
Iso bila tengmu bo‘lur markabi?

 

Gar bu esa Xoja, o‘zin muttasil -
Qaysi ko‘ngul birla degay ahli dil

 

Bu xud emas jazm sen istar ko‘ngul,
Gar bu ko‘ngul bo‘lsa sen andin to‘ngul.

 

Buki ko‘ngul dersen erur bu yurak,
Ism ko‘ngul birla anga mushtarak.

 

Ko‘ngul erur bulbuli bo‘stoni roz,
Quds harimida bo‘lub jilvasoz.

 

Royixai jannati a’lo ham ul,
Partavi misbohi tajallo ham ul.

 

Solik ani Arshi muallo dedi,
So‘fi ani olami kubro dedi.

 

Ayni nazohatda bu a’zam jahon,
Borcha jahon ahli ko‘zidan nihon,

 

Ka’baki olamning o‘lub qiblasi,
Qadri yo‘q andoqki ko‘ngul ka’basi.

 

Kim bu xaloyiqqa erur sajdagoh,
Ul bin Xoliqqa erur jilvagoh.

 

Topqucha ganjinai asrorliq,
Ko‘p qilibon soliki atvorliq.

 

Ka’bag‘a ham qat’i manozil qilib,
Dayrg‘a ham tayyi marohil qilib,

 

Ham yetibon ahli munojot aro,
Ham tushubon ko‘yi xarobot aro.

 

Goh bo‘lubon mu’takifi xonaqax,
Shayx oni toatg‘a qilib ro‘barax.

 

Goh kirib dayri fano son mast,
Mug‘bacha ollida bo‘lub butparast.

 

Goh qilib sham’g‘a parvonaliq,
Goh pari ishqida devonaliq.

 

Goh visol ichra bo‘lub ayshsoz,
Goh firoq o‘tig‘a aylab gudoz.

 

Gar ko‘rubon chobuki simintaxe,
Xandai shirin bila sho‘rafkane.

 

Dardu balo tog‘ida Farhod o‘lub,
Tiniog‘ anga teshai po‘lod o‘lub.

 

Yo yo‘luqub mohruxi dilkashe,
Dashti malohat aro Laylivashe.

 

Ishqida sargashta chu gardun o‘lub,
Dard biyobonida Majnun o‘lub.

 

Sokin o‘lub o‘tda samandar kibi,
G‘o‘ta urub suv aro gavhar kibi.

 

G‘arqi havo abri guharsanjdek,
Tufroq ichinda yotibon ganjdek.

 

Vodie qolmay ul anga yetmagan,
Qat’ida takmili suluk etmagan,

 

Oriz o‘lub jumlai xolot anga,
To bo‘lubon kasbi kamolot anga,

 

Olam afo har tie ko‘rub, kasb etib,
To laqabi olami kubro yetib.

 

Kimga bu olam sari ochilsa yo‘l,
Olam aro ahli dil ul bo‘ldi, ul.

 

Ulki yetib mahzani ra’fat anga,
Bo‘ldi bu olamda xilofat anga.

 

Taxti safo bo‘ldi aning maskani,
So‘fiyi sohibdil ani bil, ani.

 

Yo‘lida jonu ko‘ngul aylab fido,
Jonu ko‘nguldan anga qil iqtido.

 

Gar etagin tutmoq emas dastras,
Tushsa Navoiy sari bir rishta bas.

 

 

XVIII

AVVALG‘I HAYRAT

 

Ko‘ngulning adam tunidin qutulub, vujud subhig‘a hamnafas bo‘lub, malak olami bahoristonining rango-rang azxori va gunogun ashjorin tamosho qilg‘oni va alarni «Sabbihisma Rabbikal-a’lo» amri bila qayyumi haqiqiy tasbihig‘a mashg‘ul erkonin bilib dimog‘i bog‘ida hayrat gullari ochilg‘oni va ul gullar atri dimog‘idin hush olib behush yiqilg‘oni

 

Subhdur, ey soqiy, etib mehr fosh,
Tut manga bir jom nechukkim quyosh.

 

Tong qushi chun berdi payomi sabux,
No‘sh etayin bir-ikki jomi sabux.

 

Subh safoliq mayidin mast o‘lay,
Tong qushig‘a nolada hamdast o‘lay.

 

Berdi sahar xullasi zar rishtatob,
Qolmadi tun pardasidin rishta tob.

 

Yozdi falak toqig‘a kilki qazo,
Oyati «Vash-shams» bila «Vaz-zuxo».

 

So‘fiyi subh aylabon ul dam zuhur,
Yoydi sipehr uzra musalloyi nur.

 

Shorn savodi asarin tiyra xok,
Subh supurgusi bila qildi pok.

 

Charxki, dahr uzra edi mushkrez,
Bo‘ldi hamul mushkuza kofurbez.

 

Nilufari charx to‘kub jolasin,
Ochti sahar bog‘i sarig‘ lolasin.

 

Oj o‘lubon panjarai obnus,
O‘t sochibon mijmarai sandarus.

 

Kuydi quyosh o‘tig‘a zulmat tuni,
Uchti havo uzra nujum uchquni.

 

Jilva bo‘lub gum kecha tovusidin,
Nur ketib gullari ko‘zgusidin.

 

Ko‘z ochibon Xoja adam shomidin,
Jon topibon tong yeli payg‘omidin.

 

Shomi adamni surub andoqki dud,
Esti dimog‘ig‘a nasimi vujud.

 

Zohir o‘lub o‘ziga begonavor,
Yuz urubon har sori devonavor.

 

Har nafasi subh kibi sorg‘orib,
Tong yelidek har dam o‘zidin borib.

 

Yuz tuman a’juba tamosho qilib,
Sirrini bilmakni tamanno qilib.

 

Fikrati qilg‘on soyi ko‘prak xayol,
Anglabon o‘z komini ko‘prak mahol.

 

Bo‘lmadi ul pardada chun kashfi roz,
Ko‘p qilib izhori sujudu niyoz.

 

Kasr harimida maqom ayladi,
Ajzu taxayyurg‘a qiyom ayladi.

 

Ya’s ila o‘z ajzini qilg‘och ado,
Qildi anga xotifi g‘aybiy nido

 

Kim, qo‘pu sayr ayla bu gulshan son,
Ayla nazar sabzai ravshan sori.

 

Qo‘ptiyu qo‘ydi chu bir-ikki qadam,
Bo‘ldi ayon ravzai bog‘i Eram.

 

Qaysi Eram, gulshani minusirisht,
Gulshani minu dema, bog‘i bixisht.

 

Har shajari sidrag‘a bosh yetkurub,
Shoxin aning shoxiga chirmashturub.

 

Barglari ko‘kka qilib sarzanish,
Soyasida mehr topib parvarish.

 

Sarvlari sarkashu zangorgun,
Har biri ko‘k borgahig‘a sutun.

 

Mehr chinor ofatining ranjasi,
Panjasini ojiz etib panjasi.

 

Sorg‘orib ul mehnati jonkoh ila,
Kuydurubon oni qiziq oh ila,

 

Sandalining atri Masixo dami,
Andin o‘luk misli Masix odami,

 

Suv bo‘lubon royixasidin gulob,
Soyasi tufrog‘ni qilib mushki nob.

 

Soqi sapidorning andoqki siym,
Gard aning siymig‘a qo‘ymay nasim.

 

Siym anga chun soqi sumanso bo‘lub,
Yafrog‘i tax nuqrai mino bo‘lub.

 

Charxqakim shoxi sanubar yetib,
Tugmalarin anjum uchun xo‘d etib.

 

Sarvu sapidor safi muttasil,
Sarvu sapidorni aylab xijil.

 

Turfa bukim boshida gul ochilib,
Ul gul ayog‘ig‘a dog‘i sochilib.

 

Sabzasining rangi zumurrad kibi,
Rishtasida tugma zabarjad kibi.

 

Har sori bir xavzai oyinarang,
Kim namidin tutmayin oyina zang.

 

Jilvagar ul ko‘zguda jon surati,
Dasta bo‘lub anga arig‘ hay’ati.

 

Ruxqa orig‘ suyidin qut o‘lub,
Reza toshi la’l ila yoqut o‘lub.

 

Gul oyog‘ig‘a suv qo‘yub boshini,
Boshini qo‘ykim, bu ushoq toshini.

 

Ziynat uchun qilg‘ali xalxol anga,
Yo‘qki bu naqd o‘lg‘ali pomol anga.

 

Bikr sifat g‘uncha bo‘lub parda cheh,
Rishtai baxtidin ochilmay gireh.

 

Shohidi gul husnu namoyish uchun,
Xon olib ilgiga kushoyish uchun.

 

Dur solibon shabnamu esgach nasim,
Bargi shukufa to‘kubon anda siym.

 

Sabzau gul aksi tushub suv aro,

Orazu xat o‘ylaki ko‘zgu aro.

 

Gul uza shabnam chu tushub har varaq,
Ko‘rguzub afruxta yuzda araq.

 

Sunbuli pechon bo‘lub af’i misol,
G‘uncha aning nishidin ozurda xol.

 

Zaxr ila yoshil bo‘lubon paykari,
Bulbul aning boshida afsungari

 

Tugmaki ostida gumon etti xayl,
Zaxr durur qilg‘on oyog‘ig‘a mayl.

 

Nishtar urarg‘a chidamay xordin,
Bulbul etib doiya minqordin.

 

Sarv ayog‘ida xiromon tazarv,

Shu’la tazarv o‘ldi, aning dudi - sarv

 

Jilva qilib har sori tovusi mast,
Gullaru gulbun topib andin shikast.

 

Tolni yangi shox ila bargi g‘ulu,
Ayladi devonai jo‘lidamo‘.

 

Bog‘ xakimi xiyalu makr ila,
Solib ayog‘ig‘a sudin silsila.

 

Nargis arilmay marazidin arig‘,
Ko‘zlari ayni yaraqondin sarig‘.

 

Ko‘z tikibon suvg‘au rangi sinib,
Sabzani suv ichra bolig‘ sog‘inib.

 

Har sori zang zar etib oshkor,
Nomiya paykig‘a hamishabahor.

 

Rindi muqammirdek etib lola shayn,
Tosi aro jola bo‘lub ka’batayn.

 

Gul ul o‘yung‘a chu havas ko‘rguzub,
Jaybidag‘i xurdalarin utquzub.

 

Jola binafshag‘a urub toshini,
Bog‘lab ko‘k yog‘lig‘ ila boshini.

 

Ko‘rguzubon barq bulutdin daraxsh,
Qatra Xizr chashmasidek ruhbaxsh.

 

Qilg‘ali amvotni ixyo nasim,
Fosh etib anfosi Masixo nasim.

 

Qatrasi gavhar suyidin ham firm,
Tufrog‘i jannat gulidin ham nazix.

 

Ul bu Eram tavfida behol o‘lub,
Zoyil o‘lub hushu tili lol o‘lub,

 

Har tarafikim boqib ul ravzaning,
Ko‘zga g‘aroyib ko‘runub birga ming.

 

Necha nazar bo‘lsa tamoshotalab,
Bul’ajab uzra ko‘runub bul’ajab.

 

Topmadi sarrishtani chun fikrati,
Hayrat uza qildi g‘ulu hayrati.

 

Aql ishin ya’s junun ayladi,
Vasvasa hushini zabun ayladi.

 

Kim bu gulistonkim erur bir jahon,
Balki jahone gul ichida nihon.

 

Butmak o‘zi xud emas imkon anga,
Gar bu emas kirn esa dehqon anga.

 

Soldi nixodig‘a bu hayrat xurush,
Kim dedi ul hayrat ichinda surush

 

Kim, nedurur hayrati befoyida,
Sanga bu hayrat ila ne foyida.

 

Sirri haqiqatdin o‘lub bahravar,
Ayla basirat ko‘zi birla nazar.

 

Dur kibi yetgach qulog‘ig‘a bu so‘z,
Nuri hidoyat bila ochti chu ko‘z

 

Foxtadin qumriyu bulbulgacha,
Balki shajar yafrog‘idin gulgacha,

 

Barchasi qayyumig‘a zokir edi,
Har bir aning shukrig‘a shokir edi.

 

Gar yel, agar suv bo‘lubon nag‘masoz,
Soni’ ila har biriga o‘zga roz.

 

Chekti bu hayrat bila o‘tluq xurush,
Kim bori go‘yo edilar, ul - xamush

 

Soldi dimog‘ig‘a bu xomushluq .
Ox buxori bila behushluq.

 

Soqiy, yetubdur yana jismimg‘a tob,
Yuzuma ur, boda suyidin gulob.

 

To topibon hush takallum tuzay,
So‘z chamani ichra navo ko‘rguzay.

 

 

XIX
IKKINChI HAYRAT

 

Ul humoyunbol qushning malak olami gulistonidin malakut olami shabistonig‘a havo qilib, ul rafi’ manozilning sham’ va mashoilin zabona tilidin «Vazkurisma rabbika va tabattal ilayhi tabtilo» hukmi bila xoliqi asliy zikriga zokir erkanin ma’lum qilib, hayratdin bir olamdin yana bir olamg‘a borg‘oni va bu hayrat yana ani bexudluqqa solg‘oni

 

Turki Xo‘tan topti chu zebo jamol,
Mushkfishon bo‘ldi nasimi shamol.

 

Urdi nafas nafliai anbar nasim,
Yopti varaq safhai abharshamim.

 

To‘kdi jahon gulbuni bargi suman,
Ochti falak bog‘chasi nastaran.

 

Lu’bati Chin chehra nihon ayladi,
Zulfin ochib mushkfishon ayladi.

 

Royihadin ayladi bu suda mushk,
Anjumi shabgard dimog‘ini xushk.

 

O‘ylaki ul yubs chu ta’sir etib,
Chekratibon ko‘zlari uyqu ketib.

 

Pardagi o‘ldi egin ichra karak,
Uchti ochib pardalarin shabparak.

 

Bumki azmi falak o‘ldi anga,
Doiradin oy dafak o‘ldi anga.

 

Ko‘k o‘lang atrofida har guna vard,
Anjum ila doirai lojuvard.

 

Bu kechakim yuz taab o‘ldi anga,
Bir-biridin bul’ajab o‘ldi anga.

 

Aylar edi charxi musha’bidshior,
Har nafase o‘zga tilism oshkor.

 

Ko‘k bu musha’bidning o‘lub chodari,
Axtar o‘lub lu’bati siminbari.

 

Hay’ati tuloniy ila Kaxkashon,
Charxqa sayr etgali yo‘ldin nishon.

 

Dema kitoba falak ayvonig‘a,
Raxrav o‘lub charx shabistonig‘a.

 

Qildi chu ziynat bila bog‘i sipehr,
Axtarining har gulini rashki mehr.

 

Toyiri qudsiy yana istab navo
Uchti dog‘i ul sori qildi havo.

 

Qolibi xokiy qolibon xok uza,
Chiqti falak axtari afiok uza.

 

Ruh qanoti bila toyir bo‘lub,
Charx shabistonig‘a soyir bo‘lub.

 

Ushbu jinon ravzasining toyiri,
Bo‘ldi chu avvalg‘i chaman soyiri.

 

Zoti aning javhare erdi basit,
Olam anga markaz o‘lub, ul Muxit.

 

Halqa bo‘lub javhari ulviy xirom,
Xotam anga nuqtai sifliy maqom.

 

Halqa dema, balki mudavvar lagan,
Sham’i aning mash’alai anjuman.

 

Mash’al o‘lub hajr shabistonig‘a,
Sham’i gado kulbai vayronig‘a.

 

Nuri berib kulbag‘a sham’i farog‘,
Sham’ni qo‘ykim, guhari shabcharog‘.

 

Hay’ati gah doiramonand o‘lub,
Savt anga tasbihi Xudovand o‘lub.

 

Goh bo‘lub paykari andoqki til,
Aytur uchun Haqqa sano muttasil.

 

Chun yana bir ravzani qildi vatan,
Sokin edi bir buti siminbadan.

 

Qoshi fusungar, ko‘zi tannoz ham,
Ul bir etib ishvayu bir noz ham.

 

Turrasi marg‘ulasida yuz girih,
Mushkdin aylab qamar uzra zirih.

 

Shohid o‘zi erdi, navosoz o‘zi,
Soqiy o‘zi, zamzamapardoz o‘zi.

 

Rangi yigitlik mayidin ol o‘lub,
Hamdami bir piri kuxansol o‘lub.

 

Zohir etib za’f so‘ngaklar anga,
Kim ko‘runub jismida raglar anga.

 

Ragzan o‘lub mutribi xajjomvash,
Raglar aro qon yo‘qidin nolakash.

 

O‘zi ham ul raglar ila hamsado,
Raglaru ragzan qilibon shukr ado.

 

Chun yana bir hujra sori chekti ranj,
Anda edi nodirai nuktasanj.

 

Ism o‘lub ul hujrada munsho anga,
Rishtai dur xat bila insho anga.

 

Mum kibi tab’i aning dilpazir,
Borcha nigindin bo‘lubon naqshgir.

 

Suv kibi har zarfg‘a ohang etib,
O‘zini ul zarf ila hamrang etib.

 

Xomasidin noma siyox o‘lmayin,
Yozg‘oni juz hamdi Iloh o‘lmayin.

 

Chun yana gulshanni maqom ayladi,
Har chamane ichra xirom ayladi.

 

Anda nihon erdi pari paykare,
Durji sipehr ichra samin gavhare.

 

Gavhari sarchashmai jondin yoruq,
Harne yo‘q ondin yoruq, ondin yoruq.

 

Hay’ati oyinai getinamo,
Ko‘zgusi oyning topib andin jilo.

 

Charx uza parvozi maloyik sifot,
Xatti shuoi anga har yon qanot.

 

Chashmasini chunki Masixo topib,
Pok damidin o‘luk ixyo topib.

 

Chashma aro obi hayoti aning,
Kecha savodi zulumoti aning.

 

Paykaridin zohir o‘lux chashmalig‘,
Xatti shuoi anga har yon arig‘.

 

Yo‘qki bu xat boshtin-ayoq til bo‘lub,
Har till Haq zikriga qoyil bo‘lub.

 

Chun yana maydon sori ko‘rguzdi xez,
Tahmtane tortib edi tig‘i tez.

 

Qahri o‘ti cheksa chu dudi g‘azab,
Har sharari yuz yil o‘lub zuzanab,

 

Jumlai olamg‘a ishi qahr o‘lub,
Achchig‘idin boshtin-ayoq zaxr o‘lub.

 

Tig‘ solib har sori achchig‘idin,
Qon demakim, zaxr tomib tig‘idin,

 

El boshining kosasidin jom anga,
May yerida qon bo‘lub oshom anga.

 

Ham o‘qi tiyra kecha anjumraboy,
Ham qilichi zaxmi o‘lub yangi oy,

 

Rumhi bila o‘qlari, bal tig‘i ham,
Tillar o‘lub degali shukri niam.

 

Chun yana bir marxalag‘a chekti raxt,
Sokin edi saxnida bir nekbaxt.

 

O‘zi malakvash, kiyimi xullason,
Xoh rido bil ani, gar taylason.

 

Minbari shashpoya uza o‘lturub,

Zuhd shukuhi yuzidin bilgurub.

 

Chehrani ochmoq kecha odat anga,
Mash’al o‘lub nuri saodat anga.

 

Davlati sarmad kibi farrux jamol,
Aqli mujarrad kibi farxundafol.

 

Kishvar anga nuru safo xittasi,
Anshi etib hamdu sano xutbasi

 

Chun yana bir dayr sori qildi sayr,
Ko‘rdiki bir xindu erur piri dayr.

 

Har ishida sabr tamanno anga,
Sabr kibi ishda taanno anga.

 

Tiyrajabin o‘ylaki mehnat kuni,
Langxirom o‘ylaki furqat tuni.

 

Dayri sabukravg‘a nigahbon bo‘lub,
Lek batiysayru garonjon bo‘lub.

 

Tomini bu dayrning aylab matof,
Qarn o‘tubon aylab ani bir tavof.

 

Ilgidakim subhani aylab mudir,
Tilni qilib zokiri Hayyi Qadir.

 

Chun yana bir qullag‘a aylab qaror,
Topib aning davrini maxkam xisor.

 

Burjig‘a bu yetti falakdin uruj,
Balki aning bobida «Zotil-buruj».

 

Xandaqining umqig‘a andoza yo‘q,
Burji o‘n ikki, anga darvoza yo‘q.

 

Razvana har burji aro g‘urfae,
Jilvagar ul g‘urfa aro turfae.

 

Turfa bukim sayr qilib bardavom,
Sayrlari lek o‘n ikki maqom,

 

Hoin tili birla maqol aylabon,
Hamdi Karimi Mutaol aylabon.

 

Chun boridin yuqqori urdi alam,
Yuqorig‘i poyag‘a qo‘ydi qadam.

 

Ko‘rdi o‘shul xittani butxonae,
Har butining hay’ati durdonae.

 

Anda ne raxbon edi, ne barhaman,
Lek bori butlar edi siymtan.

 

Har buti butgarg‘a parastishda mast
O‘ylaki but sajdasida butparast.

 

Muncha g‘aroyibg‘aki qildi guzar,
Ayladi ibrat ko‘zi birla nazar.

 

Borchasida zikru sujud angladi,
Ma’rifatullohg‘a shuxud angladi.

 

Yuzlanib o‘z xolida g‘ayrat anga,
Birga ming o‘ldi yana hayrat anga,

 

Kim bori zokir edi, ul gungu lol,
Borchasi majmuu ul oshufta xol.

 

Qildi yana hayrati behad ani,
Hush zavoli bila bexud ani.

 

Soqiy, erur jismim aningdek zaif,
Kim nafasim chiqqali ermas harif.

 

Jomg‘a xud men qo‘ya olmon og‘iz,
Paxta bila og‘zima oni tomiz.

 

 

XX

UChUNChI HAYRAT

 

Ul oshuftaxol musofirning malakut olami shabistonidin badan mulki shahr istonig‘a nuzul qilg‘oni va ul kishvar ahliningxam «Fazkuruniy azkurukum» buyrug‘i bila Qodiri  mutlaq yodi birla erkonin bilib, hayrat o‘ti ishtiol etib, vujudi ul o‘tdin kul bo‘lub, fano yeliga. bilkul sovurulmoq bila ikkinchi fano maqomin xosil etib, andin so‘ng Haqdin baqoyi komiliy yetib, Xojaning ul mulkda xilofat taxtig‘a qaror tutqoni

 

Mehr chu mashriq sori urdi alam,
Oldi jahon mamlakatin yakqalam.

 

Tavsani gardung‘a minar mayl etib,
Chiqti ufuq jonibidin sekritib.

 

Chunki biyik bo‘lg‘ucha qildi shitob,
Soldi harorat bila olamg‘a tob.

 

Xojaki hayrat mayidan mast edi,
Mastliq uyqusig‘a hamdast edi.

 

Soldi quyosh tobi chu mag‘zig‘a jo‘sh,
Seskanibon kirdi dimog‘ig‘a hush.

 

Asru achig‘ may bila mahmur o‘lub,
Balki qiziq o‘t bila mahrur o‘lub.

 

G‘urbat o‘ti har dam o‘lub shu’lazan,
Tushti xayolig‘a havoi vatan.

 

Yona safar ranji qabul ayladi,
Manzili azmig‘a nuzul ayladi.

 

Chunki jahon arsasidin topti bahr,
Keldi aning ollig‘a bir turfa shahr.

 

Har yoni a’jubag‘a had nopadid,
Turfai behadg‘a adad nopadid.

 

Sun’ iligi bolchig‘in aylab xamir,
Lutf ila aylab ani xay’atpazir.

 

Ikki sutun uzra qilib ta’biya,
Anda ko‘p a’juba qilib ta’miya

 

Vaz’ini ul damki murattab qilib,
To‘rt javohirni murakkab qilib.

 

Ikki anga gavhari ulviy najod,
Ikki yana javhari sifliy nixod.

 

O‘yla taodulki bo‘lub to‘rt zid,
Borcha tarakkub yuzidin muttahid.

 

Masjidu bozoru mahallot anga,
Ko‘chavu bo‘stonu xarobot anga,

 

O‘tig‘a Muso o‘ti yanglig‘ ziyo,
Eli Masixo damidek jonfizo.

 

Suyi latofatda zuloli bixisht,
Tufrog‘i gul, nafxasi anbarsirisht.

 

Kishvarining qalbida bir taxtgoh,
Bo‘lmoq uchun xusravi kishvaipanoh.

 

Taxtig‘a har xolki tori bo‘lub,
Jumla aqolimida sori bo‘lub,

 

Anda saloh o‘lsa, borida saloh,
Bo‘lmasa solix, borisi befaloh.

 

Avjida bir qasrki me’mori sun’,
Aylab ani muqassam pargori sun’.

 

Vaz’ida xayron xiradi xurdabin,
Lol qolib tarhida naqqoshi Chin.

 

Qasr uza bir gunbadi oliy asos,
Gunbadi gardun bila ra’san bi ra’s.

 

Harne raqam gunbadi garduri aro,
Borchasi bu gunbadi mavzun aro.

 

Qasrig‘a bir turfa eshik ochilib,
Kim duru gavhar unidin sochilib.

 

Bo‘lub ikki la’ldin abvob anga,
Har sori dandona duri nob anga.

 

Farshiki yoqut ila marbut o‘lub,
Durlari yoqut aro mazbut o‘lub.

 

Har neki ma’kul ila mashrub erur,
Kim yegali, ichgali marg‘ub erur.

 

Shahrg‘a bu yo‘l bila aylab xirom,
Shahr elining quti bo‘lub subhu shom.

 

Fazlalari daf i uchun ikki yo‘l,
Jonibi asfaldin o‘lub zohir ul.

 

La’l eshigi uzra iki bodgir,
Hay’ati matbuu o‘zi dilpazir.

 

Ham kiribon, ham chiqib andin nasim,
Toshida gachkorlig‘i soda siym.

 

Gunbadi ruknig‘a mahorij bo‘lub,
Shahr yo‘lidin yo‘li xorij bo‘lub,

 

Ushbu mamar birla nasimi shamol
Shaht elini aylabon osudaxol.

 

Shoh riyozig‘a ham aylab murur,
Etkurubon bazmig‘a yuz ming surur.

 

Shohg‘a bir noyibi hikmatmaob,
Kishvari atrofida ul komyob.

 

Diqqat aro fikri qayonkim ketib,
Nuqtai mavxumni^yuz qism etib.

 

Fikrati har amrda farxundaroy,
Royi bori uqdada mushkilkushoy.

 

Shoh ani o‘z mulkida dastur etib,
Mulkini ul adl ila ma’mur etib,

 

Yuqqorig‘i qasr uza farrux vazir,
Sokinu el amrig‘a farmonpazir.

 

Qasrda besh raxba muxayyo anga,
Bo‘lg‘ali har sori tamosho anga.

 

Lek bu besh raxbada besh korvon,
Bir-biridek har biri bisyordon.

 

Har biri bir ravzada topib mahal,
O‘z fanida har biriga yo‘q badal.

 

Biri nazar ilmini idrok etib,
Ayni safodin nazarin pok etib.

 

Biriga ish buki eshitgach samo‘,
Qilg‘ay ani diqqat ila istimo‘.

 

Biriga qilmoq bo‘lubon ta’m dark,
No‘shi hayot o‘lsun, agar nishi marg.

 

Biriga har royixa aylab asar,
Xoh quruq nofau, gar mushki tar.

 

Birga gulu xor muassir bo‘lub,
Sovug‘, isig‘din mutaassir bo‘lub.

 

Bosirau somiau lomisa,
Zoyiqau shomma bila xomisa.

 

Har neki olamda bo‘lar mudraki,
Kimdaki idrok munga yo‘q shaki.

 

Qasrki dahlezi topib naqshi Chin,
Sohatida sokin o‘lub besh amin,

 

Har neki zohir bo‘lubon besh havos,
O‘z ishi kunhida bo‘lub raxshunos.

 

Borcha javohirni yig‘ib kelturub,
Burnog‘i xozin qo‘lig‘a topshurub.

 

Andin ikkinchiga topib intiqol,
Kim bo‘lubon xozini oning xayol.

 

Andin uchunchi bo‘lubon naqdsanj,
Hofiz o‘lub name anga yetsa ganj.

 

Chun yana birga bo‘lubon muntaqil,
Ul mutasarrif bo‘lubon muttasil.

 

Harne tasarruf qo‘li oning yetib,
Borchani dasturg‘a taslim etib.

 

Zabt etibon noyibi ravshanzamir,
Naqdi mamolikni nechukkim vazir.

 

Azm etibon dargahi iqbolg‘a,
Yuz qo‘yubon Ka’bai omolg‘a.

 

Arz qilib borchani shoh ollida,
Dodgari mulkpanoh ollida.

 

Shah bu xazoying‘a chu xozir bo‘lub,
Diqqat ila borchag‘a nozir bo‘lub.

 

Rad qilibon harneki mardud erur,
Ayirib ui tuhfaki maqsud erur,

 

Hazrati izzatqa niyoz aylabon,
Tuhfalarin vositasoz aylabon.

 

To yetib ul lahza nidoyi qabul,
Topibon ul tuhfa tariqi vusul.