автордың кітабын онлайн тегін оқу  Tarixi Farg'ona

Is’hoqxon Ibrat

ISHOQXON TO‘RA IBRAT

 

TARIXI FARG‘ONA

 

 

 

BISMILLAHIR RAHMONIR RAHIM

 

Hamdimiz ul zoti vojib ul-vujudg‘akim, mavjudotu maxluqotlarini «kun» iborasi ilan vujudg‘a chiqorub, xoliq ul-xalq vas-samo va soni’ ul-kavokib val-havo ul zoti pok aqdas ekonin zul-uqullarga ayon va oshkora etib, alar maishati va foydasig‘a anvo’i favokihot va ni’amotlarni kurrai arzda xalq etib, mujdai «xalaqa lakum ma fil-arzi jami’an»1 oyatin yubordi.

Va durudi noma’dud o‘tmish anbiyoi izomlarinakim, barchalari hodiyyi umam va nabiyyi muhtaramdurlar. Alal-xusus salavotu salom nabiyyuno sallollohu alayhi vasallam hazratlarinakim, shofi’i jami umam o‘lub, «lav loka lamo xolaqtul-aflok»2 mujdasiga noil o‘lub, «va-lasavfa yu’tika robbuka fatarzo»3 oyati karimasi haqlarida nozil o‘lmishdur.

Va durudi noma’dud chahor yori izom va xulafoyi kiromlarinakim, millati islom uchun sidqu ehson va bazli jon etmishlar.

Ammo ba’d, bu bandai Xudo va ummati Mustafo alkan ul-lison, notavon, a’ni Qozi Ishoqxon, sokini qal’ai Xon, a’ni To‘raqo‘rg‘on min muzofoti Farg‘on va az iqlimi Turkiston, bu tariqa ayon va bu tarzda bayon qilurki, banda ilmiya muhabbatinda umrum sarf o‘lub, goh-gohi tafosir va ahodislar ila mutolaada bo‘lub va ba’zi vaqtlarda tavorixlar ishtig‘olinda bo‘lub, bu olami foniydan o‘tmishlar surati hol va taayyushi af’ollari taboduli zamon va inqilobi ovondan tabdil bo‘lushi mani hayratga solib, olam ta’rixlarin ko‘rub, ilmi ta’rix bir ilmi sharif va bir fanni ajibligi ma’lum o‘lib, ham «nahnu naqussu alayka ahsan al-qasos»4 mazmunicha hodisoti olam va maishati odamdan voqif o‘lmagan insonlar voridoti va zuhuroti zamondin bexabar o‘lib, Kalomi qadim mafhumincha «hal yastaviy allaziyna ya’lamuna val-laziyna la ya’lamun»5 mantiqincha bilmagon asfal, balki kal-an’om, bal ham azal o‘lub, mavjudot va mukavvinot xoliqi parvardigori olami olamiyonni o‘n sakiz ming olamindan birini bilmay, bilsa ham komil e’tiqod qilmay, ilmdan mosuvo va dangasai dargoh bo‘lib, hayvoni notiqlik ismila mashhur va bu laqabg‘a mag‘rur o‘tar ekan, chunonchi, Islombul shuarolaridan Ismoil Safo aytur. Derki:

Nalar tahsil edar bir asr ichinda buzurgi odam,

Yozuqdur jahl ila kechmish o‘lan bir umr sad sola.

Yuz yil umr ko‘rub, masnu’oti ilohiy va maxluqoti lomutanohiylarini mushohada qilmay, xobi g‘aflatda husnu qabih ashyoni imtiyozidan oriy o‘tar ekan zul-uqul va uvl ul-absorlarga mafhum va ma’lumdurki, taht as-samoud-dunyoda va kurrai arzda mavjudot va maxluqotlarini anvo’ va avzo’lari har biri mushohidin va muvahhidindurki «fa’’olun lima yurid»6 irodasiga marbut va bu davrda mazbutdur. Va ham aqolimi asba’adagi maxluqlarin xavos va af’ollari havo va e’tidollari foili muxtorni kamoli qudratiga shohiddur. Olamni tamom ko‘rmak va kezmak bir bandaga muyassar va mumkinotdan emas uchun oyoti qur’oniya «la ratbin va la yabisin illa fiy kitabin mubin»7 buyurmishdur.

Hosil ul-kalom al-muddao va-l-marom inson ancha-muncha baqadri ilm bashariyat tavorixidan bilmak lobud8 o‘lmoqi ma’lumdur. Loaqal kishi o‘z mutavattin yerini bilmak zaruriyatdandur. Bilmasa, tafosir va ahodislarda va tavorixlarda mubayyindur: ko‘rmak va bilmak ilmdandur. Chunonchi, bu bizni mutavattin bo‘lub turgan Turkiston muzofotida Farg‘ona deb mashhur va bu lafz ilan mazkurdur, muni ta’rixi qadimiyalarda bo‘lsa hamki kimlar o‘tgan va kimlar tarafidan bino bo‘lg‘onligi hech kimni ma’lumi bo‘lmay, Farg‘ona ismi ilan iktifo qilganlar. Binobarin, bu adim ul-istito’at9 Farg‘ona ahlidan bo‘lib, bu Farg‘ona ahliga o‘z iqlim va mamlakatlarin ta’rixini bildurmak bo‘lib va ham man vazzaha mu’minan fakaannama ahyahu10 mo‘jibincha bir ta’rix qoldirmoq maqsadim bo‘lib, ta’rixlar jam’ qilib, millatga yodgor qoldurdum. Va ham siyosiy tarafiga bu kitob munosib zabon va asbobi ovon bo‘lib, zarurligi ma’lum o‘ldi. Binobarin, bir necha vaqt umrni tarixlarga masruf etdim va bu yerga yetdim. Farg‘ona bir shahri qadim va aholiyi nadimdurki, avvali Iskandari Rumiydan va Qubod va Afrosiyobdan qolgandur. Muni atiyyul bayon ravshan qilinur. Holo ismini tahqiq qilib bo‘lib, so‘ngra bino va obodonining yozamiz. «Ajoyib ul-buldon» ta’rixida mazkurdurki, Iskandari Rumiy Aqsoi sharifda zulumotga borgan vaqtlarida Farg‘ona bahodir degan umarolaridan birini qo‘yib ketib, ul kishi obod qilgan ekan. Ul kishi nomiga musammo bo‘lgan deydur. Ammoki, «Ravzat us-safo»11da No‘shiravon12 otasi Qubod13 podshoh vaqti vafotiga yaqin Turkiston mamlakatining No‘shiravon o‘g‘liga ta’yin qilib, Farg‘onani aksar joylarini ul obod qilgon ekan. Qubo14ni Qubod o‘zi bino qilgan ekon. Farg‘ona poytaxti ul vaqtda Qubo ekon. Va ba’zi vaqtlarda Axsikent poytaxti bo‘lgon ekon... voqeasi minba’d yoziladur. Valhosil Farg‘onaga tarixlarda ko‘b so‘zlar yozilgon ekon. Bu jumladan, «Tarixi mulhiqotu-s-saroh»da iborati arabiy ilan bul tariqa yozadur: «Bilod ul-Farg‘ona diyorun xasibun vosi’atun. Va baqou niam riyozuho mari’atun va arosuho vasi’atun. Va min atyabi amakiniha havvon va a’zobiha ma’an va asro’uha naman va adrokiha simoran va abrokuha mazoran baldatu Ush va biha jabalani mutabarrikani. Barokatun va Hanafun. Va havolay Barokatin mazorot ul-abror va-s-suloho va qabru Asaf bin Burxayo va vazir Sulaymon bin Dovud alayhissalom va biha indan-nabsi mashhad Qutaybata bin Muslim biqaryati Gulja. Va mashhadani mashhadu-r-ruus va mashhadu-n-nufus Bopisid silon. Va yuqolu biha alfon va sab’a mia min as-sahobati va-t-tobi’iyn jaa va izzatu arsilhihim amir ul-mu’minin Usmon bin Affon roziyallohu anhum va amri alayhim Muhammad bin Jarir. Fastashhidu va ismatuhu jami’an va-l-qissatu ma’rufatun. Va mashhadu Abdulloh bin Jabal baynal Qubo val-Ush va shahri Nav. Va mashhadu Abdulloh bin Ali bin Husayn bin Ali bin Abi Tolib karramahullohu vajhahu ba Xo‘qand qariybun min Sayhun mashhur. Mashhad maydonun bihi Beshariq va mashhadu Elik Najr al-moziy toyyiballohu qurrahu bo Vuzjand»15, — deb Farg‘ona atrof va aknoflarindagi sahobai izom va avliyoi kiromlarni bayon qilgon ekon. Va lekin «Tarixi tabaqot ut-tohiriy»16da masturdurki: «Dar Farg‘ona zilzilai azim voqe shude dar sanai 1035 hijriy dar poytaxte Farg‘ona ke dar on hin Axsi bude ast. Bar nahaj vayron gardida ke chandin hazor mardumon dar zire imorat monde. Dar ro‘zi avval behaftod nuubat harakatash rasida to muddate shash moh imtidod yofte»17, — degan ekon. Ul vaqtda Farg‘ona poytaxti Axsi ekon, ya’ni 579 milodiyda. Bu Farg‘onani shaharlaridan ko‘hnalari Qubo va Axsi bo‘lib, har bir podshohlar duxuli ilan bir-bir poytaxt bo‘lib, so‘ngra bo‘lak podshoh duxulida bo‘lak yerni poytaxt qilib, har bir vaqtda bir joy poytaxt, bir joy shahar bo‘lib, avvalo poytaxt Qubod ekan. «Qomus»18da mazkurdurki: «Quboddan ko‘p mashohir shuaro chiqqan ekon. Chunonchi bulardan shuarodan Rukniddin Quboyi asli Movarounnahrda Qubo shahridan chiqib, Isfahong‘a sayohat etub, Badriddin Chochiymi ilan mushoarada bo‘lib, Asiriddinning shogirdidur. Ulamoi izomdan amir ul-imom shams ul-millati va-d-din Muhammad bin Muhammad al-Qubodiy sallamahullohu chiqmish ekon. Qubodni binosi har mamlakatda ko‘b bo‘lib, bayoni inshaalloh yoziladur. Qubodni o‘g‘li No‘shiravon Turkiston muzofotida ko‘b yerni obod qilgon ekon». Mashhurdurki, Kayqubodni poytaxti Qubod ekon. So‘z ammoki, «Tarixi Tabariy»19ning uchinchi jildida hadis podshoh No‘shiravon pesar Qubod deb qilg‘on zikrida Qubod vafotidan so‘ng No‘shiravon toj kiyib, taxtga o‘lturgonda, hamma umaro va uqalo xursand bo‘lgon ekon. Suhbati podshohga rog‘ib, na uchunki, otosini hayotidagi aql va kayosat va adolati ma’lum bo‘larga muayyan ekon. Anosi xursandlik izhor qilgoni ham «Tabariy» va «Ravzat us-safo»da mashhurdur. Shul podshohligini avvalida hamma mamlakatlarga nomlar yuborub, hammani muti’u munqod qilib, ko‘b shaharlarni obod qilib, hech asari zulm qolmay, zamoni adl ekon. Hayotilla degan Balx podshosi tobe bo‘lmay, urushmakchi bo‘lib, Balx, andan o‘tib Turkiston va Farg‘ona va Movarounnahr shaharlariga kelgan ekon. Andin yana podshohligiga ketgan ekon. Bul tariqa podshoh bo‘lib, qirq sakkiz yil turub, o‘shal asrlarda Turkiston va Movarounnahrda necha-necha yerlarni obod qilgonini Axsidagi voqeasi minba’d yoziladur. Bu No‘shiravon Qubod o‘g‘li, buni asri, Muhammad alayhissalomni tavalludlari No‘shiravon vaqtida ekon. Tavalludi nabiyyinoni to‘rtinchisinda No‘shiravon vafot qilgon ekon.

«Ajoyib ul-buldon»da masturdurki, Farg‘ona iborati har xonadur. Hazrat Iskandar zamonlarida Aqsoi sharifga borgonlarida Farg‘ona yerida bir-ikki adad forsisondin muhojir bo‘lib kelib, o‘lturgon bechora dehqoni bodiyanishinlar bor ekon. Podshohga arzi ahvol qilmoq bo‘lib, peshkash uchun non-tuz o‘rnig‘a bisotlaridagi tovuqlarini pishurub non ilan hazrat Iskandarga tutgon ekonlar. Anda hazrat Iskandar savol qilibdurlarki: «Bu nimadur?» deb. Anda arz qilguvchi forsiylar javob beribdurlarki: «Murg‘u non». Ya’ni tovuq ilan non deganlarida, podshoh Iskandar: «Arzlaringiz nimadur?» deganda, «Arzimiz: bul turgon joyimizni shahar qilib bersangiz ekon» degonlarida umarolari ichindan bir bofarosat sohibi aql kishini ta’yin qilib, shahar qilmoqqa amr qilgon ekonlar. Ul kishini oti Farg‘ona bahodir ekon. Ul kishi necha yillar harakat qilib, har shahardan, har xonadan odam olib o‘tquzub, otini Har xona deb qo‘yub, Har xonani Parg‘ona deb o‘qub va ham ul muassis kishini ismi(ni) qo‘ymoq bo‘lib, Farg‘ona shuhrat topgan, ammoki alholda Marg‘inon derlar. O‘shal tovuq ilan non tutgan yerdur Marg‘inon shahri ismi bo‘lib, Farg‘ona umumiy iqlimiga ismdur. Chunonchi, munga dalil Marg‘inonda podshoh Iskandar degan iydgoh mazor bordur. Ul kishi tushgan yerlar budur.

«Tarixi shohi Jarir»20da yozibdur: «Islomdan qadim Qubod podshoh zamonida markazi hukumat Qubo shahri bo‘lib, anda mo‘g‘uliyalar podshohlaridan Xushdod degon qalmoq hukumat surub, majuslar qo‘linda edi. Andin necha ovon o‘tib turub, so‘nggi vaqtda Ka’b ul-Axbor roziyallohu anhu necha ming arablar ila kelib, muhoraba qilib, oxirulamr qalmoq g‘alaba qilib, arablarni namozda qirib, mag‘lub qilgondan so‘ng ular ketib, hazrat Usmon zamonlarida Muhammad bin Abdulloh Jarir kelib, ular ham ko‘b yerlarni islomobod qilib, Quboda Xushdodni o‘ldurub, andin o‘tub Axsidagi Hurmuzni o‘ldurub, andin Kosonda bo‘lgan Axshid degonni qochurub, Karvonbas degon tobe’ bo‘lub, yalg‘on bay’at qilib, oxiri ul ham ko‘b qalmoq qo‘shini ilan arablarni qirib, qolgonlari Arabiston ketgonlaridan so‘ng hijriy 96-97-yillarda islom tarafidan futuhot o‘lub, Imom Qutayba bin Muslim kelib, Buxoro tarafda bu mamlakatni butun islomobod qilib, bu shaharlardan ko‘b ulamo va fuzalolar chiqmish ekon. Bulardan sohibi «Hidoyai sharif»21, Marg‘inondan moshohir, So‘fiyundan Abu Ishoq ibn Ibrohim Qubodiy chiqib, sulton Mahmud Sabuktegin zamonida Qubo shahri obod bo‘lib, Bayg‘u bin Tug‘on hukm surub, adlu haqqoniyat ila mashhur, so‘ngra mang‘uliya qaytadan fitna chiqorub, xarob bo‘lgon ekon. Aning keyingi islomobod bo‘lishi Imom Qutayba bin Muslim taraflaridan bo‘lgon. Bu zoti sharif marqadlari Marg‘inonda Gulj qishlog‘idadur. Ul kishi fath qilgonlar mujmalan yozilib o‘tdi, mufassalan yozamiz.

Chunonchi, avvalo arablarni hazrat Ali zamonlarida Ka’b ul-Axbor manoqiblarida22 masturdurki: «Hazrat Ka’b ul-Axbor bosh bo‘lib, necha ming sahobalar ilan kelganlarida Farg‘ona shaharlarida mo‘g‘uliyalar ilan muhoraba qilib, qalmoqlar g‘olib bo‘lib, qaytib ketgon ekonlar. So‘ngra hazrat Usmon zamonlarida Jarir bin Abdulloh voqealari bul ekonki, Turkiston shaharlari aksari islomobod bo‘lib, qalmoq qo‘lidan davlat arablarga o‘tganda, poytaxt yiroq uchun har doim qalmoqlar talon-toroj qilib, musulmonlarni besaranjom qilib turar ekon. Ul vaqtlarda bu shahardin ikki kishi Arabistong‘a arzga borgon ekonki: «Biz - ahli islomni majusiylardin xalos kilsalar» deb.

Anda hazrat Usmon taraflaridan Jarir bin Abdulloh nom zotni — hazrat Usmon nabiralarini amirlashkar qilib yuborib ekonlar. Ikki ming sakkiz yuz sahoba ilan Farg‘ona taraflarg‘a kelib, Quboda bo‘lmish Xushdod degan mo‘g‘ul podshosig‘a noma kirguzgonlarida tobe’ bo‘lmay, muhoraba qilmoqchi bo‘lgan ekon. So‘ngra muhoraba qilishib, Xushdod podshohni arablar qatl qilishub, Qubo shahriga bir qozi va bir voliy nasb qilishib, andin qoytub, Axsida bo‘lmish Hurmuz podshohga kelgan ekonlar. Noma kirguzganlarida ul ham tobe’ bo‘lmay, tolibi muhoraba bo‘lub, Axsi biyobonida ikki kun muhoraba bo‘lib, uchinchi kunida ani ham olib, bir voliy va bir qozi qo‘yub, o‘zlari Kosonda bo‘lmish Axshid podshohi ilan muhoraba uchun borgan ekonlar. Arab askarlari chandovul ekon. Yerga tushub, ikki sahoba ilan noma kirguzgon ekonlar. Anda Axshid elchilarni imtihon qilib, so‘ngra uch kun fursat so‘ragon ekon. Bular fursat berganda arablar ilan urush qilmoqg‘a qodir bo‘lmay, O‘ng‘or hokimi Karvonbas degong‘a qochub borib, maslahat so‘ragon. Karvonbas maslahat beribdurki, Zarkanddagi bog‘inga borib, yashunub yotgil. Arablarni ishini o‘zum saranjom qilurman, deb. Ul qochib yotub, arablar Kosonni musulmon qilib, so‘ngra O‘ng‘orga borub, Karvonbasga noma kirguzgonlarida yalg‘ondan iymon kelturub, musulmon bo‘lub, istiqbollariga chiqib, o‘rdasiga taklif qilib, necha kunlar ziyofat qilib, bir sohibjamol qizini berib, hadya qilib, necha vaqtdan so‘ng maxfiy muhoraba asboblarini tayyorlab, o‘ttuz ming qalmoqlar ilan Safid salol mazorida namozi jum’ada turganlarida arablarni qirib, ko‘b sahoba va tobi’alarni shahid qilib, qochirgon ekon. Andagi muhorabada shahid bo‘lgonlar bunga shohid. Ul yerlarda shahidlar mazorlarida toshlarga yozilgan tarixi vafotlar va manqabalari bordur. Ul yerlardin aksar kishilar yerlardan tillo va tanga va chaqa toparlar. Hamma arab sakkalari tavhid yozilgon bo‘lur. Bu vaqtlarda ham ko‘b «Mulhiqot us-saroh» iborasi avvalda yozilib o‘tdi. Munga notiqdur. Chunonchi muni mushohada qilmoq bo‘lsalar, o‘z asarimizdan «Jomi’ ul-xutut»23 tarixida bu tangalar surati aynan bosilgon edi.

«Matbaai Ishoqiya»dan yoki musannif o‘zidin so‘ralsa bo‘lur. Holo biz yozib turgan tarix «Tarixi Jarir»dandurki, ul nazm ekon, oni biz nasran yozduk. Bu kitobi Farg‘onada ko‘bdur, alalxusus Kosonda ko‘bdur. Na uchunki, maydoni harb ul yer bo‘lgon uchun ularda ko‘b yozilgon. Aksar kishida bo‘lur. Valhosil biz Farg‘onani baqadri ilm bir yerga yetkurub, so‘ngra Farg‘onada bo‘lgon shaharlarni alohidatan yozamiz.

Yana «Ajoyib ul-buldon»da masturdurki, Farg‘onani ikkinchi daf’ada Eron podshohlaridan No‘shiravon 531-milodiyda qilgon binosi debdur. Bu qavlga dalil budurki, Farg‘onada bo‘lmish Qubo shahrining avvali binosi No‘shiravon otasi Qubod bino qilgan deb avvalda yozilib o‘tdi. Qubodni o‘z ismiga Qubod qo‘yub, holo dolni tarxim qilib, Qubo yozarlar. Avom un-nos bo‘lsa, og‘izda Quvo derlar. Quvoni hech ma’nisi yo‘q.

Qubo to‘g‘risida «Qomus ul-a’lom» qavlini ham yozildi. Qubodan chiqmish ulamo va shuarolarni ti’dod qilib eduk. Hosilul-kalom Farg‘ona shahri qadimiysi Qubo bo‘lub, Chingiziya va Temuriya xurujlarida xarob bo‘lgon ekon. Oxiran o‘zbeklar qo‘lina tushub, badavlat o‘zbakiya tashkil bo‘lib, buning inqizosindan nihoyati Buxoro va Xiva xonlari edi. Xo‘qand xonlig‘i Koshg‘ar va Pomir, ya’ni Shag‘non hududig‘acha O‘rol ko‘lina muttasil o‘lub, butun Sayhun daryosini komilan shomil o‘lub, 1876 milodiyda Rusiya qo‘lig‘a o‘tub, holo davlati Rusiyada yashamoqdadurlar. Bu Farg‘onaga arablardan uch marotaba askar kelib, uchinchisi Imom Qutayba ibn Muslim bo‘lib ekon. Chunonchi «Tarixi Tabariy»da masturdur va bir fazl ila mazkurdurki: «94-hijriylarda Shom podshohi Abdulmalik bin Marvon bo‘lib, Hijozga, ya’ni Makkai Madinaga Hajjoj bin Yusufni voliy qilgan edi. Ahmaq uchun Buxoro va Samarqand va Naxshab va Kesh va Sug‘dga kelib, andin bir fazl qilib, zaqan Qutayba bin Muslim bag‘arroi joh Farg‘ona deb ravshan qilgon ekon. Ya’ni Farg‘onaga kelib, anda bo‘lgan mo‘g‘ullar ilan muhoraba qilib, Xorazm va Naxshab va Kesh odamlaridan madad talab qilgonda, ular miqdori yigirma ming odam jangi tayyorlab berib, Zarafshon, ya’ni Sug‘dga kelgonda yo‘l yigirma ming odamni hajga jo‘natib, o‘zi Farg‘onaga borgan ekon. Xo‘jandga kelganda Farg‘ona odamlari asbobi harb tayyorlab, urushmakchi bo‘lub, muhoraba qilgan ekonlar. Hech kun urushdan xoli turmay, oxirulamr Imom Qutayba amirlashkar erdilar, shaharni hamma tarafdan muhosara qilganda shahar ahli mag‘lub bo‘lmoqlarini bilib, tolibi sulh bo‘lib, sulh qilib, har yili bir miqdor xiroj bermak bo‘lib, Imom Qutayba islom lashkarini olub qaytgan ekonlar. Ul vaqtlarda Naxshab deb Nasafni aytur ekon. Nasaf bo‘lsa, alholda Qarshidur. Kesh deb Shahrisabzdur. Ism tabodil bo‘lib ketgan. Ammoki Farg‘ona muzofotining ismi bo‘lib, har asrda markazi hukumat, ya’ni poytaxt bir yerda maxsus bo‘lib, o‘zgalari ango tobe’ bo‘lur ekon. Chunonchi, mo‘g‘ullar asrida Qubo va Axsi poytaxt bo‘lib, musulmoniya asrida Marg‘inon poytaxti Yormazor bo‘lib, Andijon poytaxti Asaka bo‘lib, Namangon poytaxti To‘raqo‘rg‘on bo‘lib, har yerda havosi toza, suvi pokiza yerlarni hokimlar markazi hukumat ittihod qilib, o‘tar ekonlar. Yozgi o‘rda, qishki o‘rda degandek».

Xayr, hosil ul-kalom bugungi Marg‘inon goh poytaxt va gohi ismi shahar bo‘lib, Iskandardan va No‘shiravondan, Quboddan va Afrosiyobdan qolgon bir eski shahar o‘lib, emdigi vaqtlarda Rusiya davlatiga tobe bir voliylik yer bo‘lib, Turkiston viloyatining muzofotga taqsim qilgonda to‘rt o‘blustning biri Farg‘ona o‘blusti bo‘lib, bir voennoy gubernatur idorasida bo‘lur. Bu Farg‘ona ueziga taqsim qilganda besh uez o‘lib, Xo‘qand, Marg‘inon, Andijon, Namangon, O‘sh shaharlari bo‘lib, ular Farg‘onag‘a taalluq shaharlardur. Farg‘ona Turkistonda bir katta muzofot o‘lub, ilgari vaqtlarda musulmoniya hukumatida Xo‘qand xonlari tarafidin idora qilinadurgon bir hukumati mustaqala edi. Bu kunlarda O‘rta Oziyo qit’asidagi shaharlardan hisob bo‘lib, bir gubirnalik muzofotdur. Farg‘ona gubirnasi shimoli sharqiy tarafidan Samarchin, shimoli g‘arbiy tarafidan Sirdaryo yoki Turkiston, g‘arbi janub tarafidin Buxoro xonlig‘i mahkumi topoyir. Ya’ni Shag‘non hukumati mustaqalasiga muttasildur. Janubi sharqi Ching‘a tobe’ Turkistoni Sharqiy, eski Koshg‘ar mahkumig‘a muttasildur.

Farg‘ona aholisi aksariyatda o‘zbek, sort, tojik, qoraqalpoq, qipchoq tog‘ taraflarinda ... qirg‘iz — yerli xalqlar bulardin iboratdur. Aqliyat ila ajnabalar tijorat ila muxtalitdur. Bulardin juhud, hindi, arman, pirsiyon, gurzin va bo‘lak xalqlar aqliyatdadurlar.

Farg‘onani suvi serob, havosi toza, mevasi pokiza. Yerlar mahsuldor o‘lub, Rusiya davlatida bo‘lgandan buyon nechand daraja tijorat va ziroat ishlari muravvaj bo‘lib, temir yo‘llar inshosi va vositasi ilan hamma ishlari oson o‘lub, dahoqinlari aksariyatda paxta ziroati ilan rivojlanub, paxta tijorati bo‘lak ishlardan rivojda bo‘lib, muni foydasiga aldanub, ziroati milliylari: bug‘doy va juvari, arfa ekmoq yo‘q bo‘lib, eslaridan chiqarub, 1913 milodiyda paxta ziroat va tijoratiga o‘rgangan kishilar qarz daryosiga g‘arq bo‘lganlarini mushohada qilib, emdi aqliyat ilan avvalgi ekinlariga muhabbat qilib, avqoti ekmakka tushdilar. Hatto hukumatdan avqot ekmak uchun necha martabadin targ‘ib bo‘lsa ham paxtani aqchasi bularni avqoti ekmaqdin qo‘ydi. Alholda avqotlarini va hayvonot avqotini sotib olmakka majbur bo‘lganlari bularni yana eski ekinlari yaxshi ekanin bildurdi. Allohumma, minba’d aholi fikru andishadin yiroq bo‘lmasun. Omin.

Munda bir oz ilovai kalom bo‘ldi. Xayr ul-kalom, Farg‘ona bir mamlakati qadim va aholiyi nadim o‘lib, avvali vaqtlarda mo‘g‘uliyadan so‘ng ediki, har sanada necha ming so‘mlik mansuhot ifak, atlas va adras va beqasab va shohi atrof-aknofga torqolmoqda edi. Buxorodan to Hinduston va Arabistongacha bu Farg‘ona ashyolari joriy edi. Bu Farg‘ona ahlida bir xil kalimlari bo‘lurki, ismini xidir shohi derlar. Qiymatda, rangda, mahkamlikda va tozalikda Koshg‘aru Qipchoqiy, Qirg‘iziy va Qoraqalpoqiy kalimlardan ikki chand bahoda sotilur. Rusiya davlatiga o‘tgandan so‘ng bu ishlar ham chandon rivojda bo‘lib, tijorati taraqqiy topti. Bu mamlakat favokihot jihatida hammadan yaxshi. Ammoki bunga ahamiyat berub, bog‘dorlikni rivojlanduradurgon kishilar aholida kam, balki yo‘q desa bo‘lur. 1334 hijriyda bog‘dorlar ko‘rgan manfaat va foydalarini bilib, emdi yanadan bog‘dorlikka tushtilar. Bo‘lmasa, uzumni chiqorib, paxta ekkon edi. Yerlari zarxez, Hinduston va Arabiston mevalaridan bo‘lak hamma meva mavjuddur.

1312 yillarda bu yerlarga temir yo‘l insho o‘lub, savdo ishlari yanadan rivojga kirib, taraqqiy topti. Ammoki ilmiya to‘g‘risida biz xalqda chandoni ahamiyat yo‘q, tanazzulda turur. Bo‘lak firqalarni ilmdan topgan daraja va madaniyatlarini ko‘rib turub, hech harakat qilmaylar. Ilmni asosi maishat ekonin tahqiq ila bilganlari yo‘q. Bu sababdin olimlari cho‘q, ishlarinda ahamiyat yo‘q. Tavakkal ilan qorunlari to‘q. Madaniyat uchun har qaysi vaqtdagi o‘z ilmini, ya’ni zamona ilmini qaysi rivojda bo‘lsa, oni bilmak zarurdur. Munga hukumat moni’ emas. Balkit hukumatdin bul to‘g‘rida maktablar ochilub, xalqni targ‘ib etar. Bular qocharlar. Umrlarini yerga socharlar. Bilmam, qachon ko‘zlarin ocharlar. Valhosilki bularda ilmga ahamiyatlari bo‘lmoqlik uchun bu xalqimiz nodon, omilarimiz ko‘b bo‘lib, avlodlari o‘yun-kulgiga mashg‘ul bo‘lub, umrni arzon o‘yunga sarf etub, bovujud bu mamlakatga joydor musofir bo‘lmasalar ham musofirlaridan maishatda noqisdurlar. Va aksar aholini ahvoli qarz balosiga mubtalodurlar. Shoyad mundan buyon saodat va fazilat qadrini bilsalar! Ajab emas, emdi, Farg‘onani shul yerga kelturub qo‘yduk, tahqiq qilib qo‘yduk, endi Farg‘onada bo‘lgon shaharlarni zikri vojibi zimmamiz bo‘lgan edi. Bu shaharlarni baqadri ilm bayonini etamiz.

 

XO‘QAND SHAHRI BINOSI

 

Xo‘qand shahri Farg‘onada bir katta shahar o‘lub, islom podshohlarini maqarri saltanati uchun ibtido Xo‘qanddan bayon qilinadur. Vajhi tasmiyai Xo‘qand budurki, xavoqini Xo‘qanddan ul shahar bo‘lmagan vaqtda Xo‘qand o‘rni to‘qay va qamushzor yerlar bo‘lub, ul vaqtda Chodak xojalari-tojiklar so‘rar ekanlar. Ul vaqtda bul to‘qaylarda har xil xo‘klar, to‘ng‘uzlar yurar ekan. Alar yerlarni kovlab, har xil ovqat topib yer ekanlar, bu jihatdan tojik xojalar kelganda necha yerlar kovlagan ekan. Alar bu chuqurlar nima, degan. Kim kovlagan deganda, tojik javob berib: «Xo‘k kand» deganda, ya’ni to‘ng‘uz kovlagan deganda ul yerlarni(ng) ismi «Xo‘k kand» bo‘lub, xo‘k kand aytmoqda qiyin bo‘lub, bizni(ng) turkiyda «qof» harfi qaviy uchun Xo‘qand bo‘lgan, forsiy «kof»ni turkiy «qof»ga badal qilganlar, turkiylar lafzidur. Mana, endi, yana bir badal bo‘ldi, ruscha aytmoqda «qof» yo‘q «Ko‘kand» bo‘ldi. Shunga o‘xshash har vaqtda, har qabila lisonlari ilan tabodil o‘lub, shevalari o‘zgargan. Muni ba’zi xo‘qandiy yaxshi ta’vil ila Xo‘yi qand derlar, ya’ni fe’li-xo‘yi qand degan emish.

Xo‘qand xonlarini(ng) ibtidosi Oltin beshik deb «Ta’rixi Shohruxiy»da bayon qiladur. Ul vaqtda Xo‘qand yo‘q, atrofda Tirg‘ov degan va Chinkat degan va Saroy qishloqlari bo‘lub, Tirg‘ovda bir mudabbir kishi bu xalqni(ng) xonzodasi bo‘lmasa inqiyod qilmasliklarini bilib, o‘shal vaqtda Andijon xonlaridan Boburxon ibn Umarshayxni(ng) Andijondan qochib ketib turgan vaqti ekan. Ul kishi o‘z oilasindan bir bachasi va bir marziai g‘abiyni necha xil oltun va kumushlar bilan tazyin qilib, aning beshiklarini kimxob va atlaslarg‘a o‘rab, Boburxonni(ng) qochub o‘tub turgon yerig‘a maxfiy tashlab, anga posbonlar qo‘yub, tofub olmoq uchun bo‘lak xalqlarni(ng) muoyana bilmaki lozim. Necha kundan so‘ng uch qishloqdin suv ochmoq uchun odamlar chiqqanda hammalari beshikni ko‘rub, birdan talash qilib, oxiri ichlaridan birisi chek qilmoq bo‘lganda uch taqsim qilib, chek solib, beshik saroyliklarg‘a, yovug‘lari chinkatliklarga, bola tirg‘ovga tushganda, har qaysilari o‘z cheklariga tushgan nimarsalarni olib ketib, bolani tirg‘ovaliklar tarbiyat qilib, ani(ng) otini Oltun beshik deb, andin necha qarn o‘tub avvali to‘qquz yuz o‘n to‘qqizinchi hijriydan Oltun beshikdan Shohruxxon o‘rtasi ikki yuz yildan ziyodaroq o‘tub, o‘n ato bilan bir ming bir yuz yigirmanchi sanasi Shohruxxon julus etib, mufassal yozilib kelgan ta’rixlari ham bor edi. Taxtgohlari Xo‘qand shahri bo‘lub, mazkur nasldan yigirma sakkiz zot taxtga o‘lturub, Shahrixondan yuqorisi biy isminda, andin quyisi xon ismini olmishdurlar. Bularni(ng) oxiri Xudoyorxon o‘lub, ani aqabinda bir-ikki zoti besabot xon ismini ko‘torub, 1292-nchi sana Xo‘qand shahri Rusiya davlatiga o‘tgandan so‘ng biri ma’zul va bir necha kundan so‘ng biri maqtul 1293-nchi sanasinda xon ismi Farg‘onadan ma’dum va davlatlari noma’lum o‘lub, jam’i hukumatlari uch yuz yetmish to‘rt yilga yetkandur. Bu Oltun beshikni(ng) xalqg‘a xonzoda ekanin ravshan qilmoqda necha ilova so‘zlar qo‘shulub, bolani(ng) boshida bulut soya qilgan ekan, kiyik emizub turgan ekan va qush soya solgan ekan, deb xalqni(ng) qulog‘ig‘a o‘rnatub, to angacha yigit bo‘lub, hurmati va ehsoni ziyoda bo‘lub, xushaxloq va xushmuruvvat bo‘lsa ham Tirg‘ova qishlog‘idan bo‘lak xalq inqiyod qilmay, har qaysi jamoada bir biy bo‘lub kelsa ham, Oltun beshikni(ng) biylig‘i shuhratliroq bo‘lub, mundan olti avlod bu suratda o‘tub, yettinchi avlodiga kelganda bul kishi boniyi Xo‘qand bo‘lub, Shahmastbiy ismini xon laqabiga chiqorub, nihoyatda so‘zi nufuzli bo‘lub, xon ismini rivojlatib, Shohruxxon deb shuhrat tofgan ekan. Mundin muqaddam ixtilof etsalar ham Shohruxxon asrida xonlik shuhrati butun bo‘lub, Xo‘qand poytaxt o‘lub, o‘zidan hazrati Odamg‘acha nasabini isbot qilub, muassisi saltanat bo‘lub, ajdodi xavoqini Xo‘qand katta muaassai tibyon bo‘lgan ekan.

Shohruxxon ming bir yuz yigirmada taxtga o‘lturub, komil o‘n ikki yil podshohlik qilib, o‘n uchinchi yili vafot etgan. Abdurahimbek, Abdulkarim isminda Shodibek degan uch o‘g‘li bo‘lub, otasi masnadida Abdurahimbek julus etib, bul ham o‘n ikki yil xonlik qilib, ming bir yuz qirq oltinchi hijriyda vafot bo‘lub, birodari Abdulkarimbek taxtga o‘lturub, bul o‘n sakkiz yil xonlik qildi. Bul ham bir ming bir yuz oltmish to‘rtinchi yilda vafot bo‘ldi. O‘g‘li Abdurahmon joyina o‘turdi. To‘quz oy zarfinda bul ham chiqorilub, o‘rnig‘a amakibachchasi Erdonaxon ibn Abdulkarimxon julus etdi. Abdurahmonxonni Marg‘inonda hokim qo‘ydi. Bir sanadan so‘ng Erdonaxonni ham chiqorilub, o‘rnina Bobobek ibn Abdurahimxon o‘lturdi. Bir yil ichinda Bobobek qatl qilinub, Erdonaxon ikkinchi xonlik taxtina o‘turdi. Bir yil ila jam’i o‘n ikki yil julus etub, bir ming bir yuz yetmish oltinchi sanasi vafot etdi.

Ba’dahu jamoai sardiyya va o‘zbakiya jam’ bo‘lub dedilarki, Shohruxxonning ikki o‘g‘li Abdulkarimxon, Abdurahimxonlarning navbati o‘tub, uchunchi o‘g‘li Shodibekka yetdi, buni haqidur, deb 1177 yili Sulaymonbek ibn Shodibekni xon ko‘tarub, olti oy bayninda azl va ba’dahu qatl etildi.

 

ASRI NORBO‘TAXON

 

Norbo‘taxon ibn Abdurahmonxon ibn Abdulkarimxon ibn Norbo‘taxon taxtga julus etdi. O‘n to‘rt yoshinda o‘tuz olti yil hukumat surub, 1213 yilda vafot etdi. Farg‘ona xonlari ichinda bu zot uzoq davlat ko‘rub, bul kishidan ko‘b saltanat surgan kishi yo‘q. Bu kishini Borbo‘ta vallomiy der ekanlar. Vallomiy «valiyi ummiy»dan bo‘lur, ya’ni podshohi omi (ya’ni butun omma hukmdori — izoh nashrga tayyorlovchilarga tegishli) degan so‘z, sardiya ma’noda «sohibi himmat» fahm qilurlar. Bu vallomiydan Olimxon va Umarxon va bir xotundan Rustambek nominda o‘g‘ullari bo‘lub va Hoji nominda bir birodari qolibdur. Bu Hojibek Sheralixonning atosi Xudoyorxonning bobosidur. Birodari Norbo‘taxon ila arolarinda muddati madid muxolafat paydo o‘lub, Norbo‘taxon vafotidan so‘ng mazkur uch o‘g‘ul va Hojibek - bu to‘rtovlarini(ng) bir-birini xon qilmoqda aholiyi Farg‘ona ixtilofda qolub, har toifa birini xohdab, oqibat jamoiyyai mingiya g‘olib, bo‘laklar solib bo‘lub Olimxoni sohibqironni taxtga chiqordilar.

 

ASRI OLIMXON IBN NORBO‘TAXON

 

Bu Olimxonni(ng) laqabi Zolimxon edi. Buning amakisi Hojibekni qatl qilib, ko‘b zulmlar chiqargan ediki, g‘azabindan, zulmindan Zolimxon mashhur va ma’ruf, munkiri ahli tasavvuf edi. Ma’a mofiyhi o‘zini mutasharri’ bilib, ijroi shar’ iddaosi-la ko‘b zulmlar qilur ekan. Chunonchi, bul jumladan o‘zini(ng) qo‘l bergan pirini darrag‘a yotquzub edi. Sababi shul ekanki, Farg‘onada bir shaharg‘a necha marotaba askar yuborub, qo‘shun ilan ololmagan ekan. Piriga aytganki: «Taqsir, duo qiling, falon shaharni olmoq to‘g‘risida. Ko‘b molu jon sarf qildim, fathi muyassar bo‘lmadi, bir qancha askar talaf o‘ldi, shoyad duongiz xosiyati bu shaharni olsam», — desa pirlari muroqabaga borib, boshlarini ko‘tarub degan ekanki: «Falon oy, falon kunda unda askar yuborsang olursan», deganda amri pir mo‘jibincha ul vaqtda askar yuborub, ul shaharni olgan ekan. Xursand bo‘lub, pirlarini chaqirub, izhori minnatdorlik etub aytubdurki: «Taqsir, falon oy falon kun dedingiz, alhamdulilloh, duolari barokatidin fath muyassar bo‘ldi, muddaog‘a yetdim», - deb xursand bo‘lub, pirlaridin so‘ragan ekanki: «Taqsir, tarki vojibni. jazosi nimadur?» deganda pirlari javob berubdurlarki: «Yetmish qamchi» deganda, darhol pirlarini yotquzdurub, yetmish qamchi urdurgon ekan. Pirlari: «Mandin nima gunoh o‘tdiki, ta’zir berding» deganda, «Avliyog‘a karomat satri vojib edi, siz karomatni oshkor qildingiz. Tarki vojib jazosi yetmish qamchi ekan, o‘z qavlingizda binobarin yetmish qamchi yedingiz», — degan ekan. Buni(ng) zamonida eshon ismi yo‘q bo‘lub, qayda sulukdan so‘z ochgan kishi bo‘lsa, darhol tutub, havzi chuqurni(ng) tefasig‘a arqon tortub: «Eshon, sirotdin muridlarni o‘tkarsang, avval bul arqondan o‘tgil», - deb ko‘b eshonlarni havzg‘a pishub va ba’zilarini ziyofat qilib, mishiqni pishurub, oshga qo‘yub, quyon go‘shti, ov qilganda sayrimizg‘a quyon tushti deb, bilmagan eshonlar yeb, balog‘a qolub va ba’zilari bailmi karomat bilib: «Ey jonvor, sen ma’kulot emassan», — deb, «pisht» deb oshdan tushib, qochub ketib bular xalos qilib olgan ekanlar. Bul xil zulmlar ne, inisi Rustambekni o‘ldurub, sarkardalardin qancha o‘ldurub, oxiri bu zulmlarini(ng) mukofotiga umarolaridin bo‘lub, o‘g‘li Shohruxxon ilan har ikkisini biyobonda o‘ldurub, jasadni Xo‘qand olib kelub, dafn qilgan ekanlar. Mustaqil hukumati o‘n yil o‘lub, muzohamat va munozaati ilan o‘n ikki yilg‘a yetkan ekan. Bu tarzda olamdin ketgan ekan.

 

ASRI UMARXON JANNATMAKON IBN NORBO‘TAXON

 

Umarxonning julusi Olimxondan, ya’ni qatlindin muqaddam bo‘lib, Olimxon favtidan keyin ikkinchi daf’a xon ko‘tarilib, ulamoyi asr ittifoq etgan ekanlar. Umarxon a’dal ul-azmon, a’lam ul-aqron fazl jihatindan baniyi Shohruxni(ng) jumlasindan foiq, shoiri fashi bayon va balig‘i ayon va suxansanji ovon, forsiy va turkiyda behamto o‘lib, ahli balog‘atlar ba’zi she’rlarini kutubi ma’oniyda irod etgan ekanlar va manfaati omma uchun musora’at va ahkomi shari’atda bazlu mu’ovanat husni tadbirlik va siyosatga sa’yi va mubodaratlik bir xoni nomdor va bir podshohi komkor edi. Ahli kamol komil muhabbati ila va ahli hunar tamomi muvaddati ila o‘lib, ayyomi hangomida Buxoro va Xiva va Xorazm xonlaridan va Hindiston va Kurdiston kabi mamoliki ba’idadan ahli fazllar kelib, xizmatinda bo‘lgan ekanlar va imtihon etgan ekanlar. Ul asrda shoirlik rivojda bo‘lub, shu’-arolar ko‘paygan ekanlar. Bulardan Xotif, Mashrab, Fitrat, Adoiy, Akmalxon to‘ra, Namangandan Mavlono Fazliy24 va shoiralardan ham necha adad fozila xotunlar bor ekan. Bularni(ng) ash’orlari «Majma’t ush-shu’aro»larida masturdur. Chunonchi, xonni(ng) borgohi oliyinda bir kun shu’arolar majlisi ekan, to‘rt adad mahramlar ayog‘ ustida turub xizmat qilib, choy quyib turgan ekan, xon mahramlarga qaraganda hammasi odobi tamom ilan turgani manzur bo‘lub, Mavlono Fazliy Namangoniyga qarab xon buyurgan ekanki: «Bul gulruxlarg‘a bir nima so‘z ayting», - deganda Mavlono Fazliy bilo tavaqquf bu to‘rt adad mahramlarga qarab degan ekanki, birinchisini(ng) oti Zulfiqorxon ekan, ikkinchisini(ng) oti Sayfiddinxon, uchinchisini(ng) oti Sodiqxon ekan, to‘rtin-chisini(ng) oti Qulmuhammadxon ekan. Fazliy daf’atan:

Zulfiqorxon: Tilim go‘yo barahna Zulfiqori na’ti Ahmaddur,

Sayfiddinxon: Kesarga rishtai botilni Sayfiddin mushaddaddur,

Sodiqxon: Yetushsa munisi Sodiq hama kozib bo‘lur barham,

Qulmuhammadxon: Hama olam umid etkuchi yaxshi Qulmuhammaddur, —

deganda, xonga manzur bo‘lub, ustida kiyib o‘lturgon besh yuz tillolik po‘stunni(ng) yengini tutub, Mavlono Fazliyga kiyguzub, yana necha yuz tillo ehson qilgan ekan. Boshidin bir lagand tanga chochgan, deb mashhur Umarxon asrinda madrasa qilmoq, ilmga rivoj bermoq, shariat ahkomini joriy qilmoq rasm o‘rninda bo‘lub, xon o‘zi boshlab, madrasai jomi’ni(ng) binosiga urunub, asosga tosh qo‘ymoq bo‘lganda ulamo va fuzalolar va umarolarni(ng) akobiri viloyati Xo‘qand jam bo‘lganda: «Asos tosh qo‘yadurgon kishi balog‘atdan buyon tarki mustahab sodir bo‘lmagan kishi tosh qo‘yodur», deganda, bu ulamoyu fuzalolardan hech kim qodir bo‘lmay, ojiz bo‘lganda xon o‘zi: «Alhamdulilloh, man tarki mustahab qilmaganman umrumda!» - deb asos toshni o‘zi qo‘yganda, ulamoyi asr ittifoq ilan «jannatmakon» laqabini bergan ekan.

Bu jannatmakon asrinda ulamoyu talaba va ahli ilm rivoj bo‘lub, shoiriyat mo‘‘tabar ekan. O‘zi she’rda benazir o‘lub, «Jam’ ush-shu’aro»sinda fasohati bayon va balog‘ati ayondur. Chunonchi, ul vaqtda Buxoro amiridan amir Haydardan elchi kelib, tobe’ qilmoqda amirdan inoyatnoma olib kelib ekan, Umarxon o‘zi javobig‘a bir misra’ javob yozub, qaytargan ekan. Ul vaqtda Xiva xoni Abdurahimxondin ham elchi kelib, har ikkisi o‘ziga tobe qilmoqda ekanlar. Amirga nazman muni yozgan:

Sazad, ki miri Buxoro mutei man gardad,

Umar ba vaqti xilofat muqaddam az Haydar.

Ya’ni, amiri Buxoro manga tobe o‘lmaq lozimdur, na uchunki, martabai xilofat hazrati Umarga tobe bo‘lub, so‘ngra hazrati Haydari karror Aliyu-l-Murtazog‘a keladur, degan mazmun bo‘lub, bu o‘rtada Xiva xonidan kelgan elchi nazman muni degan ekan:

Muhammad Rahim25 oldida tobsa joy,

Umar tobe o‘lmazmi, Haydar mute’?—

deganda, bu nazm maqbul bo‘lub, muhrina o‘ydurgon ekan, ya’ni Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vasallam hazrati Boriy taolo oldida martaba topganda har ikkilaringiz tobeu matbu’lik iddaosidan kechib, Muhammad Rahimxong‘a itoatlar aliq va ansabdur, degan ekan.

Jannatmakon asrinda o‘zina bamisli shoiru shoiralar bo‘lub, bir kun sayri bo‘ston qilib ketib turganda bir masturai zebo zaifag‘a to‘g‘ri kelib, anda xon nazman:

Zeri domoni to‘ pinhon chist, ey gul pirahan? —

(Ey gullibosli, domoning tagida nedir pinhon?)

deganda, mastura javoban degan ekanki:

Naqshi so‘mmi ohuyi Chin ast dar bargi suman.

(Chin ohusi tuyog‘ining suman bargida qolgan naqshi)

deb aytganda, xon yana nazman aytgan:

Boz tashbehi digar kun, ey bigardam az sarat, —

(O‘zga bir tashbeh et, ey, boshingdin o‘rgulay)

deganda, shoira degan ekanki:

G‘unchai serobro monad, ki nashgufta dahan, —

(Hali ochilmagan bir toza va tar g‘uncha)

degan ekan.

Bu tariqa badihago‘y shoiralar bor ekan.

Bu xon asrida ulamog‘a rivoj berib har ishni ulamo fatvosi ilan qilur ekan.

Bir asokiri shonahu ilan o‘tub borub turur ekan, bir hammomdan obi musta’mal chiqib, navdan oqib turgan ekan. Ulamolarga xitob qilibdurki: «Bul suv hukmi shari’atda nimadur?» deb. Ulamo aytibdurki: «Taqsir, shari’atda haloli joriy, ammoki, tabiat tortmas!» degonida: «Shariat hukmig‘a qaramagan tabiatni tashlamoq lozim!» deb hurmati shari’at deb bir ovuch ichgan ekan.

Bu zot ham o‘n ikki yil xon bo‘lub, 1237 hijriyda havori rahmatga vosil bo‘lgan ekan. Bu jannatmakon asrinda hamsuhbat musohib ulamolardan, chunonchi, Zokirxo‘ja eshon, Shayx ul-islom Namangoniy va Mavlaviy Namangoniy va domla Mirzoyi Qozikalon va hazrati domla Mo‘‘minjon va hazrati domla Abdurahim va hazrati domla Mahdumzard va hazrati Mavlaviy Kobuliy va domla Piskatiy va umarolardan hamjuluslari Amir Shohmurodxon marhumning o‘g‘li va amir Haydar podshohi Buxoroning birodari Ishoqbek to‘ra va Sultonxon to‘ra Ahroriy va Mahmudxon to‘ra Ahroriy va Ma’sumxon to‘ra A’zamiy va Eshonxon to‘ra va To‘raxon to‘ra va Jahongirxon to‘ra va Sayyid Ofoqiylar bo‘lub, podshohlikka taalluq har ish va hukm bo‘lsa, bularning fatvolari ilan amal ekan.

Ul asrni(ng) shu’arolaridan ko‘b kishilar marsiya va ta’rix qilgan ekan. Ul jumladan Xotif bu marsiyai ta’rixni aytgan ekan.

 

TA’RIXI VAFOTI UMARXON VA JULUSI MUHAMMAD ALIXON

 

Xotif26

 

Xusravi anjum sipohi man, ki nuri hukmi o‘,

Bud chun xurshidi davru dar mamolik komron.

 

Dast dodgar az og‘ushi arusoni chaman,

Kard xoliy to nihad bor dush huroni jinon.

 

Shohidi ayyom bahri motamash boloyi ham,

Jomai niliy ba do‘sh afkand bar nuh osmon.

 

On suxansanji, ki azhon dosht la’lash ihtiroz,

Gashta ast imro‘z xoki tiyraash muhri dahon.

 

Halqai chashmash, ki az ko‘hl ul-javohir or dosht,

Gasht az dasti qazo xoki siyahiro ravon.

 

Bar sarash vay afsari zar bud chatri sarvari,

In zamonash xok bar farq ast xeshtash soyabon.

 

Dog‘ shav, ey tab’i savdo, besha dar bozori fikr,

Ba qalam chand ast ajnosi ma’oniy az do‘kon.

 

Ba’d az in xun kard, ey andishai ma’ni barast,

Fursati mazmun guzashtu xatm shud davri bayon.

 

Nest jo‘z in ma’niyi rangin, ki oxir gasht xun,

Inki ashki so‘rx mebini zi chashmi mo ravon.

 

Mahfili fazl az bayonash sad shabiston nur dosht,

Shud xamush on sham’i nuri o‘ z-mo shud nurfishon.

 

Shukri o‘ chun diyda pushid az nazargohi vujud,

Nuri chashmash chun, nigah bolid dar chashmi jahon.

 

Bahri favti shoh nisfi xon hashmat dastgoh,

Dosht Xotif sayri ta’rixe ba tab’i nuktadon.

 

Gasht mashhud zamirash in ki bo fanni neku,

«Shah Umar az taxt raft joyi o‘ bigrift Xon».

 

M a z m u n i:

 

UMARXONNING VAFOTI VA MUHAMMAD ALIXONNING TAXTGA O‘TIRISHI TARIXI

 

Sipohi yulduzlar qadar ko‘p podshohimki, uning farmon nuri

Xuddi aylanuvchi quyoshdek barcha mamlakatlarda hokim edi.

 

Chaman kelinlari og‘ushidan adolatoli qo‘lini tortdi,

Jannat hurlariga yelkasini tutishga ketdi.

 

Ayyom shohidi uning motami tufayli,

To‘qqiz osmon yelkasiga ko‘k joma yopdi.

 

Og‘zidan la’l sochadigan ul suxandonning,

Bugun og‘ziga qora tuproqdan muhr bosilgan.

 

Uning hatto javohir tenglasholmaydigan ko‘z qorachig‘i,

Qazo dastidan qora tuproq sari ravona bo‘ldi.

 

Boshidagi zarrin salla sarvarlik soyaboni edi,

Bu zamonda boshida tuproq va g‘isht unga soyabon.

 

Qizigin, ey tab’ savdosi, fikr bozorida javlon qil,

Qalam bilan ma’nolar do‘konidan bir qancha matoni olib chiq.

 

Bu dilni xun qiluvchi voqeadan keyin ma’no yo‘qoldi,

Mazmun fursati o‘tdi, bayon davri oxiriga yetdi.

 

Faqat shu oxiri qonga aylangan rangin ma’no (mato),

Ya’ni bizning ko‘zimizdan oqayotgan qonli yoshdan boshqasi yo‘q.

 

Donishmandlar majlisi tunda uning nutqidan yorug‘ bo‘lardi,

Endi u sham’ so‘ndi, ammo uning nuri (ya’ni farzandi) hamon bizga yog‘du beradi.

 

Undan minnatdorlik hissi vujud nazargohidagi ko‘zga surma kabidir,

Uning ko‘zining oqu qorasi (farzandi) tufayli jahonning ko‘zi ravshan bo‘ldi.

 

Shohning vafoti va baland martabali xon uchun

Xotif nuktadon tab’i bilan ta’rix izladi.

 

Bu go‘zal fan (ya’ni ta’rix) tufayli shu ayon bo‘ldi:

«Shoh Umar taxtdan tushdi va uning joyini Xon egalladi».

 

Bu Umarxon asrida hech muhoraba va muqotala bo‘lmay, ahyonan Istravshan, O‘rotepa umarolari ilan oralarida voqealar bo‘lub, katta muhoraba bo‘lmay, osoyishta o‘tgan ekan.

Vafotinda janozasig‘a va qabr ustig‘a ulamo va fuzalo va umaro va fuqarolar banahje jam bo‘lgan ekanki, ularni garya va zorlari ta’birga mumkin emas ekan. Ko‘b garivu fig‘on bo‘lub, Xo‘qand Daxmai shohonda katta go‘ristonda dafn qilib, ko‘b adad qorilar tilovati Qur’on etib, xatmi Qur’on doimiy bo‘lur. Mazkur Daxmai shohonda vaqflaridan avqot qilib, alar xavoqini Xo‘qand hammalari ul yerda madfundurlar, rahmatullohi alayhi rahmatan vosi’atan!

 

ASRI MUHAMMAD ALIXON IBN UMARXON

 

Umarxon vafotindan so‘ng Muhammad Alixon o‘g‘li o‘n besh yoshlarinda taxtga julus etdi. Xalq muni sifati madh ilan Ma’dalixon deb, ya’ni manbai adlu adolat deb zikr kilur erdilar. Bul vaqtda Jahongirxo‘ja g‘alabasida bul kishi ham Koshg‘arg‘a Xitoy ilan g‘azot qilmoq bo‘lub borub, Gulbog‘ degan mavze’da Xitoy ilan muhoraba qilib, g‘oziylik laqabiga sodiq bo‘lubdurki, Xo‘qand xonlaridan mundan bo‘lak hech kishi kuffor ilan muhoraba qilmay, g‘oziylik laqabiga noil o‘lmag‘on ekan. Hattoki Amir Temur bovujudi shuncha muqotala va muhorabalar ilan g‘oziylik unvonig‘a noil o‘lmay, xutbalarda, tug‘rolarda sohibqiron deb vasf qilurlar, ammo, g‘oziy demaslar.

Muhammad Alixon umrini ortuq joriyalar va mahramlar, o‘yin-kulgi ilan kechurub, havoyu havasga naqdini sarf etub, mamlakat bo‘lsa atosini(ng) solib ketgan yo‘lida va qoidasi ilan barpo bo‘lub, bir davr osudahol va bir asr forig‘bol bo‘lub, oxiri hollarinda xalq bu kishini(ng) sharoratidan ozurda bo‘lub, balo va fitna ostida qolub, suratda ahsan va badanda ajsam, ko‘zga bosavlat va ko‘rarga bohaybat, siyminu muazzam va bir shaxsi beg‘am, sayri shikor va safari bekorga yurub, kalta safarg‘a ko‘b askar ilan arg‘umoq otlar va iskovuch itlar, posbon beklar, chodiri chimmat qiron qushlar, soch qo‘ygan mahramlar, har yerda yursa oyimlarni olub yurub, xonliq saltanatini izhor va aholini bu bahona ila ig‘fol etub va bu siyosat ila ihmol etgan bir zot edi der. Mushori ilayh Muhammad Alixon Xo‘qand ila Buxoro o‘rtasida Lashg‘ar nom qal’a xususida Buxoro amiri Nasrulloh bahodir ila o‘rtalarida burudat tushub, amir bunga bir go‘shmol bermak bo‘lub, Muhammad Alixon atosini(ng) mankuhasini oldi, balki haromni halol dedi, kofir bo‘ldi, necha-necha bid’atlarni joriy qildi deb, ta’dib qilmoqg‘a Xo‘qandga kelmoqda edi. Muhammad Alixon andan qochib, O‘sh tarafinda tog‘ga ketib, har kecha yurub, tong otguncha yurub, ertasi ko‘rsalarki bir farsaxdan ortuq yurmagon ekanlar. Mundan shom qilib, mani qon tortib kelgan ekan, emdi mani to amirga olub boringlar, har na qilsa qilsun deganda, bir necha maslahatchilar xonni amirga bog‘lab borsak, shoyadki xunlaridan o‘tarlar, tavba berurlar deb, xonni bog‘lab, amirga olub borganda, amir darhol qatlg‘a hukm qilganda, o‘z va-zirlaridan Abdusamad noyib degan hushmand kishi amirga: «Janobi oliylarig‘a maloli xotir bo‘lmasa, bir kalima so‘z aytsam» deganda, amir: «Nima so‘zdur?» degan ekan. Debdurki: «Holo Xo‘qand zabt o‘ldi, Farg‘ona katta mamlakatdur, qancha askar va sipohu xazina sarf o‘lub olindi, alholda Rusiyani kelmagi mahalliy xavfdur. Agarda marhamat qilib, xonni onti akid berub, tavba qildurub, Xo‘qandg‘a qo‘yub, Buxoroga tobe’ qilib, bir mulk bo‘lub, bizlarga kelgan dushmanlarga bir qalqon bo‘lur edi» deganda, so‘zi amirga ma’qul bo‘lmay, og‘ziga kafsh bilan urdurgon ekan. Muhammad Alixon Muhammad Amin degan murohiq o‘g‘li va zavjasi va oyimini va yaqin joriyalarini — hammasini so‘ydurub, avvalda Muhammad Alixonni so‘yib, andin so‘ng Muhammad Amin degan o‘g‘lini so‘yganda, murohiq, balog‘atga yetmagan xonzodaga anosi betoqat bo‘lub, bunga qarab, anosiga vidolashub, ohu fig‘onda turganda, mazluma onasi so‘yiladurgon yerga borub, bir ko‘zi o‘g‘lida va bir ko‘zi amirni tarafiga haqorat qilib:

«Ey, zolim, atosi sanga osiy bo‘lgan bu murohiqi begunoh nima gunoh qildi?! Berahm zolim, qizil qonga bo‘yading, Xudoning oldida sening ila murofaa qilaman, sen ham nuri chashmingdan ajrab, xonavayron bo‘lub, qizil qoningg‘a bo‘yal, xonadoningdan ajrab, xarob bo‘l!» deb alfozi qabiha, shani’alar ilan og‘zig‘a nima kelsa qaytarmay, amirni hech pisand qilmay turganda, yaqinlarini(ng) hammasini so‘ydurgan ekan. Bul to‘g‘rida ko‘b shoirlar marsiya qilgan. Hammasini yozmoq tatvili kalom bo‘lur. Bir muxammasi turkiysini namuna o‘rniga yozamiz. Nazm:

So‘ydurmoqqa xonni amr etub qoldi,

O‘shal damda jallod qilichin oldi,

Rahm aylamay xonni(ng) bo‘ynig‘a soldi,

Qaro saqol qizil qong‘a bo‘yoldi,

Ahli haramlari fig‘on ayladi.

Ko‘b shuarolar ta’rix va marsiya aytkan. Ul asr shoirlarindan Fitrat janoblaridan bir forsiy ta’rix aytilgan ekan, yozduk.

 

FITRAT1

 

Hast ravshan ba nazdi o‘ qobil,

Ki darin xobgohi vayrona.

 

Natavon zistan kase jovid,

Xoh nazdik, xoh begona.

 

Shud Muhammad Ali poknajod,

Xoni g‘oziy, amiri Farg‘ona.

 

Az faroxiy ba davri o‘ gashti,

Muflison bar rusumi shohona.

 

Baski dar sar havoyi ishq dosht,

Bigzaronid umr mastona.

 

Sadafi mulki tojdoriro,

Hamchu o‘ kas nadid durdona.

 

Marqadash pur zi rahmati Haq bod,

Anzalallohu fiyhi g‘ufrona.

 

Shab, ki ta’rixi favti on shahro,

Xost Fitrat zi tab’i farzona.

 

Az sari hush go‘ft, ki: «Kunun nest,

Farahe dar diyori Farg‘ona».

 

M a z m u n i:

 

FITRAT

 

Uning nazdida yaqqol ravshandir,

Ki bu vayrona yotoqda (ya’ni dunyoda).

 

Hech kim mangu yasholmaydi,

U xoh qarindosh, xoh begona bo‘lsin.

 

Pok nasabli Muhammad Alixon,

G‘oziy xon, Farg‘ona amiri olamdan o‘tdi.

 

Uning davrida farovonlik tufayli,

Qashshoklar (turmushi) shohona tus oldi.

 

Boshida ishq havasi bo‘lgani uchun

Mastona umr kechirdi.

 

Tojdorlik mulki sadafida

Hech kim u yanglig‘ durdonani ko‘rmagan.

 

Qabriga Haq rahmati yog‘ilsin,

Alloh gunohlarini kechirsin.

 

Kechqurun bu shoh vafoti tarixini

Fitrat o‘z nozik tab’idan istadi.

 

Mulohazakorlik bilan dedi: «Endi qolmadi,

Farg‘ona diyorida shodu xurramlik»27.

 

Muhammad Alixon ikki yuz o‘ttuz yettida taxtga o‘lturub, yigirma bir yil podshohlik qilib, 1258 hijriyda maqtul bo‘lgan ekan.

Muhammad Alixon anosini oldi degan so‘z afvohi nosda joriy bo‘lsa ham, bul so‘z rost bo‘lmay, buxoriylar qatllarini aybini satri uchun qilgan qabihalarini tavjihiga chiqarilmish so‘zlari ekan. Asl muddao bo‘lak ekan. Chunonchi, Umarxon olaman degan Podshohxon oyimni(ng) husnini eshitub, g‘oyibona maftuni jamoli o‘lub, muni anga sabab qilib kelgan. Asl visol muddao bo‘lsa ham, zohirda Muhammad Alixonni xalqni(ng) ko‘ziga osiy, gunahkor ko‘rsatib, shariatni poymol qildi, tanbeh darkor, deb kelib, qancha xonzoda va mazluma oyimlarni qatli bag‘ayri haq qilub, oxirulamr murod o‘shal oyim ekan, olub, muddaosiga yetib, Buxorog‘a olib ketib, Ibrohim xayol degan bir mang‘iti taryokiyni Muhammad Alixon o‘rniga qo‘yub ketib, bir necha oylardan keyin axli Farg‘ona buxoriylarni shundoq dushman tutubdurlarki, xonzoda va harimlar va joriyalarni so‘yub kilgan xuni bag‘ayri haqlarini Farg‘ona ahlini dimog‘ig‘a mahkam o‘turub, bu shino’at va shaqovatni(ng) alami bulardan hech chiqmay, mang‘itiyadan bir kishi o‘ldursa, yetmish g‘ayri mujohirni qatli ila barobar, deb, afvohi nosda joriy edi. Bu adovatlarini bir yerga yetkurmoq uchun Talasda Uychin degan qirg‘iziyada uylanub qolgan Sheralixonni olib kelib, To‘raqo‘rg‘onda rusumi qadima ila oq kigizg‘a solib, xon ko‘tarib, Xo‘qandga kirmasdan avval mang‘itiyani qirib, ahadini qo‘ymay, To‘raqo‘rg‘ondan talabgorlar chiqib, daryodan o‘tub, Sultonbayozg‘a qo‘nub, anda necha ming qo‘shun bo‘lub, ertasi Xo‘qandga kirmaqda ekanlar. Ibrohim xayol eshitib, Xo‘jandg‘a qochib, andan Buxoroga andak odami ilan ketdi. Sheralixon Xo‘qandga xon bo‘ldi. Buxoro amirini bu qatli nohaq qilgani uchun bahodirlikdan xo‘qandiylar laqabin Botur qassob atadilar. O‘zi bo‘lmasa, nihoyatda qo‘rqoq kishi ekan. Oxirulamr bu Umarxon va Muhammad Alixonlarni(ng) boshiga kelgan mubtalolik bularga ham kelib, ul oyimi manhus bir xotun husniga xonu xonzoda, amir nisor bo‘lub, agarchandiki, husnu jamolda musallam bo‘lsa ham, shumqadam, af’oli nadam bir zaifa ekan. Farg‘ona beklaridan Mahmudbek ismindagi bir kishini(ng) qizi ekan, ko‘rgan kishi, ani degan xonlar boshini yegan bir oyimi manhus so‘zlagan kishi mahbusi falokatshior, badkirdor o‘lub, ul amirni(ng) boshini yegan ekan. Bul hodisa takdiriydur, lekin sababi zohiriysi Muhammad Alixon fuqarodin beparvo bo‘lub, musohiblari ulamo va fuzalolardan bo‘lmay, pandu nasihat eshitmay, eshitsa ham quloqg‘a olmay, xusus, keyingi asrida lahvu la’ab ilan bo‘lub, ulamoyu fuzalo va a’yonlardan pandu nasihat qilsalar, ba’zilarini o‘ldurub va ba’zilarini Farg‘onadan chiqarib, Buxoroga badarg‘a qilib, nasihat olmay qolgan ekan.

Chunonchi, bulardan julusini(ng) uchinchi yili Umarxonning hamshirasi Oychuchuk oyimni eri To‘raqo‘rg‘on hokimi Ishoqxon to‘rani Farg‘onadan Buxoro ixroj qilgan. To‘rtinchi yili Umarxon hamshirasi Oftob oyimni(ng) eri Ma’sumxon to‘rani mamlakatdan ixroj qilibdur. Beshinchi yili Yormazor Marg‘inon hokimi Yusuf mingboshini Yormazordan ixroj qilib, hajga yuborgan ekan. Yettinchi yili Ernazarbek devonbegini va Xushvaqt Qushbegi yuzni o‘ldurubdur. To‘qqizinchi yili Buzrugxon to‘rani, Jahongir to‘ra o‘g‘lini qancha odamlari ilan, xo‘qandlik va koshg‘arliklar Koshg‘arg‘a qochubdur. O‘nunchi yili Isobek mehtar ham qochib, Koshg‘ar borubdur. Buzrugxon to‘ra ilan birgalashib, Xitoyni(ng) Gulbog‘ini muhosara qilibdurlar. O‘n yettinchi yili Haqli mingboshini o‘ldurubdur. Ushbu yil ichinda Xo‘ja Qushbegini ixroj qilibdur. O‘n sakkizinchi yilda Sohibzoda hazratni ham haj tarafiga ixroj qilibdur. Shul xil maslahat chiqadurgon odamlarni mamlakatdan chiqarub yoki o‘ldurub, xususan, Sohibzoda hazratni ixroj qilgandin keyin xalq Muhammad Alixondan ozurda bo‘lub turganligi amiri Buxoroga ma’lum bo‘lub, behisob Buxoro qo‘shuni ilan kelib, julusni(ng) yigirmanchi yili bahor fasli amiri Buxoro Xo‘janddan o‘tub, Besharig‘ mavzeig‘a tushganda Muhammad Alixonni(ng) kichik birodari Mahmudxon Toshkand qo‘shuni ilan kelib, amiri Buxoro qo‘shuni Xo‘qandni qamab, oxiri olub, Muhammad Alixon va Mahmudxonlarni o‘ldurub, Xo‘qanddagi hamma ulamo va fuzalo, sodoti kirom va umaroyi zulehtiromlarni oq uyluk qilib, Buxorog‘a yuborub va jamiki asbobi harb va aslaha, to‘pu to‘pxonani Buxoroga olib ketub, amir Xo‘qandda o‘n yetti kun turub, so‘ngra Xo‘qandga avvalda yozilib o‘tgan bo‘lg‘on Ibrohim xayolni hokim qo‘yub, o‘zi Buxoroga ketgan ekan. Muhammad Alixon yaxshi kishilarni musohib qilmay, behuda kishilarni hamsuhbat qilub, oxiri ta’siri suhbatdan natijai bad chiqib, oqibat natijasini ko‘rubdur. Ammoki, atosi Umarxon musohiblarini alami mukofoti badg‘a uchrab ekan, Umarxon musohiblari o‘z bobida yozilib o‘tti, hojati bayon emas.

Muhammad Alixon atosi xilofida ish qilgan edi, deydurlar. Al ahdu ala-r-roviy!

Bundan keyingi Sheralixonda edi. So‘zimiz ilovai kalom o‘ldi. Sheralixon Xo‘qandga kirib, sariri saltanatga o‘lturgandan necha vakt o‘tub, Toshkandda Muhammad Sharif atoliqni amiri Toshkandga qo‘ygan edi, anga tobe bo‘lsun deb kishi yubordi. Muddaolari buxoriylardan xalos bo‘lmoq va amirga qaramasliqda edi. Elchi borganda Muhammad Sharif atoliq javob aytubdurki: «Mani(ng) amirim Buxoroda, man Sheralixon odami emasman, har kim mandan shahar olsa, quvvati shamshir va zo‘ri bozu ilan olur!» degan ekan. Bu qattig‘ javobi bularga ayni muddao bo‘lub, butun Xo‘qand qo‘shunlarini jamlab, Toshkand ustig‘a yurganda Sheralixon «Qil quyruq» degan bir qoida joriy qilgan ekan, ya’ni ot mingan kishidan qolmay urushga borur ekan, qil quyruq ul vaqtda chiqqan ekan. Bular Xo‘qanddan jo‘nab, Kandir dovonidan o‘tib, Tamakruchini olub, ondan Uloqni olub, Toshkandga kirmoq bo‘lganda Chirchiq labiga qo‘nub, Toshkandga maxfiy kishi kirguzub, ahvol olganda alar ichidan bo‘lub, xonni beistihola kelsunlar deb, til berganligidan keyin, bular jo‘naganda Toshkanddan Toshkand qo‘shuni ham chiqib, Chirchiq labida urush bo‘lub, Musulmonquli xonni jilovlab qaytmoqchi bo‘lganda, toshkandiylar xonni jilovidan olub, Musulmonquliga yugurub qochurubdurlar. Orqasidan qovlab borub Musulmonquli bahazor mashaqqat qochub, Farkatda va ani(ng) usti ilan Ovluqga borub, andan Chodak yo‘li ilan tog‘dan oshub o‘tub, marg‘zordan o‘tub, Namangon usti ilan Uchqo‘rg‘ong‘a, andin o‘tub, qaynotasi Irisqulibek qirg‘izni joyi bo‘lgan Ketmontefaga atosini(ng) joyiga borub bekindi. Ammoki, Sheralixon qo‘shuni Chirchiqdan o‘tkanda Toshkanddan atoliqni(ng) qo‘shuni chiqub, Xo‘qand galaboturlari birdan ot qo‘yub yuborganda Toshkand qo‘shuni qochib va ham o‘zlari til bergan edi, Toshkandga kirdilar. Atoliq ko‘rdiki, ish bo‘lak, darhol o‘rdani bo‘shatub, o‘zi bo‘lak yerga chiqib turdi. Sheralixon o‘rdaga qo‘ndi. Atoliq odam yuborub, qancha uzrlar aytib: «Man har chand beadablik qildim, sipohgarchilikdur, man eski qul bul xonadonga», deb ko‘b tavbalar qilsa ham, amirni(ng) odami deb, Xo‘qandga olub borub, Abdulali o‘g‘li ilan ikkisini so‘ydurdi.

Sheralixon avvalo bemehnat xon bo‘lub, julusini(ng) uchinchi yili 1261 hijriyda inoqlar qo‘lida shahodat topdi. Sheralixondan besh o‘g‘ul qolub, bir xotundan Sarimsoqbek, Sultonmurodbek, Xudoyorxon edi. Ikkinchi xotunidan Mallaxon va So‘fibek edi. Xotunlari har ikkisi ham qirg‘iz qizi edi. Sherali vafotindan so‘ng julusga o‘lturdi.

 

MURODXON IBN OLIMXON

 

Murodxonni(ng) otasi Olimxon qatlidan so‘ng Umarxondan qochub, Buxoroga borgan edi. Sheralixonni(ng) muzandabligini eshitub, amirni ishorasi ilan maxfiy Xo‘qandga kelgan edi. Inoq vazirlar buni ilan ittifoq qilib, Sheralixonni shahid qildilar, bilofasl munga bay’at qildilar.

Bu asnoda Musulmonquli cho‘loq qipchoq, qirg‘iz ilan Sheralixonni xon qilgan edi. Bul holda Xudoyorxon ilan birga edi, bu voqeani eshitib asokiri azim ilan Xo‘qandga kirdi. Kirgan hamon Murodxong‘a bay’at etdi. «Zamon-zamoni Murod» deb munodo qildurdi. Firib ilan barchani tashvishdan chiqorub, forig‘ etub turub, ikki kundan keyin Murodxonni o‘ldurdi, o‘rnig‘a Xudoyorxonni xon qildi. Murodxonni hukumati bir haftaga yetdi, olami foniydan ketdi, baqo mulkiga yetdi, rahmatullohi alayh!