Дайындаған: Елмұрат Ораз

 

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

Анар Сәуле

Дүниеден жақсы да өтті, жаман да өтті,

Түрленіп неше қилы заман да өтті.

Бай, патша, палуан, мырза, ақын, шешен,

Ғұлама нелер білгіш адам да өтті.

Данышпан нелер батыр, көпес, жомарт,

Қан шықпас кесіп алса сараң да өтті.

Қызығын өз әлінше шайқап көріп,

Ішінде осылардың Қаман кетті.

Сау қалып дүниенің құрығынан,

10 Ойласаң, қай пендесі аман кетті?!

Билеген дүниені бірі де жоқ —

Түбіне бәрінің де заман жетті.

Есепсіз өтіп жатыр қанша халық,

Ақ өлім жаралмыштан қалған салық.

Толымы толған күні кетіп жатыр:

Көкте құс, тоғайда аң, суда балық.

Жырланып осы күнде сөйленіп жүр,

Бұлардың кейбірінен белгі қалып.

Белгісі өзі өлсе де жоғалмайды,

20 Үмытпай сөйлеп жүрсе ауызға алып.

Тоқтаусыз өтіп жатыр жыл менен ай,

Күн мен түн есебі жоқ аққан судай.

Сол өткен көп заманның бір кезінде

Қазақта Қаман деген болыпты бай.

Қаманның екі қызы, үш ұлы бар —

Жан екен кемшіліксіз, дүниесі сай.

Үлының бәрі мерген, сайыпқыран,

Аң қарап қысы-жазы жатпайды жай.

Қысы-жаз сауық құрып түспейді аттан,

30 Білінбей қызықпенен кеші батқан.

Ойналып дойбы, карта, қыс болса асық,

Үйінде он-он бестен жігіт жатқан.

Әнші жас, әсем жігіт бәрі сонда

Құс салып, құмарланып мылтық атқан.

Қаманның үлкен қызы аты — Анар,

Көрген жан көңілі ауып, көзін сатқан.

Солардың көршілесі қатар жүрген,

Бір шал бар шаруашы аты — Ақтан.

Ақтанның өзі момын, төрт ұлы бар,

40 Таралған адам еді кедей таптан.

Сәулебек үшінші ұлы — он жетіде,

Жайнаған қараңғыда шамдай жаққан.

Әрі әнші, әрі мерген, әрі ақын,

Жел сөзге сөйлегенде судай аққан.

Еркесі бір ауылдың һәм мырзасы,

Әлпештеп ағалары жастан баққан.

Оқыған жас күнінен өзі әдепті,

Ибалы қылығымен жұртқа жаққан.

Жасынан бір мектепте сабақ оқып,

50 Сәулені Анар көрсе бұраң қаққан.

Көргенде көзі тұнып, іші жанып,

Майда тіл, тәтті сөзбен жауап қатқан.

Жыландай бірін-бірі ыммен арбап,

Уымен махаббаттың іштен шаққан.

Ғашық от лауласа да көкіректе,

Жалғыз-ақ емес оның дәмін татқан.

Сәулені Анар көрсе бұраңдаған,

Түрленіп шашын тарап, сылаңдаған.

Тесіліп көз қараудан бір тоймайды,

60 Арбасқан дәуітке ұқсас жыланменен.

Келтіріп келтесінен кескен кекіл,

Үкісі кәмшатының бұлаңдаған.

Адамды ыстық лебі оттай тартып,

Көргенде сабыр қылып тұра алмаған.

Еріксіз көргендердің көзі тұнып,

Мойынын басқа жаққа бұра алмаған.

Түп-түгел адамзатқа ондай мүше

Ешқашан толық болып құралмаған.

Ақ маңдай жарқ етеді алса бөркін,

70 Көз тойып, көңілің шат көрсең көркін.

Гауһардай қарақат көз жайнағанда,

Адамның қай-қайдағы қозғар дертін.

Тартқанда магниттей жүрегіңді

Адасып ақылыңнан, қалмайды еркің.

Келмейді буын босап, басуға аяқ,

Бергендей айырылмасқа қасам-сертін.

Желбіреп жел тигенде қолаң шашы,

Нұрланған шаш астында кесер басы.

Ақмаңдай айнадайын жарқылдаса,

80 Иіліп скопкідей қара қасы.

Көзіндей жас ботаның екі көзі —

Қоңырлау сұрғылт тартып айналасы.

Қыр мұрын, қан аралас ақша беті,

Дөңгелек рюмкадай көз шарасы.

Езіліп жаңа пысқан бүлдіргендей,

Тамылжып қос танаудың екі арасы.

Қаланған аппақ болып маржан тісі,

Секілді сопылардың таспиық тасы.

Аршын төс, алма мойын, сұңқар иық,

90 Көрінер ақ тамақтан жұтқан асы.

Тал бойы ұзын да емес, қысқа да емес,

Таразы тал шыбықтай дәл шамасы.

Талма бел, нәзік саусақ, балғын бармақ,

Аршыған шидей қолдың он саласы.

Келбеті бір басына біткен толық,

Анықтап байқағанға жоқ шаласы.

Ақыл-ой, білім, пікір бәрі сонда —

Адамның сондай болар бір баласы.

Кәмшатын қырын киіп, қиғаш тұрып,

100 Бір түрлі мойын толғап көз қарасы.

Бұралған тал шыбықтай нәзік белі,

Мөлшермен айтқан жанға төрт-ақ елі.

Жайдары, ашық-жарқын мінезі бар,

Аузынан балдан тәтті шыққан лебі.

Мінезі майға еріген қорғасындай,

Қыздардың асып туған кемеңгері.

Ерте-кеш қашан көрсең бір қалыпта,

Кетпейді яки ары, яки бері.

Мұңайса бұлт қаптап, күн жауғандай,

110 Көзінен таса болса Сәуле сері.

Сәуленің құйқылжыған әні шықса,

Тарқайды жүректегі қайғы-шері.

Шаттанса бұлт тарқап, күн шыққандай,

Адамды күйдіретін осы жері.

Шағылып күн түскендей маңдайынан,

Сөйлесе бал тамады таңдайынан.

Әдепті, өзі ісмер және оқыған,

Жауаптың жаңылмайды қандайынан.

Көреді досы тұрмақ, дұшпан жақсы —

120 Адамға жақындығы жандайынан.

Тұрасың «сөйлесе» деп жауап күтіп,

Аузынан шыққан сөзі балдайынан.

Жүргенде ақмаралдай ойқастайды,

Аяғын сілтіңкіреп жай тастайды.

Қалыңнан қырға шыққан қырғауылдай

Жан-жағын мойын толғап байқастайды.

Келмесе айтар сөздің дәл жүйесі,

Біреумен сөз таласып шайқаспайды.

Орынсыз басқа қыздай күле сөйлеп,

130 Қисынсыз жауап жаққа айқаспайды.

Меңі бар оң бетінің шұқырында,

Ұшы жүр қара шаштың мықынында.

Аққудай көлде отырған аппақ болып,

Болсайшы титтей міні сықылында!

Кекілін ақ күміспен қойған түйреп,

Қара шаш қалың біткен, емес сирек.

Арқадан алтын шолпы сылдыр қағып,

Үшқандай көлден шошып көкала үйрек.

Ойқастап ор түлкідей жөнелгенде

140 Етегін торғын көйлек жерге сүйреп.

Жарқылдап омырауда асыл моншақ,

Жаңқадай ұшып түскен жатыр күйреп.

Күлкісін езу тартқан көзің шалса,

Еріксіз елжірейді бауыр-бүйрек.

Аймаққа, ауылға да қадірі артық,

Ақылмен үйдің ішін түгел билеп.

Сөйленіп ойда-қырда Анар сөзі,

Бозбала жүр сыртынан босқа күйлеп.

Сол кезде он бес жаста сұлу Анар,

150 Сөйлесе таңдайынан балы тамар.

Қасынан қайда жүрсе айырылмайды,

Сіңілісі он үш жаста, аты — Қамар.

Анардай болмаса да ол да сұлу,

Жалтылдап екі көзі оттай жанар.

Анар қыз он жасынан Сәулеге асық,

Қосылып қай заманда шөлі қанар.

Қаманның үлкен ұлы аты — Қабыл,

Аң қуған, бүркіт салған, күнде сабыл.

Қасында он-он бестен жігіті бар,

160 Ауылы дыр-думанмен абыр-сабыр.

Қабылдың Сәулеменен көңілі жақын

Екеуі жас күнінен «аузы тамыр».

Біреуі-біреуінен айырылмайды,

Көрсе де не жақсылық, зұлым, зәбір.

Үйінде бір-бірінің кезек қонып,

Салады ойын-қызық, дүбір-дабыр.

Сәуленің бұл жүрісі Анар үшін,

Мақсатын көңіліндегі табар үшін.

Қалмайтын Мәтен деген жолдасы бар,

170 Арналған аралықта хабар үшін.

Ол Мәтен ит үргізбес епті бала —

Алысқа атқа жеңіл шабар үшін.

Және бар Қырғи деген бір жолдасы,

Екеуін алған өзі бағар үшін.

Ол Қырғи қырғи десе — қырғи сынды,

Созылған исіз қайыс — шылғи сынды.

Жанашыр, жақын туған бір інісі,

Кештірсе кейімейтін ылғи суды.

Әрі әнші, әрі жылпың, әрі мерген,

180 Жасынан жолдас еді қасына ерген.

Мәтенді Қырғименен ылайықтап,

Сәулеге Құдай әтей арнап берген.

Сәулемен жас күнінен бірге жүріп,

Өлең мен ән үйреніп үлгі көрген.

Сәуленің атқан оғы жерге түспес,

Көзге атқан құралайды түстік жерден.

Алтыатар нұсқағанда сау кетпейді,

Қашқан аң ана кер мен мына керден.

Өнері бір басына бар жетерлік —

190 Жалғыз-ақ шығып еді нашар елден.

Сәулені көрген қыздың бәрі құмар,

Өнері асқан үшін талай ерден.

Аққумен аспандағы әнін қосып,

Дауысын жарыстырған соққан желмен.

Болжайды ақылменен әрбір істі,

Атағы он үш жастан аспанға ұшты.

Айлакер, ақылы артық, ер жүректі,

Бәріне атты-жаяу бірдей күшті.

...