автордың кітабын онлайн тегін оқу  Ishonch telefoni

Xayriddin Sulton

ENG YANGI ADABIYOT NAMUNASI

Xudo haqi, yosh ulg‘ayganda yaxshi kitob o‘qish juda maroqli, hatto televizor ko‘rishdan ham qiziqarliroq. Bolalik, yoshlik, yetuklik chog‘laringni eslaysan. Ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan voqealarning dengizlariga sho‘ng‘iysan. Butun umring qanday o‘tib ketganiga aqling yetmay hayron bo‘lib o‘tirasan. Torgina balkoningda qish chog‘i tuvakda anvoyi gullagan chechaklarga boqib, osuda quvonchlaringni kim bilan o‘rtoqlashishni bilmaysan: u band, manov band, anov ham band, narigi o‘zini olib qochadi, berigining sen bilan gaplashishga toqati yetmaydi, yana birovi, nega men borarkanman, o‘zi kelsin deydi, izzati nafs qiladi... Xullas, yosh ulg‘ayganda kitob eng yaxshi, xolis, beminnat hamroh, suhbatdosh, rozdon... Aqlingga aql, tajribangga tajriba qo‘shadi, odamlar hayotidan saboq olasan, insonlikning ayon ko‘zga tashlanayotgan tanazzullaridan, axloqiy yemirilishlardan, ilmiy-fanniy prinsiplar, metodologiyalarning chirib borayotganligidan tashvish, qayg‘u, alamga botasan, Xudo haqi.

Janobi payg‘ambarimiz Muhammad rasululloh hadislaridan birida dunyoda eng yaxshi narsa go‘zal axloq degan ekanlar. Hazrat Imom Navaviyning “Qirq hadis” kitobida tafsir qilinishicha, ul zot odamlarni doim shubhali va ayniqsa, juda bekorchi narsalar bilan ovora-yu sarson bo‘lib yurishdan takror va takror qaytarar ekanlar: “Insonning yaxshi musulmon ekanligining alomatlaridan biri (uning) bekorchi narsalarni tark etishidir”. Yettinchi asrdan beri qancha vaqt o‘tgan bo‘lmasin, bu sodda so‘zlar hamon amalda. Bir shoir chig‘iriqni yozib shoir bo‘ldi, boshqasi Armstrongning Oyga qo‘nib birinchi aytgan so‘ziga doston bitdi. Ammo inson hamon o‘sha “go‘zal axloq” idealiga hech yetolmaydi, shubhali, bekorchiligi ayon ko‘rinib turgan ishlarni sira tark etolmaydi. Nega shunday ekan-a? Nahot, bani bashar azalda tamomila noqis yaralgan bo‘lsa?

Holbuki, u tirik borliqning gultoji... Va hamon okeanlar ko‘piklari ichidan chiqqanligini asotirlarida unutmaydi... Ammo biz bu yerda atoqli adib, fozil zamondoshimiz Xayriddin Sultonning yangi kitobi ustida o‘quvchilarimiz bilan taassurotlarimizni o‘rtoqlashmoqchi bo‘lib turgan edik. Qolaversa, yuqoridagi daromad so‘zlarimizning o‘zi ham bu kitobdan o‘rin olgan, ajoyib bir shaklda yozilgan qissa mutolaasidan so‘ng o‘qish va uqish asnosida tug‘ilib turgan edi.

“Go‘zal axloq” haqidagi gapni odamlar necha ming yillar o‘tsa ham unutmasliklari kerak edi va har kun nonushta oldidan bola-chaqa bilan qutlug‘ dasturxon tevaragida o‘tirib bir karra takrorlashlari kerak edi. Zero, bu adoqsiz ne’matlar va yetishgan rizq-u ro‘zning shukronasi bilan barobar va takrorlangan sari yombi oltin kabi yarqirab yurakka yo‘l qidirishdan hech tolmaydi, binobarin. Ammo ko‘p odamlarning bunga vaqtlari yo‘q. Ertalabdan ish-yumushga shoshib, farzandlar bilan gaplashishga tajang va diltang bo‘lib turadilar. Farzand otamdan yo onamdan so‘rayman deb diliga tuggan savoliga umrining oxirigacha ham javob ololmaydi. Vaqt shunchalar tang. Ammo farzandlar savollariga javob ola bilmasalar, vaqtning o‘zi nima keragi bor, astag‘firulloh!

“Ishonch telefoni” – men uni hozirgi eng yangi kitob deb atagim keladi – shakl va boy mundarija e’tibori hamda zamonaviy ruhi bilan ayni shundoq! – yozuvchi Xayriddin Sultonning biz shu yaqin yillar ichida o‘qib mutaassir bo‘lgan “Navoiy – 30”, “Odamlardan tinglab hikoya” degan to‘laqonli hikoyalar jildlarining ma’nan davomi desak ham bo‘ladi. U kitoblar hamon qiziqib o‘qilmoqda. Zamonaviy asarlarga juda qiziqadigan yoshlarning qo‘lidan tushmayapti. XXI asr kishilari va voqeliklarini haqqoniy va qiziqarli yoritgani bilan diqqat-e’tiborni tortmoqda.

Ammo... “Ishonch telefoni” – bu tamomila boshqacha, boshqacha eng yangi hissiyotlar, eng yangi so‘zlar, eng yangi adabiyotning g‘oyatda xarakterli namunasi. Zamonamizning xarakterli belgisi – “Ishonch telefonlari” davlat idoralarida, hukumat mahkamalari, vazirliklar, agentliklar, korrupsiyaga qarshi kurash tashkilotlari, banklar, hokimliklar – hammasi-hammasida bor – faoliyat ko‘rsatib turibdi. Aholi, fuqarolar ular xizmatidan ancha savodxonlik bilan foydalanadi. Ularga murojaatlarda mamlakat va fuqarolarga tegishli rang-barang va son-sanoqsiz masalalar ko‘tariladi.

Fuqaroning nomi oshkor etilmagan holda, ular ko‘targan masalalar idoralar va muassasalar oldiga qo‘yiladi, yechimlar qidiriladi. Xayriddin Sulton odamlarning “Ishonch telefonlari”ga mana shunday murojaatlaridan badiiy shakl sifatida istifoda etadi. Aslida “Ishonch telefonlari”ga aytilgan gaplar ochiq-oshkor qilinmasligi kerak. Lekin yozuvchi bu murojaatlardan adabiyotda ko‘p zamonlardan beri qo‘llanib kelinadigan IZHOR VA IQROR sifatida foydalanadi. Bular esa badiiy adabiyotning eng o‘qiladigan turlariga kiradi. Ayniqsa, buyuklar – Navoiy, Tolstoy, Balzak, Sveyglarning izhorlari mashhur.

Xayriddin Sultonning yangi qissasidan 23 ta izhor va iqror o‘rin olgan. Ularda ayni zamonaviy hayotimizning g‘oyatda rang-barang qirralari ifoda topgan. 23 ta arzi hol, 23 ta arzi dod, 23 ta arzi fazl, 23 ta arzi tiynat, 23 ta bir-biriga o‘xshamagan fe’l-atvor, yevropacha usulda aytsak, 23 ta xarakter yarmarkasi. Shundoq, bu yangi qissa chin yarmarka, inson yarmarkasi. Axloqning yemirilishi, okean ko‘piklariga aylanishi. Odam axloqi nechuk bizning davrimizga kelib bunchalar tanazzulga tushib qoldi? Farzandlar ota-onalarni, ota-onalar farzandlarni mensimay qo‘ydi. Nechun ular orasidan muhabbat va qadr-qimmat, ayniqsa, oqibat tamomila ko‘tarilib bormoqda? Tamsillar, tamoyillar, sababiyatlar, zaruriyatlar g‘oyatda ko‘p, qator-qator. Eng qizig‘i shundaki, ular faqat hikoyatlar personajlari yoki qahramonlari desak ham bo‘ladi, hayoti, a’molida emas, balki biz barcha zamondoshlarning hayot-u a’mollarimizda ham o‘z zuhurini ko‘rsatmoqda. Bular o‘zimiz guvoh bo‘layotgan, baayni o‘zimizning boshimizdan kechayotgan hodisalar, ularning turli-tuman evrilishlari. Ne so‘z bilan ifoda qilaylikki, bularning bari har birimizga qadrdon bo‘lib qolgan.

Biznes, ta’lim, bozor, pul, boyish, maishat, amal ketidan quvish, rang-barang qallobliklar, bosh-keti ko‘rinmaydigan firibgarliklar, saroylar qurish, o‘zini xorijga urish, xorijda axloqan fosh bo‘lishlar, o‘zini qashshoq-yo‘qsil ko‘rsatib marazmga berilishlar... Yozuvchi hikoya qilayotgan arz-u izhorlarda bularning hammasi to‘la va eng oxirgi darajada tomir urib turibdi. Yozuvchi bu hikoyalarning barchasiga ularning personajlari nomini qo‘ygan; "Gulsara", "Behro‘z", "Umid", "Azlarova" va hokazo. 23 badiiy nom.

Mana, Gulsara. Bir ojiz, mushtipar, ammo yoshgina ayol. U “Ishonch telefoni”ga arzini aytyapti. Operator qiz Mohidil Ismatova eshityapti. Uning yuragi sabr-toqatga to‘la. Gulsaraning arzi nima? U:”Uy-joy so‘rab hokimiyatga borsam, hech kim arzimga quloq solmayapti”, deydi. Uning yoshi o‘ttiz birda, ayni kuch-quvvatga to‘lgan, yetilgan payti. Ikkinchi guruh nogironiman, ishga yaramayman, deydi. U avtobus haydovchisiga turmushga chiqqan. Shar’iy nikoh o‘qitgan, lekin qonuniy nikohdan o‘tmagan. Erining oldingi oilasi, bola-chaqasi borligini keyin bilgan. Shu odamdan farzand orttirgan. Keyin, “suvi qochgan”dan so‘ng bu er uni tashlab ketgan va u yosh bolasi bilan ko‘chada qolgan. O‘zi topib er qilgani uchun qarindosh-urug‘lari unga yordam bermay qo‘yishgan, muomalalar uzilgan. Aliment undirishga nikoh qog‘ozi yo‘q. Qo‘limda na hunarim, na diplomim bor, deydi. Operator ariza yozib kelsangiz, “Ayollar daftari”ga kiritishlari mumkin, deydi. Lekin Gulsara: “Mayli, menga uy kerakmas, faqat erim har zamonda bo‘lsa ham kelib bolalarimning holidan xabar olib tursa... Mazam yo‘q, opajon, o‘lib-netib qolsam, bu uchta norasida nima bo‘ladi? Iltimos, yordam bering”, deydi.

Mana endi bir arzi dodning qisqa mazmuni bilan tanishganingizdan keyin so‘zimizning boshida aytilgan hadisga qaytsak ham o‘rinli. Bu sho‘rlik yosh ayolning turish-turmushi bari boshdan-oyoq shubhali narsalar domiga ilingani, shubhali narsalarni hayot o‘rnida qabul qilgani va ayol boshini o‘tga tiqqani... Nahotki, u shunchalar aqlsiz, tentak? Endi uchta norasida nima bo‘ladi, deb qayg‘uryapti va yordam so‘rayapti. Kim endi unga yordam beroladi? Men inson tanazzuli deganda ana shu johillikni, jadid olim tili bilan aytganda, “jahli murakkab”ni nazarda tutgan edim.

Holbuki, XXI asr! Kitobda bizning mana shu oldimizda turgan kunlarimiz haqida gap ketyapti. Odatda, hayotda nima bo‘lyapti, deymiz. Inson ko‘z o‘ngimizda tanazzulga uchrayapti. U o‘ziga ham, o‘zi yashayotgan hayotga ham to‘g‘ri baho berolmaydi. Yaxshi-yomonni to‘rtinchi sinf bolasi darajasida ham to‘g‘ri ajratolmaydi.

Yaxshi-yomonni, to‘g‘ri-noto‘g‘rini, egri-qalbakini, chin-yolg‘onni, haq-nohaqni to‘g‘ri ajratolmaslik, ko‘zbo‘yamachilik, qallobliklar boshqa hikoyat qahramonlarining iqrorlarini axloqan yuztuban ketish kabi baholashga olib boradi. Inson tabiatni, suvni, musaffo havoni, Yer yuzidagi Xudo tomonidan ato etilgan omonlikni, omonlik makonlarini, dengizlar, okeanlar, daryolar, ko‘llarni asrash va toza saqlashga o‘ta ojizlik qilmoqda. Ojizlik o‘z-o‘zidan tabiiy ravishda uning shaxsiy hayoti, fe’l-atvorida ham o‘z aksini to‘la namoyon etmoqda. Tabiatni asrab yashamagan odam o‘zini, ichki ruhoniy dunyosini sog‘lom saqlay olmaydi. Bular hammasi bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib ketgan. “Halol ham, harom ham aniqdir” deyiladi yana muqaddas hadislarda. Zaminga nisbatan buzg‘unchilik yo‘liga kirganlar hech qachon sog‘lom va farovon, haq va adolatli bo‘lolmaydilar.

Bu hikoyalarning barchasini yuragimiz beorom titrab o‘qiymiz. Najot bormi, deymiz. Najot qidiramiz. Umumnajot hayot, inson, tabiat haqida umumto‘g‘ri tushunchaga ega bo‘lishda. To‘g‘ri tushunchali odam yanglishmaydi, aldanmaydi, har qanday firibgar nayranglarining avra-astarini ag‘darib tashlaydi va to‘g‘ri, najotkor yo‘lga soladi insonlarni. Global asrimizda insoniyat hayoti va taqdirida global ijtimoiy kasalliklar yuzaga chiqmoqda va avj olmoqda. Bu kasalliklarning hammasi o‘ta achchiq, o‘ta zaharli. Ammo butun insoniyat sidqidildan urinsa, ularga davo topadi.

Xayriddin Sulton hikoyalarini birma-bir tahlil qilishga yuragim chidamaydi. Ular kelajakdagi juda og‘ir ma’naviy-ruhiy tabiat kataklizmlaridan darak bermoqda. Bu hikoyalar ko‘piklar ustiga ko‘piklardan siyoh yasab yozilmagan, hech narsa ko‘pirtirilmagan, hayotda qanday bo‘lsa – shunday, faqat adabiyot ogohlantirmoqda. Hatto bu sodda taxlit hikoyalarni jurnalistik hikoyalar deyish ham mumkin. Ularda jurnalizm elementlari kuchli namoyon bo‘lgan. Bu jurnalizm usuli juda ta’sirli. Nochorlikka chora izlaydi. “Ishonch telefoni” hikoyalari va ular kompozitsion qurilmasidan yaxlit tus olgan badiiy qissa zamondoshlarga g‘oyat yaqin, zamondoshlar bilan dardlashish maqsadida yozilgan. Bu o‘ta intim hikoyatlar bizni o‘z voqealari va iztiroblarining ishtirokchisiga, musohibga, taqdirdosh, zamindoshga aylantiradi. G‘aflatda qoldim, deb nochor ko‘z yoshi to‘kib o‘tirish ish emasligini yuragimizga dardli tomchilari bilan singdiradi.

Yozuvchi qissadagi 27 ta hikoyada 27 ta ijtimoiy xavfli kasallikni mohir jarroh kabi ochib ko‘rsatdi. Adibga tinchlik bermagan bu hayotiy-ijtimoiy voqealar o‘quvchini ham bezovta qiladi. Uni yon-atroflariga sergak nazar tashlashga, hech narsaga befarq bo‘lmaslikka chaqirayotganday bo‘ladi. Yana bir qaraganda bu alamli voqealarga hech kim hakam bo‘lolmaydiganday ham tuyuladi. “Bugun hayot boshqa, qarashlar boshqa, – deydi "Qodir" degan hikoyatning qahramoni, – dunyoni o‘zgartirolmaysan". Boshqa bir hikoyatning qahramoni Oygul nikohsiz orttirgan bolasini “kasofat” deb ataydi. O‘z tuqqan bolasini kasofat deb atashga majbur bo‘lib qolgan bu ayol – kasal dunyo timsoli. U tamomila bekorchi narsalar ichida yashab shu holga tushmadimi? Nahot, shu ko‘rgilik ham biz – sog‘larni ogohlikka chaqirmaydi?

Asar oxirlar ekan, “Ishonch telefoni” operatori ajoyib, mehribon mutaxassis qiz Mohidil Ismatovaning qayg‘uli taqdiri ham boshqa personajlar taqdirlari bilan zamon fojialari jabhalarida mutanosib tarzda tutashib ketadi...

Hurmatli kitobxon!

Sizga yana bir o‘qishli, go‘zal asar muborak bo‘lsin!

Ibrohim G‘AFUROV,

O‘zbekiston Qahramoni

IKKI OG‘IZ IZOH

Butun yer yuzi bo‘ylab dahshatli vabo – kovid tarqalgan 2020-yili yozilib nashr etilgan «Odamlardan tinglab hikoya» nomli kitobim adabiy jamoatchilik tomonidan qiziqish va e’tibor bilan, eng muhimi, tushunib o‘qildi, ko‘pchilikda fikr-mulohaza uyg‘otdi.

Ayniqsa, mullo ukalarimizdan biri matbuotda: «Bu kitobni o‘qib bir xulosaga keldim. Agar hikoyabop ko‘rgan-­eshitganingiz bo‘lsa, Xayriddin Sultonga aytib bering. U kishi naqlingizni o‘zingizdan ko‘ra qiziqarli, jonli va ta’sir­chanroq qilib xalqqa yetkazadi», deb yozdi-yu qalbimda yana tug‘yon boshlandi.

Hayotda yuz bergan, o‘zim bevosita guvohi bo‘lgan, bir-biridan g‘aroyib turli voqea-hodisalar beixtiyor yodimga tushdi. Ularning har biri «Meni yoz!», «Yo‘q, avval meni yoz!», deb navbat talasha ketdi.

Ochig‘i, bu paytda katta bir asar ustida ishlayotgan edim, lekin qulog‘imda yangrayotgan ajabtovur ovozlar, shovqin-suronlar menga tinchlik bermay qo‘ydi. Yozayotgan kitobimni chetga surib, eshitganlarim va ko‘rganlarimni eslashga, bu hikoya-hangomalarni oqqa ko‘chirishga, ularga badiiy shakl topishga qanday kirishib ketganimni o‘zim ham sezmay qoldim.

Bir mahal qarasam, shu tariqa «Ishonch telefoni» deb nomlangan qo‘lyozma paydo bo‘libdi.

Qalam ahlining o‘quvchi bilan yangi asar orqali uchra­shuvi – bu har safar nafaqat quvonch, balki yana bir jiddiy imtihondir.

Ana shunday hissiyot va hayajon bilan ushbu kitobni hukmingizga havola etishga jur’at qildim.

Muallif

MAQSUDA OPA

– Allo, «Ishonch telefoni»ga tushdimmi?

– Assalomu alaykum, ha, «Ishonch telefoni», men – operator Mohidil Ismatova, eshitaman?

– Vaalaykum assalom, qizim, yaxshimisiz? Men Bodomzordan Maqsuda opangizman, familiyam Yusupjonova. Vaqtingizni olmayapmanmi ishqilib?

– Qulog‘im sizda, gapiravering.

– Men o‘zim shifokorman, o‘ttiz ikki yil Xadradagi poliklinikada ishlaganman. Uch yil bo‘ldi, pensiyaga chiqib, endi oyog‘imni uzatib, dam olarman, deganimda... Peshonamda to‘rtta qiz, bir o‘g‘lim bor edi. Xo‘jayinim erta o‘lib ketgan, bolalarimni ham ota, ham ona bo‘lib o‘zim katta qilganman. Shu yolg‘iz o‘g‘lim Saidjonni uyginang kuygur dushmanlari bir kechada... Oh, aytolmayman, qizim... shundoq darvozaxonamizda so‘yib ketdi...

– Yig‘lamang, xolajon, Xudo sabr bersin.

– Rahmat, qizim, ming rahmat sizga. Sabr bergani shudir-da, mana, suratim odam, sudralib yashab yuribman-ku. Lekin farzand dog‘i yomon ekan, hech unutolmayapman.

– Nima bo‘lgan edi o‘g‘lingizga?

– Bolam o‘zi oliy ma’lumotli injener edi. Texnika universitetini «qizil diplom» bilan bitirdi. Sergelidagi akkumulator zavodida bir yilcha ishlagandan keyin, bir kuni «Oyi, hamma o‘rtoqlarim biznes qilyapti, men ham tadbirkorlik bilan shug‘ullansam, maylimi?» deb qoldi.

«Ishing yomon emas-ku, bolam?» desam, «Ishim yax­shi-yu, oyligi kam-da. Qachongacha ro‘zg‘orga sizdan pul so‘rab yuraman? Xudoga shukur, mana, uch jon bo‘ldim, oilamni o‘zim boqishim kerak-ku», deganidan keyin noiloj rozilik berdim. «Malika»dan ijaraga joy olib, videotexnika bilan savdo qila boshladi. Mol olib kelgani dam-badam Urumchiga borib kelardi. Asta-sekin ishlari yurisha boshladi. Yuragi toza, oqko‘ngil bola edi, telefon sotadigan bir tanishi so‘rasa, ishonib o‘n besh ming dollar qarz bergan ekan. Muddati kelib, ikki-uch marta pulini so‘rasa, bermabdi. O‘rtada janjal chiqqan. Bir kuni kechqurun endigina ovqatla­nishga o‘tirgan edik, o‘g‘limni kimdir chaqirib keldi, «Hozir!» deb darvozaxonaga chiqib hayallab ketdi.

Bir payt tapir-tupur, shovqin-suronni eshitib, hovliga chiqsam, ne ko‘z bilan ko‘rayki, Saidjon ostonada qo‘ydek bo‘g‘izlanib yotibdi... Oh, singiljon, bunaqa kunni hech kimning boshiga solmasin. Endigina yigirma oltiga kirgan arslondek bolam shundoq qo‘limda jon berdi.

Yig‘ladim-siqtadim, boshimni devorning toshlariga urdim – oxir-oqibat yolg‘iz o‘g‘limni qaro yerga topshirdim. Guldek xotini, bir yarim yashar o‘g‘li, opalari ortidan bo‘zlab qoldik.

Melisa keldi, prokuror keldi, so‘rov-surishtiruv bosh­landi.

Ana endi bu harom yegan, imonsizlarni ko‘ringki, tergovda «Saidning o‘zi bizdan qarz edi, so‘rab borsak, bizga pichoq bilan tashlandi, qo‘lidan tortib olmoqchi edik, pichoq bexosdan o‘ziga tegib ketdi», deb, begunoh bolaginamning arvohiga tuhmat qilishga o‘tdi.

Darrov ularga advokat ham, yuqori idoralardan himoyachi-homiylar ham topila qoldi. Sud bu yaramaslarni arzimagan muddatlarga kesib, go‘yo adolat qilgan bo‘ldi. Ozgina vaqt o‘tib eshitsam, uchalasi ham amnistiya bilan qamoqdan chiqib ketibdi. Eshitib, dardi dunyoim qorong‘i bo‘ldi, keyin taqdirga tan berdim. Hammasini Xudoga soldim. Endi bular yuz yil turmada yotganida ham Saidjonim tirilib kelmaydi-ku, deb o‘zimga tasalli berdim.

Bu ko‘rgiliklarga amallab chidash mumkin edi, ammo bir kuni gazetada o‘g‘limning ishi to‘g‘risida kattakon maqola chiqib qoldi. O‘qidim-u hushimni yo‘qotib yiqildim. Noinsof, vijdonsizlar muxbirni aldaganmi, pora-mora berganmi, bilmayman, ishqilib, maqolada voqea butunlay teskari qilib ko‘rsatilgan edi. Ya’ni, rahmatli o‘g‘lim Saidjon yoshligidan firibgar, tovlamachi bo‘lgan ekan, aldov yo‘li bilan birovlarning katta miqdordagi mablag‘ini o‘zlashtirib, qarz olgan odamlaridan qochib yurgan, hatto ularga pichoq ko‘tarib hujum qilgan muttaham ekan...

Bunday quruq tuhmatga chidayolmay bosh urib bormagan joyim qolmadi. Gazeta redaksiyasiga arang kirib dardimni aytsam, haligi bo‘hton maqolani yozgan muxbir oldimga bir dasta tergov hujjatini tap etib tashladi.

Maqoladagi hamma gaplar ana shu qog‘ozlardan ko‘chirib olingan ekan. Prokurorga bordim, sudga bordim. Hamma joyda javob bir xil – «Bizda matbuot erkin, biz gazetaning ishiga aralasha olmaymiz...» Alyo, qizim, jim bo‘lib qol­dingiz, telefon uzilib qolmadimi ishqilib?

– Maqsuda opa, gapiravering, eshitaman.

– Ha, umringizdan baraka toping. Shunaqa qilib deng, boshimni qayoqqa urishni bilmay yurganimda, tanish bir ayol esimga tushib qoldi.

Poliklinikada ishlaganimda bir kuni ikkita yosh bolasi bilan navbat kutib, qunishibgina o‘tirgan bir juvonga ko‘zim tushib qoldi. Rahmim kelib, kerakli vrachga kiri­shiga yordam bergan edim. Ismi Hamida, ma’nili ayol ekan, keyin­chalik ancha yaqin bo‘lib ketdik. O‘shanda eri jurnalist ekanini aytgan edi. Tavakkal qilib, izlashga tushdim. Hamida Qushbegi tomondagi bir maktabda o‘qituvchilik qilishini bilardim, qidirib borsam, bu yerda ishlamayotgan ekan. So‘rab-­surishtirib, uyini topib bordim, Chilonzordagi oltin­chi kvartalda «dom»da turar ekan, meni ko‘rib xursand bo‘lib ketdi. Yig‘lab-yig‘lab, boshimga tushgan musibatni aytib berdim. Hamida ko‘ziga yosh olib, ahvolimga ko‘p achindi. Xo‘jayini safarda ekan, kelganidan keyin mening masalamni albatta tushuntirishini aytib, hujjatlarimni olib qoldi.

Oradan biron hafta o‘tgani yo‘q edi, kechki payt savlatli, qotma bir odam – o‘sha gazetaning bosh redaktori, familiyasi Soliyev ekan, maqolani yozgan muxbir bilan uyimizga kirib keldi. Bo‘lgan voqealarni obdan so‘rab-surishtirishdi, qo‘shnilar, mahalla raisi bilan gaplashishdi, tibbiy ekspertiza xulosasidan bir nusxa saqlab qo‘ygan edim, uniyam sinchiklab ko‘rib chiqishdi. Oxirida Soliyev: «Opajon, kechirasiz, noinsof odamlar bizni ham toza aldagan ekan. Xafa bo‘lmang, o‘g‘lingizning nomini albatta oqlaymiz, haqiqat qaror topadi», deb uzr-ma’zur so‘rab, qaytib ketdi.

Uch kundan keyin erta tongda Soliyev yana boyagi muxbir bilan eshigimizda paydo bo‘ldi. Qo‘lida gazetaning yangi soni, ikkinchi betida «Bir qotillik izidan» degan sarlavha, tagida qavs ichida «Qotillarga raddiya» deb yozib qo‘yilgan. Salkam bir sahifalik maqolada bo‘lgan voqealar boshdan oxirigacha hujjatlar asosida, haqqoniy bayon qilingan edi. Azbaroyi hayajonlanib ketganimdan yig‘lab yubordim, tiz cho‘kib Soliyevga rahmat ayta boshladim. Shunda u meni tirsagimdan tutib, o‘rnimdan turg‘izdi-da, «Opajon, bizga emas, Turg‘un Valiyevichga rahmat ayting», dedi. Bilsam, Turg‘un Valiyevich deganlari – o‘sha men najot izlab borgan Hamidaxonning eri, matbuot sohasining kattakonlaridan biri ekan...

Yelkamdan tog‘ ag‘darilgandek yengil tortdim. Ertasi dam olish kuni edi, to‘rtta issiq non olib, kenja kuyovim Vohidjonning mashinasiga o‘tirib, Chilonzorga bordim. Hamidaxon ham, xo‘jayini ham uyda ekan, rahmat aytib, ancha gaplashib o‘tirdik.

Qizim, afsuski, siz Turg‘unjonni ko‘rmagansiz, tanimaysiz-da, bo‘lmasa, dunyoda shunaqayam yaxshi odamlar bo‘ladimi, deb hayron qolishingiz aniq.

Bir yil burun Turg‘unjonning onasi yetmish sakkiz yo­shida vafot etgan edi. Shunda ta’ziyaga borib bildim – Zamira opa yotib qolgan ekan, o‘g‘li shundoq katta amaldor bo‘lishiga qaramasdan, o‘n yildan beri har kuni tush payti ishdan kelib, Hamidaxonga ham ishonmasdan, onasini o‘z qo‘li bilan ovqatlantirar, soatlab oldida o‘tirar ekan. Onasini yelkasiga opichib, xonaning ichida aylantirib yurar ekan... Aytishga oson, qizim, axir, bir yil emas, ikki yil emas, naq roppa-rosa o‘n yil-a!

«Maqsuda opa, siz o‘g‘lingizdan, men onamdan ayrildim, Saidjonning o‘rniga meni o‘g‘lim desangiz, boshim ko‘kka yetardi», dedi u o‘shanda. Shu yetti yot begona yigit menga farzandimdan ham ziyoda izzat-ikrom ko‘rsatdi, beminnat xizmat qildi. Saidjondan qolgan yodgorim – Na­jotbek o‘n yosh bo‘lganida og‘ir kasal bo‘lib qoldi. Tug‘ma «порок сердца»si bor ekan, bilmagan ekanmiz. Shu bolamni davolatish uchun Turg‘unjon toza yelib-yugurdi, Moskvadan zo‘r do‘xtirlar gaplashib berdi, operatsiyaga o‘zim oborib keldim. Xudoga shukur, hozir o‘ynab-kulib yuribdi Najotbek. Turg‘unjon uning har tug‘ilgan kunida sovg‘a-­salomlar ko‘tarib, yo‘qlab kelganlari, bolalar oromgohlariga bepul yo‘llanmalar olib berganlari... Qilgan yaxshiliklarini aytib ado qilib bo‘lmaydi.

Kechirasiz, ko‘p gapirib, vaqtingizni oldim. Telefon qilayotganimning sababi shuki, yaqinda Turg‘unjon o‘g‘lim quruq tuhmatga uchrab qoldi. O‘zingiz bilasiz, matbuot degani serg‘alva ish ekan, televideniyening bir xodimi, yosh­gina yigit, kattakonlardan bittasini tanqid qilib ko‘rsatuv bergan ekan, darrov shu bolaga bosim boshlanibdi. Bechora jurnalist arz qilib boribdi, Turg‘unjon qarasa, muxbir haq. Shuning uchun uni himoya qilibdi. Boyagi kattakon, uni siz ham taniysiz, so‘zi singaniga chidayolmasdan, endi muxbir bir chetda qolib, Turg‘unjonga hujum uyushtirishga o‘tibdi. Organdagi tanishlarini ishga solib, soxta guvohlar topib, Turg‘unjonni pora olgan deb ishdan bo‘shattiribdi. Hozir ishi tergovda emish...

E, bu nima degan gap, qizim? Yaxshiga kun yo‘q ekan-da? O‘g‘lim boyoqishni har nimada ayblash mumkindir-u, lekin, harom yegan, pora olgan, deb sira-sira ayblab bo‘lmaydi. O‘zingiz o‘ylang, jon singlim, agar shundoq bo‘lsa, xotini, uchta bolasi, yotib qolgan onasi bilan Chilonzordagi uch xonali «xrushyovka»da yashaydimi? Uyida saksonin­chi yilda chiqqan Sergelining mebeli-yu almisoqdan qolgan «Gorizont» televizoridan boshqa hech vaqosi yo‘q odamni poraxo‘r, deb bo‘ladimi? Nima, bu tekshiruvchilarning ko‘zi ko‘rmi yoki oqib tushganmi shuni ko‘rmasa-bilmasa?!

Bir haftadan beri shuni o‘ylab, siqilib yotibman, qizim. Qon bosimim o‘lgur bir yuz-u saksondan tushmayapti. Shuning uchun sizdan qattiq iltimos, mana shu arizamni shaxsan rahbarimizning o‘zlariga yetkazsangiz. Gaplarimning zig‘irdek ham yolg‘oni yo‘q, har bir so‘zimga istagan joyda javob berishga tayyorman. Xo‘pmi, jonim qizim, iloyo, Olloh sizdan rozi bo‘lsin...

GULSARA

– Allo, bu «Ishonch telefoni»mi?

– Ha, men operator Mohidil Ismatova, eshitaman?..

– Assalomu alaykum.

– Vaalaykum assalom. Xo‘sh, xizmat?

– Men Yashnobod tumanidagi Maysazor mahallasi, Badalov ko‘chasi, 357-uyda yashayman. Familiyam Yo‘ldosheva, otim Gulsara.

– Juda yaxshi, eshitaman.

– Meni erim tashlab ketgan, uchta yosh bolam bor. Qo‘yliq bozorining orqasidagi birovning vayrona kulbasida ijarada o‘tiraman. Uy-joy so‘rab hokimiyatga borsam, hech kim arzimga quloq solmayapti.

– Xo‘p, yoshingiz nechada, nima ish qilasiz?

– Yoshim o‘ttiz birda, og‘ir ishga yaramayman, ikkinchi guruh nogironiman.

– Ishlamasangiz, qanday tirikchilik qilasiz?

– Shuning uchun sizga murojaat qilyapman-da, opajon. Baxtimizga insofli bir qo‘shnim bor, Haybatulla aka, «Kor­zinka»da haydovchi bo‘lib ishlaydi. Azbaroyi bizga achinganidan har kuni besh kilo sarimsoq opkelib beradi. Bola-chaqam bilan shuni suvda ivitib, archib-tozalab, salafan xaltalarga joylab beramiz. Keyin Haybatulla aka uni «Korzinka»ga opketadi. Har kilosiga o‘n ming so‘mdan pul beradi, baraka topsin. Shu ellik ming non-choyga zo‘rg‘a yetadi, oy sayin bir million ijara haqiyam to‘lashim kerak. Turar joyimiz bir xonali katalak, oshxona ham, zal ham, yotoqxonamiz ham shu. Hamma joyga sarimsoq hidi o‘tirib qolgan, uvvalo qirtishlab tozalasam ham, ketmaydi.

– Xo‘jayiningiz qayerda? Bolalaringizga aliment to‘lamaydimi?

– Xo‘jayinim Qo‘yliqdan Chorsuga qatnaydigan avtobus haydaydi. U kishi bilan shu avtobusda tanishib qolib, turmush qurganman. Boshida bilmaganman, oilasi, xotini, uchta bolasi bor ekan. Meni shar’iy nikoh o‘qitib olgan. Avvaliga shu ijara uyni olib berdi. Ro‘zg‘orga qarashib, ke­lib-ketib yurdi. Bolalar tug‘ilib, ularning sarf-xarajati, xarxa­shasi ko‘paygandan keyin qadam bosmay qo‘ydi. Bir-ikki marta ishxonasiga izlab borsam, «Nega kelding?» deb, odami yo‘q avtobusning ichiga qamab, rosa urdi. «Yana arz-dod qilib keladigan bo‘lsang, itvachchalaring bilan so‘yib, Chirchiqqa tashlab yuboraman, o‘liging baliqqa yem bo‘ladi», deb qo‘rqitdi. Qandoq qilay, opajon, qo‘limda na hunarim, na diplomim bor. Aliment undiray desam, o‘rtada shar’iy nikoh, ZAGS o‘lgurning qog‘ozi yo‘q.

Oxiri muhtojlik jon-jonimdan o‘tib ketdi. O‘ldirsa ham mayli, deb bir kuni xo‘jayinimning ishdan chiqishini poylab, sekin orqasidan bordim. Qoratoshdagi to‘rt qavatli «dom»da turar ekan. Izidan kirib borib, janjal ko‘tardim. Xotini uyda yo‘q ekan, qo‘ni-qo‘shnidan uyaldimi, ozroq pul berib, al­dab-suldab jo‘natib yubordi.

Ertasi kuni to‘satdan ijara uyimga bostirib kelib qoldi. Yonida arvoh kapalakka o‘xshagan, ko‘zi chaqchaygan xotini, shu megajin bolalarimning ko‘z oldida meni o‘lasi qilib do‘pposladi. «Uyimni buzmoqchimisan, manjalaqi, kuningni ko‘rsatib qo‘yaman!», deb sochlarimni bittalab yuldi.

– Eringiz indamadimi?

– Indamadi... Sigaret chekib, teskari qarab turdi. Oxiri cho‘zilib qolganimdan keyin tepamga kelib: «Ko‘rdingmi bu alvastini, agar yana bir marta uyimga oyoq bossang, bundan ham battar qilib tashlaydi», dedi.

– Xo‘p, eringiz nomard ekan, sizni so‘raydigan ota-­onangiz, aka-ukangiz yo‘qmi?

– Bor-u, lekin ulardan beruxsat ikkinchi xotin bo‘lib tekkanimdan keyin hammasi mendan yuz o‘girib ketgan... Opajon, hukumat menga uy berarmikan, «yolg‘iz ayol», «yolg‘iz ona» deb?..

– Siz kerakli hujjatlarni to‘g‘rilang, biz ko‘rib chiqib, tegishli idoralarga yuboramiz. Agar qonun-qoidaga to‘g‘ri kelsa, sizni «Ayollar daftari»ga kiritib, albatta yordam ko‘rsatiladi.

– A, shunaqami? Men o‘ylovdimki... Mayli, menga uy ham kerakmas, faqat shu erim har zamonda bo‘lsayam kelib bolalarining holidan xabar olib tursa... Mazam yo‘q, opajon, o‘lib-netib qolsam, bu uchta norasida nima bo‘ladi? Iltimos, yordam bering...

QOBILOV

– Allo, assalomu alaykum, bu «Ishonch telefoni»mi?

– Valaykum assalom, ha, men – operator Mohidil Ismatova, eshitaman?

– Yaxshimisiz, singlim? Uylar tinchmi? Ishlar bilan charchamayapsizmi? E, yashang!

– Rahm