автордың кітабын онлайн тегін оқу  Сақиналар әміршісі. Патшаның оралуы. 3-том

Джон Рональд Руэл Толкин

І тарау

МИНАС ТИРИТ

Пиппин Гэндальфтың жамылғысының астынан басын қылтитып шығарды да, сыртқа қарады. Осы ұлы сапарға аттанғалы бері қалың ұйқының құшағына енген ол өзінің дәл қазір ояу немесе әлі де ұйқыда жатқанын түсіне алмай, мең-зең болып отыр. Бірде мына тас түнек қараңғы әлем зымыран құстай жүйткіп, жеткізбейтіндей көрінсе, енді бірде құйындатқан жел келіп, құлағына ән салып жатқандай болады. Ол аспанда жымыңдаған жұлдыздардан басқа ештеңені де көре алмады, ал оң жағында алып тау шыңдарының көлеңкелері ұзынды-қысқалы кетік тістер секілді қараңдап көрінеді. Ұйқысын аша алмаған күйі ол жүріп өткен жолына қанша уақыт кеткенін санамаққа тырысқан, алайда оның жады әлі де ұйқыда болғандықтан, бұл шаруаны абыроймен атқаратынына сенімді болған жоқ.

Бұл оның ұшқан құспен жарыса отырып, еш жерге тоқтамастан, тек алға ұмтыла шапқан алғашқы сапары болатын. Енді-енді сұрланып атып келе жатқан таң сәріде алыстан алтындай жарқыраған бір сәулені көзі шалды. Мүлгіген тыныштық құшағына батқан мылқау қала, одан әріде дөң үстінде ішінде тірі жан жоқ, қаңыраған бос сарай тұр. Шапқыншылардың қала ішіне кіргендері сол-ақ екен, қақ төбелерінен алып қанатты көлеңке ұшып өтті, адамдардың зәрелері ұшып, бойларын лезде қорқыныш билеп алды. Барлығының өңдері әп-сәтте қуарып, тірі өлікке ұқсап қалды. Бірақ Гэндальф Пиппиннің басынан сипап, жүрегін жылытар сөз айтып, жұбатып қойған. Бұрышқа барып, бүк түсіп жатты да, қалжыраған күйі тағы да көзі ілінуге айналды. Дегенмен бойын билеп алған бір мазасыздық тыныштық берер емес. Гэндальфтың келіп-кеткен сарбаздарға бұйрық беріп жатқан дауысы құлағына еміс-еміс жетіп жатыр. Сосын қайтадан сол шабыс, тоқтаусыз, дамыл көрместен, күн-түн демей алға қарай шабу. Өзінің сол қарғыс атқыр тасқа қарағанынан бері екі, жоқ, үш күн өткен секілді. Сол сұмдық естеліктің санасында жарқ ете қалуы мұң екен, ұйқысы шайдай ашылып, денесі дірілдеп кетті. Айналасы у-шуға толы және сол баяғы сыбдырлаған желдің дауысы.

Қап-қараңғы болып төнген қоршаулардың ар жағынан тілі жалаңдаған от жалынынан аспан жап-жарық болып кетті. Расында да, Пиппиннің бойын қорқыныш биледі. Гэндальф неге өздерін осындай сұрқайы әрі қорқынышты елге алып келе жатыр екен деп өз-өзіне сұрақ қойып та үлгерді. Көзін уқалап-уқалап қойды. Шығыс жақтан ару айдың толысып, асықпай көтеріліп келе жатқаны көрінеді. Демек, бұларға әлі тоқтау жоқ деген сөз, осы беттерімен құйындатып, қараңғы түнмен жарысып тағы да шаба береді. Ол орнынан қозғалды да, сөйлей бастады.

— Гэндальф, біз қай жердеміз өзі?

— Гондор патшалығындамыз, — деп жауап берді сиқыршы. — Анориэн жерінде келе жатырмыз.

Біраз уақыт бойы ешкім үндемегендіктен, тағы да мүлгіген тыныштық орнады. Ізінше Пиппин Гэндальфтың жамылғысына жабысып алды да, айғайлап жіберді:

— Мынау не тағы? Қара! От! Қызыл оттар! Мына елде айдаһарлар бар ма? Әне, ана жақта тағы біреуі көрінеді!

Бұл жолы Гэндальф оған жауап бермеді. Тек астындағы сәйгүлігіне айғайлап бұйрық берді:

— Алға, Көлеңкені қуып жетуші! Біздің уақытымыз жоқ! Асығуымыз керек! Уақыт тым аз! Бұл — көмекке шақырған Гондордың алаушоқтары. Соғыс басталды! Қара, әне, Амон Динде от жанып жатыр, Эйленахта да жарқыраған оттар; одан әрі батысқа қарай жылжып барады: Нардол, Эрелас, Мин-Риммон, Каленхад және Рохан шекарасындағы Халифириэн.

Алайда тұлпар құйғытып шаба жөнелудің орнына бүлкілдеп, желе жортақтап қалды, содан кейін мүлдем саябырсып, жүрісін баяулатты. Бір кезде басын қалт көтеріп алды да, кісіней бастады. Оған жауап ретінде тас түнектен кісінеген басқа бір жылқы дауысы келіп жетті. Артынша-ақ тұяқ дүрсілі естілді де, бұлардың қасына бір сәтке де аялдамастан, үш салт атты батысқа қарай ағызып өте шықты. Құдды ай бетінде ұшып жүрген елес пе дерсің. Не болғанын түсініп үлгергенше, салт аттылар батыс жақ бетке сүңгіп, көзден ғайып болды. Олардың артынан Көлеңкені қуып жетуші де қараңғыға қарамай шаба жөнелді, түннің өзі оның жылдамдығына ілесе алмай, жылап жатқан жел секілді өтіп жатыр.

Гэндальф Пиппинге Гондордың ескі салт-дәстүрлері туралы, қала әміршісінің солтүстіктегі Роханға немесе оңтүстіктегі Белфаласқа шұғыл шапқыншы жіберу керек болған кезде, тың жылқы ауыстырып мінетін бекеттер салдырғанын, алаушоқтар қойдырғаны туралы айтып келеді. Ал Пиппиннің көзіне ұйқы тығылып, Гэндальфтың сөзіне тіпті де мән беріп келе жатқан жоқ.

— Содан бері көп уақыт өтті. Солтүстік беттегі алаушоқтар да өшіп қалды, — деді ол. — Бұрынғы кезде олардың қажеті де болмаған, себебі Гондордың жеті тасы болған еді.

Осы тұста Пиппин мазасызданып, қозғалақтап қалды.

— Сен ештеңеден де қорықпай, ұйықтай бер, — деді Гэндальф. — Сен Фродо секілді Мордорға бара жатқан жоқсың ғой, сен Минас Тиритке бара жатырсың, ол жақта саған ешқандай қауіп төнбесе керек. Бірақ қазіргі кезде қай жақтың қауіпсіз екенін айту қиын, тіпті ондай жер бар ма, оны да білмеймін. Егер Гондор күйреп, Сақина қолды болса, Ширдің өзінен де қорған болар баспана таба алмассың.

— Мына сөзіңізбен мені жұбата алмадыңыз, — деді Пиппин. Бұдан әрі бірдеңе деуге әлі келмей, көзіне ұйқы тығылып, ақыры ұйқы әлеміне сүңгіп кетті.

Қалың ұйқы құшағына кірер алдында есінде қалғаны, батысқа қарай құлап бара жатқан ай сәулесіне шағылысып, ағараңдаған аспанда қалықтап ұшқан бұлттар секілді жарқ-жұрқ еткен ақ шыңдар болды. Сөйтіп жатып ол Фродо туралы ойлады: ол қайда, Мордорға жетті ме, әлде ажалы жетіп, бақилық болып кетті ме екен… Сол сәтте ол Гондордың үстіндегі батып бара жатқан ай сәулесіне Фродоның да қарап жатқанынан бейхабар еді.

Пиппин айналасындағы даң-дұң дауыстардан оянып кетті. Тағы бір күндері қалтарыста, тағы бір түндері шабумен өте шықты. Түннің жарымынан баяғыда асып кеткен, таң білініп қалғандықтан, ауа да салқындап, бұларды қалың сұр тұман басып қалыпты. Көлеңкені қуып жетуші қара терге түскен екен, қатты терден үсті-басы малмандай су болғанына қарамастан, басын төмен түсіргісі келмейді, өзін-өзі ұстап, шаршағанын білдірмей тұр. Оның айналасында қаптаған еңгезердей, алып денелі, үстерінде ауыр жамылғылары бар ер адамдар тұр, ал олардың артында тұман арасынан тас қабырға көрінеді. Қабырға аздап бұзылған секілді, бірақ қараңғылық жер-жаһанды басып үлгергенше қыруар жұмыс лезде басталып кетті: жан-жақтан шеберлердің дүңкілдете соққан балғаларының дүрсілі, дөңгелектердің шиқылдаған дауыстары естіліп жатыр. Әр-әр жерде тұман арасынан әлсіз жанған алаушоқтардың жарығы, оған қоса белгі беруші оттар да көрінеді. Гэндальф өзінің жолын бөгеп қалған адамдармен сөйлесіп тұр; олардың сөзіне құлақ түрген Пиппин әңгіменің өзі туралы болып жатқанын түсінді.

— Иә, бәрі дұрыс, біз өзіңізді білеміз, Митрандир, — деді адамдардың жолбасшысы. — Және сіз де Жеті қақпаға кірер құпия сөзді білетіндіктен, еркін кіріп кете аласыз. Бірақ біз мына сізбен еріп келген серігіңізді мүлдем танымаймыз. Кім ол? Солтүстік таулардан келген гном ба? Мына қысылтаяң уақытта бізге ешқандай да жатжерліктер қажет емес. Егер ол жаужүрек сарбаз болса, әрине, біз қазір оның адалдығы мен қабілетіне көз жеткізу үшін сынақтан өткізер едік.

— Мен Денетордың алдында ол үшін кепіл бола аламын, — деді Гэндальф. — Ал жаужүрек сарбаз дегенде, оның дене тұрқы мен келбетіне назар аударудың мүлдем қажеті жоқ. Ингольд, одан екі есе биік болып тұрған мына сізбен салыстырғанда, ол түрлі қанқұйлы шайқастардан өтіп келе жатыр және бір ғана шайқас емес, сансыз қантөгіс шайқастан. Изенгардты ойсырата жеңген соғысты да басынан өткергенін айтудың өзі артық, біз дәл сол туралы хабар алып келеміз, ол әбден қалжырап қалды, әйтпегенде баяғыда-ақ оятып алған болар едім. Оның аты Перегрин, ол — өте ержүрек әрі батыл адам.

— Адам?! — Ингольд күдіктене қайта сұрады, ал қасындағылар қарқылдап күліп жіберді.

— Иә, адам! — деп айғайлап жіберді Пиппин. Ұйқысы шайдай ашылды. — Адам! Жоқ, әрине, мен хоббитпін. Қажеттілік туындамаса, мен адамдар сияқты соншалықты батыр да емеспін. Және Гэндальфқа өздеріңізді алдауға жол бермеңіздер!

— Бұдан кейін ұлы істерді атқарып жүргендер өз істері туралы үндемей-ақ қойса да болады, — деді Ингольд. — Бірақ хоббит дегенің кімдер?

— Ергежейлілер, — деп жауап берді Гэндальф. — Жоқ, ол емес, бұған дейінгі айтылғанға қатысы жоқ, — деді ол өзіне аңтарыла қараған жауынгерлерге қарап. — Бұл емес, осының бір туысқаны.

— Иә, ол да, онымен бірге сапарға кеткен де осындай, — деді Пиппин. — Біздің қасымызда сіздердің қалаларыңыздан шыққан Боромир де болды, ол мені солтүстіктегі қалың қардан құтқарып қалған болатын, өкінішке қарай, ол сол жерде ажал құшты, нағыз батырлар сияқты мені қаптаған қалың жаудан қорғап қалды.

— Тоқта! — деді Гэндальф. — Бұл қайғылы хабарды алдымен оның әкесіне естірткеніміз жөн болар еді.

— Өзіміз де солай ойлағанбыз, — деді Ингольд. — Себебі соңғы кездері түсініксіз жайттар жиі орын алып кетті. Бірақ қазір сендердің тездетіп алға жылжығандарың дұрыс. Минас Тирит әміршісі өзінің ұлы туралы соңғы жаңалық әкелетін адамды тағатсыздана күтіп отыр…

— Хоббит, — деді Пиппин. — Сіздің әміршілеріңіз үшін көрсетер қызметім ештеңеге татымас. Алайда не істесем де, оның барлығы ержүрек батыр Боромирдің аруағы риза болуы үшін жасайтын боламын.

— Қош болыңдар! Жолдарың болсын! — деді Ингольд. Оның жан-жағындағы сарбаздары да ортаны ашып, бұларға жол берді. Көлеңкені қуып жетуші қабырғадағы тар қақпадан ішке еніп кетті. — Денеторға да, қиналып қалған мына қалың қауымға да қажет болар ақыл-кеңесіңізді беріңіз, Митрандир! — деп айғай салды Ингольд. — Өкінішке қарай, сіз әдеттегідей қайғылы хабар әкеліпсіз.

— Мен кез келген жерге сирек келемін және көмегім керек болған сәтте ғана көрінемін, — деп жауап берді Гэндальф. — Ал ақыл-кеңеске келетін болсақ, сіздер мына Пеленнор қабырғасын жөндейміз деп тым кеш қалдыңыздар. Енді сіздерді мына жойқын дауылдан тек батырлықтарыңыз бен жанкештіліктеріңіз ғана қорғап қалады. Мына мен әкелген үміт пен батырлық та қорғандарыңызға айналады. Себебі мен әкелетін хабардың барлығы бірдей қайғылы болмаса керек. Мына жөндеу жұмыстарын тоқтатып, қылыштарыңды қайрай беріңдер!

— Бұл жұмыстың барлығы кеш түскенге дейін бітеді, — деді Ингольд. — Қабырғаның бұл жақ тұсы біздің Рохандағы достарымызға қарайды, сондықтан бұл тараптан ешқандай шабуыл күтпейміз. Рохиррим туралы не естіп-білгеніңіз бар? Біздің шақырғанымызға келе қояр ма екен?

— Иә, олар келеді. Сіздермен салыстырғанда, олар сансыз шайқастарды артта қалдырды. Мына жақтан да, кез келген басқа жолдан да енді қауіп күтудің қажеті шамалы. Батыл болыңыздар. Көп ұзамай жау әскерінің де қарасы көрініп қалады. Сақ болыңыздар! Гэндальф, егер барабан болмағанда, Анориэннен құмырсқаша қаптап келе жатқан жау әскерін көрген болар едіңдер. Ол жерде Рохан салт аттыларының көлеңкелері де көрінбейді. Әзірге аз да болса уақыт бар. Сау болыңдар! Ұйықтап қалмаңдар! Сақ болыңдар!

Енді Гэндальф Раммас Эхордың ар жағында ұзыннан-ұзақ созылып, көсіліп жатқан сар даладан бір-ақ шықты. Бұл сыртқы қабырғаны, Итилиен Жау көлеңкесінің астында қалмай тұрған уақытта, Гондор халқы күндіз-түні еңбектеніп салған еді. Ол тау баурайын бойлап, төрт жүз не одан да көбірек шақырымға созылып жатыр. Оның жеріне Пеленнор егіс алқабы да еніп кетеді, ал ол егістік терең Андуинге барып құлайтын беткей мен террасадағы керемет әрі құнарлы қала жері. Ұлы қабырға қаланың ең шеткі нүктесінде, қала қабырғасынан жүз шақырымдай жерде орналасқан, ол төменде ағып жатқан өзенге құламадан төніп тұр. Адамдар оны осы жерден биігірек әрі берік етіп соғыпты: дәл осы тұстан Осгилиат көпірі мен өткелінен бастау алатын жол түскен, әскери мұнаралар арасындағы күзетілетін қақпалар арасымен өтіп жатыр. Оңтүстік-шығыс жақтағы ең жақын нүктеде қабырға қаладан бар болғаны қырық шақырым қашықтықта орналасқан. Және дәл осы тұста Андуин Оңтүстік Итилиендегі Эмин Арнен дөңінде кең ауқымды бұрылыс жасайды да, батысқа қарай тік кетеді, сол себепті де сыртқы қабырға тура сол өзеннің жағалауы тұсынан менмұндалап көрініп тұрады. Одан төменірек жерде оңтүстік аймақтардан жүзіп келетін кемелерге арналған Харлонд айлағы бар.

Қабырғаның ішіндегі жер бай әрі құнарлы болатын: көсілген егіс алқаптары, көптеген фермалары мен жайқалған бақтары, құлмақ [1] кептіруге арналған пештер, ұралар мен қашалар, қоралар, таудан құлап Андуинге қарай ағып жатқан сансыз жылғалары бар. Соған қарамастан бұл жерге қоныстанған егіншілер мен бақташылар саны өте аз болатын, өйткені Гондор тұрғындарының көп бөлігі қаланың жеті шеңберінде, не биік таулы алқапты Лоссарнахта, немесе қатты ағысты бес өзені бар ғажайып Лебеннинде тұратын. Мұндағы тау мен теңіз ортасын жайлаған халық таудай асқақ, өр мінезді. Бұл адамдар гондорлықтар деп аталғанымен, өздерінің қандары аралас, қараторы, ұзын бойлы, олардың ата-бабалары — патшалар келгенге дейін Қараңғылық тауларының көлеңкесін мекен еткен, содан кейін ұмыт қалған халық. Ал одан әріректе, Белфаластың көпшілік бөлігінде, теңіз жағасында орналасқан Дол Амрот қамалында ханзада Имрахил тұрады, ол ата-тегіне қарай зиялы, ақсүйек, өзінің халқы секілді ол да ұзын бойлы, өр мінезді, тәкаппар, сұр көзді.

Гэндальф біраз уақыт шабысын тоқтатпады, бұл кезде күн де көтерілген, Пиппин де оянып, жан-жағына көз салды. Сол жағын қалың тұман басқан, ол шығысқа қарай бірте-бірте қара көлеңкеге айналып барады. Ал оң жағынан батыстан бері қарай созылып жатқан биік таулар көрінеді, бірақ күрт бұрылыс жасайды екен, құдды мына жерді жаратқан кезде өзен оны ортасынан қақ бөліп, терең кедергі түзген іспеттес. Дәл осы жерде енді біраз күнде қантөгіс шайқас болмақ. Және Ақ Таулар біткен тұста, Гэндальф уәде еткендей, Миндоллуин тауының қою көлеңкесін көзі шалды. Оның биік орналасқан алқаптарының күлгін көлеңкесі мен ағараңдаған жартастары көтеріліп келе жатқан күн сәулесімен анық көрініп жатыр. Оның алға шығып жатқан беткейінде мызғымас берік әрі көне тастан соғылған жеті қабат қабырғасы бар Күзетілетін қала тұр, бір қарағанда, оны адам қолымен салынған деу қисынға келмейтін сияқты, құдды бір алып дәулер жер сүйегінен ойып тұрғызған ба дерсің.

Пиппин бұл көрініске аузы ашылып таңғалып тұрғанда, қабырға түсі сұрдан ақ түске өзгеріп үлгерген, шығыс жақтағы қалың көлеңкеден күн де ойламаған жерден шыға келіп, қалаға өзінің сан мың жебесін туралап атып жіберді. Пиппин күтпеген жерден шыңғырып жіберді, ең жоғары қабырғаның ішкі жағында орналасқан Эктелион мұнарасы күнмен шағылысып, аспанмен таласып күміс пен інжу-маржандай жарқырап шыға келді, биік әрі керемет туынды, ал оның ұшар шыңы хрустальдан соғылғандай сан мың түске боялып, көздің жауын алып тұр, тісті қабырғалардың бекітпелеріндегі тулар да таңғы самалмен желбіреуде, алыстан күміс кернейлердің сыңғырлаған тап-таза үні анық естіледі.

Міне, Гэндальф пен Перегрин таңмен таласып, алтын арай күн өз нұрымен жер-жаһанды бөлей бастаған уақытта Гондордың Үлкен қақпасының алдына келіп жетті. Қақпаның темір бекітпелері салдырлап, екеуінің алдынан есік шалқасынан ашылды.

— Митрандир! Митрандир! — деп жиналған жұрт айғайласып, даурығысып жатыр. — Енді шынымен де мына жойқын дауылдың жақын қалғанына күмәніміз қалмады!

— Оның сендердің төбелеріңе төнгеніне қай заман! — деді Гэндальф. — Мен сол дауылдың қанатына отырып, сендерге ұшып жеттім. Өткізіңдер ішке! Мен әмірші Денетордың билігі жүріп тұрған уақытта, онымен дәл қазір және міндетті түрде кездесуім керек! Бастарыңа қандай күн туса да, баршаға мәлім Гондордың ақырғы күндерінің келіп жеткеніне өз көздеріңмен куә болғалы тұрсыңдар. Жіберіңдер мені!

Жиналған қауым оның бұйыра сөйлеген дауысынан кейін ортаны ашып, өтуіне жағдай жасап, жол берді. Бұдан кейін оны мазалап, сұрақ қойған адам болмады. Дегенмен барлығы оның тұлпарына бір, оның алдына мінгесіп отырып алған хоббитке бір қарап, ешқайсысы еш нәрсені түсінбей, таңғалғаннан ауыздары ашылып қалыпты. Қала адамдары жылқы малын ұстамайтын да, арагідік әміршінің шұғыл бұйрығын ала шабатын шабарман болмаса, Гондор көшелерінен бұл жануарды көрмейсің. Сондықтан жиналған жұрттың бәрі бірауыздан:

— Әлбетте, мына жылқының Рохан патшасының ең керемет сәйгүліктерінің бірі екеніне сөз жоқ! — десіп жатты. — Кім біледі, Рохиррим тұрғындары бізге қол ұшын беруге өздері де келіп қалар…

Бұл уақытта Көлеңкені қуып жетуші кеудесін тік ұстаған күйі бұралаңдаған жолмен жоғары көтеріліп бара жатты.

Неге бұралаң десеңіз, Минас Тирит сәнінің өзі солай болатын, жеті деңгейден тұрады, әр деңгей дөңнің ішіне тереңдеп кеткен, әрқайсысы айналдыра қабырғамен қоршалған, ал әр қабырғаның кіретін өз қақпасы бар. Алайда бұл қақпалар бір қатар сызық бойында орналаспаған: бірінші қалалық қабырғаның Үлкен қақпасы шығысқа шыққан, ал келесісі — оңтүстік-шығысқа, одан кейінгісі — солтүстік-шығысқа шығарылған, әрі қарай осылай жалғаса береді, сол себепті төселген жол түптің түбінде дөңнің үстіндегі қамалдан бір-ақ шығады. Ирелеңдеген жол Үлкен қақпаның сызығымен теңескен тұста жартасты тесіп жасаған жерасты жолы арқылы өтеді, бұл жартас шоқысы ең бірінші шеңберден басқа қалалық иірімнің барлығын теңдей екіге бөліп тұр. Үлкен ауланың ішкі жағында кеменің белағашы секілді үшкір ұшы шығыс жаққа бағытталған биік тас қорған менмұндалап көрінеді, бұл, бір жағынан, жартылай жартастың табиғи пішіні болса, екінші жағынан, көне заман адамдарының еңбегінің нәтижесі. Ол ешқайда бұрылмастан тура ішкі шеңберге дейін тіп-тік болып көтеріледі де, тісті қабырғаға барып тіреледі, соның көмегімен қамал ішіндегілер тау теңізіндегі теңізшілер секілді екі жүз метр төмендегі қақпаларды бақылай алады. Қамалдың кіреберісі де шығысқа қараған екен, алайда ол жартастың қақ ортасынан ойып жасалған, дәл осы тұстан бастап алаушоқтармен жарқырап көрінетін беткей жетінші қақпаға алып барады. Мұнда кірген адам Жоғары Сарайдан және Ақ мұнара баурайындағы Субұрқақ Алаңынан бір-ақ шығады: биік әрі әсем сәулет өнері, баурайдан шыңға дейін шамамен елу сажындай болар, дәл сол шыңның ұшар басында, жерден үш жүз метрдей биікте қала әміршісінің туы желбіреп тұр.

Бұл — сонау бір замандарда ешкім ала алмайтын берік қамал еді, осы күнге дейін ешқандай жау әскері басып ала алмаған қаһарман қамал. Мұны басып алудың бір ғана жолы бар: жау арт жақтан келіп, Миндоллуинге өрмелеп, тау мен Күзетші дөңін байланыстыратын тар тау сілемі арқылы өтіп, қалаға кіруге болады. Алайда бесінші қабырға арқылы көтерілуге болатын ол тар тау сілемі батыстағы бастау алатын тұсынан бастап добалдай бөренелермен бекітіліп, жабылып қалған. Ол жерде қарапайым халықтың үйлерімен қоса, осы күнге дейін билік жүргізген патшалардың күмбез тәріздес қорымы орналасқан.

Пиппин өз көзіне өзі сенбей, мынадай тас қаланың көркіне таңданумен келеді, дәл осындай көріністі көремін деген ой үш ұйықтаса да түсіне кірмесе керек, тіпті Изенгардтың өзі мына әсем қаланың қасында түкке тұрғысыз болып қалды. Өкінішке қарай, қаланың қазіргі кейпі оның көп жылдар бойы құлдырап, өз көркі мен күшінен айырыла бастағанын жасыра алмай тұр. Бұрынғыдай емес, қала тұрғындарының саны әлдеқайда аз. Әр көшедегі зәулім үйлердің жанынан өткен сайын олар түсініксіз әрі көне жазулармен безендірілген қақпа белдеулерін көріп келеді; Пиппин оларды, мүмкін, бұрын осында тұрған ұлы адамдар мен тайпаларға қатысы бар жазулар болар деп топшылады, бірақ дәл қазір мұнда мүлгіген тыныштық қана мекендейді, кең көшеде аяқ дыбысы не адамдардың сөйлескен дауыстары да естілмейді, үлкен есіктер мен қаңыраған бос терезелерден сыртқа қараған тірі жан көрінбейді.

Ақырында, көлеңкеден де шықты-ау, сөйтті де жетінші қақпаға қарай бет алды, Фродо жүріп өткен Итилиен алқабындағыдай өзеннің ар жағынан жарқырап көрінген күн бар жылуын аямай төгіп, ал шашқан нұры патшаның тәж киген басы ойылып жасалған негізгі тасы бар үлкен белдеу мен сансыз әсем бағандарға түсіп тұр. Қамал ішіне жылқы малының кіруіне тыйым салынғандықтан, Гэндальф сәйгүлігін қамшылап, асыға түсті. Көлеңкені қуып жетуші де қожайынынан берілген бұйрықтан соң желмен жарысып, құйындата жөнелді.

Қақпа алдындағы күзетшілердің бәрі қара киініп алыпты, бастарындағы дулығаларының пішіні біртүрлі көрінеді: самайларына дейін түсіп тұратын қорғанышы бар, олары беттеріне жабысып тұр, оның үстіне теңіз құстарының ақ қанаттары жабыстырылған. Бірақ дулығалары күмістей жарқырап тұр, себебі өткен күндерде әбден атышулы болған мифрилден [2] жасалған екен. Қара жамылғылары ақ гүлдері бар ағашпен безендіріліпті, оның үстінде күміс тәж бен самаладай жамыраған жұлдыздары тағы бар. Бұл — Элендил мұрагерлерінің киімі болатын, бірақ оны бір кездері осында өсіп тұратын Ақ ағаш алдындағы Бұрқақ сарайының қамал күзетшілерінен басқа Гондорда жан баласы кимейді.

Бұл екеуінің сарайға келгендері әміршіге жетіп үлгерген сияқты, себебі бірауыз сөз айтпастан, бірде-бір сұрақ қоймастан ішке өткізіп жіберді. Гэндальф ақ тас төселген жолмен тез жүріп өтті. Дәл ортада тұрған аласа бойлы субұрқақ таңғы күн сәулесімен шағылысып, түрлі түске малынып тұр, айналасында жасыл шөбі жайқалған алаңқай, ал ортада субұрқаққа еңкейіп өлі ағаш тұр, үстінен құлап ағып жатқан су тамшылары жалаңаш әрі сынған бұтақтарын қуалап қайтадан таза суға барып құйылып жатыр.

Пиппин ағашқа бір қарады да, Гэндальфтың артынан асығыс ерді. «Соншалықты аянышты көрініс екен, — деп ойлады ол. — Жан-жағының барлығы соншалықты әсем көмкерілген бұл жерге мына өлі ағашты неліктен қалдырып қойды екен?».

ЖЕТІ ЖҰЛДЫЗ, ЖЕТІ ТАС және БІР-АҚ АҒАШ.

Осы кезде Гэндальфтың күбірлеп айтқан сөзі оның есіне түсе кетті. Бір кезде ол жарқыраған күмбезі бар үлкен зал есігінің алдынан шыға келді; сиқыршының артынан қалмай отырып, үнсіз тұрған ұзын бойлы сақшылардың қасынан өтті де, сап-салқын, қою көлеңкелі тас үйдің ішіне еніп кетті.

Олар бос әрі ұзын дәлізден өтті, сол кезде Гэндальф ақырын дауыспен Пиппинге тіл қатты.

— Перегрин шебер, әрбір айтатын сөзіңе абай бол! Дәл қазір хоббиттердің қызуқандылығын көрсететін уақыт емес. Теоден — мейірімді ақсақал. Денетор — ол мүлдем басқа, көкірек әрі қу, өзін патшамын деп атамағанымен, шыққан тегі сонау тереңде жатқан адам. Ол сенімен көбірек сөйлесіп, саған сансыз көп сұрағын қарша жаудыратын болады, ондағы мақсаты — сенен өзінің ұлы Боромир туралы ақпарат алу. Ол оны қатты жақсы көрген; тіпті шектен тыс деуге де болар, оның үстіне, екеуі бір-біріне қатты ұқсайтыны тағы бар. Алайда сол ұлына деген махаббатының астарында басқа мақсаты да жоқ емес, ол менен сұрап біле алмайтын нәрселерін сенен біліп алуға тырысады. Солай жеңілірек болады деп санайды. Сондықтан оның білуі тиіс нәрседен басқа жайттар туралы тіс жарып айтушы болма. Фродоның міндеті туралы мүлдем ұмыт. Мен бұл туралы онымен уақыты келгенде өзім сөйлесемін. Сондай-ақ Арагорн туралы да жұмған аузыңды ашпаймын деп сөз бер.

— Неге? Не себепті? Страйдердің бұл жерде қандай қатысы бар? — деп сыбырлады Пиппин. — Оның да осында келгісі келді емес пе, солай ма? Жуық арада оның өзі де осында болады.

— Мүмкін, мүмкін, — деді Гэндальф. — Ол келсе де, ешкім күтпеген жолмен келетін болады, тіпті Денетордың өзі де ондайды күтпес. Солай дұрыс болмақ. Қалай болған күнде де, біз оның осында келетіні туралы айтып қоймауымыз керек.

Гэндальф жылтыраған үлкен есіктің қасына келгенде тоқтай қалды.

— Тыңда, Пиппин шебер, қазір саған Гондор тарихын айтып тұратын уақыт емес. Сонда да Ширде құстарға ұя жасап, орманда қыдырып сейіл құрған кездеріңде ести алмай қалған, бірақ білуің керек нәрселер бар. Мен не айтсам, дәл соны бұлжытпай жасайтын бол! Мынадай ұлы әміршіге мұрагерінің ажал құшқаны туралы қаралы хабар жеткізе отырып, жақын арада оның тағын тартып алатын адамның келетіні туралы айту ақылға қонымсыз болады. Түсінікті ме?

— Патшалықты? Тағын? — деп таңғала сұрады Пиппин.

— Иә, — деді Гэндальф. — Бүгінге дейін құлағың жабық, ал миың ұйқыда жатқан болса, дәл қазір оянатын кезің келді. Оян!

Ол есікті қақты.

Есік ашылғанымен, оны ашқан адамның өзі көзге бірден көріне қоймады. Пиппин үлкен зал бөлмесін айнала қарай бастады. Жарық бөлмеге шатырды тіреп тұрған бағандардың екі жағынан қатар қойылған терезелер арқылы түсіп тұр. Тұтас қара мәрмәрдан соғылған монолиттер түрлі аңдар мен жапырақтардың суреттерімен өрнектелген үлкен-үлкен капительдердің [3] үстінен төніп тұр, ал одан алысырақ, оң жақта, алтын жалатылған күмбездер көлеңкеден көмескі жарқырап көрінеді. Еден жып-жылтыр, аппақ тастан жасалыпты, бетіне түрлі бедер салынған. Осы бір ұзыннан-ұзақ созылған салтанатты сарайдың ішінде бірде-бір төселген кілем көзге көрінбеді, ағаш пен матадан жасалған бұйымдар да жоқтың қасы. Алайда бағаналар арасында сұп-суық тастарға ойып салынған мүсіндер сап түзеп тұр.

Кенет Пиппин Аргонаттың жартастағы мүсіндерін есіне алды, атам заманда қайтыс болып кеткен бұрынғы патшалардың қатар-қатар тұрған мүсіндеріне қарағанда денесі дір еткендей болды. Залдың түпкі жағында басқыштармен көтерілетін биік тақты көрді. Оның артындағы қабырғада ойып жасалған, түрлі қымбат тастармен көмкерілген гүлдеп тұрған ағаштың суреті бар. Алайда тақ бос тұр. Тұғырдың төменгі жағында қап-қара, ешқандай ою-өрнегі не безендіріп тұрған әсем тастары да жоқ тас орындықта тізесіне үңіле қарап қалған бір ақсақал отыр. Оның қолында алтын жалатылған асатаяғы бар екен. Ақсақал басын көтеріп те қарамады. Бұлар салтанатты түрде ұзын дәлізді бойлап жүріп отырып, тас орындыққа үш қадам қалғанда кілт тоқтады. Міне, осы кезде Гэндальф сөз алды.

— Армысың, Минас Тириттің әміршісі мен иесі, Эктелионның ұлы Денетор! Мынадай қысылтаяң уақытта мен сендерге хабар әкелдім, оған қоса өзімнің ақыл-кеңесімді айтқалы алдыңда тұрмын.

Ақсақал басын көтерді. Пиппин тек сол кезде ғана оның аппақ түсін, асқақ келбетін, шүңірейген көзінің ортасындағы қыр мұрнын көре алды, бұл келбет оған Боромирден гөрі Арагорнның келбетін есіне көбірек түсіргендей болды.

— Бұл, расында да, басымызға қара бұлт үйірілген уақыт, — деді ақсақал. — Митрандир, дәл осындай қысылтаяң уақытта сіздің пайда бола кететін әдетіңіз емес пе? Дегенмен қазіргі жағдайдың барлығын дұрыстап ой елегінен өткізіп қарасақ, Гондордың күні, расымен де, санаулы қалған көрінеді. Бұл қараңғылық менің жеке басымның қайғысына қарағанда айқынырақ білінеді. Сізбен бірге менің ұлымның ажалын өз көзімен көрген жан ере келді деп естідім. Мынау сол ма?

— Иә, сол, — деді Гэндальф. — Өз көзімен көрген екеудің бірі. Екіншісі Рохан әміршісі Теоденмен бірге қалды, мұнда сәл кешірек жетеді. Олар — ергежейлілер, алайда бұл — жорамалда айтылған ергежейлі емес.

— Бірақ бәрібір ергежейлі ғой, — деді Денетор тұнжыраған қалпын бұзбастан. — Осы бір сөз жанымды жегідей жеп барады; біздің кеңесіміздің мазасын алған сол сөз менің ұлымның түбіне жеткенін көрмейсің бе?! Менің ұлым! Менің Боромирім! Ол қазір бізге ауадай қажет! Оның орнына Фарамир баруы керек еді!

— Және ол барар еді де, — деді Гэндальф. — Қайғы жұтып отырғаныңызбен, әділетсіздікке бой алдырмаңыз! Боромир осы істі өзіне тапсыруды өзі талап еткен, қалай болған күнде де, ол басқа шешіммен өлсе де келіспеген болар еді. Ол ержүрек, жүрегінің түгі бар батыр болатын, әрқашан өз дегеніне қол жеткізетін. Мен онымен ұзақ уақыт бойы сапарлас болдым және оны бір кісідей-ақ жақсы танып-білдім деп айта аламын. Бірақ сіз қазір оның ажалы туралы сөз қозғап отырсыз. Демек, ол туралы хабар біз келгенге дейін сіздерге мәлім болған ғой, солай ма?

— Маған жеткені мынау болды, — деді Денетор, сөйтті де асатаяғын жерге қойды. Өзі көз алмай қарап отырған тізесінің үстінде жатқан затты қолына алды. Екі қолында ортасынан қақ бөлінген үлкен мүйіз, күміс құйылған үлкен жабайы өгіздің мүйізі.

— Мынау Боромир қолынан тастамайтын мүйіз ғой! — деп айғайлап жіберді Пиппин.

— Дұрыс айтсың, — деді Денетор. — Кезінде бұл мүйіздің иесі мен болғанмын, ықылым заманнан бері келе жатқан дәстүр бойынша, осы мүйіз иесі үйдің үлкені болған, ол дәстүр патша кеткенге дейін, яғни шалғайдағы, Рун алқабындағы жабайы өгіз аулаған Мардилдің әкесі Ворондилге дейін сақталған. Он үш күн бұрын мен осы мүйіздің дауысын естідім, ол сонау алыстағы солтүстік шекарамыз жақтан жетті, ал содан кейін өзен бізге мына сынған мүйізді әкелді, енді оның дауысын есту мүмкін емес. — Ол үндемей, біраз уақыт кідіріп қалды. Ауыр үнсіздік орнады. Кенет өзінің қап-қара көзін Пиппинге қадады. — Сіз бұл туралы не айтасыз, ергежейлі?

— Он үш, он үш күн, — деді кекештене сөйлеген Пиппин. — Иә, менің ойымша, солай сияқты. Иә, мен оның дәл қасында тұрдым, ол мына мүйізді үрген кезде мен оның қасында болдым. Бірақ ол күткен көмек келмеді. Айналасында тек қара құрттай қаптаған орктар болды.

— Содан, — деген Денетор өткір көзімен Пиппиннің жүзіне қарады. — Сіз сол жерде болдыңыз ғой. Солай ма? Айтып беріңізші маған! Неге ешқандай көмек келмеді? Және сіз қалай аман қалдыңыз, ал ол қалайша ажал құшты, ол бірде-бір орк төтеп бере алмайтын батыр, нағыз алып батырдың өзі емес пе?

Пиппин ашудан жарылып кете жаздады да, өзінің бойын билеген қорқынышты мүлдем ұмытып кетті.

— Ең батыр адамның өзі бір ғана жебеден ажал табуы әбден мүмкін, — деді. — Ал Боромирге қадалған жебе біреу емес, сансыз, жаңбырша жауған сансыз жебе. Мен оны соңғы рет көргенімде, ол ағашқа сүйеніп отыр екен, бүйіріне қадалған қара қауырсынды жебені қолымен суырып алды. Содан кейін мен есімнен танып қалдым да, тұтқын болып кете бардым. Оны қайтып көргенім жоқ. ештеңе де білмеймін. Алайда ол ержүрек, нағыз батырдың өзі болғандықтан, аруағының алдында басымды иемін. Ол бізді құтқарамын деп қаза тапты, менің туысым Мериадокты және мені, бізді орманда Қараңғылық әміршісінің сарбаздары қоршауға алған болатын, бізді тұтқыннан құтқарып ала алмаса да, одан менің өзіне деген құрметім бір мысқалға да азаймайды.

Дәл осы кезде Пиппин ақсақалдың көзіне қарады, оның асқақтығы жанарында пайда болған жиіркену мен жеккөрушілік сезімді жасырып қала алмады. Оны ызғарлы дауысынан да анық аңғаруға болатын.

— Әлбетте, адамдардың осындай ұлы әміршісіне сонау ит арқасы қияндағы солтүстік Ширден келген хоббит, ергежейлі қандай бір жарыған қызмет көрсете алады?! Бірақ мен өз көмегімді беруден бас тартпаймын, өз борышымды өтеуге дайынмын.

Өзінің сұр жамылғысын шешіп тастады да, Пиппин кішкентай ғана қылышын қынабынан суырып алып, Денетордың аяғының астына қойды.

Ақсақалдың бетінде қысқы кештегі салқын күн сәулесінің жарқылындай солғын күлкі бір сәтке көрінді де, жоқ болды; ол басын төмен түсіріп, сынған мүйізді жерге қойды.

— Маған беріңізші мына қаруды! — деді ол.

Пиппин қылышты көтеріп, оған сабын қаратып берді.

— Бұл қайдан келген? — деп сұрады Денетор. — Көп жылдың жүзін көрген зат қой мынау. Мына қылыштың жалаңдаған жүзінің бұрынғы өткен замандарда біздің қиырдағы солтүстіктегі туыстарымызға тиесілі екендігіне дауым жоқ.

— Бұл — менің елімнің шекарасындағы қорғандардың бірінен алынған, — деп жауап берді Пиппин. — Өкінішке қарай, ол жақта қазір тек зұлым аруақтар ғана мекендейді, сол себепті бұл туралы тіпті де сөз қозғағым келмейді.

— Байқаймын, сіз өзіңіз де жай адам емес сияқтысыз, — деді Денетор. — Мен адамның да, ергежейлінің де сыртқы келбетінің алдамшы болатынын жақсы білемін. Мен сіздің қызметіңізді қуана-қуана қабыл аламын. Сізді сөзбен қорқыта алмайтындығыма көзім жетіп тұр; біз сияқты оңтүстіктің адамдары үшін сөйлеген сөзіңіз де тым сыпайы, біртүрлі естіледі. Ал дәл қазіргі таңда бізге батыл да ержүрек сарбаздар ауадай қажет, мейлі, оның бойы ұзын ба, әлде ергежейлі ме, бәрібір, маңызды емес. Ант беріңіз!

— Сабынан ұста! — деді Гэндальф. — Әміршінің артынан әрбір сөзді қайталап айт, егер айтқан сөзіңе сенімді болсаң, әрине.

— Иә, сенімдімін, — деді Пиппин.

Ақсақал қылышты алды да, өзінің тізесінің үстіне қойды. Ал Пиппин қылыштың сабынан ұстаған күйі, Денетордың айтқандарын бұлжытпай қайталап тұр:

— Мен Гондорға, оның әміршісі мен қожайынына, сөйлеуге және үндемеуге, жасауға және жасауға тырысуға, келуге және кетуге, қайғыда да, бақытты күндерде де, соғыста да, бейбітшілікте де, өлім мен өмірде, дәл осы сағаттан бастап, менің әміршім маған бостандық бермейінше, не ажалым жетіп өлгенімше, немесе әлем төңкеріліп, ақырзаман орнағанға дейін адал қызмет етуге ант етемін. Дәл осылай Ширден келген Паладиннің ұлы, мен — Перегрин айтып тұрмын. Ергежейлі.

— Және мен Эктелионұлы Денетор, Гондор әміршісі, Жоғары патшаның өкілі оны естіп тұрмын. Мұны ешқашан ұмытпаймын әрі көрсеткен қызметіңіз үшін марапаттауды есімнен шығармаймын: адалдығын махаббатпен, ерлігін абыроймен, ал антты бұзғаны үшін кекпен марапаттауды ұмытпаймын.

Пиппин өз қылышын қолына алды да, қынабына салып қойды.

— Ал енді, — деді Денетор. — Бұл менің сізге берген бірінші бұйрығым болсын, айтыңыз, бәрін айтыңыз, ішіңізге еш нәрсені де бүгіп қалушы болмаңыз. Менің ұлым Боромир туралы бар көрген-білгеніңізді айтып беріңіз! Отырыңыз да бастаңыз!

Осылай деген ол тас орындықтың аяқ жағында тұрған күміс гонгты [4] бір ұрғаны сол екен, оның қызметшілері сол сәтте қасынан табыла кетті. Пиппин қызметшілердің есіктің екі жағындағы перденің артында көрінбей тұрғандарын енді ғана байқады, бағана Гэндальф екеуі кіргенде оған мүлдем назар аудармаған екен.

— Менің қонақтарыма дәм мен шараптан алып келіңдер, — деді Денетор. — Бір сағат бойы бізді ешкімнің мазаламауын қатаң бақылауға алыңдар.

— Өздеріңіз көріп тұрғандай, уақыт тығыз, істейтін шаруам басымнан асып жатыр, өкінішке қарай, сіздерге мұнан артық уақыт бөле алмаймын, — деді ол Гэндальфқа қарап. — Бәрі де маңызды көрінеді, бірінен-бірі қажеттірек болатыны тағы бар, дегенмен мен үшін олай емес. Алайда бүгінгі күн аяқталғанша тағы да әңгімелесудің реті келер деп үміттенемін.

— Одан да ертерек болар деп ойлаймын, — деді Гэндальф сенімді үнмен. — Мен Изенгардтан мыңдаған шақырымды желмен жарысып, мына сыпайы да кішкентай сарбазды жеткізу үшін бекерге шауып келгенім жоқ. Теоденнің үлкен сұрапыл шайқасты жеңіп шыққаны сіз үшін ештеңені білдірмей ме? Изенгардтың күйреуі, Саруманның асатаяғын сындырып тастағаным — бәрі де сіз үшін түкке тұрмай ма?

— Әлбетте, мен үшін маңызы өте зор. Менің шығыспен болғалы тұрған шайқасым үшін бұл әрекеттердің мәнісінің барлығын да түсінемін…

Ол Гэндальфқа қарады, сол кезде Пиппин екеуінің арасындағы ұқсастықты, сонымен бірге екеуінің арасындағы жағдайдың ширыға бастағанын да анық көре алды. Екеуінің де көздері ұшқындап, араларында жалын ұшқыны жарқ еткендей болды.

Шындығында, Гэндальфқа қарағанда, Денетор ұлы сиқыршыға көбірек ұқсайтын, ол еңгезердей, келбетті әрі адамның мысын басып тұратын қасиеті бар… Оның үстіне жасы да үлкен. Дей тұрғанмен Пиппин ішкі түйсігімен Гэндальфтың жай, қарапайым көзге көрінбей, жасырын тұратын билікке, терең даналыққа, ұлы құдіретке көбірек ие екендігін сезетін. Ол аздай, оның жасы да анағұрлым үлкен болатын. «Қаншалықты үлкен екен?» деп ойлады Пиппин. Осы уақытқа дейін өзінің бұл туралы мүлдем ойланбағаны есіне түсті. Ағашсақал сиқыршылар туралы бірдеңелер айтқан еді ғой, бірақ Пиппин ол кезде Гэндальфты солардың бірі деп тіпті де ойламапты. Шын мәнінде, Гэндальф деген кім? Ол жарық дүниенің есігін қай кезде, қай жерде ашты екен? Және қай уақытта ол осы өмірмен қош айтыспақ? Осылай өз ойымен арпалысып отырғанда, ойы үзіліп кетті. Денетор мен Гэндальф әлі де бір-бірінен көз алмай, тесіле қарап отыр екен, құдды бір-бірінің ішкі ойын оқуға тырысып отырғандай. Бірінші болып көзін тайдырған Денетор болды.

— Иә, — деді ол. — Палантирлердің қолды болғанын жоққа шығара алмаймыз, басқа адамдарға қарағанда, Гондор әміршісінің көзі қырағы дейді, сонымен қатар хабарлар да жан-жақтан толассыз келіп тұрады. Жарайды, қазір отырыңыздар.

Орындық пен кішкентай үстел көтерген қызметшілер көрінді, тағы біреуі күміс құмыра мен саптыаяқтар және бәліш салынған табақ көтеріп келді. Пиппин отыруын отырғанымен, қарт әміршіден екі көзін айыра алмады. Солай болды ма, әлде бұған солай елестеді ме, бірақ бағана палантирлер туралы айтқан кезде, оның көзіндегі от ұшқыны Пиппиннің бетін шарпып өткендей болды. Шынымен солай болды ма?

— Ал, енді маған өз жайыңызды айта отырыңыз, — деп сыпайы үн қатты Денетор. — Менің ұлыммен дос болған, қасында жүрген өзіңсің ғой. Өтінемін.

Пиппин салтанатты сарайда Гондор әміршісінің өзіне оқтай қадалған жанарын, ара-арасында мұның қытығына тиетін сұрақтарын қойып, мазасын алғанын, ол аздай, Гэндальфтың қасында отырып, мұны тыңдаған сайын бойындағы ашуының қайнап, шыдамсыздық таныта бастағанын (Пиппин мұның бәрін сезіп отырды) бақылап, екі оттың ортасында қалғандай болған сол бір сағатты өлсе де ұмытпайтын, ешқашан есінен шығармайтын болар. Әйтеуір арада бір сағат уақыт өткенде Денетор гонгты тағы бір соқты, дәл сол уақытта Пиппин өзінің қатты қалжырағанын сезді. «Сағат тоғыз болып қалған болар, — деп ойлады ол. — Тап қазір үш адамның таңғы асын қылғыта салуға дайынмын».

— Митрандирді өзіне арнап дайындаған бөлмеге шығарып салыңдар, — деді Денетор. — Қасындағы серігі қаласа, бірге қалуына болады. Бірақ барлығы білетін болсын, мен оның адал қызмет етемін деген антын қабыл алдым, енді Перегрин, Паладиннің ұлы, кішігірім құпиясөзді үйреніп алуы тиіс. Капитандарға хабар беріңдер, сағат үштен кейін мені осы жерде күтетін болсын.

— Ал сіз, менің құрметті Митрандирім, қалаған кезіңізде бізге қосылуыңызға болады. Менің аз ғана мызғып алатын кезімнен басқа уақыттың бәрінде маған келуіңізге ешкім де қарсылық білдіре алмайды және тыйым да сала алмайды. Ессіз шалға деген ашуыңызды тарқатыңыз енді.

— Ессіз? — деп қайталап сұрады Гэндальф. — Жо-жоқ, менің әміршім, сіз ессіз болған сәтте, о дүниелік боласыз. Сіз тіпті қарттығыңыздың өзін пайдаңызға жаратып тұрсыз. Бір сағат бойы менен де аз білетін жанды сонша сұрақтың астына алуыңыздың түпкі мәнісін түсінбеді деп ойладыңыз ба?

— Түсінсеңіз, ендеше, соны қанағат тұтыңыз, — деді Денетор. — Мына басымызға қара бұлт төнгенде өзі келген көмек пен ақыл-кеңестен бас тарту нағыз ақымақтық болар еді. Бірақ соның өзін сіз өзіңізге тән ерекшелікпен ұсынып тұрсыз. Бұдан былай Гондор әміршісі өзге біреудің қолындағы қолшоқпар болмайды, мейлі, ол соншалықты құдіретті адам болса да. Және ол үшін Гондордың бас пайдасынан асып түсетін ешқандай үлес жоқ, болмайды да. Гондор әміршісі де мен өзім боламын, әлбетте, патшаның өзі оралып келгенше, менен басқа ешкім де билемейді.

— Егер патша қайтып оралып келсе дейсіз бе? — деді Гэндальф. — Ал, жарайды, әмірші өкілі, мұндай жағдайда сіздің міндетіңіз қайтып келетін әміршіге билікті бұзбай қайтарып беру болады. Бұл туралы гондорлықтар мүлдем ұмытып та кеткен болар. Бұл істі жүзеге асыруыңызға қолымнан келген көмегімді аямаспын… Бірақ мен айтуға тиіс бір нәрсе бар: мен Гондорды болсын, басқасы болсын, ешқандай да патшалықты басқармаймын. Дегенмен біздің әлемде қауіптің астында тұрған бір ғана нәрсе бар, ол — біздің қамқорлығымыз. Тіпті Гондор жер бетінен жоғалып кетсе де, мен өзіме жүктелген міндетті жүзеге асырудан бас тартпаймын. Болашақта осы жерде көк шөптің өсіп-өніп, өз жемісін беруі үшін барымды саламын. Өйткені мен де жіберілген өкілмін. Сіз оны білмеуші ме едіңіз?

Осы сөзді айтқан ол бұрылды да, зал ішімен тез адымдап жүріп кетті. Пиппин де оның артынан ерді.

Екеуі келе жатқан жолда Гэндальф Пиппинге тіс жарып ештеңе демеді, тіпті басын да бұрып қараған жоқ. Қызметші оларды сарай есігінен шығарды да, Субұрқақ сарайынан өткізіп, биік-биік тас ғимараттардың арасындағы кішкентай, тап-тар көшемен алып жүріп келеді. Бірнеше бұрылыстан кейін дөң мен тауды байланыстырып тұрған шоқыдан соншалықты қашық орналаспаған Қамалдың солтүстік қабырғасының жанындағы үйге келді. Бірінші қабаттан кең әрі теп-тегіс басқыштармен жоғары көтеріліп келіп, кең, ауа мен жарыққа толы әсем бөлмеден бір-ақ шықты, күңгірт алтын түсті жіппен тігілген перделері де әдемі екен. Бөлме ішінде жиһаз жоқтың қасы, тек кішкентай үстел мен орындықтары бар. Сонымен қатар бөлменің екі жағына да перделер ілініпті, мұнда әдемі жабдықталған төсек, құмыра мен жуынуға арналған бөлме де бар болып шықты. Тап-тар үш терезе солтүстікке қарай шығарылыпты, одан қалың тұман жапқан қиырдағы Рауростың сарқырамалары мен Эмин Муилге барып құятын Андуиннің доғаланған пішінін көруге болады. Пиппин үстелге мініп алып, терезенің алдындағы тас жақтауға көтерілді.

— Гэндальф, сіз маған ашулысыз ба? — деп сұрады ол, қызметші есікті жауып шығып кеткенде. — Мен қолымнан келгенін жасадым.

— Сен шынымен де дұрыс істедің! — деді де Гэндальф күтпеген жерден күліп жіберді. Орнынан тұрды да, терезенің алдына келіп, Пиппиннің қасына жақындап, иығына қолын қойды. Терезеден үнсіз қарап тұр. Пиппин өзіне сонша жақын келген оның бетіне енді бар назарын салып қарай бастады, оның күлкісі сыңғырлап естілді, қуанышты күлкіге ұқсайды. Алғашында ол сиқыршының жүзінен қайғы мен уайымды ғана көргендей болды, алайда зер салып қарағаннан кейін, оның астарында жатқан қуаныштың ізін де анық байқай алды: оның көкірегінен атылғалы тұрған қуаныш бұрқағы мына патшалықты түгелімен күлкіге қарық қыларына еш күмәні болмады.

— Сен өте дұрыс істедің, — деді сиқыршы. — Және жақын арада тағы да қазіргідей екі қыңыр шалдың ортасында тығырыққа тірелер жағдайға тап болмассың деп үміттенемін. Дегенмен Гондор әміршісі сен ойлағаннан да көп нәрсеге қанық болып алды. Пиппин, сен одан Морийден шыққан кезде Бауырластықты Боромир бастамағанын жасырып қала алмадың және біздің арамызда Минас Тиритке сол жолбастаушының бір күні келетінін де бүгіп қала алмадың, ол аздай, оның атақты қылышы бар екенін де жайып салдың. Адамдар Гондордың бұрынғы өткен күндері туралы көп ойлаған және мына Денетор да Боромир кеткелі сол «Исилдур қарғысы» туралы естігелі бері, жұмбақты шешуге аз тырысқан жоқ.

Ол біздің заманымыздағы басқа адамдарға мүлдем ұқсамайды, оның шыққан ата-тегіне де қарамастан, қалай тап болғанын кім білген, бірақ оның қанына батыстық адамдардың қаны араласқан, оның екінші ұлы Фарамирдің бойында да сол қан бар. Денетордың көзі қырағы. Ол алыстағы адамды көрмей-ақ, бар күш-жігері мен назарын бір ортаға шоғырландыру арқылы екінші бір адамның миына кіріп, оның санасындағы барлық ойды оқи алатын қасиеті бар. Оны алдау және алдауға тырысу да өте қауіпті.

Осыны ешқашан есіңнен шығарма, ұмытпа! Себебі сен оған адал қызмет етуге ант бердің. Дәл сол сәтте сенің басыңда қандай ой болғанын немесе сенің еркіңді қандай күш басқарып, сондай шешім қабылдауға итермелегенін мен білмеймін, бірақ сен оны дұрыс әрі жақсы жасадың. Мен де саған ешқандай кедергі келтірмедім. Сенің бұл әрекетің оның жүрегіне жылулық сыйлады әрі оған қызық болып көрінді (маған солай көрінді). Қалай болған күнде де, сен қазір өзіңе артылған міндеттер болмаған кезде, Минас Тирит ішінде еркін жүріп-тұра аласың. Сенің бұл әрекетіңнің екінші жағы да бар. Сен оның қоластындағы бағыныштысысың және ол оны ешқашан есінен шығармақ емес. Сол себепті сақ бол!

Ол күрсінді де, үнсіз қалды.

— Ертең не боларын ойлап қазір басымызды қатырмайық. Алдағы күндердің бірінен-бірі өткен сұрапыл әрі сұрқайы болатындығына күмәнім жоқ. Ол аздай, мен бұл жерде ештеңе де істей алмаймын. Тақта орнатылды да, ойын бірден басталып кетті. Осы жерде менің көргім келетін бір ойыншы бар, ол — Денетордың мұрагері Фарамир. Оны Қалада деп ойламаймын, әйткенмен менің ақпарат жинайтын уақытым да болмады. Менің жүруім керек, Пиппин… Мен әміршінің кеңесіне барып, оларға дәл қазір не керегінен хабардар болуым қажет. Бірақ келесі жүріс Жаудікі және оның ойыны кез келген уақытта басталып кетуі мүмкін. Сарбаздар басқа да қаптап жатқан өзге пішіндерді көретін болады, Перегрин, Паладиннің ұлы, Гондор сарбазы. Қылышыңды қайрап, дайындала бер!

Гэндальф есікке жақындады да, артына бұрылып қарады.

— Пиппин, мен асығыспын, — деді ол. — Бірақ саған айтатын кішкентай бір бұйымтайым бар. Ұйықтамас бұрын, қатты шаршамаған болсаң, Көлеңкені қуып жетушіні тауып ал да, қайда және қалай орналастырғанын байқап келші. Бұлар жануарларға мейіріммен қарайтын ақылды халық, дегенмен жылқы туралы білетіндері аз.

Осы сөзді айтты да, Гэндальф бөлмеден шығып кетті. Онымен қабаттасып Қамал мұнарасы жақтан үш рет соғылған қоңыраудың дауысы естілді. Қоңырау үш рет соғылды — күн далаға нұрын шашқалы үш сағат өтті деген сөз.

Бір минуттан соң Пиппин де есіктен сыртқа шықты, баспалдақпен төмен түсіп, көшеге қарады. Дала жап-жарық, күн де шуағын аямай төгіп тұрғандықтан, жып-жылы екен, мұнаралар мен биік, зәулім үйлер батысқа қарай ұзын көлеңкелерін түсіріп тұр. Көгілдір ауада алыстағы Миндоллуин тауының қарлы жамылғысы мен аппақ дулығасы көрінеді. Қала көшелерінде мұздай қаруланған жауынгерлер ерсілі-қарсылы тоқтамай жүр: бекет күзеті мен кезекшіліктің ауысатын уақыты болатын.

— Ширде біз бұл сағатты тоғыз болды дейтінбіз, — деді Пиппин өз-өзіне дауыстап. — Нұрын шашқан күн сәулесіне шомылып, ашық терезе алдына отырып алып таңғы ас ішетін нағыз қолайлы уақыт. Таңғы ас ішкім келіп тұрғаны-ай! Мына адамдар таңғы ас іше ме екен өзі? Және олардың түскі ас ішетін уақыты қашан? Қай жерде ішеді?

Сәлден соң ол Қамал орталығынан шығып, тар көшені бойлап, өзіне қарсы келе жатқан ақ-қара түсті киім киіп алған адамды көрді. Пиппин өзін-өзі жалғыз сезінгендіктен, әлгі адаммен тілдесіп қалмаққа дайындала бастады. Бірақ онысы қажет болмай қалды… Адам тура өзіне қарай келе жатыр.

— Ергежейлі Перегрин сіз боласыз ба? — деп сұрады ол. — Сізді Қала әміршісіне және Қалаға адал қызмет етемін деп ант берді деп естідім. Қош келдіңіз! — ол қолын созған кезде, Пиппиннің жауап ретінде оның қолын қысқаннан басқа амалы қалмады. — Менің атым Берегонд, Баранордың ұлымын, — деді келген адам. — Бүгін таңертең боспын, сол себепті маған сізге қаланы таныстырып, білгіңіз келген сұрақтарға жауап беру тапсырылды. Ал өзіме келсек, менің сіз туралы білгім келеді. Осы уақытқа дейін өз жерімізде сіз секілді ергежейлілерді кездестірген емеспіз, бірақ біздің әпсаналарымызда сіздер туралы айтылатын ән-жырлар да жоқ емес Оған қоса сіз Митрандирдің досы болады екенсіз. Оны қаншалықты жақсы білесіз?

— Қалай десем екен, — деді Пиппин. — Өзім өмір сүрген осы уақытқа дейін көргенім сол, оған қоса онымен бірге сапарлас та болдым. Алайда бұл кітаптың әлі оқылуы тиіс парақтары жетіп артылады, өзімнің тым болмағанда бір-екі бетін ғана оқи алғаныма ант бере алмаймын. Менің ойымша, біздің Бауырластықта оны Арагорннан жақсы білетін жан жоқ-ау.

— Арагорн? — деп қайталап сұрады Берегонд. — Ол кім тағы?

— О, — деді Пиппин кекештеніп. — Бізбен бірге сапарлас болған бір кісі ғой. Меніңше, ол қазір Рохан жерінде жүрген сияқты.

— Мен сізді де Роханда болды деп естідім. Сізден сол жерлер туралы да көп нәрсені сұрап білгім келеді: біз сол жақтың тұрғындарына көп үміт артып отырмыз. Айтпақшы, мен өзіме жүктелген міндетті мүлдем ұмытып кетіппін ғой: алдымен мен сіздің сұрақтарыңызға жауап беруім керек. Перегрин шебер, сіздің не туралы білгіңіз келеді?

— Жарайды, — деді Пиппин. — Қазір мені қызықтырып тұрған ең басты нәрсе — ол таңғы ас және сол сияқты нәрселер. Менің сұрайын дегенім, сіздерде таңғы астың уақыты қашан және ас ішетін асханаларыңыз қайда? Сонымен бірге қонақүй бар ма? Қамалға келе жатқанда жан-жағыма қанша қарасам да, ондай еш нәрсені көре алмадым, ақылды әрі сыпайы адамдардың үйіне кіріп, бір жұтым эль ішем бе деген үмітімнің күлі көкке ұшты.

Берегонд оған байыппен қарап тұрып қалды.

— Байқауымша, сіз қарт сарбаздың дәл өзісіз, — деді ол. — Адамдар ұзақ жолдан шаршап, қайтып орала салысымен бірден тамақ пен ұйқы туралы ойлайды екен, бірақ мен сіз секілді ұзақ қашықтыққа жол жүріп көрмеппін. Сонда бүгіндікке әлі нәр татпаған болып тұрсыз ғой?

— Қалай десем екен, сыпайылық үшін аздап дәм таттым дегенім жөн болар, — деді Пиппин. — Алайда сіздің мейірімді әміршіңіздің қолынан екі-үш тілім нан мен бір саптыаяқ шараптан басқа татып алмадым.

Берегонд қарқылдап күліп жіберді.

— Бізде дастархан басында кішкентай адамның өзі ұлы істерін аяқтай алады дейді. Алайда сіз де Қамалдың басқа тұрғындары секілді азық-түлік алатын боласыз, оның үстіне сізге аса құрметпен берілетін болады. Мынау — қамал және Күзетші мұнарасы. Дәл қазір біз соғыс тәртібіндеміз. Барлығымыз таң атқанға дейін тұрып аламыз, таңмен таласа отырып, аздап әлденіп аламыз да, әрқайсымыз өзіміздің міндетімізді атқаруға кетеміз. Алайда сіз қапа болмаңыз! — Ол Пиппиннің жүзіндегі мұңды көрді де, тағы да күліп алды. — Ауыр міндет жүктелгендер түске дейінгі бір уақытта тағы да тамақтанып алады. Содан кейін тал түсте түскі ас, кейде жағдайдың реті келіп жатса, бізде де таңғы ас ішетін уақыт болып жатады, содан кейін адамдардың барлығы түскі асқа жиналады, ал кешке бәріміз бірге тойлатамыз.

Жүріңіз! Аздап жүрейік, содан кейін тамақ алып аламыз да, қамалдың бір жерінде тізе бүгіп, тамаша таңғы уақытта рахаттанып отырып ас ішетін боламыз.

— Тұра тұрыңыз! — деген Пиппиннің екі беті қып-қызыл болып кетті. — Аштықтан өзіме айтылғанның бәрі есімнен шығып кетіпті. Бірақ Гэндальф, сіздер оны Митрандир деп атайсыздар, өзінің сәйгүлігін іздеп табуды тапсырған болатын — Роханда берілген Көлеңкені қуып жетушіні, патшаның көзінің қарашығындай сақтайтын тұлпарды, оны патша Митрандирге көрсеткен көмегі үшін сыйға беріпті деп естігем. Меніңше, қожайын көп адамға қарағанда, сол жануарды көбірек жақсы көретін секілді, егер оның қалауы сіздер үшін қандай да мағыналы болатын болса, онда сіздер де Көлеңкені қуып жетушіге хоббитке қарағандай емес, көбірек құрметпен қарайтын боларсыздар деп үміттенемін, егер ол мүмкін болса, әрине.

— Хоббит? — деп қайталап сұрады Берегонд.

— Біз өзімізді солай атаймыз, — деді Пиппин.

— Мұны дер кезінде білгеніме өте қуаныштымын, — деді Берегонд. — Себебі сөйлеу тіліңіздегі қызық естілетін дыбыстар сөздерді мүлдем түсініксіз етіп тұрған жоқ, ал хоббиттер — шешен сөйлей алатын халық. Жә, жарайды, кеттік! Мені өзіңіз айтқан тұлпармен таныстыруыңыз керек. Мен жануар атаулыны жақсы көремін, өкінішке қарай, мына тас қалада біз оларды тым сирек көреміз: менің халқым негізінен тау халқы ғой, тау алқаптарынан келгенбіз, ал одан әріде — Итилиен жақтан. Жо-жоқ, қорықпаңыз! Біз тез-тез, сыпайылық танытып, бір рет қараймыз да, сол жақтан бірден әрі қарай қоймаға кетеміз.

Пиппин Көлеңкені қуып жетушіге жақсы жағдай жасағандарына көз жеткізді, бабы да дұрыс екен. Алтыншы шеңберде, Қамал қабырғасының сыртқы жағында, бірнеше жүйрік сәйгүліктерді ұстайтын ат қора бар екен. Денетордың немесе оның капитандарының бұйрығы мен талабын дер кезінде жеткізіп отыру үшін Гондор шабармандары кез келген уақытта жолға шығуға дайын болулары қажет. Бірақ тап қазір қораның ішінен жылқылар да, шабармандар да көзге түсе қоймады.

Пиппиннің ат қораға кіруі мұң екен, Көлеңкені қуып жетуші бірден кісінеп қоя берді.

— Қайырлы таң! — деді Пиппин. — Қожайының босай салысымен, саған кері оралатын болады. Оның қауырт жұмыстары бар, бірақ саған өзінің ыстық сәлемін мен арқылы жолдады. Ал менің сенің бабыңның дұрыс-дұрыс еместігіне көз жеткізуім керек. Ұзаққа созылған жұмысымыз аяқталған кезде жақсылап бір тынығатын боларсың деп үміттенемін.

Көлеңкені қуып жетуші басын шұлғып, бір орнында тұра алмағандай тықыршып кетті. Дегенмен Берегондқа өзінің басын ұстап, үлкен сауырын сипауына рұқсат етті.

— Мына сәйгүлік қазір ғана келіп, шаршаған тұлпарға мүлдем ұқсамайды ғой, қазір кеттік десең, бәйгеге қосылатындай, шабуға дайын тұр, — деді Берегонд. — Бойында қанша күш бар десеңші! Асқақтауын қарашы! Оның ер-тұрманы қайда кеткен? Әбзелдерінің өзі көздің жауын алатын бір керемет болар?

— Ол үшін ешқандай да ер-тұрман қымбат не әсем болмас, — деді Пиппин. — Оның әбзелдері мүлдем жоқ. Егер сізді алып жүруге келісімін берсе, ешбір ер-тұрмансыз-ақ шаба береді. Ал, керісінше, сізді алып жүргісі келмесе, қамшы да, соққы, тіпті шылбыр да сізге көмектесе алмайды. Сау бол, Көлеңкені қуып жетуші! Аздап шыдамдылық таныт! Нағыз шайқасқа аз қалды.

Көлеңкені қуып жетуші басын көтерді де, бар күшімен кісінеп қоя берді, онысынан бүкіл ат қора селк еткендей болды. Барлығы құлақтарын қос қолдап жауып жатыр. Тек содан кейін көңілдері орнына түскен екеуі өз жөндерімен кете барды.

— Ал енді біз де өз жағдайымызды жасайық, — деді Берегонд. Сөйтті де Пиппинді қайтадан Қамалға ертіп келді, ол жерде үлкен мұнараның солтүстік жағына шығатын есік бар болып шықты. Осы тұста екеуі ұзын баспалдақтар арқылы салқын дәлізге түсті, дәліз кең әрі шамдары жағулы тұр. Қабырғаның екі жағынан қаз-қатар орналасқан есіктердің біреуі ашық екен.

— Бұл — менің Гвардия әскерімнің қоймасы, — деді Берегонд. — Таргон, сәлем бердік! — деп ол қоймашымен сәлемдесті. — Білемін, әлі тым ерте, бірақ менімен бірге қатарымызға жаңадан қосылған сарбаз бар. Әміршіміздің өзі оны қызметке қабылдады. Ол шалғай жерден келіп тұр, әбден шаршап-шалдыққан, оның үстіне, бүгін тым күрделі жұмыстарды бітіріп тастады, ал қазір ішегі шұрылдап, тамақ сұрайды. Жейтін бірдеңең бар ма, әкелші бізге!

Оларға нан, алма, ірімшік әкеп берді; мұның барлығы да қысқы қордан алынған болатын: сыртқы түрлері мыжылып, солған сияқты көрінгенімен, дәмі тіл үйіреді; оған қоса былғары сөмкені қоса берді, ішінде жаңадан ғана дайындалған эль құйылыпты, қасында ағаштан жасалған тәрелке мен қасықтары тағы бар. Бұлар тамақтың бәрін тоқылған себетке салып алды да, қайтадан жоғарыға көтерілді. Берегонд Пиппинді шығыс жақ беттегі қабырғаның аяқ жағындағы алға шығып тұрған бекіністің жанына алып келді. Бұл жердегі қабырғада терезе орнатуға дайындалған тесіктер, яғни амбразура бар екен, ал оның терезесінің төменгі жағында тас орындықтар бар болып шықты. Осы жерге жайғасқан екеуі әлемге өзінің шуағын шаша бастаған күнді, әдемі таңғы көріністі рахаттана тамашалай алатын.

Олар тамақтан алып, сусындарын іше отырып, Гондор туралы, оның салт-дәстүрлері мен даму жолдары, Шир мен оның маңындағы Пиппиннің өзі көрген елді мекендер туралы әңгімелесіп отырды. Әңгіме барысында Берегонд Пиппинге қарап, таңданысын жасыра алмаған болса, ал хоббит біресе аяғын айқастырып отырады, біресе амбразураға қарау үшін аяғының ұшымен тік тұрады.

— Перегрин шебер, мұны сізден жасырып қала алмасым анық, — деді Берегонд. — Бойыңызға қарасам, біз үшін сіз біздің баламыз секілді көрінесіз, тоғыз жастағы балақай сияқтысыз, алайда сіз біздің еліміздегі мен деген көптеген сақалды үлкендеріміз көрмеген, тіпті түстеріне де кірмеген қауіп-қатерлерді бастан кешіріп, біз көрмеген талай ғажайып сиқырлардың куәсі болыпсыз. Әміршіміздің сізді өзіне қызметке алғаны жай ғана оның еркелігі деп білдім, қариялар бұрындары билік жүргізген патшалар солай істейтін деседі. Алайда қазір тіпті де олай еместігіне көзім жетті, менің осынша таяз ойлағаным үшін өзіңізден шын көңілден кешірім сұраймын.

— Мен сізді кешіремін, — деді Пиппин. — Дегенмен сіз көп қателесе қоймадыңыз. Егер халқымның көзімен қарайтын болсақ, мен әлі де кішкентай баламын, Шир елінде мен тек «төрт жылдан» кейін ғана кемеліне келген, ересек адам боламын. Бірақ, жарайды, мен үшін еш алаң болмаңыз. Одан да маған мына тұстан нені көре алатыным туралы айтып беріңізші.

Бұл уақытта сұлу да кербез күн аспан төріне жайғасып та үлгерген болатын, алқаптағы қалың тұман да тарқап кетіпті. Соңғылары шығыс жақтан күшейе бастаған желдің әсерімен екеуінің төбелерінен тура бір шуда мақта секілді қалқып ұшып барады, оған қоса қамал үстіндегі байрақ та желмен желбіреп тұр. Алқаптың түпкі бөлігінде, көз жетер жердегі қашықта солтүстік-батыстан басталып оңтүстікке бұрылған, одан соң кері батысқа қарай бағыт алатын Ұлы Өзен күмістей жарқырап жатыр. Одан әрі ол көзге көрінбей, жүз шақырымнан да алыстағы теңізге барып құйылады.

Пиппин аяғының астындағы Пеленнорды бар байлығымен: жыпырлаған фермаларын, кішкентай-кішкентай аласа қабырғаларын, ұралары мен қораларын — бәрін-бәрін тұтастай көре алды. Бірақ ешқандай да сиыр не өзге де жануарлар көзіне іліне қоймады. Төмендегі теңіздей тербелген көк шалғынды көптеген жолдар мен соқпақтар қиып өтеді екен, сол жақтарда тынымсыз қимыл-қозғалыс байқалады: Үлкен қақпадан жүк тиелген арбалар қатарласып шығып жатыр, ал арагідік сол қақпаларға салт аттылар шауып келіп, асығыс аттарынан түсе сала, Қалаға кетіп барады. Алайда қозғалыстың басым бөлігі Қаладан тысқары, үлкен жол үстінде болып жатыр, оңтүстікке қарай бұрылған өзеннің бағытымен арбалар да солай қарай кетеді. Мұнда жол төселген әрі кең болып шықты, оның шығысқа кететін тұсында салт атты жүретін жол, ал жолдың ар жағында қабырға тұр. Жол бойымен ерсілі-қарсылы шауып қарбаласқан салт аттылар, оңтүстікке бет алған жүк тиелген ауыр арбалар жолдың үстінде ине шаншар жер қалдырмай, толтырып тастапты. Сүт пісірімдей уақыт жол қозғалысын бақылап тұрған Пиппин барлық қозғалыстың өте жақсы ойластырылғанын байқады; арбалар үш қатармен қозғалуда: бірінші қатарда оларды жылқылар тартып барады; ал екіншісінде ауыр арбаларды өгіздер ақырын сүйреп бара жатса, жолдың батыс жағына таяу орналасқан үшінші қатарда кішкентай шағын арбаларды адамдар итеріп барады.

— Мына жол Тумладен мен Лоссарнах алқабына және тауда орналасқан ауылдарға апарады, одан әрі Лебеннинге кетеді, — деді Берегонд. — Ол жаққа, әне, ең соңғы қатардағы арбалар — қарттарды және олармен бірге баруға тиіс балаларды тылға қарай әкетеді. Түске дейін олардың барлығы қаладан шығып, жолдың барлығы он бес шақырымға дейінгі қашықтықта тазартылып бітуі тиіс, берілген бұйрық солай. Біз қаламаған қажеттілік, өкінішті, әрине. — Ол терең күрсінді. — Дәл қазір екіге бөлініп кеткендердің көпшілігі бірін-бірі қайта көріп, қосылмайтын болар. Біздің қаламызда бұрыннан-ақ балалардың саны тым аз болатын, енді, міне, тіпті де қалмады десе де болады — тек бірнеше бала қалған сияқты, олар атқаратын шаруа табылады, соларды аман алып қалуға тырысуымыз қажет. Олардың арасында менің де ұлым бар.

Осыдан кейін екеуі тағы да біраз үнсіз отырды. Пиппин мазасызданып шығыс жақтан жанарын алар емес, құдды кез келген уақытта көк шалғын үстін басып, қара құрттай қаптап келе жатқан орктарды көріп қалатын секілді ширығып отыр.

— Ана жақтан не көрінеді? — деді ол Андуин өзенінің бұрылыс жасайтын тұсын саусағымен нұсқап көрсетті. — Ол не, басқа қала ма, әлде?..

— Қала болатын, — деді Берегонд. — Гондордың бас қаласы еді. Ал қазір сол Осгилиаттың қирап, содан қалған қалдығы. Осыдан көп жыл бұрын сұмпайы жауларымыз басып алып, қиратып, өртеп, талқандап кеткен. Денетордың жас кезінде оларға төтеп беріп, қаламызды басқыншылықтан аман алып қалған едік, бірақ сонда тұру үшін емес, негізгі Қаланы қорғайтын бекініс бекеті ретінде қолданғымыз келген. Көпірді де қалпына келтірдік. Бірақ сосын Минас Моргулдың қарғыс атқыр салт аттылары келді.

— Қара салт аттылар ма?! — деп, екі көзі бақырайып кеткен Пиппин аузы ашылып, таңдана сұрады. Ол көзіндегі жарқ ете қалған қорқыныш отын жасыра алмады.

— Иә, олардың бәрі де қап-қара болатын, — деді Берегонд. — Олар туралы ештеңе деп айтпасаңыз да, сізге салт аттылар туралы бір нәрсе белгілі сияқты ғой.

— Мен олар туралы білемін, әрине, — деді Пиппин. — Бірақ тап қазір оларға тым жақын болғандықтан, бірауыз да айта алмаймын… Өте жақын… — Ол өзенге қараған күйі үндемей қалды. Сол жақтан Қалаға қарай төніп келе жатқан абажадай қара көлеңкені көріп тұрғандай болды. Мүмкін, ол жүздеген шақырымдағы тұман арасынан бұлдырап қана көрінген тау көлеңкесі де болар, мүмкін, жай ғана аспандағы қара бұлт болар. Бірақ Пиппин жай қарап тұрғанның өзінде оған қараңғылық ұлғайып, жинала түскендей көрінді, күн нұрына малынып бейқам жатқан жердің бәрін өз құшағына алып жатқандай болды.

— Мордорға соншалықты жақын ба? — деп сұрады Берегонд. Дауысынан ешқандай абыржығандық байқалмайды. — Иә, ол сол жерде жатыр. Біз оның атын ауызға сирек аламыз, дегенмен өмір бойы соның көлеңкесінде өмір сүріп келеміз; кейде ол әлсіз әрі қашықта сияқты, ал кейде тым жақын әрі қараңғы болып көрінеді. Қазір ол күн санап ұлғайып, одан сайын қарайып барады, сол себепті біздің де мазамыз қашып, қорқынышымыз ұлғая түсуде. Қара салт аттылар жылдан аз уақыт ішінде мына тұстағы егіс алқаптарымызды тартып алды, сол шайқас кезінде де біздің көптеген жақсы сарбазымыз ажал құшты. Бірақ Боромир мына батыс жағалауды жау қолынан тартып ала алды, оған қоса біз де мына Осгилиаттың жартысын қорғауға шамамыз жетіп тұр. Әзірге. Өкінішке қарай, ол жақтан жаңа шабуыл жасалады деп күтілуде. Кім біледі, мына жаудың жойқын күші дәл сол тұстан бастап шабуылдайтын болар.

— Қашан? — деп сұрады Пиппин. — Шамалауыңыз бойынша, мынадай күн деп болжай аласыз ба? Өткен түні келе жатқанда жанған алаушоқтар мен ерсілі-қарсылы шапқан салт аттыларды көрдік, Гэндальф соғыстың басталып кеткенін айтты. Сол себепті ол жанұшырып, асығып жетті. Ал қазір мына жақта барлығы да бейқам тіршілік кешіп жатқан сияқты көрінеді.

— Себебі барлығы да шайқасқа дайын, — деп жауап берді Берегонд. — Мұндай күйді суға секірер алдында деміңді ішке тартып қалған сәтпен теңестіруге болар.

— Ендеше, өткен түні алаушоқтар неге жанып тұрды?

— Саған жасалатын шабуыл тым таяп қалғанда, көмек сұраудың өзі тым кеш болмақ, — деді Берегонд. — Алайда мен әміршіміз бен оның капитандарының шешімдері қандай болғанын білмеймін. Олар ақпаратты түрлі жолмен жинақтайды. Ал Әмірші Денетор басқаларға мүлдем ұқсамайды: ол қияндағыны көре алады. Кейбіреулер оның жеті түнде өз Мұнарасында отырып, түпсанасын қатты ширықтыру арқылы болашақты көре алады деп айтады, тіпті өзінің қас жауының миымен де алысып, оның да не ойлағаны бар екенін біліп алатын көрінеді. Сол себепті де қазір ол тым қарт, өз жасынан әлдеқайда үлкен. Ал менің әміршім Фарамир дәл қазір өзеннің арғы бетінде аса қауіпті бір тапсырманы жүзеге асыруда, мүмкін, ол бір хабар жіберген болар.

Жанған алаушоқтарды көрген кезде менің не ойлағанымды білгіңіз келсе, айтып берейін, ол Лебенниннен кеше келіп жеткен хабар болуы мүмкін. Қару-жарақтармен жабдықталған теңіз қарақшылары Умбар жақтан Андуиннің сағасына жақындап қалыпты. Олар әрқашан да Гондордың құдіретінен тайсалып, қорқақтап жүретін, енді, міне, Жаумен келісімге келіп, ауыз жаласып алыпты, оған көмектеспек болып бізге жойқын шабуыл жасауға келе жатыр. Олардың соққысы Лебеннин мен Белфаластың назарын өзіне аудара тұрмақ, ал ол екі қаланың халқы ержүрек әрі сан жағынан да көп. Сол себепті де біздің бар назарымыз қазір солтүстікке, Рохан жаққа ауып отыр, олардың жеңістері туралы сіздердің әкелген хабарларыңыз көңілімізді кәдімгідей көтеріп тастады.

— Дегенмен, — деп ол солтүстікке бір, шығыс пен оңтүстікке бір қарады да, үндемей қалды. — Изенгардтағы орын алған жағдай біздің үлкен торға түсудің алдында тұрғанымызды білдіреді. Бұл жай ғана өткел үшін болатын соғыс емес, тіпті Итилиенге жасалатын кішкене шайқас не болмаса Анориэннен ұрлық-қарлық үшін қашып шығуға болатын да шайқас емес. Бұл — алапат, алдын ала барлық қырынан жақсылап ойластырылған жойқын соғыс, ал біз оның жолында тұрған шағын ғана жердің бір теліміміз, бұл жерде біздің өркөкіректігіміз еш көмектесе алмайды. Қиыр Шығыста да қозғалыстың басталғаны туралы ақпарат келіп жетті, Ішкі Теңіз жақта, солтүстіктегі Қара Орманда және оңтүстіктегі Харадта да соғыс әрекеттерінің басталғаны белгілі болды. Енді барлық мемлекеттердің басына күн туды деуге болады — Жауға қарсы төтеп бере ала ма, әлде оның Көлеңкесінің астында мәңгілік қалып, жер бетінен жоғала ма?

Әйткенмен, Перегрин шебер, осы шайқаста бізге үлкен абыройлы іс, міндет жүктеліп отыр — Қараңғылық Әміршісіне жасалатын алғашқы жойқын шабуылды біз жасаймыз. Біздің халқымыздың бойындағы оған деген жеккөрушілік пен кек атам заманнан бері келе жатыр, тіпті Теңіздің тұңғиығынан деуге болады. Балғаның ауыр соққысы біздің жерімізге бұйырып тұр. Сол себепті де Митрандир бізге құстай ұшып жетті. Керісінше жағдайда, біз құлайтын болсақ, Жауға кім төтеп беретін болады? Перегрин шебер, қалай ойлайсыз, біздің ел шыдас бере ала ма? Тойтарыс бере ала ма?

Пиппин ешқандай да жауап бермеді. Ол алып, мызғымас қабырғаларға, мұнаралар мен жел желбіретіп тұрған туларға, аспандағы жарқыраған алтын күнге, тек содан кейін ғана шығыс жақтан жиналып, ұлғайып бара жатқан қараңғылыққа қарады. Қараңғылықтың қаншалықты қою екенін, орман мен таудағы қара құрттай қаптап жүрген сұрқайы орктарды, Изенгардтың сатқындығын, қарағанда өңменіңнен өтетін өткір көзді құстарды, оған қоса Ширге жетіп үлгерген қара салт аттылар мен қанатты қорқыныш — назгулдерді ойлады. Оның денесі дірілдеп кетті, көкірегіндегі үміт оты да біржола өшкен сияқты. Дәл сол сәтте көктегі күннің де сәулесі әлсіреп, бетін аспандағы қанатты қап-қара пішін жауып қалды. Құлақ еститін қашықтықта аспаннан ащы дауыс пен әлсіз, бірақ жүрегіңді мұздатып жіберетін бір жағымсыз үн естілді. Қатыгез әрі сұп-суық дауыс. Өңі аппақ қудай бозарып кеткен ол қабырғаның артына барып жасырынды.

— Бұл не тағы? Бұл не? — деп сұрады Берегонд. — Сіз де бірдеңені сездіңіз бе?

— Иә, — деп міңгірледі Пиппин. — Бұл — біздің тағдырымыздың көлеңкесі, құлдырауымыздың белгісі, Қара салт атты әуеде жүр.

— Иә, тағдыр көлеңкесі, — деді Берегонд. — Минас Тирит келмеске кете ме деп қорқамын. Қараңғылық көлеңкесі де келіп қалыпты. Қаным суып, бойымнан жылуым да қашып кеткен сияқты.

Екеуі біраз уақыт бойы бастарын салбыратқан күйі, бір-біріне ләм деместен, дымдарын шығармай үнсіз отырды. Бірінші болып басын көтерген Пиппин болды, ол аспандағы күннің қайта жарқырап тұрғанын, ал тулардың баяғысынша желмен желбіреп жатқанын көргенде, денесін тіктеп, бойын тез жинап алды.

— Болды, бітті, өтіп кетті, — деді ол. — Жо-жоқ, менің жүрегім әлі үмітсіздік тұтқыны бола қойған жоқ. Гэндальфты да қаза тапты, бәрі бітті деп ойлағанымызда, ол бізге қайтып келді ғой. Біз оларға төтеп бере аламыз, бір аяқпен тұрсақ та, тұрамыз, шыдаймыз.

— Қандай керемет айттың! — деп қуана дауыстап жіберді Берегонд. Сөйтті де бір орнында тыпыршып тұра алмай, әрі-бері тынымсыз жүре бастады. — Мейлі, мейлі, басымызға бүкіл әлемнің зұлым күштері жиналып келсе де, Гондор жер бетінен жоғалып кетпейді. Жауға қабырғамыздың астында тау боп үйілген әскерінің өлігін қалдыруға тура келеді, алайда біздің қамалымызды басып ала алмайды. Бұдан басқа да қамалдарымыз бар, тау жақта да толып жатқан жасырын жолдар бар. Үмітіміз бен өткен күндердің естелігін сақтап, жасыл шөбі жайқалып өсіп жатқан жасырын алқаптарымыз жетерлік.

— Маған салса, бәрі де тап қазір біткенін қалаймын, — деді Пиппин. — Мен сарбаз емеспін, сондықтан да соғыс деген ойдың өзі менің жанымды түршіктіреді, алайда құтылып кете алмайтыныңды біліп, ештеңе істеместен, шетте өз ажалыңды күтіп тұру одан да жаман ғой. Қандай ұзақ күн болды өзі! Мен үшін Жау келіп өзімді бірінші соққанын күтіп тұрғанша, алғашқы соққыны өзім жасағаным әлдеқайда жеңілірек болар еді.

— Сіз көпшіліктің көкейінде жүрген ауыр жараның бетін тырнап өттіңіз-ау, — деді Берегонд. — Бірақ істің мән-жайы Фарамир қайтып келгенде басқа арнаға ауысып кетуі әбден мүмкін. Ол өте батыл, көпшілік ойлағаннан анағұрлым ержүрек. Осы күндері халық капитанның батыр әрі ақылды болуы, оған қоса бұрынырақта айтылып кеткен жорамалдармен таныс болуы, солай бола тұра, соғыс алаңында тез шешім қабылдап, өз әскерін жеңіске жеткізе алатын жүрек жұтқан қолбасшы болуы мүмкін емес деп ойлайды. Алайда Фарамир дәл сондай ақылды әрі батырдың нақ өзі. Боромирмен салыстырғанда, қызуқанды әрі қатыгез емес, дегенмен шешім қабылдауда жаңсақ кетпейді. Алайда ол жалғыз өзі не істей алады? Қолынан не келеді? Біз тауға қарсы шыға алмаймыз… Ананың патшалығына. Оған қолымыз қысқа, сондықтан жау бізге әбден жақын келіп тақалғанша, шабуылға да шыға алмаймыз. Солай әрекет еткенде ғана қолымыз өз күшін дұрыс қолдана алмақ!

Оның қолы қылышының сабын қатты қысып алыпты.

Пиппин оған ойлана көз тастады: ұзын бойлы, асқақ әрі текті, осы жерді мекен еткен өзге жандар секілді құрметті, шайқас туралы сөз қозғалып еді, екі көзі шамшырақтай жанып шыға келді. «Өкінішке қарай, менің қолым қауырсындай жеп-жеңіл, — деп ойлаған ол сыртқа шығарып ештеңе демеді. — Сарбаз деді ме Гэндальф? Мүмкін. Алайда дұрыс емес шахмат тақтасындағы мардымсыз, түкке тұрғысыз сарбаз».

Осылайша екеуі күн тас төбеге көтерілгенше сөйлесіп отырды. Кенет күтпеген жерден түскі уақыттың болғанын білдіріп қоңырау соғылды. Қамал ішіндегі қозғалыс жандана түсті. Бекініс күзетшілерінен басқа жанның барлығы түскі ас ішуге кетіп бара жатыр.

— Менімен бірге барасыз ба? — деп сұрады Берегонд. — Бүгінше сіз менің әскеріммен қосылып тамақтана аласыз. Сізді қай әскер құрамына қосатынын әзірге мен білмеймін, Әмірші сізді жеке тапсырмалары үшін өзінің жанында қалдыруы да әбден мүмкін. Дегенмен қай жерге барсаңыз да, барлығы сізді құшақ жая қарсы алатынына күмәнім жоқ. Әзірге уақыт бар, сол себепті мейлінше көбірек адамдармен кездесіп, танысып алғаныңыз дұрыс болар.

— Мен сізбен қуана-қуана барамын, — деді Пиппин. — Шынымды айтсам, мен өмір бойы жалғыз жүремін. Ең жақсы досым Роханда қалып қойды, сондықтан қазір менің әңгімелесіп, қалжыңдасатын ешқандай серігім жоқ. Мүмкін, расымен де мен сіздің әскеріңіздің қатарына қосылғаным жөн болар. Сіз әскер капитанысыз ба? Егер солай болса, мен үшін бірауыз сөз айтып, өз әскеріңізге қосып алыңыз.

— Жо-жоқ, жоқ, — деп күліп жіберді Берегонд. — Қайдағы капитан? Мен тіпті де капитан емеспін. Мен Қамалдың Үшінші Әскерінің қарапайым ғана қатардағы сарбазымын. Бірақ, Перегрин шебер, Гондор Мұнарасының Гвардия сарбазы болудың өзі зор мақтаныш, біздің жерімізде халық ондай сарбаздарға зор құрметпен қарайды.

— Ендеше, оныңыз маған қол емес екен, — деді Пиппин. — Мені бізге бөлінген бөлмеге алып барыңызшы, егер ол жерде Гэндальф жоқ болса, мен сіздің қонағыңыз ретінде сізбен еріп баратын боламын.

Бөлмеде Гэндальф жоқ болып шықты, ешқандай да хабарлама қалдырмапты; сол себепті Пиппин Берегондпен бірге барып, Үшінші отрядтың сарбаздарымен танысты. Берегонд өз әскерінің арасында үлкен құрметке ие, сыйлы сарбаз екен, себебі Пиппинге деген ықыластары ерекше болды. Қамал ішінде Митрандирдің қасына еріп келген жолдасы туралы және оның Әміршімен ұзақ әңгімелесуі көп сөз болған сияқты. Солтүстіктен Гондорға бес мың қылыш пен өз одағын ұсынған ханзада келіпті деген қаңқу сөз де тарап үлгеріпті. Сонымен қатар ел Рохан сарбаздары осында жеткен кезде әрқайсысының қасында кішкентай болғанымен, батыл бір-бір ергежейлі болады дегенді де айтып жүр екен.

Пиппин қанша қынжылса да, бұл айтылғандардың барлығын да жоққа шығарды, ол өзінің жаңа қызметін Боромирмен арада болған достығына қатысты екенін айтып түсіндіре алмады, отырғандар оның келгеніне алғыстарын айтып, оның жат жерлер туралы қызықты әңгімелерін ұйып тыңдады. Қалағанша жейтін тамағы мен ішетін эль құйып берді. Пиппин алаңдайтын бір ғана нәрсе бар еді, ол — Гэндальф айтқан «сақтық». Өз достарының арасында хоббиттердің көсіліп сөйлейтініндей мына жерде де ойына келгенін айтып тастамауын қатаң бақылауда ұстап, ширығып отырды.

Ақырында Берегонд орнынан тұрды.

— Менің сізбен уақытша қоштаса тұруыма тура келіп тұр, — деді ол. — Күн батқанша өзіме жүктелген міндеттерімді жүзеге асырып үлгеруім қажет. Қалған сарбаздардың да шаруалары бастан асып жатыр деп ойлаймын. Өзіңіз айтқандай, жалғызсырап жатсаңыз, Қаланы аралатып көрсететін көңілді жолбастаушы тауып берейін. Менің ұлым сізбен қуана-қуана еріп жүреді. Ол өте жақсы бала. Қаласаңыз, төменгі шеңбер жаққа түсіңіз, Лэмпрайт көшесі мен ескі қонақүйді іздесеңіз, ол сол жақта басқа баларлармен жүрген болуы керек. Бүгін кешке қарай Үлкен Қақпа алдында іс-шара өтуі тиіс, барып көруге тұрарлық нәрсе.

Оның бөлмеден шығуы сол екен, отырғандар да біртіндеп кете бастады. Сырттағы ауа райы тамылжып тұр, наурыз айының болғанына қарамастан, тұман қалың түсіпті де, ауа да қапырық болып, шалғайдағы оңтүстік аймақ үшін біртүрлі ысып кетті. Пиппин ұйқысы келгенін сезді, дегенмен бөлмеде қамалып жалғыз қалғысы келмеді, сондықтан ол Қаланы аралап, таныспақшы болды. Көлеңкені қуып жетушіге берермін деп қалтасына аздаған тамақ салып алды, дегенмен жылқының еш нәрседен тарықпайтындығына көзі анық жететін. Осыдан кейін Пиппин сансыз бұралаңдаған жолдарға түсіп алды да, Қалаға аттанды.

Ол жүрген жердің барлығында да көшедегі жұрт бұған бұрылып қарап жатты. Көзбе-көз келгенде барлығы да сыпайы, Гондор дәстүріне сай бастарын иіп, қолдарын кеуделеріне қойып сәлемдесіп жатты. Алайда бұл қастарынан өте салысымен, артынан айғайлаған дауыстар естілді: көше бойындағылар үйде жатқан жора-жолдастарына шұғыл түрде көшеге шығып, ергежейліні, Митрандирдің досын өз көздерімен көруге шақырып жатыр. Көпшілігі Пиппин түсінетін ортақ тілде сөйлейді екен, бірақ көп ұзамай Эрнил және Ферианнат деген сөздердің мағынасын толық түсінетін дәрежеге жетті, бұл екі сөзді Қалада мұның атын атау үшін қолданатын болып шықты.

Көп ұзамай тап-тар көшелермен, ию-қию қиылысып жатқан жолдармен жүріп отырып, соңында ең төменгі және ең кең шеңберге келіп тірелді. Осы жерде оған Үлкен Қақпа жаққа апаратын Лэмпрайт көшесіне баратын жолды нұсқап жіберді. Сол жерден ескі қонақүйді іздеп тауып алды — үлкен, көшенің екі қанатына қарай кететін сұп-сұр ғимарат болып шықты. Екі қанаттың ортасында шағын алаңқай бар, ал оның артында көп терезесі бар шағын үй, ұзыннан созылған үй біткенше бағандар орнатылыпты, ал кең баспалдақ тура көгалға келіп тіреледі екен. Бағандар ортасында балалар ойнап жүр, Минас Тиритке келгелі Пиппин балаларды алғаш көріп тұр, сондықтан оларды жақсылап қарап алу үшін тоқтап тұрды. Аздан соң балалардың біреуі өзін байқап қойды да, айғайлаған күйі шөпті басып, көшеге қарай жүгіре жөнелді. Қалған балалар оның артынан жүгірді. Әлгі айғайлап жүгірген бала мұның қасына бірінші болып жетті де, айналып, Пиппинді бастан-аяқ мұқият қарай бастады.

— Сәлеметсіз бе! — деді бала. — Сіз қайдан келдіңіз? Қала тұрғыны емес екеніңіз көрініп тұр.

— Иә, бұл жердікі емеспін, — деп жауап берді Пиппин. — Бірақ көпшіліктің айтуынша, мен енді Гондор қаласының тұрғынымын.

— О-о-о! — деді бала. — Біз барлығымыз да Гондор халқымыз! Сіздің жасыңыз нешеде? Есіміңіз кім? Менің жасым онда, ал бойым жақын арада бір жарым метр болады. Мен сізден биік екенмін. Менің әкем Гвардияда, ол сол жердегі ең ұзындарының бірі. Ал сіздің әкеңіз кім?

— Алдымен қай сұрағыңа жауап берейін? — деп жауап берді Пиппин. — Менің әкем Ширдегі Такбороға жақын орналасқан Уитуэлл аймағында жер өңдеуші. Жақында мен жиырма тоғызға толамын. Сондықтан, көріп тұрғаныңдай, мен сені басып озып кетіппін. Қазір бойым бір метр ғана, бұдан әрі ұзара түсемін деп ойламаймын, тек жалпая түспесем, басқаша болмайды-ау.

— Жиырма тоғыз! — деп бала ысқырып жіберді. — Сен тым үлкен екенсің! Тіпті менің Иорлас көкемнен де үлкен екенсіз! Қартсыз ғой! Бірақ, — деді ол үміттене қарап, — сізді жерге баспен қадап, не болмаса шалқаңыздан түсіре алатыныма бәс тіге аламын!

— Егер мен рұқсат етсем, әрине, мүмкін, жасай алатын боларсың, — деп күлді Пиппин. — Керісінше жағдайда, мен де саған дәл солай жасай аламын: біздің кішкентай елімізде күрестің түрлі айла-тәсілдерін жақсы меңгеріп алғанбыз. Сондай-ақ мен өзімді жеткілікті ересек әрі күшті деп есептеймін, сол себепті осы күнге дейін ешкімге өзімді баспен қадап, шалқамнан түсіруге жол берген емеспін. Сондықтан сенімен аяғына дейін күресуіме тура келеді, ал егер тіпті күшім жетпей бара жатқанын мойындайтын уақыт келгенде, сені өлтіруден басқа амалым қалмайды. Жасың үлкейген кезде, адамның сыртқы пішініне қарап пікір айтуға болмайтынын түсінетін боласың. Бәлкім, менің мына түріме қарап, қайдағы бір әлжуаз, босбелбеу адам деп ойлаған боларсың, алайда осы тұста ескертіп қоюға рұқсат ет: мен ергежейлі емеспін, мен қатыгез, батыр әрі зұлым адаммын! — Пиппин балаға қараған кезде түрі сұстанып, көзі ақиып кеткен болуы керек. Бала күтпеген жерден қарсыласының бұлай өзгеріп шыға келгеніне таңғалып әрі сескеніп қалғандықтан, артқа шегініп кетті. Бірақ жұдырығын түйіп, екі көзінен от шашып, әп-сәтте кері оралды.

— Жоқ, жо-жоқ! — деп күлді Пиппин. — Жатжерлік өзі туралы айтқанның барлығына бірдей сеніп қалма! Мен күресетін балуан емеспін. Алайда екеуміз күреспес бұрын өзіңді маған таныстырып кеткенің дұрыс болар еді.

Бала дереу денесін тіктеп, асқақ дауыспен жауап берді:

— Менің есімім Бергил, Гвардия сарбазы Берегондтың ұлымын!

— Өзім де солай ойлап едім, — деп жауап берді Пиппин. — Өйткені сен әкеңе қатты ұқсап тұрсың. Мен оны танимын, тауып ал деп, мені саған әкең жіберді.

— Неге солай деп бірден айтпадыңыз? — деп сұрады Бергил. Өзі бірден тұнжырап қалғандай көрінді. — Бірақ маған ол өз шешімін өзгертіп, қыздармен бірге тылға кет деп айтты дей көрмеңіз! Жо-жоқ, жоқ… Соңғы арбалар да әлдеқашан кетіп қалған.

— Қайдам, оның саған айтқан сәлемдемесі соншалықты жаман емес сияқты, — деді Пиппин. — Ол саған егер сен мені баспен қадау туралы ойыңнан бас тартқан болсаң, қаланы аралатып, көңілімді көтерсін, жалғызсыратпасын деді. Ал оның өтеуі ретінде мен саған өзге жат жерлер туралы қызықты әңгімелер айтып беремін.

Бергил арқасынан ауыр жүк түскендей, рахаттанып бір күліп алды. Алақанын соғып, мәз болды.

— Жақсы! — деп дауыстады ол. — Кеттік! Үлкен Қақпа жаққа барайық!

— Ол жақта не болып жатыр?

— Күн ұясына батқанша оңтүстік жақтан келетін капитандарды күтеді. Бізбен бірге жүріңіз, өзіңіз көретін боласыз.

Бергил жақсы серіктес болып шықты, Мерримен айырылысқан уақыттан бері Пиппиннің емін-еркін сөйлесетін ешкімі болмап еді, көп ұзамай-ақ екеуі көшеде қарсы кездескендердің көзқарасына еш назар аудармастан, әр нәрсе туралы рахаттана әңгімелесіп, қарқылдап күле бастады.

Сүт пісірім уақыт өткенде екеуі жиналған үлкен топтың қасынан бір-ақ шықты, барлығы бір кісідей Үлкен Қақпаға қарай бет алыпты. Дәл осы сәтте Пиппин Бергилдің алдындағы абыройын мың есеге көтеріп алды, себебі күзетшіге өз құпия сөзі мен есімін айтып еді, күзетші оған құрмет көрсетті де, ішке өткізіп жіберді. Ол аздай, Пиппинге қасындағы жолдасын алып кіруге рұқсат етті.

— Бұл жақсы болды, — деді Бергил. — Жас балаларға ересексіз Қақпадан әрі қарай шығуға рұқсат етілмейді. Міне, осы жерден анық көрінеді.

Қақпа сыртындағы Минас Тиритке апаратын барлық жолдың торабы саналатын тас төселген алаңда үлкен жиын жиналыпты. Барлығының көзі оңтүстікке қарап қалған, аздан соң ұрандатқан дауыстар шыға бастады.

— Шаң көрінді! Олар келе жатыр!

Пиппин мен Бергил ең алдындағы қатарға шығып, келе жатқандарды күтіп тұрды. Алыстан үрілген мүйіз дауысы жетті, жел де қуалап, оның дауысын тұрғандарға асығыс жеткізіп тұрғандай. Қатты тартылған керней дауысы шыққаны сол екен, тұрғандардың барлығы айғайлай бастады.

— Форлонг! Форлонг! — деген дауыстарды естіген Пиппин:

— Бұлар не деп айғайлап жатыр? — деп сұрады.

— Форлонг келе жатыр, — деп жауап берді Бергил. — Лоссарнахтың әміршісі, кәрі әрі семіз Форлонг. Ол жақта менің атам тұрады. Алақай! Әне, ол! Мейірімді қарт Форлонг!

Әскердің ең алдында үлкен, жуан аяқты тұлпар келе жатыр екен, оның үстінде отырған адамның семіздігі біртүрлі көзге оғаш көрінеді, кең иықты, қарт кісі, сұр сақалды, алайда үстіне сауыт, қара дулыға киіп алыпты, белінде ұзын ауыр найзасы ілініп тұр. Оның артында денелерін тік ұстаған, асқақ халық сап түзеп, шаңдатып еріп келеді, бәрінің қолында шайқасқа түсуге жарайтын ауыр балталары бар, өзге де қару-жарақпен мұздай қаруланып алыпты: бет-жүздері тұнжыраңқы көрінді, Гондор халқымен салыстырғанда, бойлары анағұрлым қысқа әрі жүздері де қараторылау екен.

— Форлонг! — деп айғайлап жатты қарсы алушылар. — Шынайы дос, адал жүрек!

Алайда Лоссарнах халқы ішке өтіп кеткен кезде тұрғандардың арасынан көңілі толмаған күңкілдер естіле бастады:

— Сондай аз ғой! Бар болғаны екі жүз-ақ адам! Біз бұдан он есе көп келеді деп үміттенген едік. Бұл да қара кеме туралы жаңа хабар. Олар өз күштерінің оннан бір бөлігін ғана бере алған.

Жаңадан келіп жатқан сарбаздар осылай өте берді, ал қарсы алушылар оларды ұрандатып, айғаймен қарсы алып жатыр. Қақпа ішіне өткендер Гондордың басына төнген қара бұлтты бірге ысырып, астананы қорғауға атсалысуға келгендер еді. Алайда әскер қатарына қосылғандардың саны қалалықтар күткен саннан анағұрлым аз екен. Рингло алқабынан келген халық өз әміршілері Дервориннің артынан жаяу еріп келіп тұр, жалпы саны — үш жүз адам. Мортонд тау бөктерінен, ұлы Блэкрут алқабынан, ұзын бойлы Дуинхир екі ұлы Дуилин мен Деруфинді және бес жүз садақшысын қоса алып келіпті. Сонау шалғайдағы Анфаластан, Лангстрандтан тізбектеліп келген халық шұбатылып Қақпаға еніп жатыр, олардың ішінде садақшылары да, бақташылары да, кішкентай ауыл тұрғындары да, қарулы-қарусыздары да толып жатыр. Олардың әміршілері Голасгил мен жеке әскері ғана мұздай қаруланыпты. Ламедоннан бірнеше таулық қатарға қосылды, бірақ қастарында капитандары жоқ болып шықты. Кеме шабуылынан аман қалған, жалпы саны бірнеше жүзге жететін Этир балықшылары да осында. Пиннат Гелиндегі Жасыл дөңнен келген Хирлуин жасыл киім киінген үш жүз ержүрек, тепсе темір үзетін сарбаздарымен келді. Ең соңынан Қақпаға кірген Гондор Әміршісінің туысы болып келетін, Дол Амрот ханзадасы, келбетті де маңғаз Имрахил болды, сарбаздары Күміс Аққу мен кеменің суреті бейнеленген алтын жалатылған туларын жоғары көтеріп, сұр атқа қонған, мұздай қаруланған әскерімен келді, олардың артында ала сұр көзді, бойлары ұзын-ұзын, қара шашты, әндеткен, қару-жарақ асынған жеті жүз сарбазы тағы бар екен.

Міне, келгендер осылар ғана, барлық саны үш мыңға жетіп жығылады. Бұлардан басқа қатарға қосылатын ешкім де жоқ. Қала ішіндегі дүбір мен айғай-шу сап тыйылды. Жиналған көрермен бір сәт үндемей тұрды. Жел тынып қалғандықтан, кешкі ауа қапырықтанып, көтерілген шаң ауада қалқып тұрып қалған болатын. Қақпалардың жабылатын уақыты да таяп қалды. Қып-қызыл болып өртенген күн де Миндолуиннің артына қарай өз ұясына батып барады. Қаланы көлеңке басып қалды.

Пиппин жоғары қарап еді, аспан оған біртүрлі сұрланып кеткендей көрінді, құдды шаң мен түтіннен құралған үлкен бір бұлт тұрып қалғандай, жерге сансыз жалаңдаған от шоқтарын лақтырып жатқандай болды. Сондықтан Миндолуин де қып-қызыл шоқ болып жанған оттың қасында түнерген қара тас болып көрінді.

— Осындай тамаша күннің ашу-ызаға толып біткені қандай өкінішті! — деді Пиппин, қасында тұрған баланы мүлдем ұмытып кеткендей.

— Егер мен кешкі қоңырау соғылғанша өз орнымнан табылмасам, солай болары анық, — деді Бергил. — Кеттік пе? Қазір Қақпаның жабылатынын білдіретін керней тартылады.

Қол ұстасқан екеуі Қалаға қақпа жабылар алдында ғана ішке өтті, Лэмпрайтс көшесіне жеткенде, кешкі қоңыраулар салтанатты түрде соғыла бастады. Терезелерден жымыңдаған оттар көрінді, ал қаруланған сарбаздардың ән салған дауыстары естілді.

— Ал қазір қоштасуымыз керек! Бүгінге сау болыңыз! — деді Бергил. — Әкемді көрсеңіз, менен дұғай-дұғай сәлем айтыңыз. Маған жіберген жолдасы үшін алғысымды жеткізерсіз. Өтінемін, ертең тағы да келіңіз. Мен мүлдем соғыс болмаса екен деп тілеймін, шайқас болмағанда ғой, уақытымызды қызығырақ өткізуге болатын еді. Лоссарнахтағы менің атамның үйіне барған болар едік: ол жаққа көктемде барған сондай тамаша, орман мен алқап сан алуан гүлге оранады. Кім біледі, алдағы уақытта баратын да болармыз. Біздің Әміршімізді ешкім де жеңе алмайды, ал менің әкем — ең батыр сарбаз! Сау болыңыз және қайтып келіңіз!

Екеуі қоштаса салып, Пиппин тезірек Қамалға жетуге асықты. Жол да бір ұзыннан-ұзаққа созылып кеткендей көрінді, терлеп, борша-боршасы шығып, үсті де малмандай су болды, оның үстіне қарны ашқанын сезді. Дала да әп-сәтте қараңғылық құшағына кіріп үлгеріпті. Аспанда бірде-бір жұлдыз көрінбейді. Берегонд Пиппинді қуана-қуана қарсы алды, қасына отырғызып алды да, асығыс өз ұлы туралы сұрай бастады. Тамақтанып болған соң, аз ғана әңгімелескен болды, себебі Пиппиннің Гэндальфпен кездескісі келді.

Екеуі отырған Қамалдың солтүстік жағындағы кішкентай залдан шығып бара жатқан Берегонд:

— Жолды өзіңіз таба аласыз ба? — деп сұрады. — Дала тастай қараңғы. Ол аздай, Қала ішіндегі барлық отты өшіріп тастау бұйырылған. Сізге қатысты бұйрық та берілді: ертең таңертең әмірші Денеторға баруыңыз қажет. Сізге Үшінші Әскерде қызмет ету бұйырмай ма деп қорқамын. Алайда бұдан кейін де кездесеміз деп үміттенемін. Сау болыңыз және жайлы жатып, жақсы тұрыңыз!

Бөлменің іші көзге түртсе көргісіз, тек үстел үстінде кішкентай шам жанып тұр. Гэндальф мұнда жоқ болып шықты. Пиппин біртүрлі мазасыздана бастады. Орындыққа шығып алып, терезеден сыртқа қарамақ болды. Алайда бұл әрекеті су қараңғыда сиясауытқа қарағанмен бірдей еді. Ештеңе де көрінбейді. Орындықтан сырғып төмен түсті де, терезені жапты. Сөйтіп, төсегіне барып қисайды. Біраз уақытқа дейін құлағын түріп, Гэндальф келе жатқан жоқ па екен деп тың тыңдаумен болды. Бірақ қалжырағаны соншалық, көзі жұмылып, бірден ұйықтап кетті.

Түн ортасында оянып кеткен ол бөлме ішінде ерсілі-қарсылы, мазасызданып жүрген Гэндальфты көрді. Үстел үстінде балауыз жанып тұр, қасында қағаз орамалары жатыр. Пиппин сиқыршының ауыр күрсініп, міңгірлеген дауысын естіді:

— Мына Фарамир қашан оралады өзі?..

— Сәлем! — деді Пиппин, сөйтті де жамылғысының астынан басын қылтитып шығарды. — Мені мүлдем ұмытып кеткен шығарсыз деп ойлап едім. Сізді қайта көргеніме қуаныштымын! Бүгінгі күн сондай бір ұзақ күн болды ғой.

— Алайда түн соншалықты қысқа болмақ, — деді Гэндальф. — Мен мұнда аз да болса оңаша қалу үшін қайтып оралдым. Әзірге мүмкіндік болып тұрғанда ұйықтап ал! Күн шығар-шықпастан мен сені Денеторға ертіп апарамын. Жоқ, күн шыққанда емес, шақырту келген кезде. Мына жарық әлемді қараңғылық басты дей бер. Енді таң атпайды.