автордың кітабын онлайн тегін оқу  Bolalik xotiralarim

Oybek

BOLALIKKA QAYTISH

Har bir kishining qalbida olis bolalik xotiralari yashaydi. Bolalik kezlaridagi qadrdon ko‘chalar, bu ko‘chalardagi yashinmachoq bilan o‘tgan kechalar, kindik qoni to‘kilgan uy va bu uyni o‘zlarining mavjudliklari bilan fayziyob qilgan ota-onalar haqidagi xotiralar yillar o‘tgan sayin yanada aziz va mo‘tabar bo‘lib boraveradi. Ammo xotira sohibning foniy dunyoni tark etishi bilan bu xotiralar ham botayotgan quyosh nuridek so‘nadi.

Rassom o‘z bolaligini faqat ayrim manzaralar orqali aks ettirishi mumkin. Bastakor ham tovush va ohanglar yordamida bolalik olamining ba’zi bir lavhalarini jonlantira oladi. Lekin bolalikning va umuman hayotning katta bir davr oralig‘idagi harakatini, nafasini faqat yozuvchigina tasvirlay biladi.

Ammo bolalik xotiralarinn yozish huquqi hammaga ham nasib etavermaydi. Bu huquqni hatto yozuvchilar ham butun umrlari davomida qozongan obro‘-e’tiborlari bilan qo‘lga kiritadilar.

Oybek – g‘aroyib bir tarixiy davrda yashagan yozuvchi. 1905-yildagi rus inqilobi bilan birga tug‘ilgan adib 1917-yil Fevral va Oktabr voqealarini, 30–50-yillardagi qatag‘on bo‘ronlarini va 60-yillardagi xrushchevcha «iliqlik» faslining sarin shabadalarini o‘z qalbi osha kechirdi. Ammo mislsiz mafkuraviy to‘siqlar ora­sida yashagan adib o‘z davri haqidagi haqiqatni to‘la aytish imkoniga ega bo‘lmadi. Na «Qutlug‘ qon», na «Ulug‘ yo‘l» va na «Oltin vodiydan shabadalar»da u o‘z dilidagi haq so‘zni to‘la ayta olmadi. Bir tomoni, shuning uchun ham tarixiy mavzuga, olis va yaqin o‘tmishga ko‘proq murojaat etdi. U hatto Vatan urushi frontlariga borib, o‘z ko‘zi bilan ko‘rgani – harbiy davr haqiqatini ham «Quyosh qoraymas» romanida to‘la aks ettira olmagan. Holbuki, u 1943-yil martining so‘nggi kunlarida, ya’ni frontdan qaytishi bilanoq Moskva ostonalarida jon olib, jon berayotgan yurtdoshlari haqidagi romaniga katta ishtiyoq bilan kirishgan edi.

«Quyosh qoraymas» romani qo‘lyozmasining dast­labki sahifasida uning 1943-yil 7-aprelda yozila boshlangani aytilgan. O‘sha yilning 1-mayidayoq hali tugallanmagan asarning dastlabki parchasi «Qizil O‘zbekiston» gazetasida bosilgan. Lekin Oybek, ko‘p o‘tmay, front haqidagi haqiqatni aytish mumkin emasligini sezdi. Shundan keyin u haqiqatni aytish mumkin bo‘lgan birdan-bir mavzuni o‘z bolaligida ko‘rdi. Va, shunday ishonchdan kelib chiqib, 1943 yilning iyunida, urushning avji qizg‘in bir pallasida, «Bolalik» qissasini yozishga kirishdi. Ammo urush davri bunday asarga, sirasini aytganda, muhtoj emas edi. Shuning uchun adib bu ijodiy niyatini ham o‘sha vaqtda ro‘yobga chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lmadi.

Shu tarzda yillar o‘ta boshladi. 1943-yili endigina tashkil etilgan O‘zbekiston Fanlar akademiyasiga haqiqiy a’zo etib saylangan Oybek, ko‘p o‘tmay, Respublika Yozuvchilar uyushmasiga rais, Fanlar akademiyasining ijtimoiy-gumanitar bo‘limiga boshliq, «Sharq yulduzi» jurnaliga esa muharrir etib tayinlandi.

Oybek yulduzining bu qadar yuksaklikka ko‘tarilganini ko‘rgan hasad va bo‘hton ahli shundan keyin mavjlanib, jonlanib, uyushib ketdi. Va u 1951-yilning 16-aprelida Oybekni bir umrga to‘shakband qilishga erishdi.

Oybek endigina qirq olti yoshga to‘lgan edi shu paytda.

Adib 1930-yili O‘rta Osiyo Davlat universitetini tugatar-tugatmas, kechagi talaba do‘stlari hayotidan olingan «Studentlar» romanini yozmoqchi bo‘lgan. Ammo, ijodiy malaka va mahoratning yetishmasligi oqibatida, bu roman chala holda qolgan.

Adibning rafiqasi Zarifa Saidnosirova menga bir voqeani aytib bergan edi:

Kunlarning birida Oybek mashinada rafiqasi bilan keta tu­rib, o‘sha «Studentlar» romanining baxtsiz taqdirini eslab, bunday degan ekan: «Bir vaqtlar vaqtim bemalol bo‘lganida, ijodiy malakam mutlaqo yo‘q edi. Hozir esa malaka va mahorat jilovini qo‘lga olganimda, yozish uchun mutlaqo vaqtim yo‘q».

Oybek qirq olti yoshida og‘ir va bir umrli xastalikka yo‘liqqanida, shunday ijodiy kuchga to‘lgan, ijod bulog‘i qaynab-jo‘shib turgan edi. Ammo xastalik uning tiliga kishan solib, o‘ng qo‘lidagi qalamni bir umrga tortib oldi. U Toshkent, Moskva va Pekin shifoxonalaridagi uzoq yillik davolanishlardan keyin ham mustaqil yozish imkoniyatiga ega bo‘lmadi. Xasta Oybek shu yillarda «Quyosh qoraymas»ni ham, «Ulug‘ yo‘l»ni ham, «Bola Alisher»ni ham, talaygina she’r va dostonlarini ham oila a’zolariga aytib turib yozdirdi. Bunday bavosita ijod jarayonida, odatda, tilla kukunlari to‘kilib qolib, asar imoratining temir g‘ishtlarigina qog‘ozga tushadi...

Xasta Oybek... Ayrim qalamkash birodarlari va shogirdlarining nomardliklarini ko‘rgan adib shu yillari bolalik kezlarining musaffo osmonini bejiz eslamagan va qo‘msamagan. Zero, bolalikdek beg‘ubor fasl bo‘lmaydi bu olamda. Hatto bolalik kezlarida yuz bergan achchiq hodisalar ham borib-borib, o‘z ta’mini yo‘qotadi va bolalik faslining xushbo‘y nafasiga singib ketadi. Va bolalik, xuddi shirin bir tushdek, xotiralar chamanzorida yashaydi.

«O‘zbekiston madaniyati» gazetasining 1956-yil 22-yanvar sonida Oybekning «Ijodiy reja»si e’lon qilingan. Unda, jumladan, bun­day so‘zlarni o‘qiymiz: «Betoblik ham ijodchi yuragidagi orzularning jo‘shi­shini to‘xtatolmas ekan: 1955-yilda Pokiston hayotiga oid qissaning so‘nggi sahifalarini yozib, nuqta qo‘ydim. Zerikkan kezlarimda «Bobom» poemasi bilan kichik-kichik she’rlar tizdim...»

Demak, adib shu davrda «Bolalik» qissasini hali yoza boshlamagan. Lekin u «zerikkan kezlari»da «Bobom» dostonini yozar ekan, uning xotirasi ekranidan, shak-shubhasiz, bolalik manzaralari saf tortib o‘tgan. Va bu manzaralar sekin-asta uning butun borlig‘ini egallab borgan. Natijada u shu davrda yozayotgani «Ulug‘ yo‘l»ni ham chetga surib qo‘yib, bolalik zavqlariga berilgan.

Bizning bu taxminimizni Oybekning o‘zi ham to‘la tasdiqlaydi. U yangi, 1958-yil arafasida «O‘zbekiston madaniyati» gazetasida chop etilgan muboraknomasida bunday so‘zlarni yozgan: «...Men ham «Bolalik» povestini asosan yozib tugalladim. Siz, aziz kitob­xonlarimizga yozib bermoqchi bo‘lgan «Quyosh qoraymas» nomli romanimni ham bitkazdim. Endi katta, zo‘r roman – «Ulug‘ yo‘l» qoldi...»

Xasta adib «Bolalik»ni hali butkul tugatganicha yo‘q edi. Shuning uchun ham u asarni «asosan yozib tugalladim», degan.

Adib yana o‘sha gazetaning 1958-yil 1-yanvar sonida mushtariylarni Yangi yil rejalari bilan tanishtirib: «Baxtiyor bolalarimizga «Bolalik» sarlavhali povestimni taqdim etish onlari yaqinlashmoqda», deb yozgan. Lekin bu «on»larga ham hali anchagina bor edi. «Bolalik»dan olingan dastlabki parcha «O‘zbekiston xotin-qizlari» jurnalining 1959-yil 7-sonida, asarning to‘la matni esa «Sharq yulduzi» jurnalining 1962-yil 1 – 3, 5 – 6 va 9 – 11-sonlarida bosiladi. Asar kitob shaklida 1963-yilda chop etiladi.

Oybekning rafiqasi o‘tgan asrning 30-yillaridan to umrining oxiriga qadar Toshkent Qishloq xo‘jaligi instituti (hozirgi Toshkent davlat Agrar universiteti)da xizmat qilgan. U «Bola­lik» yozilgan kezlarda shu institutning kimyo kafedrasini boshqarganligi sababli faqat kundalik xizmatdan bo‘shab, uyga kelganidan keyingina xasta adibga kotiblik qilgan. Shubhasiz, bunday ijod jarayonida «Bolalikning ko‘ngildagidek chiqishi amri mahol edi. Shuning uchun ham asar «Sharq yulduzi» jurnalida tajribali muharrir Vahob Ro‘zimatov tahririda e’lon qilingan.

Oybekning «Bolalik»ni yozishdan maqsadi nafaqat o‘z hayoti sahifalarini varaqlash, balki, yuqorida aytilganidek, yaqin o‘tmish haqidagi haqiqatni aytish ham bo‘lgan. U haq so‘zni aytish umidida o‘z umrining tongiga nazar tashlagan. Lekin hatto 50-yillarning so‘ngi va 60-yillarning avvalida ham na jadidlar to‘g‘risidagi, na Fevral va Oktabr inqiloblari to‘g‘risidagi haqiqatni bayon qilishning iloji bor edi. Ustiga ustak, asarni tahrir qilar ekanlar, jurnal muharriri ham, kitob muharriri ham Oybek xotiralarida Oktabr inqilobining O‘zbekistonda go‘yo ro‘y berganini tasvirlovchi voqealarning aks etishini istab, bir necha sahifalardan iborat «inqilobiy lavhalar»ni adib nomidan yozib, asarga kiritib yuborganlar.

«Bolalik»ning ushbu nashrini tayyorlashda bunday o‘rinlar olib tashlandi va muallifning bizga chala holda yetib kelgan nusxasidagi qator o‘rinlar qayta tiklandi.

Oybek o‘zining ijodiy rejalarida hali tugallanmagan «Bolalik»ni qissa deb atagan bo‘lsa-da, u, aslida, xotiralar silsilasidan iborat. Shuning uchun adib asarning 1963-yildagi kitob nashrida «Bolalik» sarlavhasidan keyin «xotiralarim» degan so‘zni yozib qo‘yishni lozim topdi. U 1963-yili qoraqalpog‘istonlik saylovchilar bilan uchrashuvda o‘qilgan nutqida esa «Bolalik xotiralarimni tamomladim», deb xabar berdi. Biz ham muallifning ana shu e’tiroflari va «Bolalik»ning mazmun-mohiyatidan kelib chiqib, asarni «Bolalik xotiralarim» deb atashni ma’qul ko‘rdik.

Bugun Oybekning bolalik kezlari kechgan Toshkent tanib bo‘lmas qiyofaga kirgan. Nafaqat Govkush va Oq Machit mahallalari, balki butun Eski shahar o‘rnida yangi, go‘zal va fusunkor Toshkent qad ko‘tarib turibdi. Biz va ayniqsa keyingi avlodlar XX asrning 10-yillaridagi Toshkentni va umuman o‘zbek xalqining hayotini bundan keyin Oybek xotiralari orqali ko‘z oldimizga keltirsak, ajab emas. Adib ushbu xotiralarida ana shu, biz uchun tabarruk tarixning yosh va navqiron guvohi sifatida biz bilan, kelajak avlodlar bilan muloqotga kirishadi. Bizning shuurimiz, qalbimizga o‘sha olis yillarning tirik nafasini purkab, xalqimizning mashaqqatli turmush tarzi, urf-odatlari, orzu va intilishlari haqida «Ming bir kecha» qahramonlaridek hikoya qilib turadi.

Bolalik... Oybekning bolaligi... Parrandalar orqasidan quvib, tomma-tom varrak uchirib yurgan, arzon shaftolini xarid qilib, qimmatroqqa sotmoqchi bo‘lgan-u, ammo chuv tushgan, choyxona va do‘konlarga kirib mo‘ysafid kishilarning suhbatlariga quloq tutish­ni sevgan bolaning, bir payt kelib, o‘zbek xalqining ulug‘ adibi bo‘lishini kim ham xayoliga keltiribdi o‘shanda?! Qaysi ilohiy kuch ro‘zg‘or tashvishlaridan boshi chiqmay, farzandlarining tuz-nasibasini olis qishloqlardan qidirgan otaning farzandiga ulug‘ inson, zabardast shoir, adib, tarjimon va alloma bo‘lish sharafini bag‘ishladi ekan?!

Bolalikning moviy osmoni tagida qanchadan-qancha Oybeklar, Rajabiylar, Habib Abdullalar tug‘ilishi va ulg‘ayishi mumkin. Ular nihol paytlarida boshqa tengdoshlaridan biror fazilatlari yoki ajabtovur ishlari bilan ajralmasliklari tabiiy. Ammo agar ulardan mehr-muhabbatni darig‘ tutmasangiz, ularning boshlarini silab, yuraklariga quloq osib, hidoyat yo‘llarini ko‘rsatib tursangiz, o‘nlab, balki yuzlab «nihol»lardan eng kamida birining kelajakda ulkan «daraxt»larga aylanib, ta­ram-taram mevalar berishi va bu mevalarning ulug‘ iste’dod mevalari bo‘lishi hech gap emas.

Yulduzlar ilk bor bolalikning beg‘ubor osmonida nur sochadilar.

Naim KARIMOV ­

Govkush berk ko‘cha edi. Aravalar ko‘chaning yarmisiga qadar borar va berk joyiga yetganida orqaga qaytishga majbur bo‘lar, ammo ko‘chaning torligidan orqaga qayrilish ming chandon qiyin edi. Shuning uchun ham aravakashlar ming azob bilan orqaga qaytar edilar.

Ko‘chaning berk joyida esa pishiq g‘ov turardi. Mahallada yashovchi bo‘zchilar bu g‘ovni nafaqat arava, hatto ot o‘tmasligi uchun qo‘ygan edilar.

Ruslar kelganidan keyin Turkistonda, ayniqsa, Toshkentda chit mollar, turli gazlamalar ko‘payganidan bo‘zchilar bozori kasod bo‘lib, ular o‘z hunarlarini yig‘ishtirishga majbur bo‘lganlar. Lekin Birinchi jahon urushi yaqinlashgani sayin gazlamalar yetishmay, bo‘zchilar yana birin-sirin ish boshlab yuboradilar. Ular har kuni tanda yozib, ishlarini ko‘chada bitkazar edilar. 30–40 metr uzunlikdagi tandalar, shubhasiz, katalak hovlilarga sig‘mas edi.

Bobom yoshligida tuyakash bo‘lgan. U boylarning mollarini karvon-karvonlab tashiganida, tuya mingan. Bo‘zchilar: «Tuyang o‘lgurni tort, buzib yubording-ku, axir! Tandaga tegma!» deb dod-voy qilib, janjal ko‘tarar ekanlar. Buvam tuyalarini ming ehtiyot bilan olib o‘tsa-da, bo‘zchilar undan xafa bo‘lar ekanlar. Bitta-yarimta tanda uzilib ketsa, hammasi bir zumda chuvalanib ketarkan.

* * *

...Tor ko‘chada, qo‘shnimizning eski, shaloq eshigi oldida mening chol bobom o‘z o‘rtog‘i – uzun soqolli, yirik jussali, kar quloq mo‘ysafid bilan nimalar to‘g‘risidadir ezmalanib so‘zlashadi. Bobom oriq, kichkina gavdasini devorga suyab, cho‘qqaygan, hassasini tizzalari orasiga qadagan. O‘rtog‘i esa qo‘pol, eski sag‘ri kavush kiygan, uzun, sertuk oyoqlarini uzatib, oftobga yag‘rinini tutgan holda yerga yonboshlab o‘tiribdi. Ko‘chadan ot, arava o‘tmaydi, shovqin-suron yo‘q. Siyrak o‘tkinchilar, albatta, qo‘l qovushtirib «Assalomu alaykum!» deb o‘tadilar. Chollardan biri yoki ikkovi birdan javob beradi: «Vaalaykum...»

Men chollarning atrofida aylanaman. Dam bobom­ning, dam o‘rtog‘ining gavronday uzun hassasini «ot» qilib minaman, tuproqda hassalar chizgan izga qiziqib qarayman. Keyin bu quruq tayoqlarni taraqlatib uloqtiraman. Bobom o‘siq qoshlari tagida yashiringan ko‘zlarini yolg‘ondakam olaytirib, ko‘rsatkich barmog‘i bilan po‘pisa qiladi, men hassalarni tixirlik bilan egalariga qaytaraman. Keyin bobomning tizzasini quchoqlayman, bir tutam soqolini ushlayman, og‘zini ochishga qistab, tishlarini qidiraman.

– Tishing qani? – so‘rayman labini cho‘zib tortib.

Bobom yuqori jag‘idagi qoraygan yarimta tishini ko‘rsatib, barmog‘i bilan likillatadi, men kulaman. Zerikib, do‘ppimni osmonga otaman, tuproqqa «po‘p» etib tushadi. Bobom noxushlanib, do‘ppimni qoqib-suqib kiygizib qo‘yadi.

– Qani, «bismillo»ni aytib ber! – deb qistaydi. Aytmagunimcha qo‘yib yubormasligini bilaman-da, aytib beraman. Chol meni qo‘yib yubormaydi.

– «La ilaha»ni ayt, o‘g‘lim!

Buni ham to‘tiday g‘ujullab beraman.

Bobom quchoqlab, yuzimdan o‘padi. O‘rtog‘i soqolini selkillatib kuladi:

– Esing bajo. Ilohim mulla bo‘l! – deydi chol.

Men yana o‘yin qidiraman. Yupqa devor tagidan oqib chiqib, hovuzchaga quyilayotgan suvni shapillatmoqchi bo‘laman, lekin katta laganday hovuzchada yong‘oqday kichik ikkita-uchta ko‘m-ko‘k og‘rindi olma raqs etadi, sharsharakchaga yaqinlashib, birin-ketin sho‘ng‘iydi. Men qizishib, uzoq tikilaman. Olmalar «Men sendan qolamanmi?» deb, biri-biri bilan talashganday, galma-gal sho‘ng‘ishadi, yo‘q, endi sabrim tugaydi – engashib ularni olmoqchi bo‘laman.

– Hoy, yiqilib ketasan, huvari! – koyinadi bobom o‘rnidan bazo‘r turib; qo‘limdan ushlaydi-da, uyga olib jo‘naydi.

Uning qaddi juda bukilgan. Juda sekin yuradi. Har qadamda «Xudo!» deydi. «Senga topshirdim, Tosh omon bo‘lsin!» deb yolg‘iz o‘g‘lini, qishloqdagi dadamni duo qiladi.

O‘ymakor gullari bilinmaydigan darajada o‘chgan, qo‘sh tavaqali eski eshikka kiramiz. Ustunlari, to‘sinlari yo‘g‘on otxonada bir ko‘zi ko‘r, qo‘ng‘ir sigirimiz pishillab yotadi. Xarida musichalar kukula­shadi. Bo­bom meni bir tomoni otxonaga yopishgan uyiga to‘ppa-to‘g‘ri yetaklaydi. U yoq-bu yoqni timirskilab, namatning tagidan katta bir kalitni topib oladi-da, to‘rdagi sandiqni ochadi. Suyunib sandiqqa ko‘z tikaman. Qog‘ozlardagi, talinkalardagi har xil meva-chevalardan – qand, parvarda, popuk, rusta va hokazolardan hovuch-hovuch olib, etagimni to‘ldirsam-da, yeyaversam... Yo‘q, bobom ichimni tirnagan bu havasni bilganday meni se­kin chetga itaradi. Atigi bir-ikki chaqmoq qand, bir-ikki dona yopishqoq popukni qo‘limga tutqazadi va darrov sandiqni darang-durung qilib qulflaydi. «Buvingga ko‘rsatma, uqdingmi?» – deb tanbehlaydi chol.

Bu sandiqning yagona xo‘jayini buvim ekanini, meva-chevalarni ko‘z qorachig‘iday ayab saqlashini yaxshi bilaman. Shuning uchun hovliga chiqishga, akamga yo biron boshqa bolaga ko‘z-ko‘z qilishga o‘zim ham qo‘rqaman. Nimqorong‘i uyda qandni qasirlatib tez-tez chaynayman. Ammo nima bo‘ladi-yu, lop etib buvim kirib qoladi. Uzun bo‘yli, oriq – qotma kampir katta ko‘zlarini olaytiradi:

– Buvang qursin, nega muncha sani yaxshi ko‘rmasa! – deb qichqiradi.

Men hovliga yuguraman, olma tagida yolg‘iz o‘zi tinchgina o‘ynab yurgan akam Isamuhammadga ko‘z-ko‘z qilaman. U juda yuvosh, shovqin-suronsiz, xarxashasiz bo‘lganidan, qiziqib qaraydi-qo‘yadi. Ayvonda do‘ppi tikib o‘tirgan onam buvimning tovu­shini eshitib, undan noxushlaganday qovog‘ini solib, yana qatim tortaveradi. U mo‘min-ma’qul kelinlardan bo‘lgani uchun buvimning chizig‘idan chiqmaydi, u bilan aytishmaydi.

Opam Karomat – hali paranjisiz yosh qiz – maktabdan qaytadi. Men uning mahallamizdagi maktabini – otinbibining uyini yaxshi bilaman. Bir kun opamga ergashib borganman. Ayvonda ancha qizlar – katta-kichik aralash – qator tizilib o‘tirib, chuvvos bi­lan kitoblar o‘qishardi. Otinbibi – qari, jiddiy, sersavlat xotin – qo‘liga ingichka, uzun tayoqni ushlab, qizlardan ko‘zlarini uzmas, qurt shimgan, saqich chaynagan qizlarni tayoq bilan asta urib, o‘qishga undar edi.

Men opamning jildidan qalin kitobni – Qur’on bo‘lsa kerak, olib pala-partish varaqlayman. Opam kuyunib, qo‘limdan yirib olishga tirishadi. Men bermayman. Ayvonning u boshidan-bu boshiga olib qochaman. Og‘ir kitob qo‘limdan tushib ketadi, men ustiga yiqilaman. Shunda onam qo‘limdan kitobni tortib olib, o‘pib jildga soladi-da, baland qoziqqa osib qo‘ya­di. Keyin akam bilan nimanidir talashib, urishaman. Ustunga suyalib, oftobda yamoq yamab o‘tirgan buvimning ko‘zoynagini yoki angishvonasini olib qochaman. Kampir xunob bo‘lib koyiydi. Men shodlanib kulaman...

* * *

Qiyom vaqti. Og‘ilda sigir ma’raydi. Uni podaga yubormaydilar: bir ko‘zi ko‘r bo‘lganidanmi podadan qaytishda shoxi bilan konkaning oynasini sindirib qo‘ygan. Bobom qattiq xafa bo‘lib, bir so‘mmi, yarim so‘mmi jarima to‘lagan.

Onam baland, dudburonli oshxonada kuymalanmoqda. Men ayvonda yostiqlarni ustma-ust qalab, o‘ynab o‘tiribman. Buvim torgina, cho‘zinchoq hovlini qirtishlab supurar edi. Keyin ayvonga kelib, ikki ustun o‘rtasiga qurilgan belanchakka ko‘z tashlaydi-da, birdan qandaydir vahimali tovush bilan qichqiradi:

– Sho‘rim qursin... Shahodat! Kel!

Onam oshxonadan yugurib keladi. Men ham belanchak­ka yaqinlashaman. Kasal ukam Hojining sap-sariq yuzi, g‘alati ochilib qolgan ko‘zlari qo‘rqinch­li edi. Onamning rangi qum o‘chgan, ko‘zlaridan yosh qaynab to‘kiladi. Bu­vim qaltiragan qo‘li bilan bolaning ko‘zlarini asta silaydi.

Ko‘p o‘tmasdan qo‘ni-qo‘shnilar chiqishadi. Bobom hassasiga suyanib, o‘pkasini tutolmay, ho‘ng-ho‘ng yig‘laydi. Men bo‘zarib, bo‘ynimni egib qolaman. Menga hamma yoq bo‘m-bo‘sh, har narsa sovuq tuyuladi...

* * *

Bir oqshom, kutilmagan vaqtda, ko‘chamizda tuyalarning baqirishi, havoni yangratgan qandaydir notanish ovozlar eshitiladi. Akam yuguradi, orqasidan men ham chopaman. Ko‘chada yuk ortilgan tuyalar ko‘p. Top, qing‘ir-qiyshiq ko‘cha ular uchun go‘yo sich­qonning qopqoniday bo‘lganidan tiqilib qolishgan. Osilgan lablaridan har yoqqa ko‘pik sachratib, boshlarini jahl bilan keskin silkitishadi, shunda bo‘yinlariga osig‘liq qumg‘onday qo‘ng‘iroqlar qattiq jaranglab ketadi. Uvada kiyimli, yirik gavdali, xo‘mraygan odamlar «chix-­chix» deb, oldingi tuyalarni cho‘ktirmoqda. Men devorga qisilib, tu­ra qolaman. Bobom hassasini do‘qillatib eshikdan chiqishi bilan so‘raydi:

– Tosh omonmi?

– Xudoga shukr, Toshmat akam salomat, – javob beradi bir tuyakash.

Shunda men bularning qishloqdan, dadamning oldidan kelganini payqayman. Juda sevinaman. Hatto endi tom baravar tuyalar ham ko‘zimga yoqimtoy bo‘lib ko‘rinadi. «Ap-ap», deb ularga tegajaklik qila boshlayman.

Tuyakashlar katta qoplardagi g‘allalarni yelkalariga chapdastlik bilan olib, bizning omborxonaga bo‘shataveradilar. Bolalar, yigitchalar yig‘ilishadi. Qiy-chuv... Qo‘shnimiz kekirdagini cho‘zib, qishloqilarni so‘ka boshlaydi:

– Tuyangni tort! Devorni qulatadi hozir...

Boshqa bir mahsido‘z qo‘shnimizning novcha, rangpar xalfasi bitta qopga pichoq urib yuborsa, yerga bug‘doy to‘kiladi. Xalfa ham boshqa bolalar chuvvos bilan shosha-pisha tera boshlaydilar. Bobom payqab qolib, hassasi bilan o‘dag‘aylab, ularni quvlaydi. Keyin yerga qapishib, to‘kilgan bug‘doylarni bittalab teradi. U hozir juda tetiklangandek. Hammadan, cholning tuyadan qo‘rq­masligi meni qiziqtiradi. U notinch tuyalar orasida munkillab, kalovlanib bemalol yuradi...

Bir kun chol boshqa odamlarni boshlab keladi. Ular bug‘doy va yong‘oqlarni qoplarga soladilar-da, katta eshaklarga, kesak otsang quloq qimirlatmaydigan ju­da yuvosh otlarga ortib jo‘naydilar. Omborxonaga kirsam bo‘m-bo‘sh. Cholning bu ishidan jahlim chiqadi. Ne­ga berib yuboradi? Tushunmayman, ayniqsa, yong‘oqlarga achinaman. Ayyor ko‘zlarini javdiratib, ildam yo‘rg‘alagan sichqonlar ham meni qiziqtirmaydi. Onamga aytsam, kulib deydi:

– Bobong sotdi.

– Nega sotadi?

Tushunmayman. Onamning javobi qalbimni tirnab yuboradi. Qovog‘im soliq, ko‘chaga chiqib ketaman. Bu vaqtlarda yoshim to‘rtdan oshmagan bo‘lsa kerak...

* * *

Ko‘cha bugun jonlangan. Bo‘zchilar tanda yoyib, ipni ko‘k bo‘yoqqa bo‘yaydilar; bir tomoni dag‘al, qilli, g‘o‘laday og‘ir asbobni tanda ustidan yuritib, ipni silliqlaydilar. Bo‘zchilarning ko‘pi qari-qartang odamlar. Sal sho‘xlik qilsang: «G‘ivillama oyoq ostida!» deb jerkishadi ular.

Men ariq labidan bir parcha loy olib, «poq-poq» o‘ynab o‘tirsam, uyidan o‘rtog‘im otilib chiqadi. Ko‘zlari allanechuk besaranjom. Qarasam, qo‘lida bir tilim handalak. Men unga: «Shirinmi?» deb tikilaman. U havasim kelganini biladi shekilli, qo‘lini orqasiga oladi-da, boshini liqillatib, maqtanadi:

– Dadamlar olib keldilar, yana bor. Ah, shirin...

Men loyni otaman. Yugurib Mirahmad otaning uyiga kiraman. Ayollari boqqa ko‘chib ketgani uchun supuriqsiz, qarovsiz qolgan keng hovlida juda baland, beo‘xshov eski paxsa devorli xonaning kichkina, shaloq darchasi oldida bobom o‘rtog‘i bilan gaplashib o‘tiribdi. Men pinjiga tiqilib deyman:

– Buva, handalak...

Chol quloq solgisi kelmaydi, hassasining uchi bilan yerni urib, gapiradi:

– Bilaman, bilaman, Musulmonqulning odami edi u, shaytonga dars berardi...

– Balli, esingizda ekan... – eski do‘ppili boshini og‘ir chayqab, so‘zini davom ettiradi Mirahmad ota: – Ana shu oqpadarga qamti kelib qolsam bo‘ladimi! U otda, men yayov. Qo‘limda shashpar... O‘ziyam devday baquvvat, zug‘umli yigit edi-da...

Men chollarning suhbatiga beixtiyor berilaman. Dam bobomga, dam uning o‘rtog‘iga tikilaman. Ular allaqanday xonlar, beklar, qo‘rg‘onlar, urushlar to‘g‘risida so‘zlashadi. Allakimlar qandaydir katta darvozalarni berkitib qo‘ygan, kimlardir shaharga suv bermagan, bog‘dorlar qaylargadir qochib ketgani uchun bog‘larda mevalar pishib, sasib-chirib ketgan... Bu gaplar menga ertakdan ham qiziq tuyuladi. Nihoyat, chollar jim bo‘lishadi, go‘yo yoshliklarini sog‘inganday boshlarini quyi solishadi.

Men bobomning qo‘lidan tortaman:

– Handalak...

– Tek tur, huvari. Hali pishgani yo‘q... – deydi bobom.

Men yana qistayman. Astoydil qo‘lidan tortaman. Mirahmad ota meni aldamoq uchun gavronday hassasini qo‘ldan-qo‘lga chaqqon olib, xirillagan ovoz bilan qandaydir qiziq ashula aytib beradi. Yo‘q, menga kor qilmaydi. Oxiri, bobom o‘rtog‘iga deydi:

– Nima qilamiz? Bola. Bolaning ko‘ngli – poshsho...

Bu gapning ma’nosiga tushunaman. Chunki, men o‘z tilagimni unga qabul qildirsam, u har vaqt atrofdagilarga yoki o‘z-o‘ziga shunday deb qo‘yardi.

Bizning uydan tor ko‘cha bo‘ylab yuz qadamcha yurilsa, tosh terilgan katta ko‘chaga – Oq Machit mahallasiga chiqiladi. Bu yerda uchta do‘kon bor: biri qassoblik, ikkisi boqqollik. Musa boqqolning do‘koni ko‘zimga har vaqt quruq ko‘rinadi. U faqat sabzi, piyoz, un, kero­sin sotadi. Ammo muloyim, shirinso‘z, sersoqol keksa Sobir boqqolda esa shoda-shoda osilgan, pashshalardan qoraygan teshikkulcha, otnonlardan, qurtlagan jiyda va turshaklardan tortib, to toshko‘mir, quruq beda, makkayi sanogacha – har narsa topiladi.

Biz shu do‘konga boramiz. Sobir boqqol ohangdor mayin ovoz bilan: «Barakalla, azamatcha, buvalari to‘ylarini ko‘rsin», deb meni erkalab qo‘yadi.

Bobom qalashib yotgan handalaklardan bitta kich­kinasini oladi-da, hidlab qo‘limga tutqizadi, keyin bahosini so‘raydi. Boqqol bir nima deydi. Bobom o‘siq qoshlarini chimirib, bir qaraydi-da, uzun, keng oq surf ko‘ylagining cho‘ntagidan bir necha chaqa chiqaradi, har birini ko‘zga yaqin tutib, obdan tikilib, boqqolning oldiga tashlaydi. Sobir boqqol boshini chayqaydi. – Bo‘lmaydi, otajon, picha qo‘shing, – deydi.

– Bas. Bahosi yaxshi bo‘ldi, – deydi bobom jerkib, uyga buriladi.

Sobir boqqol orqadan yana astoydil qichqiradi:

– Dadaqo‘zi ota, bir nima qo‘shmasangiz bo‘lmaydi!

Bobom unga qiyo boqmaydi. Top ko‘chaga kir­gach, o‘z-o‘zicha gapirib ketadi: «Insof bilan sot-da! Og‘zingga siqqanicha aytaverasanmi!» Keyin mendan ham ranjiydi: «Tentak, sabrni bilmaysan. Bozordan kattasini olib kelardim».

Men handalakni qo‘ltiqlaganimcha shamolday yuguraman. Ayvonda do‘ppimi, jiyakmi tikib o‘tirgan onamdan pichoq so‘rayman. Akam ham, bir chekkada nimanidir o‘zicha chatib-tikib o‘tirgan opam ham sevinishadi. Mana, chol ham asta kirib keladi.

– Qimmatga oldim. Bozorga tushardim-u, lekin qo‘ymadi o‘g‘ling, – deydi u onamga. – Bolaning ko‘ngli – poshsho... Omon bo‘lsin, orqamda qolsin. Bu tentakni juda yaxshi ko‘raman.

Shundan keyin chol har ikki-uch kunda eshikdan terlab-pishib kiradi, qo‘ynidan kattaligi piyoladay yo‘l-yo‘l handalakni chiqarib beradi, keyin onamgami, buvimgami bozorning g‘ovur-g‘uvuridan shikoyat qiladi...

* * *

Onam menga qizil, oq yo‘lli tikdan uzungina, keng­gina yangi ko‘ylak kiydiradi ham eskigina paranjisini yopinib, akamning qo‘liga kichkina tugunchakni beradi. Biz buvimning (ona tomondan) uyiga ketamiz. Bu – juda yaqin. Bizga yondosh mahalla – Quyi Oq Machitda. Hatto onam ham (ba’zi vaqtlarda yaktak yopinib, besh-o‘n qo‘shni uylari osha tomma-tom ham borib keladi.

Sobir boqqolning do‘koniga bir zum ag‘rayaman: es­ki, pachoq qo‘l tarozisini o‘ynagim keladi. Keyin, pastak kursichada mudrab o‘tirgan yum-yumaloq, sep-semiz Niyoz qassobga ham qarab qo‘yaman. Atrofida g‘uv-g‘uv uchgan arilardan qo‘rqmaganiga hayron qolaman.

Tanish eshikka hammadan ilgari yuguraman-da, to‘ppa-to‘g‘ri do‘konxonaga kiraman. Kichkina, siniq ko‘zli deraza tagida, beti yeyilib silliqlangan qalin to‘nka yonida charm kesib o‘tirgan bobom – yumaloq boshli, keng yuzli, toza, oq soqolli, to‘la, sersavlat chol – qalin lablarini jo‘rttaga qavartirib: «Bo‘b-bo‘b-bo‘b... Aylanay shirintoydan», – deydi. Tog‘alarim – Egamberdi va Rahimberdi – meni bir-bir quchoqlab, ishga beriladilar. Issiqda tor do‘konxonada ishdan zerikib, diqqinafas bo‘lgan xalfa va shogirdlar hazillasha boshlaydilar: biri boshimdan do‘ppimni shunday chaqqonlik bilan yulib oladiki, qayga yashirganini bilmay qolaman. Boshqa biri orqada mushuksimon «nix» deb meni cho‘chitmoqchi bo‘ladi. Bobom hammasiga o‘qraygan ko‘zlarini tikib baqiradi:

– Enalaring qiladimi ishni, badbaxtlar?!

Uning tovushidan quloqlar yorilguday bo‘ladi. Hazilkashlarning nafasi ichiga tushadi. Men «chamanda gul» do‘ppimni issiqdan yap-yalang‘och bo‘lib olgan oriq, rangpar, qarimsiq yuzli xalfaning tizzasi orasidan yulib olaman-da, ivirsiq do‘konxonada titina boshlayman: shonlar, qoliplarni taraqlatib, goh u tokchaga, goh bu tokchaga teraman. Tayyor bo‘lgan bachkana mahsilarni taxlayman, ba’zilarini oyoqlarimga o‘lchab ko‘raman. Bobom peshin namoziga ketgach, darrov uning o‘rniga o‘tiraman. Xuddi bobom kabi jiddiyat va qunt bi­lan ishga kirishmoq­chi bo‘laman: chol o‘tkir gazanlarni mendan yashirib ketgan ekan. Kichkina o‘tmas gazan bi­lan charmlarni kesaman, shirach bilan bir-biriga yopishtiraman. Burishgan eski charmlarni ho‘llab, kunda us­tiga qo‘yib, ko‘va bilan urib tekislashni juda sevaman.

Mahalla machitining minorasidan bobomning ba­land, toza yangragan ovozi eshitiladi. (U muazzin edi.)

– Buvam! – deyman birdan qichqirib.

– Minoradan tusholmay qoldi buvang. Tushirib qo‘y! – deydi cho‘tir xalfa.

Jahlim chiqadi, lekin indamasdan, ko‘vani kundaga uraveraman. Quloqlari bitgan shekilli, ko‘vani qo‘limdan tortib olishadi. Men ichkari hovliga kiraman. Ayvonda buvim – Hurmat bibi bilan onam choy ichib, har vaqtdagiday, gaplashib o‘tirishibdi. Buvim yumshoq, semiz qo‘llari bilan boshimni silab, odaticha, peshonamdan o‘pib qo‘yadi.

Ayvonning piromonidagi indan mo‘ltayib qaragan bir juft musicha bolasiga ko‘zim tushgan hamon o‘rnimdan sapchiyman. Ularni pastga tushirmoq ­uchun uzun yog‘och qidirar ekanman, buvim astoydil koyiydi meni:

– Ha, shumtaka, onasi qarg‘aydi. Musicha – aziz qush, – deydi-da, keyin, qushchalarni yutmoq ­uchun shift orasida ilon paydo bo‘lganini, ularga achinib, kunduzlari ikki ko‘zi shiftda, kechalari uxlamasdan poylab chiqqanligini so‘zlaydi. Haqiqatan, kampir jonli maxluqqa zarracha ozor yetkazishdan qo‘rqardi. Qurt-qumursqa, kapalak, qo‘ng‘iz – hammasini himoya qilardi.

Men quloq solmayman. Nima qilib bo‘lsa ham musichalarning payiga tushaman. Lekin endi onam meni qarg‘ay boshlaydi. Uning kichkinagina, etsiz, lekin iliq yuziga qarab, sal haddimdan oshsam, meni tutib olib urmoqqa tayyor ekanini payqayman-da, ilojsiz qolaman...

* * *

Ertalab choy ichamiz. Onam, opam, akam, bobom, bu­vim va men – hammamiz ayvonda, dasturxon atrofida davra qurganmiz. Bobom to‘rda, men uning pinjida o‘tiraman. Pastda, samovarning yonida onam choy quyib ulgurmaydi. Choy va non chakkaga tekkan! Na qand, na turshak! Men jizzali va piyozli nonlarni juda yoqtiraman, ammo bunday lazzatli nonlarni buvim ahyon-ahyonda yopadi.

Birpasda bobomning yelkasiga osilib olaman, quloqlarini ushlayman, burishiq yuzlarini silayman.

– Hoy, qo‘y, bolam, tek o‘tir! Choyni to‘kding-ku, xumpar! – deydi bobom koyinib.

Bobom – munkillagan qariya odam. Qoshlari o‘siq, siyrak soqoli oppoq. Burishiq qo‘llarida tomirlar qavargan, yirik barmoqlari qadoqli, oriqligidan gavdasi cho‘kkan, yelkasi chiqqan.

– Jim o‘tir, deyman, sho‘xliging qursin! – qarg‘aydi onam.

– Sho‘x-da, ayni g‘ayratga kirgan! – mening yonimni oladi bobom.

Buvimning butun gapi faqat tirikchilikdan. Uning gapida maqollar, turli ajoyib iboralar ustma-ust quyilib kelaveradi. U novchadan kelgan, baquvvat, pishiq, lekin cho‘pday oriq. Bobomga o‘xshash munkillagan emas, tirikkina kampir, hassa tutmaydi. U hech tinmaydi: non yopadi, o‘choqqa olov yoqadi, hovlini qirtishlab supuradi, namatlarni qoqadi...

Har kuni ertalab dasturxon ustida o‘tirganimizda, katta ko‘k it eshikdan asta kirib keladi. U ayvonga juda yaqin kelmasdan, nariroqda – hamisha bir joyda to‘xtaydi va orqa oyoqlarida turib, mo‘ltillagan ko‘zlari bilan menga tikiladi. Bu – qorovulning iti. Kelishgan, gavdali, zo‘r it, odatda shunday tentib yuradi.

O‘rnimdan turib: «Ma, ma, Ko‘ktoy», deb nonni ko‘rsataman va non bilan aldab turib, tokchadan sekin gugurtni olaman. Niyatimni payqagan it tura qochadi. U gugurtdan juda qo‘rqadi. Orqasidan nonni otaman, yugurib qaytadi-da, nonni olib, g‘izillagani­cha chiqib ketadi. Hammamiz kulgidan qotib qolamiz.

– Bo‘yning cho‘zilmagur, – deydi kampir, – nonni otding-a, uvol... Itga Xudoyim suyakni chiqargan.

Opam qoziqdan jildini olib, bo‘yniga osadi-da, maktabiga jo‘naydi. Akam shoyi qiyiqni hafsala bi­lan taxlab, yaktak ustidan beliga bog‘lar ekan, amakimning o‘g‘li Qodir shoshilib eshikdan kirib keladi.

– Tez yur, Isavoy, kechikamiz, – deydi akamni qistab.

Qayergadir bormoqchilar. Men har vaqtdagiday ular­ga ergashib, xarxasha qilaman.

– Ko‘r bo‘lib ketmagur! – ranjiydi onam. – Zig‘irdaysan, o‘zingdan kattalarga ergashasan, bular uzoqqa ketyapti.

Bobom inqillab bazo‘r o‘rnidan turadi:

– Qani yur, bolam, ko‘chaga chiqamiz, – deydi devorga suyangan jing‘il hassasini olib.

Men o‘ynab o‘tirgan gugurt cho‘plarini nari-beri qutichaga solib, tokchaga tashlayman-da, bobomning oldiga tushib yuguraman.

yelkasi chiqiq, munkillagan qari bobom, hassasini do‘qillatib, bitta-bitta bosib boradi. Egniga surf yak­tak ustidan eskigina chopon, boshiga sarg‘aygan taqya kiygan. Yalang oyoqlarida qo‘pol, pishiq kavush.

– Qayoqqa boramiz, buva, Mirahmad buvaning oldigami? Yaxshi ko‘raman-da o‘rtog‘ingizni, – deyman bobomning oldida pildirab.

– Ha, xumpar, bilasan o‘zing, – javob beradi bo­bom kulimsirab.

– Tez-tez yuring-e, buva, muncha imillaysiz, – deyman to‘xtab.

Bobom qotib kuladi-da, oppoq soqollarini silab, deydi:

– Qanday qilay, bolam, qarib qoldim, misoli bir quruq daraxtman-da...

Ko‘chadan ozgina yurgandan so‘ng, tor, egri jinko‘chaga qayrilamiz. Qiyshaygan eski eshikni sekin ochamiz-da, Mirahmad boboning keng hovlisiga kiramiz.

Chol yirik gavdali, peshonasi keng, soqollari qalin, ustida bo‘z yaktak, eskigina chopon; devorga suyalib, go‘yo uxlaganday ko‘zlari yumuq, sokin o‘tiribdi.

– Ha, o‘tiribsizmi, oftobda miriqib? – deydi bobom miyig‘ida kulib va hassasini devorga suyaydi.

– E, kel-kel, zerikib o‘tiribman. Hech kim yo‘q, Mirmahmud bo‘lsa dalada, kampir rahmatlidan ajraganimdan beri ahvol shu: yolg‘iz qoziq bo‘lib o‘tirganim-o‘tirgan, – deydi oyoqlarini uqalab, keyin surilib, es­kigina ko‘rpachadan bobomga joy beradi.

Chol butun umri sipoh – jangchi bo‘lgan. Uning yi­rik novcha gavdasi, hanuz qirg‘iydek ko‘z qarashlari yoshlikdan jasur, polvon kishi bo‘lganidan ishorat be­radi. Farg‘ona vodiysida, Chimkent, Turkiston, Say­ram atrofi sahrolarida sipohlik qilib ko‘p kezgan. Ruslar kelgandan so‘nggina tentirashlarga barham berilgan.

Almisoqdan qolgan ko‘hna uyning to‘kilib turgan ayvonida ikki chol – qadim do‘stlar, odatdagiday, bitmas-tuganmas suhbatlariga kirishib ketadi. Men darrov ayvon oldida oftobda mudrab yotgan zanjirband it oldiga yaqinlashaman. It yalqovgina ko‘zlarini asta ochib, bir irillaydi. Men cho‘chib, ikki qadam orqaga o‘zimni tashlayman. U juda zo‘r, eshakday katta targ‘il it. Men astagina yana yaqin boraman va cho‘qqayib, «ma-m-a-ma», deyman tegajaklik bilan qo‘limni uzatib. It indamaydi, ammo shu on dumiga qo‘ngan bir pashshani chaynamoqchi bo‘lib, qayta-qayta g‘ijinib dumini tishlaydi, keyin butini ko‘tarib qashinadi. Men astoydil tegajaklik qila boshlayman. U birdan gurullagan ba­land ovozi bilan vovillab yuboradi. Cho‘chib, yana o‘zimni or–qaga tashlayman,

– Ey, tegma, it yomon, – deydi bobom meni chaqirib.

Chollar nimanidir gaplashib o‘tiradilar. Men bo­bom oldida birpasgina o‘tiraman-da, yana zerikib hovli yuziga tushaman.

Cholning yolg‘iz, bitta-yu bitta ko‘r tovug‘i bor. Tuxum qiladimi, qilmaydimi – bilmayman, lekin oriqqina, qari, yuvosh tovuq. Kesak otib, quvlay boshlayman.

– Bas, bas, tegma, uvol-ku, axir, – qichqiradi bo­bom ranjigan ohangda.

Men chollar oldidan asta o‘tib, uyning ichiga suqulaman. Nimqorong‘i xona ichi bo‘m-bo‘sh, hech vaqo yo‘q. Taxmonda eski bir sandiq, burchakda cheti siniq zil xumcha. Yerda bir parcha eski namat ustida kir ko‘rpacha bilan bir quroq yostiq xolos. Yog‘och qoziqda kir chopon osig‘liq. Uyning to‘rida, shiftga yaqin baland yog‘och dor, unda ham eskigina olacha paxtalik. Tokchada uchta-to‘rtta sopol piyola, qalin og‘ir sopol tovoqlar, besh-olti qo‘pol-qo‘pol yog‘och qoshiq. Bular – cholning ko‘p, xilma-xil hunarlaridan dalolat. Xonaning har bir burchagi, har bir tokchasini timirskilab yuraman-da, birdan shiftda eski qinga tiqilgan qadim zamonning katta bir qilichi osig‘liq turganiga ko‘zim tushadi, yuragim hapriqib ketadi. O‘ymakor yog‘och eshikli pastak darchaga yugurib chiqaman, yuqoriga osilaman. Bo‘yim yetmaganidan xunob bo‘lib, darchadan cholga qichqiraman:

– Buva, qilichni olib bering! – yalinaman sabrsizlanib.

Mirahmad chol jahli chiqib, bir xo‘mrayadi, keyin yumshab, kulimsirab, muloyim ohangda:

– Ey, o‘g‘lim, qilich shipga osig‘liq, g‘alva qilma, – deydi yo‘talib va uzoq yoshligini tasavvur etganday bir lahza xayolga beriladi, keyin so‘zida davom etadi: – Lekin bir zamonlar xo‘p qilichbozlik qilganmiz. Tulpor otlarni osmonga sapchitib, qilich solardik. E-e, bu qilich ham endi menday keksa. Esiz-esiz, o‘tdi-ketdi yoshlik, yulduz oqqanday oqdi-ketdi.

– Jon ota, bir ushlab ko‘ray, – yalinaman yig‘lamsirab.

Bobom meni aldab-suldab chaqiradi-da, yoniga yotqizadi.

– O‘tir, o‘g‘lim, o‘tir, qilich nima degan gap? Endi qilichbozlik, yaroq zamoni o‘tib ketdi. O‘qi, o‘g‘lim ulg‘ayib mulla bo‘l! – deydi orqamni qoqib. – Qani boshlang, do‘stim, Farg‘onada Ma’dalixon taxtdan tushirilganini so‘zlang. Musavoy eshitsin, – bir yax­shilab hikoya qiling, – deydi bobom o‘rtog‘iga qarab.

– Qani bo‘lmasa, tingla, o‘g‘ilcha, – deydi chol va yo‘talib, tarixni boshlaydi.

Es-es bilaman, tushdagiday qiziq voqealar, ajoyib sarguzashtlar chol xotirasidan buloqday quyilib kela­di. Farg‘ona janglari, Buxoro g‘azovati, Qo‘qon va Xorazm talonlari... keyin ruslarning kelishi. Hikoyaga men berilib quloq solaman, jim tinglayman. Chol hammasini birma-bir eslab, uzoq so‘zlaydi. Xotiralar ko‘p. Bular hanuz g‘ira-shira esimda.

– O‘tdi-ketdi umr, ey-voh, bevafo dunyo! – deydi chol va yo‘talib, xayol og‘ushida yana uzoq sukut etadi. – Yurgan daryo, o‘tirgan bo‘yro, deydilar. Quturgan bir daryo edik, mana, ko‘ribsizki, bo‘yra bo‘lib qolibmiz, – deydi chol xo‘rsinib.

– Lekin, mayli, do‘stim, xonlar, beklar zulmidan, talon-torojdan qutuldik, – deydi bobom soqolini barmoqlari bilan tarab.

Bobom va chol endi har xil hazil-huzul gaplarga o‘tishadi, to‘yib ezmalanishadi, men ularning hazillarini tinglashni ham sevaman,

Peshin vaqti yaqinlashganda asta uyga jo‘naymiz.

* * *

Ayvonda buvim bilan pochcham o‘tirishibdi. Dasturxon yozilgan, qand-qurs joyida, samovar shaqirlab qaynab turibdi.

Pochcham ellikdan oshgan, novcha, kasalmand, rangpar, tishlari tushgan, soqollari oqargan, yuzi burishiq, xunukkina kishi. Ustida uzun yaktak, boshida beso‘naqay o‘ralgan katta qo‘pol salla, oyoqlarida churuk mahsi. Doimo eng avval uning shu churuk mahsilariga ko‘zim tushadi, bugun ham yalt etib avval uning oyoqlariga qarayman va o‘sha churuk saxtiyon mahsisini ko‘raman. Hayron qolaman, nahotki hech yangi mahsi ololmasa?

Pochcham Labzakda turadi. U so‘kfurushlik qiladi. So‘kchilik g‘oyat og‘ir va iflos ish. Ehtimol shuning uchundir, pochcham boyaqish hamisha kir va horg‘in yuradi. Oilasi juda katta. Birinchi xotini – katta ammam o‘lgan, keyin kichik ammamga uylangan. Uning ancha-muncha mayda bolalari bor.

Bobom eshikdan kirishi bilan:

– Keling, keling, omonmisiz? – deydi va pochcham bilan ko‘rishib, sihat-omonlik so‘raydi-da, to‘nini qoziqqa osib, to‘rga o‘tiradi. – Bay-bay, kun isib ketipti, – deydi chordana qurib.

Bobom darrov pochchamning ishlaridan, narx-­navodan surishtira boshlaydi. Pochcham har vaqtdagiday so‘kfurushlikdan, tirikchilikning mashaq­qatlaridan, hayotning og‘irligidan shikoyatomuz so‘z­­laydi. Men jimgina pochchamning og‘ziga qarab o‘tiraman. Ayniqsa, uning o‘siq qoshlarini, sertomir bo‘ynining qaltirashini, tomog‘idan choyning qult-qult o‘tishi va chirik tishlari orasida qandning kusurlashini tomosha qilaman. Pochchamni juda tez unutaman, dasturxondagi qand, parvarda va turli mevalar ko‘zimni oladi. Patnisni tiq-tiq etib, chetini chertib qo‘yaman, lekin qo‘l uzatishga buvimdan qo‘rqaman. Buvim ham mening bezovtalanganimni darrov seza qoladi.

– Muncha g‘ivirlaysan, jim o‘tir, o‘ynab kelsang bo‘lmaydimi! – deb turtib qo‘yadi.

– O‘zim... Parvardani sanayapman ichimda, – deyman izza bo‘lib.

Bobom qotib kuladi:

– Ol, ol, huvari, – deydi bobom parvardani ko‘rsatib.

Buvim bitta oq qand va bitta parvardani uzatadi:

– Bor, ket, yo‘qol, ko‘chaga jo‘na, yeganing hamisha shirinlik, issig‘ing oshmaganiga hayronman, – deydi noxush ohangda.

– Sandiqning kaliti o‘zingizda-ku, qachondan beri bermaysiz, toshday qattiqsiz, – deyman buvimga, qandni kusurlatib.

Samovar yonida choy quyib o‘tirgan oyim lablarini tishlab, eshikka ishora qiladi, men g‘izillab ko‘chaga yuguraman.

* * *

Oqshom. Oyoqlarim yalang, ustimda yangi chit ko‘ylak, boshimda eskigina do‘ppi, mahallada yuraman. Bizning mahalla – Govkush. Gavjum ko‘cha, katta-kichik har xil yoshdagi bolalar juda ko‘p. Hammamiz o‘yinda. O‘yinning ham xillari ko‘p: kattalar oshiq, chillak o‘ynaydi, biz, kichiklar, tol kesib, ot qilib minamiz-da, tor ko‘chaning changini burqiratib chopamiz; charchashni bilmaymiz. Tol otni bezashda o‘rtoqlarimdan qolishmaslikka tirishaman, o‘zimcha turli popuklar, shokilalar yopishtiraman. Bolalardan birortasi tegsami, hayiqmay yoqalashib ketaveraman.

To‘satdan, lop etib, Xumsondan otam kelib qoladi. Otam otdan tushgan hamon men unga quchoqlab yopishaman.

– O‘g‘lim, omonmisan? – deydi otam meni quchoqlab, keyin otni yetaklaganicha hovliga kiradi-da, egardan xurjunni oladi. Sevinishib yugurgan buvim va bobom bilan ko‘rishib, ayvonga o‘tiradi.