автордың кітабын онлайн тегін оқу Publitsistik asarlar
Abdurauf Fitrat
PUBLISISTIK ASARLAR
MUSULMONLAR, G‘OFIL QOLMANG!
Yaqinda shahar dumasi[1] ochilur. Shahar dumasi, shaharimizning pokizalik va obodlig‘i, maktablarimizning taraqqiy va intizomi, bolalarimizning tarbiyasi va xalqimizning tinchligi uchun kerak bo‘lgan ishlarni o‘z qo‘liga olur. Shahrimizdan xazinaga kiraturgan oqchalarni shu yo‘llarda sarf qilmoqchi bo‘lur.
Bu oldimizdagi shahar dumasi eski hukumat zamonidagi shahar dumalarig‘a o‘xshamas. Yigirmadan o‘tgan butun shahar odamlarining ixtiyorlari bilan saylanurlar. Bu shahar dumasinda juhuddan, rusdan, musulmondan vakil qilib o‘turur[2]. Va shahar ishlari uchun gapurushurlar. Shaharning qaysi qit’asinda kasalxonalar qurmoq kerak, shaharning qaysi qit’asindag‘i yo‘llarni tuzatmoq kerak, shaharning qaysi qit’asinda qancha maktab solmoq kerak deb kengashurlar va shul to‘g‘rilardag‘i ishlarni «vakillar ko‘bchiligi» ning qarori bilan qilmoqchi bo‘lurlar. Vakillar ko‘bchiligi hammadan burunroq eski qit’aning yerlarin tuzaturg‘a qaror bersa, chora yo‘q, shu qilinur. Vakillar ko‘bchiligi ko‘broq kasalxonalarni yangi qit’ada solmoqchi bo‘lsa, iloji yo‘q, shu bo‘lur.
Mana shularni onglagan har jamoat, har millat shahar dumasiga o‘zidan ko‘broq vakil o‘tkazmoq uchun tirishadir, dumaning ko‘bchiligining o‘ziga olmoqchi bo‘ladir. O‘tgan haftadagi «tahriri nufus»dan[3] ong‘lashildiki: shahrimizda xalqning to‘rtdan uchi musulmon va to‘rtdan biri rus, armani va juhud ekanlar. Shunga qarag‘anda unlar xazinadan chiqim bo‘laturg‘an oqchaning uch shunchasi biz uchun chiqg‘uchidur. Unlarg‘a maktab ochilsa bizga uchta; unlarg‘a bir kasalxona ochilsa bizga uchtasi ochg‘uli; unlarg‘a bir put bug‘doy kerak bo‘lsa bizga uch put kerakdir.
Qisqasi shulkim: bizning haqimiz ularning haqtarindan uch yo‘la berkdir. Mana shularni tilab olmoq uchun shahar dumasining ko‘bchiligini olmoq kerak, shahar dumasining ko‘bchiligini olmoq uchun musulmonlarning saylov kuni lozimdur. Yo‘q, saylov kuni har kim o‘z uyinda o‘tirsa; boshqalar ko‘bchilik bo‘lib kelsalar va dumaning ko‘bchiligini o‘z taraflarig‘a o‘tkarsalar; u vaqt biz hech bir haqimizg‘a erisholmasmiz, yana eski kabi huquqsiz bo‘lib qolurmiz; yana eskisi kabi o‘z shahrimizda o‘z oqchamizning rohatini o‘zimiz ko‘rolmasmiz.
Shuning uchun bag‘iribroq aytamankim, o‘z xalqlarini yana boshqalarning oyoqlari ostinda qo‘ymoqchi bo‘lmag‘an musulmonlar! Saylov kuni g‘ofil qolmanglar, ko‘bchilik bo‘lib kelurg‘a tirishinglar.
(«Hurriyat», 1917 yil, 25 avgust, 33-son)
Qayta nashri: «Yoshlik», 1991,10-son, 44—45-betlar (N. Avazov nashrga tayyorlagan). Maqola Samarqand shahri dumasiga saylovlar oldidan yozilgan.
tahriri nufus — Samarqandda 1917 yil 18—20 avgustlarda saylov oldidan aholini ro‘yxatga olish o‘tkazilgan, o‘sha nazarda tutiladi.
vakil qilib o‘turur — Samarqand shahri ko‘p millatli bo‘lgani uchun shahar dumasiga, asosan, turk, rus va yahudiy millatiga mansub kishilargina saylovlarda qatnashish huquqini olganlar.
Duma — Rusiyadagi saylov tizimiga ko‘ra mustamlaka o‘lkalardagi xalq vakilligi organlari ham duma deb yuritilgan.
«SHO‘ROYI ISLOMIYA»NING XATOSI
Maqolamizning shu unvoni, o‘quvchilarimizning hayrat va taajjublarig‘a sabab bo‘lsa kerak. Uzimizdag‘i shul maqolani buyuk bir hayrat va taajjub ichinda yozib turibmiz. Masala shu:
«Sho‘royi islom» jamiyatining[4] saylov to‘g‘risinda «uy egalari»[5] otli bir rus partiyasi bilan ittifoq qilg‘anini barchamiz bilib oldik endi, Mashhur so‘zlarg‘a qarag‘anda, shul ittifoq ikki musulmon, bir rus tartibi o‘zaro bog‘langan. Muning ma’nosi shuki, «Sho‘royi islom» o‘z ro‘yxatig‘a elli(q) musulmon va yigirma besh rusni, ikki musulmon bir rus qilib yozadir. Saylov kuni «Sho‘royi islom» tarafdorlari bo‘lg‘an musulmonlar bilan «uy egalari» tarafdorlari bo‘lg‘an ruslar shul sho‘roning ro‘yxatig‘a tavush berurlar va natijada masala 15 galos[6] olinsa, 5 tasini ruslarga berib, 10 tasini musulmonlar olurlar.
Tunov kuni mutafakkir bir do‘stim bilan shul to‘g‘rilarda gapurib o‘tirg‘an edim. Do‘stim haqli bir suratda «Sho‘royi islom»ning shul ittifoqini tanqid qildi, dedikim:
Samarqand saylovig‘a qushilaturg‘anlar; musulmondan (xotunlar hisob emas) o‘nolti ming, juhud ikki ming besh yuz, rus o‘n bir ming besh yuz, hammasi o‘ttiz ming kishi bo‘lur. Shul o‘ttiz ming kishini yetmish besh galosiga taqsim qilsak, har to‘rt yuz kishiga bir galosi tushar. Emdi shunisi ham ma’lumdirki, saylovg‘a qo‘shilaturg‘an o‘n bir ming besh yuz rusning hammasi «uy egalari» partiyasiga dohil emaslar. Chunki ruslar orasinda «uy egalari» partiyasidan boshqa to‘rt-besh partiya bordur. «Uy egalari» partiyasi g‘ayrat qilsa, o‘n bir ming besh yuz rusdan ikki mingini o‘z tarafiga ola bilur.
Faraz qilaylikki: sho‘ro jamiyati shul saylovda o‘z tarafig‘a, o‘z ro‘yxati uchun ikki ming musulmon tovushi ola bilsun. «Uy egalari» partiyasining o‘ttiz besh galosi tushar. Endi ittifoq yuzindan sho‘ro jamiyatining o‘zi shul o‘ttiz besh galosdan o‘n ikki ming musulmon tovushi olur 24 galosni; «uy egalari» partiyasiga ikki ming rus tovushi uchun berur o‘n bir galosni!
Holbuki, ayri-ayri spiska bo‘lg‘anda «Sho‘royi islom» o‘n ikki ming musulmon tovushi uchun 30 galosni va «uy egalari» partiyasi ikki ming rus tovushi uchun besh galosni olur edi. Mana shul hisob yuzindan Sho‘ro jamiyatining shul qilg‘an ittifoqi musulmon haqig‘a zararlidir, chunki olti musulmon galosining yeri ruslarg‘a o‘tgan bo‘lur.
Do‘stimning bu hisoblarini eshitgach, hayratda qoldim. «Ajabo, Sho‘ro jamiyati nechun shuni tushunmaydi?» dedim va chiqib keldim. Sho‘ro shu masalani tushunmag‘an bo‘lsa, millatning o‘zi tushunsin va ortuq qaysi no‘mir ro‘yxatg‘a tovush bermak kerak edigini tayin etsun.
(«Hurriyat», 1917 yil, 5 sentyabr, 36-son)
Qayta nashri: «Yoshlik», 1991, 10-son, 45-bet (N. Avazov nashrga tayyorlagan). Saylovlarda ishtirok etayotgan har bir firqa qatori «Sho‘royi islomiya» tashkiloti va uning rus «uy egalari» firqasi bilan hamkorligi tanqid etilgan.
Uy egalari — Turkistonda mavjud rus partiyalaridan biri.
Sho‘royi islomiya — 1917 yil 1 aprelda mazkur tashkilotning 1 qurultoyida ta’sis etilgan jamiyat. Sobiq o‘ng jadidlar, asosan, shu jamiyat quruvchilari edilar. Uniig dasturi qurultoyda Munavvar Qori nutqida e’lon etilgan.
galos — ovoz.
BUXORO ULAMOSI
Buxoro ulamosini, asosan, ikki firqag‘a taqsim etish mumkindir. Biri Buxoro va uning tevarakindan to‘planib tahsil qilaturg‘an buxoriylar, ikkinchisi Buxoro xonlig‘ining Sharq tarafindag‘i Ko‘lob degan tog‘liq yerdan kelgan ko‘lobilar. Tarixi islomdakisi bani Hoshim[7] bani Umaviya[8] o‘rtasida bo‘lg‘ani kabi Buxoro ulamosi va ko‘lobilar orasinda eski bir dashtlik[9] bordir. Bu dushmanlikning bosh sababi hozirgi Buxoro qozikaloni bo‘lg‘an Burhoniddinning bobosi qozi Sadriddin Mulla To‘xmaq o‘g‘li[10]degan zotdir.
Qozi Sadriddin(dan) burun bo‘lg‘an Buxoro mullalarining barchasiga bir ko‘z qarab har birig‘a mustahiq[11]buydigi ilmiy mansablarni bera(r) ekanlar, Mazkur Mulla Sadriddin Mulla To‘xmaq o‘g‘li Buxoroda qozikalon o‘lg‘ach, ishi tezlashib ketgan. Bu odam avval Buxoroning vaqflarig‘a va boshqa ishlarig‘a buyuk xiyonatlar qilgan: xalq ustiga «aminona»[12] degan bir solug‘ki yolg‘ondan shar’iy deb yuklag‘an, ko‘b vaqt yerlarini, vaqf oqchalarini hukumat xazinasiga og‘darg‘an, shu yo‘llar bilan amirni(ng) o‘ziga tobe’ qilib olg‘andan keyin Buxoroning yog‘li mansablari (ki) o‘z ko‘lobilariga olib bergan.
Bu odam diniy ilmlardan (Qur’on va Hadisdan) butun xabarsiz bir odam ekan. Bir kun buyuk bir ilmiy majlisda Qur’onni ochib sahifa boshindagi suradan ibtidosi bo‘lgan «hamasi»[13] jumlayi sharifini «ham ishq» o‘qudigi Buxoro ulamosi orasinda mashhurdir. Uning bu hollari buxoroli ulamoning nafratlarig‘a sabab bo‘ldi. Qozi Sadriddindan necha yil keyin o‘g‘li Badriddin qozikalon bo‘ldi. Bu odam daxi otasining yo‘li bilan yura boshladi. O‘zi ilmsiz bir kishi edugi uchun ma’lumotli ulamodan qo‘rqar va unlarni ish boshindan tushura edi.
O‘z ko‘lobilari orasindan johillarini saylab Buxoroning buyuk ilmiy mansablarini shunlarg‘a bera edi.
«Buxoroli ulamo» ilmiy mansablardan mahrum bo‘ldilar. Buxoroning tubchaklari[14] bosh ko‘tara olmay qoldilar. Badriddinning bu ishlarindan g‘ayratli necha ulamolar hayajonga keldilar va unga qarshu bir varaqa chiqardilar. Bu varaqaning boshinda g‘ayratli ulamolardan samarqandli marhum Mufti Burhoniddin tura edilar. Qozi Badriddin yolg‘on xabarlar chiqorib, mufti Burhoniddinni Buxoro amirining doimiy g‘azabiga uchratdi. Mufti Burhoniddin shu ilm bilan dunyodan o‘tdi.
Bu zot o‘rnig‘a firqa boshinda ustodim marhum Oxund Mulla G‘iyosiddin hazratlari o‘tdilar. Marhum ustodim diniy va shar’iy ilmlardan boshqa ilmi kalom va eski yunon falsafasindin tamoman voqif bir zot bo‘lub, so‘zga ham ko‘b usta edilar. Shuning uchun qozi Badriddinni bosh ko‘tararga qo‘ymas edilar. Ko‘b vaqtlar qozi Badriddinning og‘usi bilan amirning g‘azabig‘a uchrasalar ham parvo qilmasdan o‘z niqoblarig‘a davom etib, dunyodan o‘tdilar.
Bu zotning o‘runlarig‘a qozi Badriddinga qarshu bo‘lg‘an firqaning boshig‘a uch zot keldilar, bunlar marhum shayxulislom Baqoxo‘ja hazratlari, marhum ustodimning ukalari Masnaf va Buxoroning olim qozikaloni bo‘lg‘an qozi Abdushukurning o‘g‘illari Sharifxon maxdum edilar[15].
(«Hurriyat», 1917 yil, 48-son)
dashtlik — dushmanlik, nifoq ma’nosida. Yuqoridagi sulolalar o‘rtasidagi nifoq kabi buxorolilar bilan ko‘loblilar o‘rtasida ham nifoq bo‘lib, ma’lum ma’noda mana shu nifoq XX asr boshlaridagi Buxoroning tanazzulini keltirgan sabablardan biridir.
Bani Umaviya — Abu Sufyon avlodlaridan bo‘lib, Payg‘ambarimiz va chahoryorlardan so‘ng xalifalikka musharraf bo‘lgai Muoviya ibn Sufyondir. U Imom Hasan iste’fosidan so‘ng xalifalikka muqarrar bo‘lgan bo‘lsa, xalifalikda nasliy sulolani rasm qildirdi (bungacha xalifalik Payg‘ambarimizdan boshlab bir kishining haqqi emas edi, musulmonlar kimni saylashsa o‘sha xalifa bo‘lar edi). Dastlab, uning o‘g‘li Yazid, so‘ng Valid binni Abd al-Malik va sulolaning oxirgi bo‘g‘ini Marvon binni Muhammad bo‘lgan.
Bani Hoshim — Quraysh qabilasining Hoshim ibn Abdumannofdan tug‘ilgan farzandlari, ya’ni uning avlodlari bani Hoshim nomi bilan yuritiltan. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ham shu urug‘dan bo‘lib, to‘rtinchi bo‘g‘inni tashkil qiladi (Muhammad ibn Abdulloh ibn Abdumutallib ibn Hoshim). Hoshim ibn Abdumannof o‘g‘lining farzandi Abdumutallib vafotidan so‘ng urug‘ ichida o‘zaro nifoqlar ko‘chayib ketadi. Ayniqsa, bani Hoshim avlodlari bilan Abu Sufyon avlodlari o‘rtasida nifoqlar keskin janglarga aylanib ketgan. Buning birgina misoli Badr g‘azotidir.
tubchak — tub aholisi, asil buxorolilar nazarda tutiladi.
Qur’oni karimning «Al-Baqara» surasidagi jumla.
Maqola so‘ngida «Boqiyasi (ya’ni davomi) bor» iborasi keltirilgan. Biroq ayni shu nomdagi boshqa maqola chop etilmagan.
Sadriddin Mulla To‘xmaq o‘g‘li — Buxoroning amir Muzaffariddin va amir Abdulahadxon davridagi qozikalonlaridan. Shu kishining say’-harakatlari bilan qozikalonlik Buxoroda nasliy shakl olgan. Shundaylardan biri uning nabirasi Burhoniddin edi.
aminona — Buxoro amirligidagi soliqlardan bir turi; yerdan olinadigan soliq bo‘lib, vaqf yerlaridan tashqari shar’iy diniy masalalarda foydalanish uchun amirning haqqi deb belgilangan soliqlardan. Qozikalon Sadriddin davrida urf bo‘lgan.
mustahiq — loyiq, sazovor.
SIYOSIY HOLLAR
Musibat ustina musibat! Rusiyaning hozirgi holini ochiq tasvir etmak uchun mundan yarasharoq[16] so‘z yo‘qdir. O‘zgarishdan[17] so‘ng Rusiyaning har tarafindan ochliqlar, yong‘inlar, talonlar, o‘lumlar, o‘ldurmalar bo‘lub turg‘an chog‘da birda chiqib qolg‘an g‘olibiya mag‘lublig‘i bilan buning ustig‘a tortilmas bir yuk bo‘lub cho‘kgan Rig‘o[18] ketishini ko‘zda olsak va bunlar orqasindan bosib kelgan Boltiq mag‘lubligini o‘ylasak, Rusiyani musibat ustinda musibat bosayotibdir. Rusiya amrinda emdigi tuyoklarin ostinda yotibdir deyarg‘a bizni majbur qilur. Voqea Rig‘o kabi chidamli bir qo‘rg‘onning uch kunda ketmasi Boltiqdagi kimsalarning chopibg‘ina anglamasi, yolg‘uz ishtahalarni emas, o‘z istiqbollaridan ruslarning o‘zlarini dahi ma’yus qilur, rus kuchindagi e’timod[19]va e’tiborlarni tubindan churutur hodisalardan edi. Ortiq ruslarning oxirlari qolg‘an bo‘lsa, butun-butun muttafiqlarig‘a[20] qolg‘an edi. Ruslar «ehtimolki, muttafiqlarimiz o‘z maydonlarina orqasi aysimas[21] yurushlar qilib, bizni o‘zigagina undururlar» deb o‘ylay edilar.
Rus siyosiylari shunday bir umid bilan urunib turmoqda ekan, birdan Italiya qo‘shuni buzuldi. Olmonlar Italiya uzra temur yumruqlarini undirdilar[22] va Italiya qo‘shuni o‘z boshini olib, Olp tog‘lari orqasiga chiqorg‘a majbur bo‘ladi. Olmonlar, yo‘llari uzra Italiya qo‘shunindan ming bo‘yla kuchliroq bir mone’[23] bo‘lg‘an Olp tog‘larin oshib, Italiya sahrolarig‘a indilar. Ortiq Italiya o‘lkasining har yoniga olmon qo‘shuni uchun yo‘llar ochildi...
Italiyaning bu qo‘rqunch mag‘lublig‘i yolg‘iz italyonlar uchun emas, ruslar uchun daxi buyuk bir musibat bo‘ldi. Chunki yong‘inlarinda, badbaxtlik loyqalarinda botib qolg‘an Italiyaning qo‘lindan ololmag‘an muttafiqlar qo‘shunindan Rusiya uchun ko‘mak ko‘zlayikning ma’nosiz bir edugini yangidan isbot qilib berdi. Buning natijasinda Rusiyada yangi bir balo bosh ko‘tardi, bolshevik balosi!
Bolsheviklar ikkinchi yo‘la qo‘zg‘aldilar. Bu qo‘zg‘alishlari birinchisi kabi bo‘lmadi. Bu daf’a buyuk ish qurdilar. Petrog‘radni olib, Kerenskiyni Rusiyaning sodiq bolalarini oxtarib topib, to‘plab keturmak uchun maydonlarig‘acha ketarg‘a majbur etdilar. So‘ng xabarlarga ko‘ra, Kerenskiy tevarakdan to‘plab keturdigi qo‘shun bilan bolsheviklarni yengmish va Petrog‘radni unlarning qo‘lindan yangidan olmishdir.
Olmish, ammo bolshevik balosi boshqa bir tarafdan bosh ko‘tardi: Toshkandda to‘rt kunlik qonli bir urushmadan so‘ng, u yerni kerenskiychilardan bo‘shatdi. Ehtimolki, Kerenskiyning Petrog‘raddagi g‘oliblig‘i Toshkand mag‘lublig‘ini e’tibordai tushurar; ehtimolki, Kerenskiy Petrog‘rad ishini tuzatgandan keyin Toshkandni daxi yanadan olur. Lekin shunlargina bilan bolshevik kuchining yo‘q bo‘lurini umid etmak to‘g‘ri emas. Bolsheviklarning ikkinchi chiqishlari bilan birinchi chiqishlari orasidagi ayirbodni ko‘rgan kimsalar uchinchi bir chiqishning qanday bo‘lurini onglab olsalar kerak.
Biz turkistoniylar uchun har holda kerenskiychilar bilan bolsheviklar orasindag‘i kurashning bitib ketmadigini ko‘zda tutib, o‘z yo‘llarimizni shunga ko‘ra tayin etmak kerakdir. Bilamizki, hozirda kurashib turgan bu oygi firqaning har biri hurriyatchidir. Ikkisining ham bizga zararli tushunchalari oxirda yo‘qdir. Zero, bunlardan birontasi istibdod tarafdori emasdir. Telbalik qilib chopibg‘ina bunlardan birini yoqlamoq foydali bo‘lib chiqmas. Rusiyada istibdod tarafdorlari chiqmaguncha musulmon kuchini sarf etmak xatodir. Hurriyatchi ikki partiya orasinda bo‘laturg‘an urushlarg‘a qotishmoq, bunlardan birini yoqlab o‘zgasidan yuz qaytarmoq ehtiyotsizliqdir. Bunlarning ham bizning so‘zimiz shu bo‘lg‘ulidirki: biz musulmonlar sizning hech biringizdan nafrat qilmaymiz. Bizning milliy vataniy haqlarimizni g‘asb etmak fikriga tushmaguncha biz hech biringizga dushman bo‘lmaymiz.
Mana hozirda turkistoniylar uchun xatarsiz yo‘l shu yo‘ldir.
(«Hurriyat», 1917 yil, 49-son)
yarasharoq — yarashiqliroq.
Rig‘o — Riga shahri. Rusiyaning Boltiqbo‘yini egallash ilinjidagi janglardagi muvaffaqiyatsizligi nazarda tutiladi.
o‘zgarish — Oktyabr inqilobi.
e’timod — yupanch, tayanch.
orqasi aysimas — natijasiz.
muttafiq — birlashgan, ittifoqchi.
mone’ - to‘siq.
Birinchi jahon urushidagi Olmoniya va Italiya qo‘shinlarining o‘zaro kurashlari nazarda tutilgan. Italyan qo‘shinlari Alp tog‘larini oshib o‘tishi bilan o‘z ichki mudofaasidan uzoqlashib ketadi. Olmoniyaning Italiya ichkarisiga yo‘l ochishi voqealari nazarda tutilmoqda.
MUXTORIYAT
Turkiston muxtoriyati... Temur xoqonining chin bolalari yoninda, turkistonning tubchak turklari orasinda, mundan o‘g‘urli[24], mundan muqaddas, mundan suyunchli bir so‘zni borlig‘iga ishonmayman.
Turkiston turkining qonini qaynatg‘uchi, imonini yuksaltguchi bir quvvat bor esa, yolg‘uz shu so‘zda bordir: Turkiston muxtoriyati.
Elli(k) yildan beri ezildik, tahqir etildik, qo‘limiz bog‘landi, tilimiz kesildi, og‘zimiz qoplandi, yerimiz bosildi, molimiz talandi, sharafimiz yumuruldi, nomusimiz g‘asb qiyaindi, huquqimizg‘a tajovuzlar bo‘ldi, insonligimiz oyoqlar ostiga olindi, to‘zimli turdik, sabr etdik.
Kuchga tayangan har buyrug‘ga bo‘yinsundik, butun borlig‘imizni qo‘ldan berdik. Yolg‘iz bir fikrni bermadik, yashrun turdik, emgaklarimizg‘a o‘rab saqladik: Turkiston muxtoriyati!
Mahkama eshiklaridan yig‘lab qaytg‘anda, yoruqsiz turmalarda yotg‘anda, yirtg‘uchi jandarmning tepgusi bilan yiqilg‘anda, yurtlarimiz yondurulg‘anda, dindoshlarimiz osilg‘anda ongimiz yo‘qoldi, miyamiz buzildi, ko‘zimiz yog‘dusiz qoldi, biror narsani ko‘rolmadik. Shul chog‘da, tushkun ruhimizni ko‘tarmak uchun shul qop-qorong‘u dunyoning uzoq bir yerinda oydin bir yulduz yalqillab tura(r) edi. Biror narsaga o‘tmagan ko‘zimiz shuni ko‘rar edi. Ul nima edi? Turkiston muxtoriyati!
Biz aniq bila(r) edikkim, zolim Nikolay hukumati qancha yasharsa yashasun, adolat oshiqi bo‘lg‘an... rus demokratiyasi, haqg‘a tayangan bir inqilob, har millatning o‘z haqlarini qaytarur.
Inqilob bo‘ldi. Rusiyaning «qo‘shma xalq jumhuriyati» usuli bilan[25] idora etiluri jarlandi. Shul e’lon uzra yasalgan Ukraina, tatar va boshqa millatlar muxtoriyatlari tasdiq etildi. Qo‘nuq[26] Turkistonniki edi. Turkistonning tarixiy xonbaliqlarindan ikkinchisi bo‘lg‘an Xo‘qand shahrinda to‘plang‘an Turkiston qurultoyi 27 no‘yabrning «milliy laylaturqadrimiz bo‘lg‘an» yarim kechasinda Turkiston muxtoriyatini e’lon qildi.
Lekin shunisi borkim, bir millatning muxtoriyati yolg‘uz bir s’ezdning e’loni bilan tamom bo‘lmas. Muxtoriyatni olmoq va saqlamoq kerakdir. S’ezd o‘z ishini qildi. Qolg‘anlari butun millatning vazifasidir. Muxtoriyatni saqlamoq uchun kuch lozim. Muxtoriyatni bajarmoq uchun aqcha keraqdir. Bularni millat hozir qilsun.
(«Hurriyat», 1917 yil, 5 dekabr).
Maqola «Fan va turmush»ning 1990 yil, 10-sonida (30—31-betlar) qayta nashr qilingan nashrga tayyorlovchi Sh. Turdiev).
«qo‘shma xalq jumhuriyati» usuli — Rusiyaning federatsiya asosidagi boshqariluvi nazarda tutiladi. Dastlab, boshqa respublikalar ittifokdosh jumhuriyatlar bo‘lib emas, balki Rusiya hududidagi muxtor (avtonom) jumhuriyatlar bo‘lib birlashganlar.
o‘g‘urli — haybatli, buyuk.
qo‘nuq — navbat, gal.
BUXORONING HOLI
Buxoro hukumati va Buxoro amirining uch yuzi bukun o‘rtag‘a chiqqan, «maf’iu-l-zamiri[27]» ma’lum bo‘lg‘aydir.
Rusiya inqilobi. Imperatorning taxtdan tushgani, rus hukumatining xalq qo‘lig‘a qo‘chdigi Buxoro hukumatig‘a inqilobning haqiqati va inqilobchilarning tilaklarini bildurdi. Inqilobchilarning himoyasig‘a sig‘ing‘an yoshlardan Buxoro hukumati biroq qo‘rqdi. Ko‘b o‘ylovlar, tushunchalar va qarorsizliklardan so‘ng belguli bir qarorg‘a keldi. O‘zi uchun ikki yo‘l tayin etdi: vijdon va imonlarini sotaturg‘an «oqcha quli» afandilarni sotib olmoq va oltun tuzoqg‘a tushmas yoxud oltung‘a qaramaslarini turli bahonalar bilan u dunyog‘a yubormak!
Bundan birinchi yo‘lni amirning o‘zi qabul qilib, ikkinchisini qushbegisiga[28] havola etdi.
Amir janoblari yuborg‘an «ehson»ning qobug‘ini ochib yaramas, arzimas kimsalarga mehroxo‘rlik[29], to‘xsobaliq[30] rutbalarini bag‘ishlamoq, hatto fohisha xotunlarig‘a madrasa mutavalliliklarini bermak yo‘li bilan o‘ziga tarafdor to‘plab turubdir. Qushbegisi esa, angiz isiyun[31] mazmunini esga keltirur yo‘llar bilan yoziqsiz, gunohsiz kimsalarni mahv qilmoq ila mashg‘ul!
Hukumatdan bo‘lmag‘an va ko‘nglidagini tilinda olg‘an mazlumlarni o‘g‘rilik tuhmatila tutdirib, qinab[32] iqror qildirmoq bahonasi bilan yalang‘och qorinlarig‘a yuz-ikki yuz tayoq urg‘andan keyin tarbuz suyi ichiradir. Bechoralar tarbuz suyini ichkandan so‘ng shishib o‘larlar!.. So‘ng bir oy muddatda shu surat bilan o‘lganlarning soni yuz ellikdan ortmishdir.
Yaqinlarda yana qushbegining piloni[33] bilan bo‘g‘dirilg‘an ikki yosh buxoriyning shahodatlarini gazitga yozg‘an edik[34], bu kun oldigimiz xabarg‘a ko‘ra, Buxoro amiri amlokiga, ikkinchisining aklig‘a buyuk bir muosiylar[35] beribdir. Ya’ni bu jinoyatning o‘z ishi va huquqini harakati bilan isbot qilibdur. Mana shu so‘ng hodisalar, zulmlar va insofsizliqlar Buxoro hukumatining «ma’fiu-l-za-miri»ni onglatadir. Ortiq Buxoro islohoti yo‘linda chin ko‘ngil va o‘z tilagi bilan bayonnoma chiqarg‘an bir «jinoyali»[36] va u bayonnomani yurutmoq uchun tayin bo‘lg‘an bir «vazurotpanohi»[37] yo‘qdir. Bunlar yolg‘on va bo‘sh so‘zlardir. Bunlar zulm qullari bilan qurulg‘an tuzoqlardir. Bunlarg‘a ishonmoq o‘zimizni aldamoqdir.
Endi Buxoro yoshlari uchun lozimdirkim «bayonnoma – hamma bunga ko‘mak etmak»[38] shiorini miyalaridan chiqarg‘aylar. Buxoro inqilobini istar esalar, inqilobchilarg‘a yarashur harakatlar qilg‘aylar. Yaxshi so‘zlar bilan, tavozelar bilan, yolborishlar bilan Buxoro hukumatini yo‘lga keturmak bo‘lmas. Zolimning «...» tabiatiga o‘xshash bir tabiati bordir: qochg‘anga quvar, quvg‘anga qochar. Zolimlarning shu tabiatlarini, shu «ahvoli ruhiya»larini ko‘zda tutmayin harakat qilaturg‘anlar(ning) xato yo‘ldadirlar, zarar ko‘rarlar. Qo‘rqmayin, tortinmayin keskinroq harakat qilmoq kerak bu kun: Rusiya xarobalaridan chiqg‘an Qafqos, Turkman, Totor, Turkistonning muxtor hukumatlari Buxoro yoshlig‘iga[39] har jihatdan ko‘mak qilarlar. Adolat, hurriyat va mashvarat bilan idora bo‘laturg‘an bu muxtoriyatli islom o‘lkalari yoninda Buxorodag‘i zulm himoyaning yiqiluri muqarrardir. Muncha adolat va haqqoniyat quyoshlari bilan yorug‘an, oydinlashg‘an bir qit’aning o‘ta soxta, insofsizliq qorong‘usi turolmas, yo‘qolur.
(«Hurriyat», 1918 yil, 62-son)
to‘xsobaliq — Buxoro amirligidagi oliy harbiy vazifalardan. Negadir lug‘atlarda «to‘qsabo» deb forscha talaffuz bilan berilgan. Bu asl turkcha so‘z «Farhangi zaboni tochiki»da nisbatan to‘g‘ri yozilgan: Farhangi zaboni tochiki, 2-jild, Moskva, 1969, 383-bet.
maf’iu-l-zamiri — zamiriga (ostiga) yashirilgan narsa.
mehroxo‘r — yig‘ilgan soliqlarni qabul qiluvchi.
qushbegisi — Buxoro amiri Olimxonning qushbegisi Nasrullohbiy parvonachi nazardatutiladi. Hozirgi bosh vazirga yaqin lavozim.
jinoyali — jinoyatkorona demoqchi. Buxoro amiri Olimxonning 1918 yil 17 mart Farmoni nazarda tutiladi. Farmonning to‘la matni uchun qarang: F. Xo‘jaev. Tanlangan asarlar, uch tomlik, 1-tom, Toshkent, 1976, 108— 109-betlar.
muosiy — gunohkorlik.
«bayonnoma — hamma bunga ko‘mak etmak» shiori yosh buxorolilar partiyasining «Kolesov voqealari» deb nomlangan voqealargacha bo‘lgan shiori bo‘lib, dastlab ular amirdan islohot talab qilgan edilar. Keyinroq mart voqealarida amir garchi islohot va’da qilgan yuqoridagi bayonnomani chiqargan bo‘lsa-da, voqealar rus harbiylarining aralashuvi bilan jangovar tus olib ketgandi.
vazurotpanoh — vazirlar kengashi.
qinab — qiynoq, azob berish.
angiz isiyun — «angiz» qasd, qasos. Qasos olishni tezlatish ma’nosida.
«Hurriyat» gazetasining 57—58-sonlaridagi Buxorodagi ahvolga taalluqli maqolalar nazarda tutiladi.
pilon — reja, plan.
Buxoro yoshlig‘i — yesh buxorolilar partiyasi.
TURKISTONDA RUSLAR
Islom madaniyati tarixining oltunli, yulduzli yaprog‘laridan buyuk bir qismi, shubha yo‘qdirkim turklar to‘g‘risida yozilg‘andir.
Yunondan Rumog‘a[40], Ubadan Konstantaniyaga[41] ko‘chib kelgandan keyin ta’sir etib, taassublari tarafidan qo‘l-oyog‘i bog‘lanib qolg‘an madaniyati bilan ulum va funun Bag‘dod saltanatining egalari bo‘lg‘an abbosiylar tarafidan[42] turgizildi va tarbiyot ko‘rdi.
Ul chog‘larda yer yuzini baxtli muhabbat kabilari qoplag‘an abbosiylar saltanati yolg‘izg‘ina siyosat negizi emas, ulum va funun tengizi ham edi.
Abbosiy saltanati nifoq, nizo’, axloqsizlik, g‘urur, isrof va zulm kabi ko‘b ijtimoiy kasallarga tutulib o‘lg‘andan keyin uning merosini yana islom siyosati bilan islom madaniyatini o‘z qo‘llarig‘a olib turklar saqladilar. Abbosiylardan so‘ng ulug‘roq islom saltanatlarini turklar qurdilar. Abbosiylar qo‘lidan chiqib yana egasiz qola boshlag‘an madaniyatni turklar asradilar.
«Bizning Turkistonimiz esa mana shu buyuk turk ulusining beshigi bo‘lmog‘i bilan iftixor qiladi...» Yolg‘iz shumi?.. Abbosiylardan so‘ng islom saltanatig‘a qorovuyaliq qilg‘an turk xoqonlarining oxiri va ulug‘larida bo‘lg‘an Temur yanglig‘ turk qahramonini Turkiston yetishtirdi. Yana abbosiylardan keyin «madaniyati bashariya»ni boshlari uzra ko‘targan turk olimlarining kattakonlari bo‘lgan Abu Ali[43], Ulug‘bek, Javhariy[44]va Forobiy kabi hikmat tiraklarini Turkiston chiqardi.
Aflotunlar chog‘inda Afina, Rumo saltanatida Rumo, abbosiylar xulofotinda Bag‘dod qancha taraqqiy qilg‘an bo‘lsa Temur va Ulug‘beklar zamonida Samarqand shuncha taraqqiy qilg‘an edi.
Bir kishining miyasig‘a chog‘irning qanday ta’siri bor esa, bir millatning miyasig‘a daxi saltanat va madaniyat ichgusining shundayin ta’siri bordir. Saltanat, boyliq va madaniyat ichgulari bizning miyamizni buzdi, bizni mast etdi, qo‘limizdag‘i saltanat qilichi bilan madaniyat daftarini bir yong‘a qo‘yib safoat cholg‘ularini oldiq. Urdik, choldik, ichdik, yiqildik, yondik va shunlar uchun bir-birimiz bilan urushdik...
Mana shul chog‘larda edikim: Rusiya davlati bizning o‘lkalarimizni kelib bosdi. Ortuq biz Turkiston turklari Ovro‘pa madaniyati tashiguchi bo‘lg‘an rus millatig‘a yo‘liqg‘an bo‘ldik. Madaniy ruslar bilan qorishib unlarning dalolati Ovro‘paning madaniy va ijtimoiy usullaridan ta’sir olmog‘imiz kerak edi.
Shuni ham aytib o‘taylukkim munday bir ta’sirni rus millatining avom tabaqasindan olmog‘i(mi)z mumkin emas edi, chunki bizning avomimiz unlardan yuz marotaba madaniyroq edilar (hozir ham shunday). Ruslarning o‘qug‘an, tarbiyali kimsalarindan sosializm va qardoshliq maslakinda yurg‘anlar ham imperatorlik hukumati tarafindan quvilib, qisilib turg‘anlari uchun bizga biror ta’sir qo‘yolmas edilar.
Qoldi: rus millatchilari, rus boylari va rus po‘plari bilan shunlarning qorovuli bo‘lg‘an imperator hukumati. Biz turkistonlilar yolg‘iz shunlarning qo‘linda qoldiq. Ne ko‘rgan bo‘lsak shunlardan ko‘rdik.
Endi ko‘raylik qani: shunlar bizning taraqqiyimiz va Ovro‘pa madaniyatidan ta’sir olmog‘imiz yo‘linda biror ish qildilar yoxud qilmoqchi bo‘ldilarmi?!
Rus kapitalistlari bilan rus po‘plarining sodiq va ishonchli qorovullari bo‘lg‘an eski Rusiya huqushti elli(k) yil orasida, Turkistondag‘i turk bolalarining foydalarig‘a biror ish ko‘rdimi, ko‘rmoqchi bo‘ldimi?
Mana shul savolga, Maltaassuf[45], «yo‘q!» dan boshqa bir javobimiz yo‘qdir. Yurtimiz: elli(k) yillik bir idorayi askariya ostida turdig‘i uchun biz Ovrupaning madaniy millatlari bilan ko‘risholmadik, unlarning ijtimoiy va iqtisodiy fikrlarindan istifoda qilolmadiq. Bizning ko‘zlarimizni ochdurmaslik uchun fikri ochiq totor qarindoshlarimizning daxi Turkistonda maktab ochmoqlari man’ etildi.
Bizning diniy va milliy hissiyotlarimizni o‘ldurmak tilagi bilan O‘straumov kabi mutaassib po‘plarning idorasinda gazit[46] chiqarildi, maktab ochildi, lekin o‘z millatimiz va diyonatimizni onglatmoq uchun o‘z tarafimizdan ochilg‘an maktablar va gazitlar bog‘landi, shar’iy mahkamalarimizning huquq va salohiyatlaridan buyuk bir qismi g‘asb etildi.
Mahkamalarda, uylarda, yo‘llarda, tijoriy ishlarda, hatto vagon arbalarinda Turkiston yerlisining huquqi Turkiston musofiri bo‘lg‘an rus va armanidan tubanda tutildi.
Buxoro va Xiva hukumatlarining doxili istiklollarig‘a, milliy nomuslarig‘a turli bahonalar bilan tajovuzlar qilindi. Bu ikki hukumat o‘z o‘lkalarinda o‘z hukmlarini yurutolmas bo‘ldilar. Mamlakat va millat qoidalarig‘a bu ikki hukumat tarafindan sira biror harakat sodir bo‘lmadi, sodir bo‘lg‘anda ham necha qizg‘in no‘talari va zolimona tahqir bilan yo‘llari olindi.
Elli(k) yilda(n) beri shundayin haqsizliqlar va zulmlar orasida bo‘g‘ulib kelgan Turkiston bukun o‘z muxtoriyatini Ho‘qandda[47] e’lon qildi. Ho‘qandda ijtimo’ etgan[48] Turkistonning to‘rtinchi qurultoyi o‘z bayonnomasinda «Fedaratsa asosiga qurulg‘an Rusiya jumhuriyati ila birlikda qolg‘ani holda Turkiston muxtoriyati» degan so‘zni yozib, Rus hukumatig‘a sodiq qoldig‘ini bildurdi.
Shuning ila barobar «Turkistonda aqliyat tashkil qilg‘an millatlarning huquqtarining har jihatdan saqlanmog‘ini ham tantanali suratda» e’lon etilib, adolat bayrog‘ini ko‘tardi.
Elli(k) yildan beri shuncha zulm orasinda qolg‘an Turkiston bu kun o‘z muxtoriyatini shuncha adolat va sadoqat bilan e’lon qilibdir. Bilmadik nechundurkim, hozirda ish boshinda adolatchi bolsheviklar muni qabul qilmay turalar..!
(«Hurriyat», 1918 yil, 63—64-sonlar)
Qayta nashri: «Sharq yulduzi», 1992, 4-son, 183—184-betlar. Nashrga tayyorlovchi va so‘z boshi muallifi H. Boltaboev.
Ubadan Kanstantaniyag‘a — Yunonistondagi shahar Ubadan Konstantinopol, (ya’ni Istanbulga) ko‘chgan madaniyat.
Yunondan Rumog‘a — Gretsiyadan Turkiyaga qadar.
1917 yilning 28 noyabrida Qo‘qonda e’lon etilgan Turkiston Muxtoriyati nazarda tutiladi. Bu haqda Fitratning «Muxtoriyat» maqolasiga qarang.
«Turkiston viloyatining gazeti» va uning ruscha nashri «Turkestanskie vedomosti» hamda uning muharriri Ostroumov nazarda tutiladi.
ijtimo’ etgan — qo‘shilgan, birikkan, jam bo‘lgan.
Abu Ali — Abu Ali Ibn Sino.
Islom tarixida umaviylardan xalifalikni qo‘lga olgan abbosiylar eronli Abu Muslim vositasi bilan xalifalikni egallagan bo‘lib, ularning davrida musulmonlik jahon miqyosida katta sharafga ega bo‘lgan. Xorun ar-Rashid, Ma’mun singari xalifalar yetishib chiqqan. Ulardan so‘nggi islom jahongirligining marka-zi Movarounnahr va Rum bo‘lgan Temur Ko‘ragon va Boyazid temuriylar hamda usmonlilar sulolalari nazarda tutiladi.
maaltaassuf — ajablanish belgisi: taassuf.
Javhariy Abu Nasr Ismoil ibn Hammod (940—1008) — Farobda tug‘ilgan. Ko‘proq Bag‘dodda yashagan tilshunos olim va faylasuf. Asosiy asari «Toju l-lug‘a va sahoxu-l-arabiyya» («Lug‘at toji va arabchaning haqiqiysi») asaridir. Arab tilida yozilgan bu asarning 1865—75-yillar davomida Qohirada nashr etilgan nusxasi mashhurdir.
ANGLIZ VA TURKISTON
Mundan ikki oy burun «Turkistonda angliz mudofaasini saqtamoq uchun Chin qo‘shuni kelmoqchi emish» degan bir xabar chiqg‘anda «Hurriyat» gazetasi ikki maqola ila fikrini bildirgan[49] va Turkiston siyosiylarini uyg‘oqliqqa chaqirg‘an edi. Bu kun ish bir oz ochildi: Turkistong‘a angliz vakillarimi, angliz josuslarimi kela boshladilar.
Bu vakillardan Kogonda Sapar Badlo‘f[50]ning uyiga qo‘ng‘an bir hindli Parnasning rus rasmiy doiralarinda berdig‘i ma’lumotga qarag‘anda bir odam hind inqilobchilaridan emish. Hindustonda inqilob chiqarmoq uchun bolsheviklar bilan muzokara qilg‘ali kelgan emish. Sharqning eski hukumatlarindan birisi aydig‘i uchun ruxsat berilsa, bechora hukumatini ko‘rmoqchi emish.
Bunlarning yuqori doiralarg‘a ham so‘zlari shu esa biz bunlarg‘a «yashurun bir maqsad uchun kelgan josuslar» deb qararg‘a majbur qolurmiz. Yuqori doiralarga tilaklarini ochibg‘ina aytkan bo‘lsalar, u vaqt bunlarning bolsheviklar bilan muzokara qilg‘ali kelgan vakillari ayduqlarig‘a shubha qolmas. Har holda mas’alaning shu nuqtasi ma’lumdirkim bunlar josus bo‘lsalar ham vakil bo‘lsalar ham tilaklari birdir. Bunlarning ikkinchisi bir Hindustonni olmoqchi bo‘lg‘anlar. Bunlarning ko‘zlari bizning yurtimizdadir.
Anglizlar bilan Turkiston orasinda Afg‘on va Chin hukumatlari bordir. Ajabo Britaniya tulkilari Turkistonimizg‘a burunlarini suqmoquchun Chin hukumati bilanmi onglashadilar. Afg‘on hukumati bilanmi?
Og‘iz xabarlarig‘a qarag‘anda, har ikkisi bilan ham onglashg‘an, hatto Afg‘on hukumati bilan ittifoqi kuchliroqg‘a o‘xshaydirlar. Lekin biz shul Afg‘on va Angliz ittifoqini qabul qilmaymiz.
Ma’lumdurkim: bu kun German va Turk davlatlarining birinchi dushmanlari anglizdir. German va turk davlatlari oldida Turkistonning anglizlarga kechmakindan ruslarg‘a qolmog‘i yaxshiroqdir. Bir vaqtlar o‘zini turk davlatining bir kashishi[51] atag‘an Afg‘on hukumati turk siyosatiga shuncha molik bo‘lg‘an bir mas’alani qabul qilarmi?
Angliz bilan ittifoq etmak – german va turkga qarshi chiqmoqdir. Afg‘on hukumati bu yo‘lga kirarmi? Angliz hiylasining ta’siri buyukdir, ehtimol kim, Afg‘on hukumati ham oldang‘andur, lekin bizning umidimiz boshqadir.
Afg‘on hukumatining urushg‘a qotishmog‘i mumkindir, uning kuchi bordir, ehtimolkim, vaqti daxi bo‘ladir, lekin biz umid qilamizkim, Afg‘on hukumatining bu harakati angliz foydasi uchun emas, german va turk pilonlarig‘a muvofiq bo‘lmoq sharti bilan o‘z foydasi uchun bu harakat Hindustong‘a qarshi bo‘lg‘ulidir.
Ammo Angliz va Chin ittifoqi mumkindir. Chin hukumati Japun tazyiqotindan qutulmoq va o‘lkasining rus nufuzi ostida qolg‘an qisminda o‘z huquqini tasdiq eturmak uchun Angliz davlatining turli xizmatlarig‘a hozirdir.
Emdi mas’alaning boshqa bir jihati qoldi. Turkistonni daxi Hinduston kabi yutmoqchi bo‘lg‘an anglizlar bu urush maydonidan qanday chiqarlar? Mag‘lubmi? Mag‘lub chiqarlar esa, Turkistonni qaysi kuch bilan saqlarlar?
O‘z hiylalarig‘a ishong‘an chidamli anglizlar o‘zlarini shul muhoribadan oz zarar bilan soqg‘ina qutqarmoq uchun albatta bir pilon chizg‘an va shul pilonlariga ishong‘andirlar. Mana shul nuqtag‘a binoan, sulhdan burun Turkistonni olib dushmanlarini «amru afu»[52] qarshisinda qo‘ymoq va sulh majlisinda kirganda Turkistonni qaytarib berarg‘a majbur bo‘lsalar ham uning o‘rninda boshqa yoqdan biror narsa saqlamoq fikrinda bo‘lsalar kerak.
Ammo bizning fikrimizga ko‘ra, angliz hukumatining bu urushdan oz zarar bilan soqg‘ina qutulmog‘i mumkin emasdir. Germaniyaning og‘ir va yomonroq zarbasi anglizlarning boshlarig‘a inar[53]. Angliz hukumati butun ishdan chiqmayin bu urushdan chiqolmas. Shul suratda Turkistonning tole’i[54]nimadir?
Uni turkistonlilarning o‘zlari tayin qilarlar, ammo ittifoq va ittihod aytib butun fikrlarini bir nuqtada to‘plag‘andan keyin!..
(«Hurriyat», 1918 yil, 29 mart, 82-son)
Safar Badlov — Kogonda (yangi Buxoro) yashayotgan rus muhojirlaridan biri. Amir Olimxonning maslahatchisi va noibi Millerning buyrug‘iga ko‘ra Kogonda ko‘plab rus va yahudiy boylari to‘plagan edi.
amru avu — afv etish haqidagi buyruq. Bu yerda: amnistiya.
kashish — tortilgan, jalb etilgan.
«Hurriyat» gazetasining 64-sonidagi «Angliz o‘yunlari» va «Taqsimi a’mol» (67-son) maqolalari nazarda tutiladi.
«Turkistonning tole’i» haqida Fitrat ayni 10-yillar oxiridagi siyosiy voqealarni chuqur tahlil etgan «Sharq siyosati» (Toshkent, 1919) risolasida batafsil ma’lumot bergan.
inar — kelar, tushar.
BUXORODA INQILOB[55]
«Dunyo havodis[56] o‘chog‘idir» demishlar, to‘g‘ri bir so‘z.
Yigirma sakkiz(inchi) fevralda Rusiyada hurriyat bo‘ldi, imperato‘r Nikolay taxtdan tushurildi. Ko‘nsul Miller Kogondan Buxoroga kirub, «Naminor» havlisida o‘turdi.
Xalq og‘zinda yangig‘ina bir so‘z tushub qoldi: «Buxoroda hurriyat bo‘lar ekan. Muni yoshlarning bilagi bilan rus qo‘nsulxonasi qila(r) ekan».
Ko‘nsul Miller Buxoroning ba’zi jamoalarindan ba’zi odamlarni yonig‘a kirguzib gapurdi.
Shul chog‘larida qozikalon Burxoniddin bilan rais Abdullohxo‘ja Sadur[57] va mufti Asqar Masnaf[58] mahdum qatl etildilar. Bunlarning o‘rninda Muhammad Sharif maxdum qozikalon va Abdulsamad maxdum rais bo‘ldilar. Bu hodisa Buxoro xalqining qizg‘in bir hayajoiniga sabab bo‘ldi.
Aprelning yettisinda amirimiz bir bayonnoma chiqordilar. Aprel sakkizida Buxoro yoshlari boydoq[59] chiqorib muborakbod qildilar. Mullalardan bir jamoa chiqib shul boydoq chiqorg‘anlarni kofir deb o‘ldurmoqchi bo‘ldilar. Hukumat yoshlarning birini[60] tutub yetmish besh tayoq urdi.
Aprel to‘qquzda qushbegi odamlari yoshlarning uylarini bosdilar. Topg‘anlarini keturub «obxona» degan rutubatli bir mahbusda qamadilar va ikkitasini yana hukumat amri bilan yetmish besh tayoqdan urdilar. Yoshlar qochib Kogonga chiqdilar. Abdulhamidxon raislikdan tushdi. Masnaf maxdum rais bo‘lub keldi. Samarqanddan rus soldatlari kelib obxonadagi yoshlarni qutqordi.
Mana shunlar bir-ikki hafta orasinda bo‘lub o‘tgan hodisalar. Har biri — bir ma’no! Men aniq bilamankim, shul ishlarning haqiqat hikmatlarindan ruslar bilan yoshlar va Buxoro beklarindan boshqa kimsa xabardor bo‘lmadi. Buxoro xalqi na mullabachchalari, na sahroyilari, na kosiblari bu qorong‘u voqealardan biror narsa onglayolmadilar.
To‘g‘ridir: har yonga yugurdilar, istamaymiz, «o‘ldiramiz, g‘azo[61] qilamiz» dedilar.
Nimani istamadilar, kimni o‘ldurmoqchi bo‘ldilar, kimning g‘azosig‘a chikdilar? Bunlarni onglag‘anlari yo‘q!.. Mana bul risolani[62] shunlarni onglatmoq uchun qo‘limg‘a oldim. Negakim, tilagim haqiqatni xalqg‘a onglatmoqdir.
Haqiqatni butun ochib onglata bilmak uchun bul risolani uch bo‘lakka tartib etdim:
1. Buxoroning holi.
2. Fitna soatlari.
3. Yoshlarning tilaklari.
Ilikotimizdag‘i[63] ishlarning buyukrog‘i, albatta, ekinchilik, ya’ni dehqonliqdir. Biz bu yerda hukumatimiz bilan dehqonlar orasindag‘i ishlarni arz qilamiz. Buxoroning dehqonchilik yerlari to‘rt turlidir. Amlok[64], mulki hur[65], vaqf[66]. Buxoro yerlarining to‘rtdan biri mulki hur bilan vaqf bo‘lsa, boshqasi amlok bilan mulki hirojiy[67]dir.
Mana Buxoroda shul amlokni nechuk olalar: Buxoro hukumati Buxoro tevarakindagi tumanlarning amlokini olmak uchun amloqdorlar tayin qiladilar. Ammo viloyatlarning amloklarini bekordan oladilar. Har viloyatning begi o‘z viloyatig‘a amloqdorlar qo‘yadir. Har amlokdorning necha oti, sayisi[68] va xizmatkori bordir. Butun shunlarning muharriflari[69] bechora dehqonlarning ustinadir. Amlokdorlar Buxoro yerlarini ikki turli istifo[70] qilalar. Birinchisi «xasbar»[71], ikkinchisi «xirman». Tumanlar, Chahorjo‘y, Karmina, Xatirchi, Miyonkal yerlarini «xasbar» tariqi bilan istifo qilalar. Buxoroning boshqa viloyatlari xirman tariqi bilan istifo qilinadilar. Bu tariqlarning ikkisi daxi yamondir. Ikkisig‘a ham zolim va insofsizlik ko‘b bo‘ladir.
Xasbar tariqi shudir: ekin yetishgandan keyin amlokdor o‘z odamlari bilan balo qo‘shuni kabi istifog‘a chiqadir. Kechalar navbat bilan dehqonlarning uylarig‘a qo‘nub, kunduzlar istifo qiladir. Hanuz xirman qilmag‘an ustiga kelib hech bir narsani bilmagan yo‘ldoshlari bilan taxmin qilub bir narsa yozadir.
Xirman qilinmag‘an, bichilmagan ekinlarning qancha chiqorini bilmak albatta kuch: munday taxminlar hech to‘g‘ri chiqmaydir. Yo amlokdorlarning va yo dehqonlarning haqi albatta ketadir, lekin bizning amlokdorlar o‘z haqlarini boshqag‘a o‘tkarmaylar, balki dehqonning haqig‘a javr qilarg‘a tirishalar. Bechoraning o‘n botmonliq ekinini yigirma botmon taxmin qilub daftarda yozalar.
Xirman istifosi shudirkim, dehqon ekinini bichib, xubbidan[72] chiqorib xirman qiladir va amloqdor janoblarini kutib turadir. Amlokdor kelmaguncha bola-chaqasi ochliqdan o‘lsa ham mehnat qilib yetishtirgan hosilindan ozg‘ina ololmaydirlar. Olsachi, boshi baloda qoladir ikki chorak olsa, amlokdor xabar olib keladir va bechorani yog‘ochlarg‘a osib qamchinlar bilan urub, uch-to‘rt botmonning oqchasini oladir. Istifo zamoni kelgach, amlokdor janoblari odamlari bilan chiqib yuqorida yozg‘animiz kabi xirmanlar orasinda kezib, taxmin qilib daftarlarda yozadir.
Amlokdorlar taxmin qilib yozdiqlari hosillardan boshliq haqini shul chog‘da olmaylar, yolg‘uz taxmin qilib ketalar. Dehqon xirmanini ko‘taradir, masalan, bug‘doyni eltib, arzonliq chog‘inda yuz tangadan sotadir. Vaqtlar o‘tub bug‘doy yuz elli(k) tangaga chiqg‘andan keyin amlokdor boshliq haqini talab qiladir. Ul vaqt bechora dehqonlaridan yuz elli(k) tangadan pul oladir.
Endi bir dehqonni ko‘zimiz oldinda keturib shu ishlarni uning ustinda yuritaylik, ko‘raylik nima bo‘lar. Masalan, Tursun otli bir dehqonning to‘rt tanobg‘ina yeri bor, kecha uyqusizliqlari, kun ochliqlari orasinda yugurub, chopib, issiq-sovuq demay, qo‘sh bog‘lar, xirman sovurar, o‘n botmong‘ina bug‘doyni xirman qilib hozirlab qo‘yar, lekin bola-chaqalari ochliqdan o‘lsa ham amlokdor bek kelmaguncha shuncha mehnat bilan hosil bo‘lg‘an bug‘doyindan bir hovuch ololmas.
Olsa, bir hovuch yerinda bir botmon bug‘doyni yigirma botmon taxmin qilarlar. Kafsan, ot yemi, mirzoyona[73] — nimalar debon bir botmoncha bug‘doyni olib ketarlar. Bechora Tursun qolg‘an to‘qqiz botmon bug‘doyni ko‘taradir. Bozorga eltib, yuz tangadan to‘qqiz yuz tangaga sotadir. Hafta, oylar o‘tub bug‘doy narxi 150 tangaga chiqg‘ach, amlokdor bek haqlarini talab qilalar va Tursunboyni yigirma botmon bug‘doyning uchdan biri bo‘lg‘an olti yarim botmon bug‘doy uchun bozor narxi yuz elli(k) tangadan to‘qquz yuz yetmish besh tanga olarlar. Mana bozorg‘a bechora Tursun bir yillik mehnat qilib chiqardig‘i bug‘doydan yetmish besh tanga zarar tortib chiqadir.
Lekin ish shuncha bitdimi? Yo‘q, yana bir buyuk mas’ata qoldi: Tursun-ku o‘z bug‘doyining pullarini necha oydan yeb bitirg‘an edi. Amlokdorga bu to‘qquz yuz yetmish besh tangani qaerdan topib berdi? Hindilardan, yahudiylardan yo hindi tabiat musulmonlardan foydaga ko‘tarib beradir. Bizning dehqonlarimizning uyini kuydirgan qaydadir? (Muni keyinroqda arz qilaman.) Emdi ko‘rayluk, qani, bu hukumat bilan shu amlokdor beklar kim, bechora dehqondan imkoni(cha) mehnat qilib, chiqardig‘i hosilni butun olarlar, biror kun, biror yo‘l bilan shu dehqonning biror ishiga ko‘mak qilurmi? Albatta, yo‘q.
Hatto butun qo‘limizdan tortib oldiqlari ekinlarning suyini ham keturub bermaydir. Shuning uchun ham dehqonning uyini kuydiradilar.
Yilda bir daf’a arikdarni qazmoq kerakki, bu ishni buxorolilar «hashar» deylar. Arikdan suv ichaturg‘an butun dehqonlar yilning olti oyinda shul hashar uchun kunda bir mardikor (ishchi) bergulidir. Bera olmasalar bir mardikorning kundalik oqchasini hukumatg‘a bergulari lozimdir. Muhorabadan[74] burun bir mardikorning kundaligi 10 tanga edi, ammo shu kunlarda qirqtanga (olti so‘m). O‘n tanob yeri bo‘lg‘an bechora bir dehqon har yilning olti oyinda yo bir mardikor tutib hasharg‘a beradir va yo shu mardikorking olti oyliq oqchasini hukumatg‘a beradir, boshqa chorasi yo‘qdir. Bir mardikorning shu kunlarda olti oylig‘i 7200 tangadir. Ammo ilgari 1800 tanga bo‘la(r) ediki, bu ham bechoralarg‘a oz oqcha emasdir.
Tuxumg‘a[75], ho‘kuzg‘a, ot arobag‘a pul bergan bechora dehqon har yil hashar uchun muncha oqchani qaerdan topib beradir?
Oldig‘i hosildanmi? Uni-ku amlokdor olib ketdi, bechora dehqon bu oqchani hindilardan foydag‘a ko‘tarib beradir. Bundan boshqa poytaxtning atrofindaki yerlarg‘a suvni adolat yuzasindan bo‘lib bermak uchun bir mirob (ya’ni suv begi) bor, bu odam suvni taqsim qilib bermak yerinda qo‘nug‘ini (navbatini) dehqonlarg‘a sotib turadir. Suv begi janoblarig‘a yilda bir necha daf’a oqcha bermagan dehqonlar suv icholmaylar.
ZAKOT
Buxoro xonlig‘inda ikki turli zakot bor: birinchisi mol zakoti. Shar’iy bo‘yincha har musulmon o‘z oqchasig‘a yilda bir daf’a zakot beradir. Lekin Buxoro savdogarlari o‘z oqchalarig‘a yilda besh-olti, hatto o‘n daf’a zakot beralar: masalan, bir savdogar Buxorodan yigirma ming tangalik mol olib, Qarshig‘a eltib sotsa, bir zakot berar. Yana u yerdan shu oqchag‘a mol olib Buxorog‘a kelsa, bir zakot berar. Va yana Buxorodan shu oqchag‘a mol olib Qarshig‘a qaytsa, bir zakot berar. Shundayin o‘n yo‘la ketib, kelsa o‘n yo‘la zakot olarlar. Buning zarari yolg‘uz savdogarning o‘zinda bo‘lsa so‘z yo‘q edi. Chunki savdogardir, boydir, ozg‘ina ko‘broq oqchasi ketsa ham zarar qilmaydir. Lekin u savdogar bu ortuq yerdagi zakotlarni mol ustig‘a qo‘yib sotadir. Demak, bundan ham qashshoqlar ham dehqonlar zarar tortalar.
Ikkinchi zakot — kachi zakotidir[76]; qo‘y bilan kachidan olinadir. Qo‘y bilan kachining zakoti haqiqatan qirqdan bir bo‘lsa ham, sarrofona, kotibona[77] va, bilmasam, nimalar deb yigirmadan birga tushurib qo‘yalar. Bunlardan boshqa chakana zakoti[78] deb nisobg‘a erishmagan qo‘ylardan shariatg‘a maxoliqzakot olalar. Zakoti oling‘an qo‘ylar va kachilarning tanindaki yo‘nindan[79] daxi zakot olmokdari ko‘b buyuk masxaraliq emasmi?
Zakotda zulmlarning kattarog‘i shulkim: qo‘y va kachi zakotini daftar yuzindan olarlar. Masalan, o‘tgan yili manim qirq qo‘yim bor edi. Kelib daftarda yozib zakotini olib ketdilar. So‘ngra manim qo‘ylarim o‘ldi yoinki sotib bitirdim. Bu yil birta ham qo‘yim yo‘kdir. Lekin zakotchi bek kelgach, daftarni ochib ko‘ralar, kim, manim otimda qirq qo‘y yozilg‘an; ishi bitdi, mendan bir zakot olib ketalar. Qo‘yim yo‘qdesam oning daftarida bor deyarlar «bor edi, lekin sotib bitirdim» desam tinglamaylar. «Yo‘q, bermayman» desam urib, osib ola(r)lar[80].
(«Hurriyat», 1918 yil, 69—72, 75-sonlar)
«G‘azo» - musulmonlarning yalpi urushi, mazlumlarnint zolimlarga qarshi urushidir. Bu yerda: kambag‘al musulmonlarning o‘z dushmanlariga qarshi urushi nazarda tutiladi.
Bu shaxs F. Xo‘jaevning shahodatiga ko‘ra (F. Xo‘jaev. Asarlar, I jild, Toshkent, 1976, 118-bet) Mirza Nasrulla edi. 17 martda amir chiqargan manifest munosabati bilan namoyish o‘tkazilgan bo‘lib, bu namoyish ishtirokchilaridan, ya’ni yosh buxorolilarning faollaridan bir nechasini Amir «obxona»ga qamatgan edi. Kaltaklangan Nasrulla ertasigayoq vafot etadi. Maqolaning quyirog‘ida Fitrat yana ikki kishi kaltaklanganini yozadi. Ular S. Ayniy va Mirbobo edilar. Qamoqdan ular bilan birga Otaxo‘jaev va Yusufzodalar ham ozod etiladi.
Ilikot – qo‘limizdagi; bu yerda: kundalik ma’nosida.
«Risolani... qo‘limga oldim» - Taassufki, bu risola oxirigacha yetmagan. «Buxoroning holi» deb nomlangan birinchi qismdan ayrim maqolalar chop etildi, xolos. «Fitna soatlari» deb nomlangan ikkinchi, «Yoshlarning tilaklari» deb nomlangan uchinchi qism esa, keyin hech qaerda e’lon etilmagan. Bizningcha, u yozilmay qolib ketgan.
mufti Askar Masnaf - shariat masalalarini talqin qiluvchi va shul haqda hukm chiqaruvchi Buxoroning yuksak lavozimdagi shaxslaridan. Qozikalon Burhoniddin bilan birga bu lavozimdagi kishilar ham qatl qilingan edi. Bu haqda qarang: Fitrat. Buxoro ulamosi, «Hurriyat», 1917, 48-son.
rais Abdullohxo‘ja Sadur - vaqf va din ishlari bilan shug‘ullanuvchi amaldor Buxoro xonligida rais deb yuritilgan, u ko‘pincha sadrlardan bo‘lgani uchun, qolaversa, bu mansab diniy ishlar bilan bog‘liq bo‘lgani uchun sadr va eshonlar qo‘yilgan. Abdullohxo‘ja esa, Fitrat boshliq jadidchilarning talabi bilan amirning buyrug‘iga ko‘ra qatl qilingan edi (bu haqda Fitratning avvalgi maqolalarida ham so‘z yuritiladi).
Boydoq – namoyish.
havodis — hodisalar.
Maqola «Kolesov voqealari» deb nom olgan Mart voqealaridan (1918) avval yozilgan bo‘lib, unda yosh buxorolilarning Toshkentga ko‘chishi, uning a’zolarining amir tomonidan qamoqqa olinishi va Samarqanddagi soldatlar tomonidan ozod qilinishi kabi voqealar aks etgan. Maqola mazmunidan va Fitratning o‘z so‘zlaridan ma’lum bo‘ladiki, bu asar alohida risola shaklida tartib berilgan edi, bu yerda keltirilayotgan qismlar uning boshlangich boblari, xolos. Keyingi Mart voqealari, «Hurriyat» gazetining yopib qo‘yilishi risolaning tugallanishiga xalaqit bergan ko‘rinadi. Risola keyinchalik ham na alohida shaklda, na boshqa vaqtli nashrlarda e’lon qilinmagan. Biroq shu tugallanmagan parcha ham Fitratning Buxoro ekinchisi (dehqon)ning ahvolidan naqadar chuqur boxabarligi, uni o‘zgartirish uchun dildan urinayotganiga guvoh bo‘la olishi mumkin.
Xubb – sevish, muhabbat bilan, bu yerda: (xubbidan chiqarib – ko‘ngildan chiqarib, astoydil, muhabbat bilan ma’nolarida.)
Xasbar – xos (maxsus) va bar (samara, natija) so‘zlaridan hosil qilingan bu tushuncha soliq undirishning bir usuli bo‘lib, bunda hosil bitmay turib (kechasi yo kunduz to‘satdan) yerlardan olinadigan hosil taxmin qilinib, yozib ketiladi. Mana shu taxmin bo‘yicha Buxoro dehqonlarining yerlaridan soliq undirilgan.
muhoraba — urush, bu yerda: Birinchi jahon urushi nazarda tutiladi.
Kafsan, ot yemi, mirzayona – kafsan mahalliy tuman ma’muriyati uchun (tuman boshliqlarining idoraviy sarfi uchui) olinadigan soliq; ot yemi – amir sarbozlarining otlari uchun degan bahona bilan olinadigan don solig‘i; mahalliy hokimiyatdagi xat, hujjat ishlari deb olinadigan soliq mirzayonadir.
istifoda — foydalanmoq.
Muharrif – sarf-xarajat.
Sayis – ish yurituvchi.
mulki hur – ozod yerlar, ya’ni soliqolinmaydigan yerlar.
Amlok – bu yerda: amlok – muluklar, ya’ni davlat tomonidan soliq olinadigan maxsus ruyxatdagi yerlar.
Hiroj – yerdan olinadigan soliq, bu yerda: mulki hirojiy – soliq talab etiladigan yerlar.
Vaqf – mulkdorlar tomonidan diniy muassasa, masjid yoki madrasa tasarrufiga berilgan yerlar. Unda ishlab, ko‘rgan foydalari ayni muassasalar uchun sarf bo‘ladi. Vaqf yerlarini sotish yoki birovga xatlab berib yuborish man’ qilinadi.
Maqola tugallanmagan ekanini yuqorida aytildi (buni ushbu fikrning tugallanmaganidan ham bilsa bo‘ladi).
tanindaki (tanidan) yo‘nindan (yo‘sinindan) — zakot olingan uy hayvonlarining tanidan (hisobidan) yana zakot olish (xuddi savdogarlardan bir necha bor zakot olingani kabi).
kachi zakoti — qo‘y, echki kabi chorva mollaridan keladigan foydaning qirqdan biri miqdorida olinadigan soliq. Bu yerda: «kachi-kichi — echki» ma’nolarida ishlatiladi (shevaga oid so‘z).
tuxum — urug‘, bu yerda: urug‘lik ma’nosida.
chakana zakoti — nisobga (hissa, miqdor, bu yerda: hisobga qo‘shilmagan ma’nosida) erishmagan uy hayvonlaridan olinadigan soliq. Masalan, hisoblash paytida bu qo‘y va echkilar yo‘q bo‘lib, ular ro‘yxatga olishdan keyin tug‘ilgan. Ular uchun chakana zakot olingan.
sarfona, kotibona — sarf-xarajatlar uchun, kotiblar uchun degan bahonalar bilan qirqdan bir emas, balki yigirmadan bir miqdoridan olinadigan zakot.
