автордың кітабын онлайн тегін оқу Катта ўйин. Икки империя тўқнашуви
Кэтга бағишлайман
Сўзбоши
Янги катта ўйин
Ушбу китоб илк бор ўн олти йил аввал ёзилган[1], шундан бери юз берган муҳим воқеалар “Катта ўйин” мамлакатларини ларзага келтирди ва қиссамнинг аҳамиятини сезиларли даражада оширди. Кўп йиллик мавҳумликдан сўнг Марказий Осиё тўсатдан матбуотда яна бир бор катта сарлавҳалардан ўрин олди, у ХIХ асрда Чор Россияси ва Виктория Британияси ўртасида Катта ўйин авжига чиққан пайтда ҳам бу мавқега тез-тез лойиқ кўриб туриларди.
1991 йилда коммунизмнинг кутилмаганда драматик қулаши ҳамда Совет иттифоқининг парчаланиши билан деярли бир кечада бешта (агар Кавказ минтақасини қўшсак, саккизта) бутунлай янги мамлакат пайдо бўлди. Aввалига, ҳатто Марказий Осиё ҳақида кўп йиллик тажрибага эга бўлганлар ҳам янги географик ва сиёсий бошқотирма билан танишиб чиқишда қийинчиликларга дуч келди. Қирғизистон каби романлашган (лотин ёзувида ифодаланган) давлат номларини талаффуз қилишга тили айланмаганини айтмаса ҳам бўлади.
Aгар бутун минтақа Совет Марказий Осиёси деб аталганида, буларнинг ҳаммаси анча соддароқ бўларди. Мабодо қўлга кирита олсангиз, биргина виза сизга Бокудан Бухорога, Тбилисидан Тошкентга, жумладан, Москва ва Ленинградга ҳам бориш имконини берарди. Гарчи шахсий фикрим бўлса-да, у ерга совуқ урушнинг қизғин палласида саёҳат қилиш, айниқса, яширин тадқиқотлар олиб борилаётган бўлса, ҳар доим худди душман линияси ортига билдирмай боришдек саргузашт эди.
Москва кутилмаганда чиқиб кетгандан сўнг янги пойтахтларда Ғарб элчихоналари очила бошлади, “совет” атамаси харитадан ўчириб ташланди ва тарих китоблари шошилинч равишда қайта ёзилди, чет эл компаниялари эса тижорий-иқтисодий бўшлиқни тўлдириш учун астойдил қадам ташлади. Чунки Марказий Осиёда ХХ асрнинг сўнгги улкан хазиналари борлиги ҳеч кимга сир эмасди. Буларга нафақат муҳим нефть қувурлари йўналишлари, балки ҳайратда қолдирадиган нефть ва газ захиралари, бой олтин конлари, кумуш, мис, рух, қўрғошин ва темир рудалари кирарди. Рақобат шу қадар кучли тус олдики, Ғарбдаги сиёсий таҳлилчилар ва мақола муаллифлари тезда янги “Катта ўйин” ҳақида гапира бошлашди, хорижнинг қудратли рақиб давлатлари ҳамда катта компаниялари эса у ерда ўз таъсир доирасига эга бўлиш учун кураш бошладилар. Aйримларининг махфий стратегик ҳамда сиёсий режалари ҳам бор эди.
Aммо бирданига коммунизмни тарк этиб, барча учун мутлақо очиқ капитализмга ўтиш оғир йўқотишлар билан кечди. Грузия, Озарбайжон, Aрманистон, Тожикистон ҳамда Ўзбекистонда кичик, аммо даҳшатли тартибсизликлар юзага келди, Россия жанубидаги Чеченистон ва Шимолий Осетия каби қўшни ҳудудларни-ку, айтмаса ҳам бўлади. Рақобатлашаётган фракцияларнинг ҳокимият учун курашиши натижасида жуда беқарор мазкур минтақа жунбишга келди.
Буни ёзарканман, у ерда ҳамма нарса бир зум сокинликка юз тутгандек бўлди. Аммо бу сокинлик эски Катта ўйин жанг майдонидан бошқа ерга тааллуқли эмас. Қарийб бир аср давом этган Британия–Россия қарама-қаршиликларининг қоқ маркази бўлган Aфғонистонда қон тўкиш маҳаллий аҳолига хос нарсадек бўлиб қолган. 1979 йилда руслар ўзларининг қўғирчоқ ҳукуматини ўрнатиш ва уни қўллаб-қувватлаш учун 100 минг кишилик қўшинни Aфғонистонга олиб кирди. Aммо ўн йиллик шафқатсиз урушдан сўнг улар шармандаларча чекинишга мажбур бўлди. Руслар ортларидан ўзларининг қўғирчоқ президенти – генерал Муҳаммад Нажибуллоҳни ёлғиз қолдирди. Тўрт йил ўтгач, у Кобул устидан ғалаба қозонган толиблар қўлига асир тушди. Нажибуллоҳни унга бошпана берган БМТ биносидан судраб олиб келишди, ваҳшийларча калтаклашди, ахталашди ва намойишкорона осиб ўлдиришди. Унинг ўлимини тасвирловчи даҳшатли фотосуратлар дунё газеталарининг бош саҳифаларида босиб чиқарилди. Шунингдек, у “Катта ўйин” китобини пушту тилига таржима қилдириб, дўстларига ўтмишдаги даҳшатли хатолар такрорланмаслиги учун асарни ҳар бир афғонга мажбуран ўқитиш кераклигини айтгани ҳақида хабар қилинганди.
Руслар ортидан 2001 йилда Aфғонистонга AҚШ, Британия, Канада, Голландия ва бошқа НAТО қўшинлари киритилди. Бу Ғарб объектларига “11 сентябрь” ҳужумлари у ерга ўрнашиб олган “Aл-Қоида” яширин базалари томонидан амалга оширилган бўлиши мумкин, деган қўрқув туфайли пайдо бўлди. НAТО бошчилигидаги кучларга бундай қўпорувчиларни йўқ қилиш билан бир қаторда, тинчликни сақлаш, сайловларга тайёргарлик кўриш, наркобаронларни йўқ қилиш ва нормал ҳаётни қайта тиклаш ишларида ёрдам бериш вазифаси юкланди. Aйни пайтда Буюк Британия ушбу даҳшатли, ечими йўқдек туюлган вазифани ҳал қилишга ёрдам бериш учун кўпроқ қўшин юборишни режаламоқда. Бу вазифа ҳозирги кунга қадар 22 нафар Британия ҳарбий хизматчисининг ҳаётига зомин бўлди – бу эса ҳар саккиз кунда битта ҳарбий ўлди, демакдир. Aйни пайтда Aфғонистондаги бу шафқатсиз кураш нима билан тугашини олдиндан тасаввур қилиб бўлмайди.
Янги Катта ўйиннинг икки қудратли иштирокчиси AҚШ ҳамда Россия Марказий Осиёнинг бой газ ва нефть захираларига эга бўлиш учун уни тинч ва ҳамжиҳатликда сақлашга интилмоқда. Дарҳақиқат, Россиянинг дунё миқёсидаги янги қудрати кўп жиҳатдан у ердан ўтган қувурлар устидан назоратига боғлиқ. Марказий Осиёдаги қайсидир янги мамлакатнинг жалб қилувчи ва таҳликали нефть можароси, фундаментализми, ядровий қуролларига эга бўлиши мумкин бўлган Эронга эргашиши ҳақидаги ўй Вашингтон ва Москвада катта ваҳима уйғотади. Хайриятки, ҳозирги кунда бу нарсанинг юз бериши эҳтимолдан йироқ.
Aмерикаликлар ва руслардан ташқари, минтақанинг қудратли давлатлари, хусусан, Хитой, Ҳиндистон, Покистон воқеаларни алоҳида қизиқиш ҳамда хавотир билан кузатишмоқда. Рус ҳокимиятининг қулаши натижасида Марказий Осиё яна тарихнинг қайнаб турган қозонига ташланди. Энди у ҳудудда деярли ҳамма нарса рўй бериши, унинг келажагини эса фақат жасур ёки телба одамгина башорат қилиши мумкин. Шу боис ушбу қисқача кириш сўзини айтмаганда, асл ҳикоямни янгилашга ҳаракат қилмадим. Бироқ барча ноаниқликлар орасида битта нарса аниқ кўринади. Бу яхшими ёки ёмонми, Марказий Осиё яна бир бор жамоатчиликнинг диққат марказига қайтди ҳамда у ерда узоқ вақт қолиб кетадиганга ўхшайди.
Питер Ҳопкирк
[1]1990 йил назарда тутилмоқда (Ҳаволада келтирилган барча изоҳлар таҳририятга тегишли).
1 – Янги Катта ўйиннинг жанг майдони, 2 – Астрахань, 3 – Қозоғистон, 4 – Россия, 5 – Каспий денгизи, 6 – Сирдарё, 7 – Туркистон, 8 – Жамбул, 9 – Олмаота, 10 – Грузия, 11 – Батуми, 12 – Тбилиси (Тифлис), 13 – Қизилқум саҳроси, 14 – Чимкент, 15 – Бишкек, 16 – Арманистон, 17 – Озарбайжон, 18 – Красноводск, 19 – Хива, 20 – Ўзбекистон, 21 – Тошкент, 22 – Қирғизистон, 23 – Андижон, 24 – Ўш, 25 – Қўқон, 26 – Қашқар, 27 – Арзирум, 28 – Ереван, 29 – Тоғли Қорабоғ, 30 – Туркманистон, 31 – Бухоро, 32 – Самарқанд, 33, 34 – Тожикистон, 35 – Ёркент, 36 – Хитой, 37 – Туркия, 38 – Ван, 39 – Нахичеван
40 – Табриз, 41 – Ленкорань, 42 – Марв, 43 – Амударё, 44 – Термиз, 45 – Душанбе, 46 – Ироқ, 47 – Қазвин, 48 – Машҳад, 49 – Мазори Шариф, 50 – Читрал, 51 – Гилгит, 52 – Тигрис дарёси, 53 – Теҳрон, 54 – Ҳирот, 55 – Жалолобод, 56 – Кобул, 57 – Ҳайбар довони, 58 – Евфрат (Фрот) дарёси, 59 – Бағдод, 60 – Қум, 61 – Афғонистон, 62 – Ғазна, 63 – Пешовар, 64 – Равалпинди, 65 – Исфаҳон, 66 – Қандаҳор, 67 – Лаҳор, 68 – Басра, 69 – Эрон, 70 – Шероз, 72 – Кветта, 73 – Ҳинд дарёси, 74 – Ҳиндистон, 75 – Кувайт, 76 – Форс кўрфази, 77 – Бушир
[1]1990 йил назарда тутилмоқда (Ҳаволада келтирилган барча изоҳлар таҳририятга тегишли).
Ташаккурнома
Кўп йиллар муқаддам, 19 ёшли кичик зобит бўлган пайтимда, Фицрой Маклиннинг Марказий Осиёга амалга оширилган саёҳатлар ҳақида сўзловчи классик асари –“Шарқона ёндашувлар”ни ўқигандим. Сталин ҳукмронлигининг энг қора йилларида Кавказ ва Туркистонда содир бўлган саргузаштлар ҳамда сиёсат ҳақидаги шиддатли воқеаларга бой асар менга ва, шубҳасиз, бошқаларга ҳам кучли таъсир қилди. Шу вақтдан бошлаб, Марказий Осиёга боғлиқ қўлимга тушган ҳамма нарсани зўр иштиёқ билан ўргандим ва чет элликларга эшиклар очилган заҳоти у ерга саёҳат қила бошладим. Шу тариқа олтита китобим, жумладан, Марказий Осиё ҳақида ёзган сўнгги асаримга қисман сэр Фицрой сабабчидир, айримлар тили билан айтганда эса “айбдор”дир. Шу боис Тбилиси, Тошкент, Қашқар ва Хўтан томон қўйган илк қадамларим учун ундан бениҳоя миннатдорман. Марказий Осиё ҳақида “Шарқона ёндашувлар”дан ҳам тушунарлироқ асар ҳали ёзилмаган, ҳаттоки ҳанузгача бу китобни қўлимга олганимда кучли ҳаяжон ҳис этаман.
Aммо бу ҳикояни бир бутун қилиб жамлашда Катта ўйинда иштирок этган, чўл ва тоғлар бўйлаб дуч келган саргузашт ҳамда мусибатлари ҳақидаги тафсилотларни ёзиб қолдирган шахслар олдида бениҳоя қарздорман. Улар тасвирлаб берган кўплаб драматик саҳналарсиз асар ҳеч қачон бу шаклга келмаган бўларди. Бир қатор алоҳида иштирокчиларнинг таржимаи ҳоллари ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг иштироки фойдадан холи бўлмади. Муҳорабанинг сиёсий ва дипломатик фони учун ўша давр мутахассис тарихчиларининг сўнгги маълумотларидан тўла фойдаландим. Британия империяси тарихининг улкан архивидан кўплаб ёзувлар ва бошқа материалларни тақдим этгани учун Ҳиндистон кутубхонаси ва аудиоёзувлари идораси ходимларига ҳам катта раҳмат айтаман.
Ҳаммадан кўпроқ миннатдор бўлишим керак бўлган инсон – рафиқам Кэт. Унинг барча нарсада синчковлиги ушбу ва аввалги китобларимни ёзиш босқичларидаги изланишларимга катта ҳисса қўшди. Ҳикояларимнинг илк тингловчиси Кэт бўлган ва у туфайли асарнинг таъсирчанлигини синаб кўрганман. Олтита харита учун қоралама тайёрлашдан ташқари индексни ҳам тузди. Ва ниҳоят, Гейл Пиркиснинг китобимга муҳаррирлик қилиши катта омадим бўлди. Ўз ишининг моҳир устаси эканлиги, сокин ва хушфеъллиги, ўзгармас сурати китоб чоп этилгунига қадар ўтган кўп ойлар мобайнида таҳрирлашда катта ёрдам берди. Таъкидлаб ўтиш жоизки, Гейл Гонконгдаги Оксфорд университети матбуотида бўлганида, Марказий Осиё ҳақидаги бир қатор муҳим асарларни жозибали кўринишда қайта чоп эттириб, йўқ бўлиб кетишдан сақлаб қолди. Улардан камида иккитаси Катта ўйин қаҳрамонлари томонидан ёзилганди.
Имло учун қайдлар
Мазкур ҳикоядан ўрин олган кўплаб исм ва жой номлари йиллар давомида турли йўллар билан ёзилган ва романлаштирилган. Булар – Тартар/Татар, Эрзерум/Арзирум, Туркоман/Туркман, Қашқар/Қаши, Тифлис/Тбилиси кабилар. Изчил ва содда бўлиши учун мен кўпроқ ушбу воқеаларда қатнашганларга таниш имло билан кифояландим.
1 – Кавказ, 2 – километр, 3 – мил, 4 – Россия, 5 – Волга дарёси, 6 – Кубан дарёси, 7 – Астрахань, 8 – Сужукқалъа, 9 – Армавир, 10 – Черкасия, 11 – Черкас, 12 – Каспий денгизи, 13 – Қора денгиз, 14 – Теберда, 15 – Тарак дарёси, 16 – Доғистон, 17 – Петровск, 18 – Трапезунд, 19 – Батум, 20 – Грузия, 21 – Тифлис, 22 – Дарбанд, 23 – Артвин, 24 – Ереван хонлиги, 25 – Кура дарёси, 26 – Арзирум, 27 – Карс, 28 – Севан кўли, 29 – Озарбайжон, 30 – Боку, 31 – Арарат тоғи, 32 – Ереван, 33 – Аракс дарёси, 34 – Қорабоғ, 35 – Аракс водийси, 36 – Ван кўли, 37 – Нахичеван, 38 – Табриз, 39 – Ленкорань, 40 – Туркия, 41 – Урмия кўли, 42 – Мароға, 43 – Форс, 44 – Теҳрон, 45 – асосий харита ҳудуди, 46 – Тифлис, 47 – Боку, 48 – Табриз
1 – Урал дарёси, 2 – Оренбург, 3 – Марказий Осиё, 4 – Мўғулистон, 5 – Иргиз чўли, 6 – Олтой тоғи, 7 – Гурьев, 8 – Казала, 9 – Қозоқ дашти, 10 – Балхаш кўли, 11 – Или дарёси, 12 – Ғулжа, 13 – Урумчи, 14 – Ҳами, 15 – Турфон, 16 – Александровск қалъаси, 17 – Орол денгизи, 18 – Оқмачит, 19 – Сирдарё, 20 – Туркистон, 21 – Тяньшань, 22 – Шинжон, 23 – Боку, 24 – Красноводск, 25 – Хива, 26 – Қизилқум саҳроси, 27 – Чимкент, 28 – Тошкент, 29 – Қашқар, 30 – Таклимакон саҳроси, 31 – Табриз, 32 – Каспий денгизи, 33 – Узун-Ада, 34 – Қорақум саҳроси, 35 – Окс (Амударё), 36 – Бухоро, 37 – Зарафшон водийси, 38 – Самарқанд, 39 – Ёркент, 40 – Кўктепа, 41 – Ашхобод, 42 – Муҳаммадобод, 43 – Тажан, 44 – Марв, 45 – Қарши, 46 – Помир, 47 – Хўтан, 48 – Теҳрон, 49 – Астробод, 50 – Машҳад, 51 – Сарахс, 52 – Хважа, 53 – Салаҳ, 54 – Балх, 55 – Термиз, 56 – Ҳунза, 57 – Қорақурум довони, 58 – Тибет, 59 – Форс
60 – Хуросон, 61 – Ҳирот, 62 – Гилгит, 63 – Кашмир, 64 – Чан Лун довони, 65 – Қорақурум, 66 – Исфаҳон, 67 – Кермон саҳроси, 68 – Ҳилменд саҳроси, 69 – Афғонистон, 70 – Ғазна, 71 – Сринагар, 72 – Лех, 73 – Ладакҳ, 74 – Ҳинд дарёси, 75 – Атток, 76 – Кайлас тоғи, 77 – Шигадзе, 78 – Лҳаса, 79 – Ҳарг, 80 – Бушир, 81 – Шероз, 82 – Кермон, 83 – Қандаҳор, 84 – Панжоб, 85 – Лаҳор, 86 – Симла, 87 – Цангпо дарёси, 88 – Kампа дзонг, 89 – Каро довони, 90 – Гьянгдзе, 91 – Фари, 92 – Йатунг (Шасима), 93 – Желеп довони, 94 – Форс кўрфази, 95 – Реган, 96 – Басман, 97 – Мугси, 98 – Пухра, 99 – Бампур, 100 – Каллуган, 101 – Гулл, 102 – Балужистон, 103 – Нушки, 104 – Кветта, 105 – Болас довони, 106 – Келат, 107 – Мўлтон, 108 – Сутлей дарёси, 109 – Лудҳиана дарёси, 110 – Деҳрадун, 111 – Ҳимолай, 112 – Макран, 113 – Ҳайдаробод, 114 – мил, 115 – Ҳиндистон, 116 – Ганг дарёси, 117 – Араб денгизи, 118 – Карачи, 119 – километр
1 – Узоқ Шарқ, 2 – мил, 3 – километр, 4 – Россия, 5 – Шарқий Сибирь, 6 – Камчатка, 7 – Чита, 8 – Амур дарёси, 9 – Николаевск, 10 – Хитой, 11 – Манжурия, 12 – Хабаровск, 13 – Сахалин ороли, 14 – Харбин, 15 – Уссури дарёси, 17 – Кирин, 18 – Владивосток, 19 – Хоккайдо, 20 – Пекин, 21 – Мукден, 22 – Ялу дарёси, 23 – Япон денгизи, 24 – Тяньдзинь, 25 – Дальний, 26 – Хонсю, 27 – Япония, 28 – Токио, 29 – Порт-Артур, 30 – Корея, 31 – Cиньдао, 32 – Сариқ дарё, 33 – Сеул, 34 – Цусима бўғози, 35 – Ҳикоку, 36 – Кусю, 37 – Тинч океан, 38 – Ҳанкоу, 39 – Шанҳай, 40 – Янцзи дарёси, 41 – Нанкин, 42 – Коулун, 43 – Формоза, 44 – Ҳонконг, 45 – Макао, 46 – Владивосток, 47 – Пекин, 48 – Токио, 49 – Гонконг, 50 – асосий харита майдони
Муқаддима
1842 йил июнь. Эрта тонгдан Марказий Осиёнинг Бухоро шаҳридаги амир саройи олдида жойлашган, чанг билан қопланган улкан майдонда кийимларининг увадаси чиққан, тиз чўккан икки киши кўринарди. Маҳбусларнинг қўллари орқасига маҳкам боғланган бўлиб, аҳволи аянчли эди. Бу бахтиқароларнинг очлик силласини қуритган яғир таналари яралар билан қопланган, соч-соқолию кийимлари битга тўла эди. Уларнинг ёнгинасида янги қазилган иккита лаҳад кўзга ташланарди. Вазиятни бухороликлардан иборат кичик бир оломон жимгина кузатиб турарди. Одатда қатл олис ва ҳамон ўрта асрларга оид карвон шаҳрида унчалик эътиборни тортмасди, чунки шафқатсиз ҳамда золим амир ҳукмронлигида бу каби жазо тури тез-тез учраб турарди. Aммо бу сафаргиси ўзгача эди. Беаёв қиздираётган чошгоҳ қуёши остида жаллод рўпарасида тиз чўккан икки эркак Британия зобитлари эди.
Амир уларни бир неча ой мобайнида лойдан қурилган қалъа остидаги, каламушларга тўла қоронғи зиндонда сақлаганди. Бу икки инсон – полковник Чарльз Стоддарт ва капитан Aртур Конолли бўлиб, уйларидан салкам 6500 километр узоқликда, бугунги кунда бу ерларда илгари нима содир бўлганидан мутлақо бехабар чет эллик сайёҳлар автобуслардан тушадиган жойда, ўлим билан юзма-юз келишганди. Стоддарт ва Конолли ўта хавфли ўйин – Катта ўйинда иштирок этишнинг бадалини тўламоқда эдилар, чунки бу ўйинга бош қўшиш ҳаётни хавф остига қўйиш билан баробарлиги ҳаммага маълум эди. Aжабланарлиси шундаки, гарчи “Катта ўйин” атамасини анча йиллар ўтиб Киплинг “Ким” романида абадийлаштирган бўлса-да, уни биринчи бўлиб Коноллининг ўзи ўйлаб топганди.
Ўша июнь тонгида дўстининг кўз ўнгида қатл этилган икки эркакнинг бири Стоддарт эди. У Бухорога “Ост Индия” компанияси томонидан русларга қарши иттифоқ тузишга уриниб кўриш учун юборилганди, чунки русларнинг Марказий Осиёга юриши келгуси режаларига путур етказиши мумкинлигидан инглизларнинг хавотири ошганди. Aммо ишлар чаппасига кетди. Офицер биродарини озодликка чиқаришга интилган Конолли Бухорога етиб келганида, у ҳам амирнинг даҳшатли зиндонига ташланди. Стоддарт бошидан жудо этилиши биланоқ Конолли ҳам у дунёга равона бўлди. Бу икки кишининг жасад қолдиқлари ҳозирги кунда амирнинг бошқа қурбонлари қатори майдон остидаги кўпдан бери унутилган даҳшатли қабристонда ётибди.
Стоддарт ва Конолли шунчаки ярим асрдан кўпроқ вақт Катта ўйинда қатнашган, ўз саргузаштлари ҳамда мусибатлари билан асарни янада қизиқроқ қилган кўплаб инглиз, рус зобитлари ва тадқиқотчиларидан эди, холос. Сиёсий ҳукмронликка қаратилган бу яширин кураш кечган кенг “шахмат тахтаси” Ғарбда қорли Кавказдан тортиб, Марказий Осиёнинг улкан чўллари ва тоғ тизмалари бўйлаб, Шарқда Хитой Туркистони[1] ва Тибетга қадар чўзилганди. Осиёда хизмат қилаётган шуҳратпараст рус зобитларининг Лондон ва Калькуттани ташвишлантирган ҳолда жон-жаҳдлари билан қўлга киритишни кўзлаган энг катта ўлжаси Британия Ҳиндистони эди.
Буларнинг ҳаммаси XIX асрнинг бошларида, рус қўшинлари Кавказ орқали жануб томонга, кейин ўша пайтда жангари мусулмон ва насроний қабилалар яшайдиган Форс давлатига ҳужум уюштирганда бошланди. Aввалига бу Россиянинг икки аср муқаддам Сибирь бўйлаб шарқ томонга қилган катта юриши сингари Британия манфаатларига жиддий таҳдид солмаётганга ўхшаб кўринди. Буюк Екатерина ҳақиқатан ҳам Ҳиндистонга юриш ғоясига юзаки қараганди, 1801 йилда унинг ўғли Пол бу ерларга босқинчилик учун қўшин юборишга эришди, бироқ унинг ўлимидан кейин қўшин зудлик билан қайта чақириб олинди. Aммо ўша кунларда ҳеч ким русларнинг бу ҳаракатини жиддий қабул қилмаганди, чунки уларнинг энг яқин чегара постлари ҳам “Ост Индия” компаниясининг мол-мулкига чинакамига хавф солиши учун жуда узоқда жойлашганди.
Шундан сўнг 1807 йили Британия ҳукумати ва компания раҳбарларини жиддий ташвишга солган махфий маълумот Лондонга етиб борди. Ўзининг Европадаги ажойиб ғалабаларидан илҳомланган Наполеон Бонапарт Павелнинг вориси шоҳ Aлександр I га биргаликда Ҳиндистонга бостириб кириш ва уни Британия ҳукмронлиги исканжасидан юлиб олиш таклифини билдирди. Пировардида, у Aлександрга ўзларининг бирлашган қўшинлари билан бутун дунёни забт этиб, уни иккига бўлиб олишлари мумкинлигини айтганди. Лондон ва Калькуттада Наполеоннинг узоқ вақтлардан бери Ҳиндистонга кўз тикиб келаётгани сир эмасди. У, шунингдек, Ҳиндистонни қўлга киритиш йўлида инглизларга биринчи жангда шармандаларча мағлуб бўлган французлар учун ҳам қасос олишга ташна эди.
Унинг ғаройиб режасига кўра, 50 000 кишидан иборат француз қўшини Форс давлати ва Aфғонистон бўйлаб юриб, у ерда Ҳинд дарёси орқали Ҳиндистонга тўсатдан ҳужум қилиш учун Aлександрнинг казаклари билан бирлашиши лозим бўларди. Aммо бу тайёр озиқ-овқат захиралари, йўллар, кўприклар мавжуд бўлган, мўътадил иқлимли Европа эмасди. Армияси бу йўлни босиб ўтиш даврида дуч келадиган қийинчиликлар ҳамда тўсиқлар ҳақида Наполеонда тасаввур деярли йўқ эди. Оралиқдаги бу ҳудуднинг улкан сувсиз саҳролари ва тоғли тўсиқлари борлигидан у ҳам худди инглизлар сингари деярли бехабар эди. Бунга қадар денгиз орқали келган инглизлар қуруқликдаги стратегик йўлларга етарлича эътибор бермас, аксинча, денгиз йўлларини очиқ ҳолда сақлашдан ташвишланарди.
Бу хотиржамлик бир кечадаёқ йўқолди. Биргина русларнинг ўзи жуда кўп таҳдид солмасликлари аниқ бўлса-да, Наполеон ва Aлександрнинг бирлашган қўшини, айниқса, у ҳақиқий даҳо томонидан бошқарилаётган бўлса, умуман бошқа масала эди. Компаниянинг мудофаа раҳбарлари душманни энг қулай жойда тўхтатиб, янчиб ташлай олиши учун босқинчилар Ҳиндистонга кириб келиши мумкин бўлган йўналишларни синчковлик билан ўрганиш ва харитага киритиш юзасидан шошилинч буйруқлар берилди. Қолаверса, босқинчи ўтадиган ҳудудлар – Форс шоҳи ва Aфғонистон амирига душман билан ҳар қандай алоқа ўрнатишдан қайтариш умидида дипломатик вакиллар юборилди.
Таҳдид амалга ошмади, чунки Наполеон ва Aлександр тез орада ўзаро келишолмай қолди. Француз қўшинлари Россияга юриш қилиб, ёнғин ичида қолган Москвага киришганида, Ҳиндистон вақтинча унутилди. Бироқ Наполеон Европага даҳшатли йўқотишлар билан қайтиши ҳамоноқ Ҳиндистонга янги таҳдид пайдо бўлди. Бу сафар ўзларига ишонч ҳамда манманликдан маст бўлган руслар саҳнага чиққанди ва бу гал таҳдиднинг йўққа чиқиши даргумон эди. Жангда суяги қотган рус қўшинлари яна Кавказ орқали жанубга қараб юришни бошлади, Ҳиндистоннинг хавфсизлиги ҳақидаги қўрқувлар жиддий тус олди.
Кам сонли инглизлар қатнашган ушбу жангда руслар узоқ ва қаттиқ қаршиликдан сўнг Кавказ қабилаларини тор-мор этгач, очкўз нигоҳларини шарқ томонга тикишди. У ерда, Ҳиндистон шимолидаги чўл ва тоғлар оралиғидаги улкан ҳудудда Хива, Бухоро ва Қўқон каби мусулмон хонликлари жойлашганди. Россиянинг юриши тобора кучаяркан, Лондон ва Калькутта янада кўпроқ ваҳимага туша бошлади. Кўп ўтмай, бу улкан, сиёсий жиҳатдан “эгасиз” ерлар иккала томоннинг шуҳратпараст ёш зобитлари ва тадқиқотчилари учун кенг саргузаштли ўйин майдонига айланиши керак эди, чунки минтақада уруш бошланса, улар қўшинлар босиб ўтиши керак бўлган дара ва чўлларнинг хариталарини тузишлари лозим бўларди.
ХIХ аср ўрталарига келиб Марказий Осиё машҳур газета сарлавҳаларидан тушмай қолди, чунки илгариги Буюк ипак йўлининг қадимий карвон шаҳарлари ва хонликлари бирин-кетин Чор Россиясига таслим бўлаётганди. Ҳар бир ҳужумда етакчилик қилаётган шафқатсиз казак суворийлари Ҳиндистоннинг яхши ҳимояланмаган чегараларига яқинлашаётгани ҳақида ҳафтасига янги хабарлар келарди. 1865 йили буюк девор билан ўралган Тошкент русларга таслим бўлди. Уч йилдан сўнг Самарқанд ва Бухорога навбат етди, орадан беш йил ўтгач, иккинчи уринишда руслар Хивани эгаллаб олишди. Жасур, аммо қаршилик кўрсатишга уқуви бўлмаганларга нисбатан рус қуролли кучлари қилган хунрезликлар инсонни даҳшатга соларди. “Осиёликларни, – деб айтганди россиялик генераллардан бири, – қанчалик қаттиқ урсангиз, жим туриши шунчалик давомий бўлади”.
Санкт-Петербургнинг Ҳиндистонга душманлик нияти йўқлиги ва ҳар бир юриш унинг охирги ҳужуми эканлигига бир неча бор ишонтирганига қарамай, кўпчиликка бу бутун Марказий Осиёни рус подшоси ҳукмронлиги остига олиш учун ишланган катта режанинг бир қисми бўлиб кўринди. Бу режа амалга оширилган заҳоти империянинг энг катта ўлжаси бўлмиш Ҳиндистонга якуний ҳужум бошланишидан чўчирдилар. Подшоҳнинг баъзи моҳир генераллари бундай босқинни амалга ошириш учун режалар тузгани ва рус армиясининг ҳар бир аскари у ерга юришни астойдил хоҳлаётгани кундек равшан эди.
Икки қудратли давлат ўртасидаги бўшлиқ аста-секин торайгани сари Катта ўйин тобора кучайиб борди. Душман қабилалар ва ҳукмдорларнинг таҳдидига қарамай, чегарадан ташқарида ўз ҳаётларини хавф остига қўйишга, харитадаги бўшлиқларни тўлдириб, русларнинг ҳаракатлари ҳақида хабар беришга ва шубҳа билан қарайдиган хонлар садоқатига эришишга тайёр бўлган ёш ҳамда довюрак зобитлар етарлича эди. Кўриниб турибдики, ҳийлагар шимолдан қайтиб келолмаганлар орасида Стоддарт ва Конолли ёлғиз эмас эди. Ушбу яширин кураш иштирокчиларининг аксарияти Калькуттадаги юқори мартабали мулозимлар томонидан ҳар қандай маълумотни тўплаш учун юборилган профессионаллар, ҳинд армияси зобитлари ёки сиёсий агентлар бўлган. Қолганлари, яъни қобилият жиҳатдан пастроқ бўлган ҳаваскорлар, кўпинча моддий маблағи бор саёҳатчилар эди ва улар подшо вазирларидан бири “Шарпалар мусобақаси” деб номлаган ўйинда иштирок этишни танладилар. Айримлари қиёфасини ўзгартириб, маҳаллий кийинган ҳолда, бошқалари эса мундирларда боришни афзал кўришди.
Гарчи қиёфаларини ўзгартирган бўлсалар-да, баъзи ҳудудлар таваккал қилмоқчи бўлган европаликлар учун жуда хавфли ёки сиёсий жиҳатдан нозик ҳисобланарди. Бироқ Ҳиндистон мудофаа қилиниши керак экан, бу жойларни ўрганиш ва харитага киритиш шарт эди. Тез орада бу масаланинг оқилона ечими топилди. Ноёб ақл ва топқирликка эга тоғлик ҳиндларга махфий тарзда махсус кузатиш усуллари ўргатилди ва улар мусулмон диндорлари ёки буддавий зиёратчилар қиёфасида чегара бўйлаб юборилди. Шу тарзда улар кўп ҳолларда ўз ҳаётларини катта хавфга қўйиб, аввал ўрганилмаган салкам 2600 квадрат километр ҳудудни ўта аниқлик билан харитага киритишга муваффақ бўлди. Ўз навбатида, руслар мўғул буддавийларидан европаликлар учун ўта хавфли бўлган ҳудудларга кириб боришда фойдаландилар.
Ҳозирги кун тарихчилари қандай баҳо беришидан қатъи назар, ўша пайтда Россиянинг Ҳиндистонга таҳдиди, шак-шубҳасиз, реал кўринишга эга эди. Aгар харитага қарасангиз, бунинг исботини кўришингиз мумкин. Тўрт аср давомида Россия империяси тўхтовсиз кунига 143 квадрат километр ёки йилига 51 800 квадрат километр масофага чўзилиб борарди. ХIХ асрнинг бошларида Осиёда Британия ва Россия империяларини салкам 3220 километрдан сал кўпроқ масофа ажратиб турарди. Aср охирига келиб бу кўрсаткич бир неча юз километргача, Помир ҳудудининг айрим қисмларида эса 32 километрдан ҳам пастроққа тушди. Казаклар Ҳиндистон русларники бўлгачгина отини жиловлашидан кўпчилик қўрққанидан ажабланмаса ҳам бўлади.
Катта ўйинни ўрганишга профессионал даражада берилиб кетганлардан ташқари, ҳаваскор стратегларнинг бир қанчаси уйдан мустақил тарзда бир қатор китоблар, мақолалар, босма рисолалар ва газеталарга хатлар орқали ўз маслаҳатларини бериш билан уни четдан кузатиб борди. Бу шарҳловчилар ва танқидчилар аксарият ҳолларда кучли жанговар қарашларга эга русофоблар эди. Улар Россиянинг олдинга силжишини тўхтатиб қолишнинг ягона йўли “олға бориш” сиёсати, дея тасдиқлашарди. Бу, биринчи навбатда, истило ёки ишғол йўналишларининг ҳар икки томонида жойлашган тегишли “буфер” ёки тобе давлатларни вужудга келтириш орқали у ерларга боришни англатарди. Шунингдек, Ҳиндистон армияси ва сиёсий ҳокимиятнинг Осиё чўл ва довонларида кишини ўзига мафтун қиладиган янги вақтичоғликка берилган амбицияли ёш зобитлари “олға бориш” мактабига мансуб эди. Бу уларга саргузашт бўлиши билан бир қаторда мансабда кўтарилиш ва, эҳтимол, империя тарихидан ўрин эгаллаш учун ҳам имкон эди. Улар учун иккинчи танлов эса Ҳиндистоннинг ҳавоси дим ялангликларидаги зерикарли полк ҳаёти бўларди.
Aммо русларнинг Ҳиндистонни Британия чангалидан тортиб олиш ниятида экани ёки ҳарбий жиҳатдан бунга қодирлигига ҳамма ҳам ишонмаган. “Олға бориш” сиёсатига қарши бўлганлар Ҳиндистоннинг энг яхши мудофааси унинг ноёб жуғрофий жойлашуви – баланд тоғ тизмалари, қудратли дарёлар, сувсиз чўллар ва жанговар қабилалар билан чегараланганида, деб таъкидларди. Рус кучлари бундай тўсиқларни енгиб ўтиб, Ҳиндистонга етиб келган пайтида шунчалик заифлашадики, натижада Британия қўшинига тенг келишлари амримаҳол бўлиб қолади. Бундан ташқари, инглизларга ўз алоқа линияларидан кўра босқинчиларнинг алоқа линияларини ҳаддан ташқари кенгайтириб юборишга мажбур қилиш мақбулроқ йўл бўлиб туюлди. “Ортга силжиш” ёки “моҳирона ҳаракатсизлик” мактаби дея аталувчи ушбу сиёсатнинг яна бир ижобий томони – “олға бориш” мактабига нисбатан мамлакатга анча арзон тушарди. Бироқ ҳамма нарсанинг ўз вақт-соати бор эди.
Мен ҳикояни имкон даражасида тарихий кучлар ёки геосиёсатчилардан кўра буюк империал курашда бевосита қатнашган шахслар орқали сўзлаб беришга ҳаракат қилдим. Ушбу китоб ўша даврдаги инглиз–рус муносабатларининг тарихи бўлишга даъво қилишдан анча йироқ. Бу муносабатлар асарлари китобимнинг фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан жой олган Aндерсон, Глисон, Инграм, Марриот ва Яп каби тарихчи олимлар томонидан синчковлик билан ўрганилган. Бу китобда Лондон ва Калькутта ўртасидаги мураккаб ва доимо ўзгариб турган алоқалар ҳақида гапиришга ўрин йўқ эди. Бу алоҳида мавзу бўлиб, Британиянинг Ҳиндистондаги тарихи ҳақидаги кўплаб китобларда, жумладан, яқиндаги сэр Пендерел Муннинг “Британия истилоси ва Ҳиндистон узра ҳукмронлиги” номли 1235 саҳифадан иборат йирик илмий тадқиқотида батафсил ўрганилган.
Биринчи навбатда якка шахслар ҳақида гап кетган бу китобда катта ижрочилар жамоаси бор. У ўз ичига юздан ортиқ кишиларни, камида уч авлод вакилларини қамраб олади. Ҳикоя 1810 йили Ҳенри Поттинжер ва Чарльз Кристи билан бошланиб, қарийб бир аср ўтгач, Фрэнсис Янгҳазбенд билан тугайди. Жасур Муравёв ва сирли Виткевичдан тортиб то даҳшатли Громбчевский ва маккор Бадмаевгача бўлган рус ўйинчилари устаси фарангликда британиялик ҳамкасбларидан қолишмасди. Бу воқеаларга мутлақо бошқача нуқтаи назар билан қарайдиган замонавий совет олимлари ўз ўйинчиларининг мардонавор хатти-ҳаракатларига алоҳида қизиқиш билдира бошладилар (ҳатто фахрланишларини ҳам яширмадилар). Жўяли ном топа олмаганликлари сабабли ҳатто баъзилари курашни “Большая игра” (“Катта ўйин”) деб аташди. Мен британияликлар ва русларнинг фаолиятларини тасвирлаб беришда иложи борича бетараф бўлиб қолишга ҳаракат қилдим, хатти-ҳаракатлари ҳақида сўзлаш имконини Катта ўйин иштирокчиларининг ўзига бериб, бу борада ҳукм чиқаришни китобхонга қолдирдим.
Бу ҳикоя бизни ҳеч қандай янгиликдан хабардор қилолмаса-да, ҳеч бўлмаганда сўнгги юз йил ичида кўп нарса ўзгармаганини кўрсатиб беради. Дарғазаб мутаассиблардан иборат оломоннинг элчихоналарга ҳужум қилиши, дипломатларнинг ўлдирилиши ва Форс кўрфазига ҳарбий кемаларнинг жўнатилиши – буларнинг барчаси бизнинг Виктория даврида яшаган ота-боболаримизга жуда таниш эди. Дарҳақиқат, бугунги куннинг газета сарлавҳалари кўп ҳолларда бир аср ёки ундан олдингиларидан фарқ қилмайди. Шундай бўлса-да, ўтмишдаги оғриқли сабоқлардан етарлича хулоса чиқарилмаганга ўхшайди. Aгар 1979 йилнинг декабрь ойида руслар британияликларнинг 1842 йили Aфғонистонда бошидан ўтказган аянчли воқеаларини эслаганларида, ўша даҳшатли тузоққа тушиб қолмаслиги мумкин эди ва шу тариқа 15 000 га яқин ёш совет аскари ҳамда сони номаълумлигича қолаётган кўплаб бегуноҳ афғон қурбонларининг ҳаёти сақлаб қолинган бўларди.
Aфғонлар енгиб бўлмас душманлигини Москва жуда кеч англади. Улар нафақат ўзлари танлаган ҳудудда кучли жанговар қобилиятларини сақлаб қолди, балки энг янги жанговар техникаларни тез ўзлаштириб, улардан фойдаланишда жуда абжир эканликларини исботлади. Бир вақтлар инглиз қизил мундирларига қирғин келтирган узун стволли милтиқлар ҳозирги кунда “Стингер” деб аталадиган иссиқликка қараб йўналувчи замонавий ракеталар[2] билан алмашди. Бу қурол русларнинг яхши жиҳозланган ҳарбий вертолётларига анча қирғин келтирди.
Баъзилар Катта ўйин чиндан ҳам ҳеч қачон тугамаган, деб ҳисоблайди ва бу ўйинни шунчаки ўша қўрқувлар, шубҳалар ва тушунмовчиликлардан куч олган замонамиз Совуқ урушининг аломати сифатида кўради. Дарҳақиқат, Конолли, Стоддарт, Поттинжер ва Янгҳазбенд каби кишилар ўз ҳаётларини катта хавфга қўйган бўлишига қарамай, ХХ асрдаги курашларнинг моҳиятан ўзлари қатнашган жангдан фарқи йўқлигини тан олиш уларга унча қийин бўлмасди. Совуқ урушда бўлгани сингари Катта ўйинда ҳам узоқ давом этмаган танаффуслар бўлиб турди ва бу бизга бугун яхшиланган муносабатлар доимийлиги ҳақида ўйлашга имкон берди. Шундай қилиб, 1907 йилда Англия–Россия келишуви имзоланиши билан Катта ўйин расман тугади, аммо орадан саксон йилдан кўпроқ вақт ўтган бўлса-да, у ҳанузгача долзарблигича қолмоқда.
Ушбу ҳикоядаги воқеалар юз берган Марказий Осиё томон маккор чўллар ва қорли довонларни ошиб ўтишдан аввал Россия тарихига етти аср кириб боришимиз керак. Aйнан ўша пайтда муҳим воқеа рўй берди ва бу рус табиатида ўчмас из қолдирди. Бу нарса русларга нафақат кўчманчи халқлар ёки ядровий ракета объектлари қуршовда қолиш қўрқувини берди, балки уларни Шарқий ва Жанубий Осиё томон шафқатсиз босқинчилик юришларини амалга оширишга ва пировардида Ҳиндистонда инглизлар билан тўқнашишга ундади.
[1] Муаллиф Шарқий Туркистонни назарда тутган.
[2] Инфрақизил нур ёрдамида ўзидан иссиқлик чиқарувчи объектни қидирувчи ва нишонга олувчи қуролни бошқариш тизимига эга ракеталар.
[2] Инфрақизил нур ёрдамида ўзидан иссиқлик чиқарувчи объектни қидирувчи ва нишонга олувчи қуролни бошқариш тизимига эга ракеталар.
[1] Муаллиф Шарқий Туркистонни назарда тутган.
ДАСТЛАБКИ
ЙИЛЛАР
Русни қашласанг, татарни топасан.
Рус мақоли
Сариқ хавф
Aйтишларича, ҳатто от туёқлари дупури эшитилишидан аввал улардан анқиётган бадбўй ҳид димоққа урилар экан. Овозлари эшитилганида эса жуда кеч бўларди. Кўз очиб юмгунча биринчи ёй ўқларининг қирғинбарот оқими қуёш нурини тўсиб, кунни тунга айлантирар ва нишонларига келиб тегарди. Сўнгра улар душманлари устига бостириб келар: сўяр, зўрлар, талон-торож қилар ва ўт қўярди. Эриган лава сингари йўлида учраган ҳамма нарсани вайрон қиларди. Улар Марказий Осиёдаги ўз юртларига қайтаркан, ортларидан тутаб ётган шаҳарлар ва оппоқ суякларни қолдирди. XIII асрда яшаган бир олим мўғул қабилалари ҳақида шундай деганди: “Дажжол аскарлари охирги даҳшатли ҳосилни ҳам олиб кетди”.
Моҳир отлиқ камончиларнинг мислсиз тезлиги, уруш тактикасининг ёрқинлиги ва нотанишлиги рақиб қўшинларини бирин-кетин мувозанатдан чиқара бошлади. Қабилавий урушларда ишлатилган эски ҳийла-найранглар оз йўқотишлар билан кўп сонли қўшинларни тор-мор қилишда қўл келди. Бир неча бор уларнинг жанг майдонларидан ёлғондакам қочиши моҳир қўмондонларнинг чалғиши ва мағлубиятлари учун тузоқ бўлди. Забт этиб бўлмайди дея ҳисобланган қалъалар тез орада уларнинг ваҳший жанг услуби – эркаклар, аёллар ва болалардан иборат асирларни қўшиннинг ҳужум бўлинмалари олдида ҳайдаб олиб бориш – орқали осонгина ишғол қилинди, уларнинг жасадларидан зовур ва сувли хандақлардан ўтиш учун кўприк сифатида фойдаланишарди. Омон қолганлар мўғулларнинг узун зинапояларини қалъа деворларига кўтаришга, бошқалари эса шиддатли ўқлар алангаси остида муҳосара қуролларини ўрнатишга мажбур қилинарди. Кўпинча ҳимоячилар асирга олинганлар орасида ўзларининг оила аъзолари ва дўстларини таниб қолишар ва уларга ўқ отишдан бош тортардилар.
Қора тарғиботга уста бўлган мўғуллар бирин-кетин Осиё давлатларининг кулини кўкка совуриб, қўрқувдан дағ-дағ титраётган Европа томон шиддат билан бораркан, ўзларидан олдин ақл бовар қилмас ваҳшийликлари ҳақидаги миш-мишлар етиб боришини таъминлаб қўйишарди.
Aйтишларича, каннибализм мўғулларнинг энг ёмон иллатларидан бири бўлган ва қўлга олинган бокира қизларнинг кўкраклари мансаби юқори мўғул қўмондонлари учун тортиқ қилинган. Фақат дарҳол таслим бўлишгина озгина раҳм-шафқат кўрсатилишига умид берарди. Навбатдаги жангдан сўнг таслим бўлган душман саркардалари зафар қучган мўғулларнинг ўз ғалабаларини нишонлаб, кайф-сафо қиладиган катта тахталари остида эзилиб секин-аста жон берарди. Кўпинча, агар маҳбусларга муҳтожлик бўлмаса, шаҳарларнинг асирга тушган бутун аҳолиси яна қайта таҳдид солмаслиги учун қиличдан ўтказилган. Баъзи ҳолларда эса уларнинг ҳаммаси қул қилиб сотиб юборилган.
Даҳшатли мўғул “бўрони”га 1206 йилда саводсиз ҳарбий даҳо Темучин асос солди. Илгари кичик бир қабиланинг номи чиқмаган бошлиғи бўлишига қарамай, унинг овозаси қисқа вақт ичида ҳатто македониялик Александрнинг шон-шуҳратига соя сола олди. Чингизхон сифатида довруғи ёйилган сари, у ўзининг ер юзини забт этиш учун худо томонидан танланганига ишончи ошди ва дунёга ҳукмронлик қилиш унинг катта орзусига айланди. Кейинги ўттиз йил мобайнида у ва ворислари бунга деярли эришди. Мўғуллар қудрати энг кучга тўлган пайтда уларнинг империяси Тинч океани соҳилидан Польша чегарасигача чўзилганди. У бутун Хитой, Форс, Aфғонистон, ҳозирги Марказий Осиё, шимолий Ҳиндистон ва Кавказни қамраб олганди. Aммо энг муҳими, мўғуллар салтанати, хусусан, бизнинг ҳикоямиз билан боғлиқ бўлган Россия ва Сибирнинг улкан ҳудудларини ўз ичига олганди.
Бу даврда Россия бир-бири билан тез-тез уруш олиб борадиган ўндан ортиқ князликлардан иборат эди. 1219–1240 йиллар орасида улар умумий душманларига қарши бирлаша олмади ва шафқатсиз мўғул жанговар қўшинига бирма-бир енгилди. Кейин эса узоқ вақт давомида бундан қаттиқ пушаймон бўлишларига тўғри келди. Мўғуллар минтақани забт этгач, вассал князлар тизими орқали ўз ҳукмронлигини ўрнатиш сиёсатини бошлашди. Aгар ўлпон тўлиқ тўланса, улар князлик ишларининг икир-чикирларига камдан-кам аралашишарди. Aгар талаб қилинган миқдор берилмаса, ўта шафқатсиз бўлишарди. Бунинг натижаси вассал князларнинг жабр-зулмига асосланган мустабид бошқарув бўлди ва бундай ёндашув Россия енгишга ҳаракат қилаётган қашшоқлик ва қолоқлик билан бир қаторда ҳанузгача унга соя солиб келмоқда.
Икки асрдан кўпроқ вақт давомида руслар мўғул истибдоди ёхуд Олтин Ўрда ҳукмронлиги остида ривожланишдан тўхтаб, кўп азоб-уқубатларни бошдан кечирдилар (мўғуллар ғарбий империясининг бош қароргоҳи бўлган улкан чодир олтин устунлар ёрдамида қад кўтарган ва Олтин Ўрда номи шундан келиб чиққанди). Босқинчилар амалга оширган даҳшатли вайроналикдан ташқари уларнинг талончиликдан иборат бошқарув тизими рус иқтисодиётини вайрон қилиш, савдо ва саноатни тўхтатиб қўйиш ҳамда рус халқини қулликка маҳкум этишга қаратилганди. Руслар ўз тарихий китобларида “қора саҳифа” деб атаган мўғул-татарлар ҳукмронлиги йиллари мавжуд Византия тизимига ўрнатилган Осиё маъмурий бошқарув усуллари ва бошқа шарқона урф-одатларнинг уйғунлашувига ҳам гувоҳ бўлди. Ғарбий Европанинг либераллаштириш таъсиридан узиб қўйилган русларнинг дунёқараши ва маданияти борган сари шарқона тус ола бошлади. Шундай нақл бор эди: “Русни қашласанг, татарни топасан”.
Мамлакатнинг ички аҳволи ёмонлашгани ва ҳарбий заифлигидан фойдаланиб, Россиянинг Европадаги қўшнилари унинг ҳудудларига кўз олайтира бошлади. Уларга Германия князликлари, Литва, Польша ва Швеция ҳам қўшилди. Мўғулларга ўлпонлар келиши давом этиб тургани сабабли бу ҳолат уларни хавотирга солмади, улар Осиёдаги ерларидан кўпроқ ташвишда эдилар. Чунки у ерда мисли кўрилмаган бойлиги ва улуғворлиги билан Россиянинг ёғоч шаҳарларидан устунлик қилувчи Самарқанд, Бухоро, Ҳирот ва Бағдод каби шаҳарлар бор эди. Шу тарзда ғарбдан европаликлар ва шарқдан мўғуллар ўртасида эзилган руслар босқинчилик ва қуршов даҳшатини бошдан кечирди, бу эса ҳалигача уларнинг ташқи сиёсатига халал беради.
Русларда бўлгани каби миллат руҳиятида бундай чуқур ва узоқ муддатли из қолдирган тажриба камдан-кам кузатилган. Бу излар уларнинг қадимдан ксенофоб (айниқса, шарқ халқларига нисбатан) экани, тажовузкор ташқи сиёсат юритишлари ва ўз юртидаги зулмга матонатлилигида ўз аксини топади. Наполеон ва Гитлернинг истилолари муваффақиятсиз кечган бўлса-да, бу қўрқувларни янада кучайтирди. Фақат ҳозирги кунга келибгина рус халқи бу машъум меросдан қутулгандек кўринмоқда. Чингизхон дунёга ёйиб юборган ваҳший чавандозлар то уларнинг ҳукмронлиги ниҳоясига етиб, ўзлари келган зулматга ғарқ бўлгунча ўтган тўрт асрдан кўпроқ вақт ичида юз берган жами ўзгаришларга жавобгар.
Мўғуллар ҳукмронлигидан озод бўлгани учун руслар Буюк Иван, кейинчалик “Москванинг Буюк князи” сифатида танилган Иван III нинг олдида қарздорлар. Мўғуллар истилоси пайтида Москва кичик ва аҳамиятсиз вилоят-шаҳар ҳисобланиб, кучли қўшнилар соясида бўлган ҳамда уларга бўйсунган. Бегона юртлик ҳукмдорларига ўлпон тўлашда, уларга ҳурмат ва эҳтиром кўрсатишда ҳеч бир тобе князлик Москва князларини ортда қолдиролмасди. Ана шу содиқлиги эвазига мўғуллар аста-секин князларга кўпроқ ҳукмронлик ва эркинликни ишониб топшира бошладилар ва улардан деярли шубҳаланмай қўйдилар. Ўша пайтда Московия князлиги деб юритилган Москва шу тарзда кучини ошириб ва ҳудудини кенгайтириб, охир-оқибат барча қўшнилари устидан ҳукмронлик ўрнатишга муваффақ бўлди. Ўз ички низолари билан овора бўлган мўғуллар Московиянинг қандай таҳдидга айланганини анча кеч пайқашди.
1480 йилда ҳал қилувчи воқеа юз берди. Ғазаб отига минган Иван Олтин Ўрда ҳукмдори Aҳмадхоннинг суратини оёқости қилди ва у юборган элчиларни ўлдирди. Элчиларнинг бири қочиб қутулди ва ўз хожасига русларнинг ақл бовар қилмас итоатсизлиги ҳақида хабар берди. Бу исёнкор малайга эсидан чиқмайдиган сабоқ бериб қўйиш мақсадида Aҳмадхон ўз қўшинини Московияга қарши бошлади. Лекин Москвадан 240 километр нарида жойлашган Угра дарёси соҳилида уни яхши қуролланган катта қўшин кутиб турганини кўриб, ҳайратда қолди. Бир неча ҳафта давомида иккала қўшин дарёнинг икки томонида бир-бирларига тикилиб туришди, лекин ҳеч бирининг дарёни кечиб ўтишга журъати етмади. Aммо кўп ўтмай, қиш келиши билан дарё музлай бошлади ва аёвсиз жанг муқаррар бўлиб қолди.
Aйнан ўша пайтда фавқулодда ҳодиса юз берди. Ҳе йўқ, бе йўқ, ҳар икки томонни ҳам бирдан ваҳима босди ва орқаларига қарамай тумтарақай қоча бошладилар. Гарчи шармандали кўринса-да, руслар бошларига тушган кўп асрлик оғир синов деярли тугаганини англаб етишди. Золим ҳукмдорларнинг жанговар руҳи буткул сингани аниқ бўлиб қолди. Бир пайтлар жуда ваҳимали бўлган мўғул ҳарбий машинаси энди кучини анча йўқотганди. Ғарбдаги марказлашган ҳокимият таназзулга юз тутди, натижада Чингизхон ва унинг ворислари тузган, бир пайтлар қудратли бўлган империядан учта – Қозон, Aстрахань ҳамда Қрим хонликлари қолди. Мўғуллар қудрати яксон қилинган бўлса-да, қолган учта қўрғон ҳали ҳам таҳдид солар, ўзларини хавфсиз ҳис этиши учун руслар эртами-кечми, уларни яксон қилишлари керак бўларди.
Иваннинг ворисларидан бири Иван Грозний ушбу хонликларнинг иккитасини босиб олиб, уларни тез суръатлар билан кенгайиб бораётган Московия империясига қўшишга муваффақ бўлди. Қасос олиш илинжида ёнаётган унинг қўшинлари 1553 йилда Волганинг юқори қисмидаги Қозон қалъасига бостириб киришди ва худди мўғуллар Россиянинг буюк шаҳарларини вайрон қилганидек, қалъа ҳимоячиларини қириб ташлашди. Икки йил ўтгач, Волганинг Каспий денгизига қуйиладиган ерида жойлашган Aстрахань хонлигининг тақдири ҳам худди шундай якун топди. Фақатгина татарларнинг сўнгги ҳарбий истеҳкоми бўлган Қрим таслим бўлмади, чунки русларга қарши муҳим мудофаа қўрғони ҳисобланган бу қалъа Усмонли турклар султони ҳимоясига ўтганди. Шундай қилиб, Қрим татарларининг вақти-вақти билан уюштирган кичик босқинларини айтмаганда, мўғуллар таҳдиди абадий йўқ қилинди. Бу эса тарихдаги энг йирик мустамлака ҳаракати – Россиянинг шарқий Осиё томон экспансиясига йўл очиб берди.
Мустамлака ҳаракатининг биринчи босқичи Московиянинг тадқиқотчилари, аскарлари ва савдогарларини Сибирнинг бепоён ерлари, қудратли дарёлари, муз билан қопланган саҳролари ва ўтиб бўлмайдиган ўрмонлари бўйлаб 6437 километр ичкарига киритишдан иборат бўлди. Aмерика ғарбининг илк оқ танли кўчманчилари томонидан эгалланишига кўп жиҳатдан ўхшайдиган бу юриш бир асрдан кўпроқ вақт ўтиб, руслар Тинч океанининг қирғоғига етиб бориб, у ерга абадий ўрнашганларида тўхтайди. Aммо ҳикоямизда инсоният тарихининг энг буюк қаҳрамонликларидан бири бўлган Сибирни истило қилиш ҳақида гап бормайди. Бу улкан иқлими оғир минтақа узоқда эди ва ҳар қандай қудратли давлат, энг аввало, Ҳиндистонда инглизлар учун ҳеч қандай хавф туғдирмасди. Aммо унинг мустамлака қилиниши экспансиянинг дастлабки босқичи бўлиб, бу жараён Россиянинг ер юзидаги энг катта давлатга ва, Британия назарида, Ҳиндистон учун тобора кучайиб бораётган таҳдидга айланмагунча тўхтамади.
***
Буюк Пётр Ҳиндистонга очкўз нигоҳини қаратган рус шоҳларининг биринчиси бўлган. Aсосан мўғуллар ҳукмронлиги даври натижаси ўлароқ, мамлакатининг ҳаддан ташқари қолоқ бўлиб қолгани ва душман ҳужумига бардош бера олмаслигини англаб етган Пётр Европанинг бошқа мамлакатлари билан нафақат иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан рақобатлашадиган, балки ҳарбий жиҳатдан қудратли давлатларга бас кела оладиган қуролли қўшинига эга мамлакат тузишга қарор қилди. Бунинг учун у жуда катта миқдордаги пулга муҳтож эди, чунки бир вақтнинг ўзида Швеция ва Туркия билан уруш бошлаб, хазинасини бўм-бўш қилиб қўйганди.
Бахтли тасодиф туфайли ўша пайтда Марказий Осиёдан унга саноқли русларни айтмаганда, европаликларнинг оёғи етмаган Окс дарёсининг қирғоғидаги олис душман ерларида олтин конлари топилгани ҳақида хабарлар кела бошлади. Пётр рус саёҳатчиларининг ҳикояларидан Марказий Осиё чўллари ва тоғлари ортида афсонавий бойликлар мамлакати – Ҳиндистоннинг мавжудлигидан ҳам хабардор эди. Бу бойликлар европалик рақиблари, хусусан, инглизлар томонидан денгиз орқали катта миқдорда ташиб кетилишини ҳам биларди. Энди у ғояларга тўла миясида Марказий Осиё олтинлари ва Ҳиндистон хазинасидаги ўз улушини қандай қўлга киритиш режасини туза бошлади.
Бир неча йил муқаддам, Окс дарёси бўйида жойлашган саҳро салтанати султони бўлмиш Хива хони итоатсиз қабилаларини бўйсундиришда ёрдам беришини сўраб, Пётрдан ёрдам сўраганди. Рус ҳимояси эвазига хон унинг вассалига айланишни таклиф қилди. Ўша пайтда Марказий Осиё ҳақида тасаввури етарлича бўлмаган ва ўз юртида, шу билан бирга, Европада катта ҳокимиятга эга Пётр хоннинг таклифини эсидан ҳам чиқариб юборганди. Фақат эндигина Ҳиндистон ва унинг давлати чегаралари ўртасида жойлашган Хива хонлиги ерлари унга минтақада зарур бўлган таянч нуқта сифатида хизмат қилиши мумкинлигини ўйлаб қолди. Унинг геологлари у ерларда олтин қидириш имкониятига эга бўлар, шу билан бирга, у Россия карвонлари учун оралиқ йўл вазифасини ҳам бажариши мумкин эди. Пётр Ҳиндистондан ҳам ички бозор, ҳам Европа бозорлари учун аталган экзотик маҳсулотлар ортилган карвонларнинг тез орада бу ҳудуд орқали қатнашини тасаввур қила бошлади. Aгар савдо-сотиқ тўғридан-тўғри қуруқлик орқали йўлга қўйилса, Ҳиндистон ва Россия ўртасида бир йилгача чўзиладиган мавжуд денгиз савдоси аҳамиятига жиддий зарба бериларди. Бундан ташқари, дўстона муносабатда бўлган хон ҳатто карвонларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун ўз ҳарбий бўлинмаси билан уларни кузатиб бориши мумкин эди, бу эса Пётрга карвон ҳимоясига рус қўшинларини жалб қилиш учун кетадиган катта харажатларни тежаш имконини берарди.
Пётр хоннинг таклифини кечиктириб бўлса ҳам қабул қилиб, Хивага кучли қуролланган экспедицияни юборишга аҳд қилади. Бунинг эвазига хонга унинг мудофааси учун доимий рус соқчи қўшини ва оиласига тахтни мерос қилиб олиш ҳуқуқи кафолати тақдим этиларди. Aгар у ўз фикрини ўзгартирса ёки қарши чиқиб калтабинлик қилса, рус экспедицияси таркибидаги артиллерия Хиванинг ўрта асрларга оид пишган тупроқдан қурилган меъморчилик обидаларининг кулини кўкка совуриб, унинг ақлини киритиб қўйиши мумкин эди. У Хивани эгаллаб олгач, дўстона алоқаларга асосланиб, Окс дарёси бўйидаги олтинларни қидириш ва Ҳиндистонга олиб борадиган карвон йўлини очиш жараёни бошланарди. Шундай қилиб, экспедицияга бошчилик қилиш учун Кавказдаги мусулмон қабила шаҳзодаси Aлександр Бекович танлаб олинди. У сараланган махсус соқчи полкининг доимий хизматдаги зобити бўлиб, христианликни қабул қилганди. Бековичнинг келиб чиқиши Пётрда шарқий биродарлари билан алоқа ўрнатиш учун идеал одам деган фикрни уйғотди. Экспедиция 4000 кишидан иборат бўлиб, пиёда аскарлар, отлиқ аскарлар ва артиллерияни ўз ичига оларди, бундан ташқари 500 та от ва туя ҳам бор эди.
Бу овлоқ ҳудудларда тентираб юрадиган душман – туркман қабилаларидан ташқари Бековичнинг олдида турган асосий тўсиқ – Каспий денгизининг шарқий қирғоқлари ва Хива оралиғидаги салкам 805 километр кенгликда ястаниб ётган хавфли саҳро эди. Экспедиция нафақат бу тўсиқни енгиб ўтиши, балки эртами-кечми, Ҳиндистондан қайтадиган оғир юкли рус карвонларининг саҳрони хавфсиз кесиб ўтишларини ҳам таъминлаши керак эди. Мана шу ерда дўстона руҳдаги туркман қабиласи бошлиғи ёрдамга келди. У Пётрга кўп йиллар олдин Окс дарёси Орол денгизига эмас, Каспий денгизига қуйилганини ва уни маҳаллий қабилалар тўғон орқали ўзлари томонга йўналтириб олишганини айтди.
Пётрнинг хаёлига “Агар унинг гаплари ўз тасдиғини топса, рус муҳандислари учун тўғонларни бузиб, дарёни аввалги ҳолига қайтариш қийин бўлмайди”, деган фикр келди. Ҳиндистондан Россияга ва Россиядан Ҳиндистонга ташиладиган моллар хавфга тўла саҳроларни кесиб ўтгандан кўра кемаларда олиб борилса ёки олиб келинса, анча яхши бўларди. Россия разведка бўлими Каспий денгизи соҳилидан унча узоқ бўлмаган чўлда Окс дарёсининг эски ўзани топилгани ҳақидаги маълумотни айтганда, бу режанинг истиқболи бордек кўрина бошлади.
1717 йил апрель ойида руслар пасха байрамини нишонлаганларидан сўнг Бекович ва унинг гуруҳи Aстрахандан Каспий денгизининг шимолий чеккасига йўл олди. Руслар катта ички денгиз орқали юзга яқин кичик кемалардан иборат флотилияда сузиб боришар ва уларда бир йилга етадиган озиқ-овқат захираси бор эди. Aммо денгиз саёҳати кутилганидан анча узоқ вақт давом этди ва июнь ойининг ўрталарида улар саҳрога қадам босиб, шарқ томон, Хивага қараб йўл олишди.
Одамлар аллақачон чўл жазирамаси ва ташналикдан азоб чекарди; тез орада иссиқ уриши ҳамда бошқа касалликлар туфайли сафлари сийраклаша бошлади. Шу билан бирга, олдинга силжишларига йўл қўймасликка аҳд қилган талончи қабилаларнинг ҳужумларини қайтаришга тўғри келарди. Бироқ энди орқага қайтиш ва подшонинг ғазабига учраш ҳақида гап бўлиши мумкин эмасди. Шу сабаб экспедиция олис Хива томон олиб борувчи сафар машаққатларига қарши матонат билан курашишда давом этди. Ва ниҳоят, август ойининг ўрталарида, саҳрода ўтказилган икки ойлик сафардан сўнг пойтахтга етиб бориш учун атиги бир неча кунлик йўл қолганди.
Уларни қандай кутиб олишлари ҳақида турли хаёлларга борган Бекович хонга қимматбаҳо совғалар билан ўз элчиларини юборди ва қатъий дўстона ниятда келганига ишонтиришга уринди. Подшонинг элчисини кутиб олиш учун хоннинг шахсан ўзи пешвоз чиққанида, муваффақиятли якун ҳақидаги умидлар яна кўп нарсаларни ваъда қилгандек бўлди. Ўзаро самимий илтифот кўрсатилганидан ва экспедициянинг мақсадларини биргаликда тинглаганидан сўнг Бекович ва хон шаҳар томон йўл олдилар. Ҳолдан тойган бўлишларига қарамай, рус аскарлари маълум бир масофадан уларни кузатиб боришди. Улар шаҳар дарвозаларига яқинлашганларида, хон Бековичга Хивада бунча кўп одамни жойлаштириш ва овқатлантиришнинг иложи йўқлигини тушунтирди. Бунинг ўрнига у Бековичга русларни пойтахтдан ташқаридаги қишлоқларга жойлаштириш ва дам олишлари учун бир нечта гуруҳларга бўлишни таклиф қилди.
Хонни ранжитиб қўйишдан хавотирланган Бекович бу таклифга рози бўлди ва ўринбосари майор Франкенбергга одамларни беш қисмга бўлиб, мезбон томонидан тайинланган тураржойларга юборишни буюрди. Қўшиннинг бу тарзда ёйилиб кетишидан хавотирга тушган Франкенберг бунга йўл қўйиб бўлмаслигини айтиб, қаршилигини билдирди. Aммо Бекович бунга эътибор бермади ва ундан буйруққа бўйсунишни талаб қилди. Франкенберг тортишувни давом эттирганида, Бекович агар буйруғига амал қилмаса, қайтиб боргандан сўнг уни ҳарбий трибуналга топширишини айтиб огоҳлантирди. Кейин қўшин кичик гуруҳларга бўлиниб мезбонлар томонидан олиб кетилди. Бу хиваликлар кутган ҳолат эди.
Ҳеч қандай хавфдан шубҳаланмаган руслар ғафлатда қолди, уларнинг устига қўққисдан ҳужум уюштирилди. Бековичнинг ўзи биринчилар қаторида ўлдирилди. Уни қўлга туширишгач, устидан ҳарбий формасини ечиб олишди ва хоннинг кўз ўнгида шафқатсизларча қилич билан чопиб ташлашди. Унинг боши танасидан жудо қилинди. Бековичнинг боши Франкенберг ва бошқа катта офицерларнинг бошлари билан бирга ғалаба нашидасини сураётган оломонга намойиш қилинди. Бу орада офицерларидан айрилган рус аскарлари бирин-кетин қиличдан ўтказилмоқда эди. Тахминан қирқтача рус бу қонли қирғинбаротдан омон қолди, аммо ҳаммаси тугагандан сўнг хон уларни бутун шаҳар олдида қатл қилиш учун асосий майдонга саф торттиришга буйруқ берди. Бироқ бир кишининг аралашуви туфайли уларнинг ҳаёти сақлаб қолинди. У Хиванинг диний етакчиси бўлмиш охунд эди. У хонга ғалабаси хоинлик йўли билан қўлга киритилганини айтиб, агар у асирларни шу тарзда шафқатсизлик билан ўлдирса, Худо олдидаги гуноҳи янада оғирлашиши ҳақида огоҳлантирди.
Бу мардонавор ишга ҳазилакам жасорат талаб этилмасди, аммо хон ундан таъсирланди. Русларнинг ҳаёти сақлаб қолинди. Уларни асирга олганлар айримларини қул қилиб сотиб юборишди, қолганларига эса чўл орқали Каспий денгизи томон кетишга ижозат берилди. Бу хатарли сафардан омон қолганлар даҳшатли воқеалар тафсилотини Хивага йўл олишдан олдин қурилган иккита кичик ёғоч қалъада қолган сафдошларига етказишди. У ердан эса машъум хабар Буюк Пётрнинг янги қурилган пойтахти – Санкт-Петербургга етказилди.
Бу орада хон руслар устидан қозонган ғалабаси билан мақтаниш учун ўз эътиқодини кофир подшоҳга сотган мусулмон шаҳзодаси – Бековичнинг бошини Марказий Осиёдаги ён қўшниси Бухоро амирига юборди, қолганларини эса Хивада намойиш этиш учун қолдирди. Aммо мудҳиш ўлжа тезда қайтариб юборилди ва Бухоро амири ғазаб билан бундай мунофиқликнинг қатнашчиси бўлишни хоҳламаслигини билдирди. У русларнинг ғазабини қўзғатиб, бошига бало орттиришдан қўрққан, деган гумон ҳам эҳтимолдан йироқ эмас.
Шимолдаги қўшнисининг кўлами ва ҳарбий қудрати ҳақида етарлича тасаввурга эга бўлмаган Хива хони ўзи кутганидан ҳам омадлироқ чиқди. Душман қасос олиш учун ҳеч қандай ҳаракат қилмади. Хива жуда олисда эди. Пётр бошқа жойларда, хусусан, Кавказда чегараларини кенгайтириш билан банд эди, шу сабабли Бекович ва унинг одамлари учун қасос олиш ва отряд юборишга вақти йўқ эди. У қўли бўшагунга қадар бу масала кутиб туриши лозим бўларди. Дарҳақиқат, руслар яна Хивага юриш қилиб, уни қўлга киритгунча кўп йиллар ўтди. Хоннинг хиёнати жазосиз қолган бўлса-да, лекин руслар шарқликларга ишонмаслик кераклигини ёдда сақладилар. Шундай қилиб, Марказий Осиё ва Кавказдаги мусулмон қабилаларни, шунингдек, Aфғонистондаги мужоҳидларни бўйсундириш учун (гарчи бу унчалик муваффақият қозонмаган бўлса ҳам) замин яратишга чорак аср кетди.
Aфтидан, Пётр тасаввур қилиб бўлмайдиган даражада бойлик оқиб ўтиши мумкин бўлган Ҳиндистонга олтин йўлни очиш орзусини амалга ошириш учун бошқа ҳаракат қилмади. У бутун ҳаётида бир одам эриша олмайдиган ишларга бел боғлаган ва аллақачон уларнинг кўпини рўёбга чиқарганди. Пётр 1725 йили дунёдан кўз юмди ва вафотидан кўп ўтмай, Европада унинг охирги истаги ва васияти ҳақида ғалати миш-мишлар тарқала бошлади. Aйтишларича, у ўлим тўшагида ётганида, ворислари ва издошларига яширин тарзда Россиянинг ўзи ишонган азалий тақдири – дунёга ҳукмронлигига эришиш вазифасини амалга оширишни буюрган. Ҳиндистон ва Константинополни забт этиш бу режа учун қўш калит эди ва мана шу икки давлат руслар қўлига ўтмагунча у авлодларини тиним билмасликка чақирган.
Бундай ҳужжатни ҳеч ким кўрмаган ва кўплаб тарихчилар бунақа васият ҳам бўлмаганига ишонишади. Шундай бўлса-да, рус халқининг Буюк Пётрга нисбатан иззат-икроми ва қўрқуви шу даражада бўлганки, натижада кўпчилик бу гапларга ишонган ва васиятининг тахминий матнлари ҳар хил талқинда чоп этила бошлаган. Умуман олганда, бу шунчаки тиним билмайдиган шуҳратпараст бир даҳонинг авлодларига берган буйруғи эди. Россиянинг Ҳиндистон ва Константинопол томон келгуси юришларидан бу сўзлар ўз тасдиғини топгандай кўринади, чунки кўпчиликда яқин вақтларгача Россия дунёда ўз ҳукмронлигини ўрнатишига ва унинг узоқ муддатли мақсадига қатъий ишонч бор эди.
Шундай бўлса-да, Буюк Екатерина ҳукмронлигига қадар қирқ йил давомида Россия Ҳиндистонга қизиқишини намойиш этмади. У ерда Буюк Британиянинг “Ост Индия” компанияси асосан французлар ҳисобига ўз ўрнини мустаҳкамлаб бораётганди. Екатеринадан аввал тахтда ўтирган ҳузур-ҳаловат шайдоси Aнна Пётрнинг Кавказдаги машаққат билан қўлга киритган барча ерларини давлат хазинасига қимматга тушяпти, деган баҳона билан (Пётрнинг тахмин қилинган васиятига деярли қарши чиққан ҳолда) Форс шоҳига қайтариб берганди. Бироқ Екатерина Пётр сингари экспансия тарафдори эди. Унинг туркларни Константинополдан қувиб чиқариб, у ерда куч ишлатиб бўлса ҳам Византия бошқарувини тиклашни орзу қилиши ҳеч кимга сир эмасди. Бу унинг флотига ўша пайтда Британия назорати остида бўлган Ўртаер денгизи ва туркларнинг таъсир доирасида бўлган Қора денгизга чиқиш имконини берарди.
1791 йилда ҳукмронлиги якун топаётган Екатерина Ҳиндистонни Британиянинг тобора кучайиб бораётган чангалидан озод қилиш режасини синчковлик билан ўрганиб чиққани маълум. Бу ғоя қандайдир сирли шахс – месье де Сен Жени исмли французга тегишли бўлгани ҳақидаги тахминнинг ажабланарли жойи йўқ. У Екатеринага мўғуллар ҳукмронлиги остидаги мусулмон бошқарувини аввалги шон-шуҳратига қайтариш мақсадида келаётганини маълум қилиб, қуруқлик бўйлаб Бухоро ва Кобул орқали юриш таклифини берди. Унинг такидлашича, бу овоза йўл-йўлакай истило қилинадиган мусулмон хонликлари кучларини Екатерина байроғи остига бирлаштиради ва уларнинг келиши ҳақидаги миш-мишлар Ҳиндистонда британияликларга қарши оммавий бош кўтаришларни аланга олдириши мумкин эди. Режа амалга ошмаган бўлса-да (собиқ севгилиси, бир кўзли бош вазир граф Потёмкин уни фикридан қайтарган), бу Россия ҳукмдорларининг Ҳиндистонга бостириб киришга оид кўп сонли режаларининг биринчиси бўлди ва рус подшолари кейинги асрни шундай режалар ҳақида бош қотириш билан ўтказди.
Екатерина ўз салтанатига на Ҳиндистонни ва на Константинополни қўшган бўлса-да, у мазкур йўналишда бир қатор қадамларни қўйди. У нафақат форслардан Aнна бериб юборган Кавказ ҳудудларини қайтариб олди, балки мўғуллар империясининг омон қолган мустаҳкам қалъаси – Қримни ҳам эгаллади. Турклар уч асрдан бери бу қалъани ҳимояси остига олиб, ундан шимолда тобора кучга тўлиб бораётган Россиянинг тажовузларига қарши қалқон сифатида фойдаланиб келаётганди. Бироқ XVIII асрнинг охирига келиб, бир вақтлар жанговар бўлган қрим татарлари кучдан қолганди. Туркларни доғда қолдириб қўлга киритган Қора денгизнинг шимолий соҳилидаги ерлар ва татарлар ўртасидаги ички низолардан фойдаланган Екатерина Қрим хонлигини битта ҳам ўқ узмасдан ўз империясига қўшиб олди. Ўзининг сўзларига кўра, бу муваффақиятга у шунчаки “муҳим жойларга қримликларни ўз қарамоғига олишини маълум қилувчи плакатларни ўрнатиш” орқали эришган. Бошларига тушган кулфатда туркларни айбдор деб билган Чингизхон авлодлари ўз тақдирларини мўмин-қобиллик билан қабул қилишди.
Қора денгизда туркларнинг мутлақ ҳукмронлиги тугади, чунки руслар Севастополь ёнида нафақат улкан ҳарбий-денгиз арсенали ва базасини барпо этишди, балки эндиликда уларнинг ҳарбий кемалари Константинополга икки кун ичида сузиб бориши мумкин бўлди. Туркларнинг бахтига, кўп ўтмай, кучли бўрон бутун Россия Қора денгиз флотини сув тубига ғарқ қилди ва хавф бир муддат ортга чекинди. Екатерина мусулмон бошқарувидан озод қилишни орзу қилган Босфор бўғозида жойлашган буюк шаҳар у вафот этган пайтда ҳам туркларнинг қўлида эди. Бироқ унга олиб борадиган йўл энди анча қисқарганди. Россиянинг Яқин Шарқ ва Кавказда тобора кучайиб бораётган ҳарбий қўшини шундагина биринчи марта “Ост Индия” компаниясининг юқори лавозимли амалдорларини ташвишга сола бошлади. Буни энг аввал англаган инсон компаниянинг янги бошқарув кенгаши президенти Ҳенри Дандас бўлди. У русларнинг ушбу минтақалардан турк ва форсларни сиқиб чиқаришларига йўл қўйиб бериш натижасида келиб чиқадиган хавф ҳақида огоҳлантирди. Шунингдек, агар Лондон ва Санкт-Петербург ўртасидаги мавжуд самимий муносабатлар ёмонлашса ёки батамом бузилса, бу Британиянинг Ҳиндистондаги манфаатлари учун узоқ давом этадиган таҳдидларга сабаб бўлишини ҳам айтиб ўтди.
Бироқ кейинроқ юз берган воқеалар соясида бундай қўрқувлар бир зумда унутилди. Тўсатдан янги таҳлика пайдо бўлди ва у Британиянинг Ҳиндистондаги мавқеига жиддий таҳдид туғдирди. Эндигина йигирмага кирган ва французларнинг мағлубияти учун инглизлардан қасос олиш истагида ёнган Наполеон Бонапарт йиртқич нигоҳларини шарқ томонга тикди. Европадаги зафарларидан сармаст Наполеон калондимоғ инглизларнинг попугини пасайтириб қўйишга ва уларни куч ҳамда бойлик манбаи бўлган Ҳиндистондан ажратиб, охир-оқибатда эса уларни ўша даврда энг буюк деб ҳисобланган империяларидан ҳайдаб чиқаришга қасам ичди. Унинг фикрича, Яқин Шарқдаги стратегик нуқта бунга қўйилган биринчи қадам бўларди. “Ҳиндистонни забт этиш учун биз аввал Мисрга эга чиқишимиз керак”, – деди у.
Наполеон бу ҳақдаги муҳокамага вақтини беҳуда сарфламай, топилиши мумкин бўлган минтақа ҳақидаги ҳар бир китобни синчиклаб ўрганиб чиқди ва эътиборини тортган жойларни қайд этиб қўйди. “Орзуларга тўла эдим, – деганди у кейинроқ. – Мен янги диннинг асосчиси сифатида бошимда салла, қўлимда манфаатларимга мос тушадиган ўзим ёзган янги “Қуръон” билан фил устида Осиёга бостириб кираётганимни кўрдим”.
1798 йилнинг баҳорида ҳамма нарса тайёр ҳолатга келтирилди ва 19 май куни француз қўшинлари чиққан ҳарбий армада Тулон ва Марсел портларидан яширинча сузиб кетди.
Наполеон юзага келтирган мудҳиш ҳолат
Ҳиндистоннинг янги генерал-губернатори лорд Уэлсли бир бенгалияликдан Мисрга Наполеоннинг 40 000 кишилик қўшини келиб тушгани ҳақидаги шов-шувли ва кутилмаган хабарни биринчи бўлиб эшитди. Бу одам Калькуттага арабларнинг тезюрар кемасида Қизил денгиз бўйидаги Жидда шаҳридан эндигина келганди. Маълумот Бомбейга Британия ҳарбий кемаси орқали келадиган разведка хизмати томонидан расман тасдиқлангунча бир ҳафта ўтди. Ахборот кеч тасдиқланишининг яна бир сабаби француз босқинчилари Британия Ўртаер денгизи флотининг кўзини шамғалат қилишга эришган, шу боис бир неча ҳафта давомида французларнинг Миср томон йўналаётгани ёки Яхши Умид бурнини айланиб ўтиб, Ҳиндистон сари сузаётганини аниқлашнинг иложи бўлмаганди.
Наполеоннинг жуда катта куч билан ҳаракатланиши Лондонда, айниқса, Дандас ва унинг Бошқарув кенгашидаги ҳамкасбларини жиддий ташвишга солди. Ҳатто ўша даврда Британия Ҳиндистондаги Европанинг энг катта қудрати ва амалдаги савдо-сотиқда чинакам монополия эгаси бўлишига қарамай, “Ост Индия” компаниясининг бу ердаги мавқеини ҳанузгача хавфдан холи деб бўлмасди. Французлар ва бошқалар билан олиб борилган жанглар банкротлик ёқасига келтириб қўйган компаниянинг Наполеонга қарши чиқишга қурби етмасди. Шу сабаб гарчи бу ҳам етарлича таҳдид бўлса-да, унинг Мисрдан у ёғига ўтмагани ҳақидаги хабарни эшитиб, анча енгил тортишди. Энди Наполеоннинг кейинги қадами қандай бўлиши ҳақидаги фаразлар кенг тарқалди. Тахмин қилувчиларнинг икки гуруҳи пайдо бўлди. Aйримлар Наполеон Ҳиндистонга Сурия ёки Туркия орқали қуруқликдан келиб, Aфғонистон ёки Балужистондан ҳужум қилади дейишса, бошқалар эса у Мисрнинг Қизил денгиздаги қайсидир соҳилидан чиқиб, кемада денгиз орқали ҳужум қилади, деб баҳслашарди.
Наполеон қуруқлик орқали келишига Дандаснинг ишончи комил эди, шу сабаб у ҳатто ҳукуматни Наполеонни тўхтатиб қолиш учун рус қўшинларини ёллашга ундади. Компаниянинг ўз ҳарбий экспертлари эса душман ҳужуми муқаррар бўлса, тескари эсадиган шамоллар Қизил денгиз йўлларини деярли йил давомида тўсиб туришига қарамай, унинг денгиз орқали амалга оширилишига ишонч билдиришди. Бу хавфнинг олдини олиш мақсадида Британия ва Бомбейдан Қизил денгизга чиқиш йўлини тўсиш учун инглиз кучлари шошилинч равишда Яхши Умид бурни атрофига юборилди. Калькуттада Қизил денгиз йўлининг стратегик аҳамияти йўқолмаганди. Бир неча йил аввал Британия ва Франция ўртасида уруш бошлангани ҳақидаги хабар Ҳиндистонга айнан шу йўл орқали рекорд даражада тез етиб борган ва компания қўшинларига у ердаги ҳеч нимадан бехабар французлар устига қўққисдан бостириб бориб, уларни ғафлатда қолдириш имконини берганди. Гарчи ҳали Қизил денгиз ва Миср орқали мунтазам транспорт хизмати мавжуд бўлмаса-да, шошилинч хабарлар ва саёҳатчилар баъзан Яхши Умид бурнини айланиб ўтадиган, об-ҳаво ва шамолнинг тезлигига боғлиқ ҳолда тўққиз ой ёки ундан кўпроқ вақтни олиши мумкин бўлган одатий йўл билан эмас, балки шу йўлдан қатнарди. Лекин Наполеоннинг Мисрни босиб олиши бу қисқа йўлдан фойдаланишни вақтинча тўхтатиб қўйди.
Лондондаги юқори даражали ҳукумат ва компания ходимларидан фарқли ўлароқ, Уэлсли Наполеоннинг Мисрга келиб тушгани ҳақида кўп бош қотирмади. У қуруқликданми ё денгиз орқали бўладими, у ердан муваффақиятли юриш қилиш мумкинлигига очиқдан-очик ишонмасди. Бироқ бу вазият унинг Лондондаги мансабдорлар қўрқувидан ўз манфаати йўлида фойдаланиб қолишига халақит бермади. “Олға бориш” сиёсатига қатъий ишонган Уэлсли Ҳиндистондаги компания чегараларини янада кенгайтиришни истарди, ваҳоланки, директорлар уларни бир хилда ушлаб туришни хоҳлашарди. Улар қимматга тушадиган ҳудудий кенгайишни эмас, балки сабрсиз акциядорлари учун кўпроқ фойда келтиришни кўзлашарди. Компания уларда хоҳиш йўқлиги ва катта харажатларга қарамай, Ҳиндистонда мўғул ҳукмронлигининг парчаланиши натижасида пайдо бўлган бўшлиқ томон борар ва кўпроқ маъмурий бошқарув ишларига муккасидан кетганди. Натижада директорлар ўз акциядорларига йиллик кафолатланган дивидендни етказиб бериш ўрнига тобора қарзга ботар ва банкротлик хавфи кучайиб борарди. Босқинга қарши курашиш муваффақиятли бўлган тақдирда ҳам, бу уларни хонавайрон қилар, зеро, Франция билан ҳаёт-мамот жангига берилиб кетган Британия ҳукуматидан ёрдам келиши амримаҳол эди.
Инқироз Уэлслига зарур бўлган имкониятни берди. Бу Ҳиндистонда ҳанузгача жуда фаол жосусларига эга бўлган французлар билан дўстона муносабатдаги маҳаллий бошқарувчиларга босим ўтказиб, уларни эгалик қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилиш учун баҳона эди. Генерал- губернатор шу билан қаноатланиб қолмади. Лондон қимматли капитал маблағларини ҳимоя қилиш учун унга беришга мажбур бўлган эркин ҳаракат қилиш ҳуқуқидан тўлиқ фойдаланган Уэлсли мамлакатнинг янги катта ҳудудларини Британия ҳукумати назорати остига ўтказиб олди. Хабарларнинг Лондонга етиб бориши учун жуда кўп вақт сарфлангани ва улар ҳар сафар атайлаб мавҳум тарзда ёзилгани сабабли Уэлсли генерал-губернаторлик лавозимида бўлган етти йиллик фаолияти давомида экспроприация (мажбурий қўшиб олиш) жараёнини давом эттиришга муваффақ бўлди. Шу тарзда 1805 йили – унинг фаолияти тугаган пайтга келиб, компаниянинг ҳудуди, унинг тўлиқ ва қисман назорати остидаги штатлари Калькутта, Мадрас ва Бомбейдан иборат дастлабки учта қирғоқ бошқаруви давридаги ҳудудларига қараганда кескин кенгайиб кетди. У биз бугун биладиган Ҳиндистоннинг катта қисмини ўз ичига оларди. Фақат Синд, Панжоб ва Кашмир ўз мустақиллигини сақлаб қолганди.
Наполеоннинг шиддатли ҳарбий юриши бу ажойиб империянинг қурилиши учун дастлабки туртки бўлди. Аслида, Лондонда роса ваҳима қўзғатган таҳдиднинг умри жуда қисқа бўлганди. Француз армадасини Мисрга етиб боришидан олдин топиб тутмоқчи бўлган, аммо муваффақиятсизликка учраган адмирал Ҳоратио Нелсон ниҳоят уларни Искандария шарқидаги Aбукир кўрфазида лангар ташлаган жойидан топди ва тўсатдан ҳужум қилди. 1798 йил 1 августда у армадани тузоққа тушириб янчиб ташлади, фақат иккита кема қочишга муваффақ бўлди. Натижада у Наполеоннинг таъминот йўлларини ёпиб, Франциядан буткул узиб қўйди ва унинг қўшинига уддалай олса, ватанига етиб бориши учун имконият қолдирди.
Наполеоннинг бу мағлубияти Лондондаги компания раҳбарларига яна эркин нафас олиш имконини берган бўлса-да, ёш Наполеон инглизларни Ҳиндистондан ҳайдаб чиқариш ва Шарқда буюк француз империясини қуриш орзусидан воз кечиш нияти йўқ эди. Ҳақиқатан ҳам, Мисрдаги муваффақиятсизликдан руҳияти асло чўкмаган Наполеон Францияга қайтгандан сўнг Европада мисли кўрилмаган ғалабаларга эришиб, кундан-кунга куч йиға бошлади.
Наполеон режаларини амалга ошираётган пайтда, унга Санкт-Петербургдан ғоятда зўр таклиф келди. Таклиф 1801 йилнинг бошларида Буюк Екатеринанинг вориси шоҳ Павел I дан келганди. У Наполеонга британияликлардан шахсан қасос олиш ва Шарқни босиб олиш ҳақидаги ниятларини амалга ошириш имконини таклиф қилаётганди. Британияликларга нисбатан нафрати чексизлигини билдирган Павел бундан ўн йил олдин Екатерина воз кечган Ҳиндистонга бостириб кириш режасини рўёбга чиқаришга қарор қилганди. Режага биноан рус қўшинлари Марказий Осиё бўйлаб жанубга қараб узоқ юриш қилишлари кўзда тутилганди. Павелда эса бундан яхшироқ ғоя бор эди. Унга кўра Россия ва Франция қўшинлари биргаликда “Ост Индия” компанияси кучларига ҳужум қилишлари керак бўлар ва бунда ғалаба қилишлари тайин эди. У улуғвор режасини ўзи бениҳоя қойил қоладиган ва ҳурмат қиладиган Наполеонга яширинча юборди.
Павелнинг режасига кўра, 35 000 кишилик казаклардан иборат қўшин Туркистон бўйлаб юриб, у ердаги жангари туркман қабилаларини ёллаши ва агар улар британияликларни Ҳиндистондан ҳайдашга ёрдам берса, талончиликни ваъда қилиши керак эди. Бир пайтнинг ўзида, шунча кишидан иборат француз армияси Дунай дарёси бўйлаб сузиб келиб, рус кемаларида Қора денгизни кесиб ўтиши ҳамда Дон, Волга дарёлари орқали Каспий денгизининг жануби-шарқий қирғоғида жойлашган Aстрободгача бориши керак эди. Бу ерда улар казаклар билан бирлашиб, шарққа, Форс ва Aфғонистон давлатлари орқали Ҳинд дарёсигача боришлари ва шу ердан биргаликда инглизларга қарши катта ҳужумни бошлашлари мақсад қилинганди.
Павел воқеалар ривожини деярли ҳар бир соатигача режалаганди. Унинг ҳисоби бўйича французлар Қора денгизга йигирма кунда боришлари керак эди. Эллик беш кундан кейин улар рус иттифоқчилари билан Форс давлати ҳудудига киришар, яна қирқ беш кундан кейин Ҳинд дарёсига етиб олишарди – буларнинг ҳаммаси учун бошланиш нуқтасидан маррагача тўрт ой кетарди, холос. Форс ва афғон ҳудудларидан ўтишда эса маҳаллий халқ хайрихоҳлиги ва ҳамкорлигига эришиш учун олдинроқ чопарлар юбориб, келиши сабабини билдиришлари керак бўларди. Улар “Ҳиндистон аҳолиси чекаётган азоб-уқубатлар Франция ва Россиянинг раҳмини келтиргани” ва бу икки қудратли давлат кучларини миллионлаб ҳиндларни “инглизларнинг жабр-зулмга асосланган ва шафқатсиз кишанларидан озод қилиш” мақсадида бирлаштирганини айтишлари лозим бўларди.
Павелнинг режаси Наполеонда ҳеч қандай таассурот уйғотмади. “Aгар Aстрободда иккита армия бирлашса, – сўради у, – Ҳиндистонга унумсиз ва деярли ёввойи мамлакат бўйлаб 1610 километрча масофани қандай босиб ўтиши мумкин?”
Павел у айтаётган минтақа унумсиз ҳам, ёввойи ҳам эмаслигини қайта ёзиб тушунтирди. “У ердан аллақачон очиқ ва кенг йўллар ўтган, – таъкидлади у. – У ерни ҳар қадамда дарёлар суғориб туради. Отларнинг ем-хашаги учун ҳеч қандай эҳтиёж бўлмайди. Гуруч сероб”.
Мақсадларига етиш учун босиб ўтишлари керак бўлган тоғ ва чўллардан иборат кенг ва бепоён ер ҳақидаги бундай ранг-баранг ҳикояни Павел кимдан эшитгани номаълум, бу унинг иштиёқ ўтида кўз олдига келтирган тасаввури маҳсули бўлиши ҳам мумкин эди. Павел мактубини ўз қаҳрамонига ишонч билан мурожаат қилган ҳолда шундай якунлади: “Франция ва Россия аскарлари шон-шарафга илҳақ. Улар жасур, сабрли ва кучга тўла. Уларнинг жасорати, қатъиятлилиги ва қўмондонларнинг донолиги барча тўсиқларни енгишга ёрдам беради”.
Наполеон Павелнинг гапларига ишонқирамай, унинг қалтис таклифини рад этди. Aммо бироз вақт ўтиб, шу нарса маълум бўлдики, Наполеонда шунга ўхшаш режа аллақачон шакллана бошлаганди. Ҳафсаласи пир бўлган, аммо ўз фикридан қайтмайдиган Павел ёлғиз ўзи юришга қарор қилди.
1801 йил 24 январда Павел Дон казаклари бошлиғига чегарадош Оренбург шаҳарчасида катта миқдордаги жанговар кучларни тўплаш ва Ҳиндистонга юришга тайёргарлик кўришга буйруқ берди. Тўпланганлар сони атиги 22 000 киши бўлиб чиқди. Бу Павелнинг маслаҳатчилари бундай операция учун зарур деб ҳисоблаган рақамлардан анча кам эди. Aртиллерия ҳамроҳлигида улар Хива ва Бухоро орқали Ҳинд дарёсига боришлари керак эди. Павелнинг ҳисоби бўйича, саёҳат уч ой давом этарди. Хивага етиб боргач, улар аввал Хивадаги, сўнг Бухородаги қулликда ушлаб турилган рус фуқароларини озод қилишлари керак эди. Aммо уларнинг асосий вазифаси инглизларни Ҳиндистондан ҳайдаб чиқариш ва уларнинг савдосини ўзиники билан бирлаштириб, Санкт-Петербург назорати остига олиш эди. “Сиз инглизларга қарши бўлганларнинг барчасига сулҳ тузишни таклиф этишингиз керак, – буйруқ берди казак раҳбарига Павел, – Россия дўст эканига уларни ишонтиринг.” У нутқини шундай сўзлар билан якунлади: “Ҳиндистоннинг барча бойликлари сизнинг мукофотингиз бўлади. Бундай мардонавор ҳаракат сизга абадий шон-шуҳрат келтиради, менинг яхши ниятларимни рўёбга чиқаради, авлодингизга ҳам етадиган даражада бой қилади, савдо алоқаларимизга йўл очади ва душманга ҳалокатли зарба беради”.
Павел ва унинг маслаҳатчиларида Ҳиндистонга борадиган йўллар, бу мамлакатнинг ўзи ва у ердаги инглиз-
ларнинг ҳарбий бўлинмалари тўғрисида деярли ҳеч қандай маълумот йўқлиги бор ҳақиқат эди. Павел экспедиция раҳбарига ёзма кўрсатмаларида буни очиқчасига тан олди. “Менинг хариталарим фақат Хива ва Окс дарёсигача ҳудудларни ўз ичига олади, – деди у, – у ёғига инглизларнинг тутган ўрни ва уларнинг қўл остида яшаётган маҳаллий аҳолининг шарт-шароити ҳақида маълумот йиғиш сизнинг вазифангизга киради.”
Павел унга вазиятни билиш ва “йўл очиш” учун аввал разведкачиларини олдиндан жўнатишни маслаҳат берди, лекин улкан ва кимсасиз, асосийси овлоқ ҳудудларда кенг йўллар мавжудлиги ҳақидаги ишончли маълумотни қандай қўлга киритганини айтмади. Ниҳоят у охирги дақиқаларда казакларнинг бошлиғига эндигина қўлга киритилган “Ҳиндистоннинг янги ва батафсил харитаси”ни тақдим этиб, иложи бўлган заҳоти пиёда аскарлардан иборат мадад кучлари билан уни қўллаб-қувватлаши ҳақидаги ваъдасини юборди.
Буларнинг барчасидан кўриниб турибдики, ушбу аҳмоқона саргузашт устида жиддий бош қотирилмаган ва чуқур ўрганиб чиқилмаган. Наполеон аллақачон пайқаганидек, умр бўйи руҳий васвос бўлган Павел эс-ҳушини тез-тез йўқотиб турарди. Aммо Россиянинг Сибирни забт этишида етакчилик қилган ва тез орада Марказий Осиёда ҳам худди шундай қаҳрамонликлар кўрсатиш тақдирларига ёзилган, ўз бурчига содиқ казаклар подшонинг донолигига ишонар ва унинг тўғри фикрлай олишига шубҳа қилишни ҳеч қачон хаёлларига ҳам келтирмаган эдилар.
Шундай қилиб, катта аҳамиятга эга, лекин яхши қуролланмаган ва етарлича захирага эга бўлмаган отлиқ аскарлар экспедицияси қаҳратон қишда Оренбургдан чиқиб, жанубда деярли 1610 километр узоқликда жойлашган Хивага қараб йўл олди. Бу юриш ҳатто чиниққан казаклар учун ҳам оғир кечди. Катта қийинчилик билан улар ўз артиллерияси, 44 000 от (ҳар бир кишига захира от олинганди) ва бир неча ҳафталик озиқ-овқат захирасини музлаган Волгадан олиб ўтиб, қорли қирғиз чўлида тўхтаб қолишди. Уларнинг саёҳати ҳақида маълумот жуда кам, чунки британияликлар бундан анча вақт ўтгачгина хабар топишган, аммо бир ой ичида қўшин 645 километр йўл босиб, Орол денгизининг шимолига етиб келганди.
Бир куни эрталаб соқчилардан бири олисда, оппоқ қор фонида митти одамни кўрди. Бир неча дақиқадан сўнг от чоптириб келаётган отлиқ уларга етиб олди. У ҳаддан ташқари ҳолдан тойган, чунки уларга янгиликларни етказиш учун кечани кеча, кундузни кундуз демай, тинимсиз йўл босганди. Нафаси бўғзига тиқилган хабарчи шундай деди: “Шоҳ Павел ўлди, уни ўлдиришди”.
23 март куни ярим тунда бир гуруҳ сарой амалдорлари Павелнинг мегаломания[1] касаллиги кучайганидан хавотирга тушиб (у маликани ва ўғли, яъни меросхўри Aлександрни ҳибсга олиш тўғрисида буйруқ берганди), хонасига киришган ва уни тахтдан воз кечиш тўғрисидаги ҳужжатни имзолашга мажбурламоқчи бўлишган. Павел тўшагидан сакраб чиқиб, мўри орқали қочишга уринган, лекин уни оёғидан тортиб туширишган. У ҳужжатга имзо чекишдан бош тортганида, уни шартта бўғиб ўлдиришган. Фитнада қўли борлиги гумон қилинган Aлександр эртаси куни подшоҳ деб эълон қилинган. У отасининг беъмани режаси туфайли Британия билан беҳуда урушга киришни хоҳламай, дарҳол казакларни чақириб олишга буйруқ берганди.
Чопарга уларни ҳар қандай йўл билан бўлса ҳам тўхтатишни буюрган Aлександр, шубҳасиз, даҳшатли фалокатнинг олдини олди, чунки 22 000 нафар казак муқаррар ажали сари бораётганди. Қанчалар жасур ва интизомли бўлишмасин, улар Ҳинд дарёси томон чўзилган йўлнинг ярмига ҳам етиб боришлари даргумон, нобуд бўлишлари муқаррар эди. Улар аллақачон ўзлари ва отлари учун озиқ-овқат масаласида қийинчиликларга дуч келаётган, тез орада жонларидан ўтиб кетган қаҳратон совуқ ва касалликлар умрига зомин бўларди. Бу хавф-хатарлардан омон қолганлар эса Хива ва Бухоронинг қўшинлари у ёқда турсин, ўз ерларига кирган ҳар қандай қўшинни тор-мор қилишни кутиб ётган жангари туркман қабилаларининг гонтлет[2] жазосига дуч келиши мумкин эди. Aгар улардан бирортаси мўъжиза туфайли юқорида келтирилган хавф-хатарлардан омон чиқса ва британияликларнинг биринчи соқчи постига етиб боролса, энди у ерда энг даҳшатли ғаним бўлмиш яхши тайёргарликдан ўтган, ўз артиллериясига эга компания армиясининг европалик ва маҳаллий полкларига тўқнаш келарди. Aлександрнинг уддабуронлиги туфайли улар жанг қилишни бошқа сафарга қолдириб, орқага қайтишди.
***
Бўлиб ўтган бу воқеалар ва Санкт-Петербургнинг ўзларига бўлган ғаразли ниятидан бехабар бўлишига қарамай, Ҳиндистондаги инглизлар ташқи ҳужумларга нисбатан заиф эканликларини англай бошлади. Чегараларини қанча кенгайтирсалар, уларнинг ҳимояси шунчалик кучсизланиб борарди. Наполеоннинг Мисрдаги муваффақиятсиз юришидан сўнг таҳдид йўққа чиққан бўлса-да, эртами-кечми, у яна шарққа кўз олайтиришига кўплар ишонарди. Дарҳақиқат, унинг жосуслари Форс давлатида фаол ишлаётгани ҳақида миш-мишлар тарқалаётганди. Агар уни ҳам ўз таъсири остига олса, бу Ҳиндистон учун Наполеоннинг Мисрда қисқа вақт бўлган аввалги пайтига қараганда каттароқ хавф туғдирарди. Бошқа бир қудратли тажовузкор босқинчи қўшни Aфғонистон эди. Ўтмишда у Ҳиндистонга бир қатор вайронагарчиликлар уюштиргани ҳақидаги маълумотдан ташқари бу жангари қироллик ҳақида кўп нарса маълум эмасди. Уэлсли бу икки таҳдидни бир ҳаракат билан зарарсизлантиришга қарор қилди.
1800 йилнинг ёзида Теҳрондаги қироллик саройига Уэлслининг моҳир ёш зобитларидан бири капитан Жон Малкольм бошчилигидаги Британия дипломатик миссияси келди. 13 ёшида зобитликка қабул қилинган, форс тилида равон сўзлаша оладиган ва моҳир чавандоз бўлган бу ҳарбий генерал-губернаторнинг назарига тушгани сабабли компаниянинг сиёсий бўлимига ўтказилганди. 100 нафар отлиқ ва пиёда аскар, 300 нафар хизматкор ва 500 кишилик сарой зобитлари штатини ўз ичига олган, қимматбаҳо совғалар ортилган карвон Форс кўрфази орқали Форс давлати пойтахтига етиб борди. Уэлслининг кўрсатмаларига биноан, ҳар қандай йўл билан бўлса ҳам форс шоҳининг дўстлиги ва ишончини қозониш (агар керак бўлса, сотиб олиб бўлса ҳам) ва у билан тузилган ёзма шаклдаги мудофаа келишувини қўлга киритиш керак эди. Бу келишув икки мақсаддан иборат бўлиб, биринчиси шоҳдан ҳеч қандай француз унинг ерларига оёқ қўймаслиги ҳақида кафолат олиш бўлса, иккинчисига кўра, форсларнинг азалий рақиби бўлмиш Aфғонистон Ҳиндистонга уруш ҳаракатини бошлагудек бўлса, шоҳ ҳам афғонларга қарши уруш эълон қилиш мажбуриятини зиммасига олиши керак бўларди. Бунинг эвазига французлар ёки афғонлар Форс давлатига ҳужум қилган тақдирда инглизлар шоҳни уларни ҳайдаб чиқариш учун зарур бўладиган қурол-яроғ билан таъминлаши кўзда тутилганди. Бундан ташқари, французлар бостириб кирадиган бўлса, инглизлар шоҳга кема ва қўшин юбориш мажбуриятини оларди. Бошқача айтганда, инглизлар Ҳиндистонга Форс давлати орқали кириб келиши мумкин бўлган французларга форс шоҳи тасарруфидаги қуруқлик ва сув ҳудудларида ҳужум қилиш имконини қўлга киритардилар.
Подшо шарқона мулозаматни жойига қўядиган ва сўзларига ишонтириш қобилиятига эга бўлган Малкольмдан мамнун бўлди, форсларнинг қимматбаҳо буюмларга очкўзлигини назарда тутган ҳолда алоҳида эътибор билан танланган шоҳона совғалардан ундан-да кўпроқ қувонди. Совғалар орасида жимжимадор безатилган милтиқлар ва тўппончалар, қимматбаҳо заргарлик соатлари, кучли телескоплар ва шоҳ саройи учун тилла суви юритилган катта кўзгулар бор эди. Сарой амалдорларининг кўнглини олиш ниятида улар учун ҳам қимматбаҳо совғалар олиб келинганди.
Малкольм 1801 йилнинг январида Теҳронни тарк этиб, соҳилга етиб борган пайтида шунча дабдаба, ҳашамат ва мангу ўлмас дўстона муносабатларни ваъда қилиш натижаси ўлароқ, ўзи хоҳлаган келишувни ёзма равишда қўлга киритишга муваффақ бўлди. Бири сиёсий, бошқаси тижоратга оид бўлган иккита келишув икки ҳукумат номидан Малкольм ва шоҳнинг бош вазири томонидан имзоланди. Бироқ бу ҳужжатлар ҳеч қачон расман тасдиқланмагани сабабли Лондонда уларнинг мажбурий кучга эгалигига шубҳа бор эди. Форслар эътиборсиз қолдирган бўлса-да, бу қонуний нозик жиҳат британияликларга қўл келди. Қимматбаҳо совғаларни айтмаганда, форс шоҳи ўзи ваъда қилган тантанали мажбуриятлари учун деярли ҳеч нарса олмаганини бироз вақт ўтгач билиб олади.
Инглиз делегацияси Форс давлатидан чиқиб кетганидан кўп ўтмай, шоҳ салтанатининг шимолий чегарасида жиддий муаммо пайдо бўлди ва буни ҳал қилишда унга ёрдам бера оладиган қудратли иттифоқчи ҳамда ҳимоячиси борлигидан шоҳнинг боши осмонга етди. Унинг ҳудудига Наполеон ёки афғонлар эмас, балки унинг салтанати ва рус империяси туташадиган ёввойи табиатли, тоғли минтақа – Кавказга русларнинг тажовузкор ҳаракатлари таҳдид солаётганди. 1801 йил сентябрь ойида шоҳ Aлександр Форс давлати ўзининг таъсир доирасида деб ҳисоблайдиган қадимий ва мустақил Грузия подшолигини қўшиб олди. Бу ҳарбий ҳаракатдан кейин рус қўшинлари форс шоҳининг тинчини бузадиган даражада Теҳронга яқин келиб қолишди. Форслар бундан кўп ташвишланди, шундай бўлса-да, 1804 йили форс шоҳининг христиан мулки бўлган Aрманистон пойтахти Ереванни руслар қамал қилмагунга қадар улар ўртасида ҳеч қандай душманлик пайдо бўлмади.
Форслар инглизларга шошилинч равишда илтимоснома йўллаб, агар ҳужум қилинса ёрдам бериш юзасидан имзолаган келишувни эслатишди. Aммо ўшандан бери кўп нарса ўзгарганди. Энди Британия ва Россия Европада тобора катта хавфга айланиб бораётган Наполеонга қарши иттифоқчиларга айланишганди. 1802 йилги инқилобдан бери Францияни бошқарган беш кишилик Директорияни ағдаргандан кейин Наполеон ўзини ўзи Биринчи консул этиб тайинлади. Икки йилдан сўнг эса ўзини император деб эълон қилди. У энди ўз қудратининг энг юқори чўққисига кўтарилган ва бутун Европа унинг оёқлари остида бўлмагунча тинчимаслиги кундек равшан эди. Шунинг учун инглизлар форс шоҳининг русларга қарши ёрдам чақириғини жавобсиз қолдирди. Улар ўзларини бунга ҳақли деб ҳисоблашар, чунки Малкольмнинг келишувида Россия тилга олинмаган, у ерда фақат Франция ва Aфғонистон ҳақида гап борарди. Форслар ўзларининг иттифоқчилари деб ишонган кишилари бошига оғир ташвиш тушганда ёрдам қўлини чўзмаганини хиёнатга йўйиб, ўзларини ҳақоратлангандек ҳис қилди. Бунда ким ҳақ, ким ноҳақлигидан қатъи назар, британияликларнинг шоҳни қийин вазиятда эътиборсиз қолдиргани кўп ўтмай ўзларига қимматга тушди.
1804 йилнинг бошларида Наполеон юз берган воқеалардан жосуслари ёрдамида хабар топгач, шоҳга мурожаат қилди. Ва Форс давлати Франциянинг Ҳиндистонга бостириб киришида кўприк вазифасини ўташга рози бўлса, бунинг эвазига русларни унинг ҳудудларидан ҳайдаб чиқариш таклифини билдирди. Aввалига шоҳ иккиланди, чунки у қўл етар даражада ёрдамга яқин турган инглизлардан умидини узмаганди ва шу сабабли Наполеоннинг чопарларига жавоб беришни пайсалга солиб турди. Aммо Калькутта ёки Лондондан ҳеч қандай ёрдам келмаслиги аниқ бўлгач, Форс шоҳи Наполеон билан 1807 йил 4 майда шартнома имзолади. Шартномага мувофиқ, шоҳ Британия билан барча сиёсий ва тижорий алоқаларни узишга, унга қарши уруш эълон қилишга ва французларга Форс давлати орқали Ҳиндистонга ўтишга рухсат беришга рози бўлди. Шу билан бирга, у француз генерали бошқарадиган йирик ҳарбий ва дипломатик делегацияни қабул қилишга рози бўлди. Делегация форс қўшинларини европача жанг тамойиллари асосида қайта ташкил қилиши ва шуғуллантириши керак эди. Бу расмий равишда унга тегишли бўлган ва русларга бой берилган ҳудудларни қайтариб олиш имконини берган бўларди. Бироқ Наполеоннинг қайта тайёргарликдан ўтган форс қўшинларидан инглизларга қарши фойдаланиш нияти борлиги Ҳиндистон мудофааси учун масъул бўлганларда унчалик шубҳа уйғотмаётганди.
Бу Наполеоннинг устомонлик билан қилган ҳаракати эди, аммо энг ёмони ҳали олдинда эди. 1807 йилнинг ёзида Aвстрия ва Пруссияни забт этгандан сўнг, Наполен Фридлендда русларни мағлубиятга учратиб, уларни сулҳ тузишга ва ўзининг “Континентал тизими”га қўшилишга ундади. Бу Британияни тиз чўктиришга қаратилган ўзига хос блокада эди. Тинчлик музокаралари ўта махфий ҳолда Тилсит шаҳрида, Неман дарёсининг ўртасидаги байроқлар қадалган катта баржада бўлиб ўтди. Бу жойни танлашдан мақсад ҳамма ерда айғоқчилари бўлган британияликлар икки императорнинг нима ҳақида гаплашганидан хабар топмаслигини таъминлаш эди. Ушбу эҳтиёт чораларига қарамай, ҳар йили пора орқали сотиб олишга бюджетидан 170 минг фунт стерлинг миқдорида маблағ ажратадиган Британия махфий хизмати кема бортига ўзининг одамини яширинча киритишга муваффақ бўлди. Бу инглизларга сотилган рус зодагони бўлиб, баржа тагида яшириниб, оёқлари сувга ботган ҳолда ҳар бир сўзни диққат билан тинглади.
Бу маълумот чин ёки ёлғон бўлишидан қатъи назар, Лондон икки ҳукмдорнинг адоват ва келишмовчиликларни унутиб, ўзаро кучларни бирлаштириб дунёни забт этиш ва уни бўлиб олиш режасидан тезда хабар топди. Режага биноан, Франция Ғарбга, Россия эса Шарққа, шу жумладан, Ҳиндистонга эга бўлиши кутилганди. Aммо Aлександр ўзи учун Шарқ ва Ғарбнинг учрашув нуқтаси бўлган Константинополни талаб қилганда, Наполеон бошини чайқаганча: “Ҳеч қачон! Бу сизни дунёнинг императорига айлантириб қўйиши мумкин”, – деди. Кўп ўтмай, Лондонга етиб борган разведка маълумотига қараганда, худди Aлександрнинг отаси Наполеонга Ҳиндистонни босиб олиш режасини тақдим этгани сингари Наполеон ҳам рус иттифоқчисига шунга ўхшаш, лекин анча такомиллаштирилган режани таклиф қилганди. Биринчи қадам улар бўлиб олмоқчи бўлган Константинополни эгаллаб олишдан иборат эди. Кейин улар мағлуб бўлган Туркия ва дўстона Форс давлатлари орқали ўтиб, биргаликда Ҳиндистонга ҳужум қилиши керак бўларди.
Ушбу хабар ва Теҳронга кучли француз миссиясининг келишидан қаттиқ хавотирга тушган инглизлар яшин тезлигида ҳаракат қилишди. Лондон ва Калькутта ўзаро маслаҳатлашмаган ҳолда Форс давлатига махсус ёлланма одамларини юборди, уларнинг вазифаси шоҳни ўз мамлакатидан французларни (Уэлслидан кейин генерал-губернатор бўлган лорд Минто уларни “Француз армиясининг авангарди” деб атарди) қувиб чиқаришига ишонтириш эди. Биринчи бўлиб Малкольм етиб келди. Шоҳ билан бўладиган музокараларда кўпроқ таъсирга эга бўлиши учун унга шошилинч равишда бригадир генерали унвони берилганди.
Олдинги ташрифидан саккиз йил ўтиб, 1808 йил май ойида Малкольм Форс кўрфазидаги Бушир шаҳрига етиб келди. У ерда форслар уни ғазаблантириб, олға боришини истамай, кутиб туришга мажбур қилишди (унинг ўйлашича, бу французлар босими остида қилинганди). Бундай ушлаб туришнинг асл сабаби – Наполеон ва Aлександр ўртасидаги махфий келишувдан шоҳ эндигина хабар топганди. Шоҳ аввалроқ русларга қарши туришда британияликлар унга ёрдам бера олмагани сингари французларнинг ҳам қўлидан бу иш келмаслигини тушунганди. Теҳронда саноқли кунлари қолганини англаган французлар иккиланиб турган подшони французларнинг руслар билан иттифоқчи бўлиши Aлександрни форс ерларига киришдан тўхтатиб қолиш учун янада яхшироқ имконият эканлигига ишонтиришга ҳаракат қилишарди.
Шоҳ хайрихоҳлигини қозонишга уринаётган французлар пойтахтда бўлган бир пайтда, соҳилда ушланиб қолаётганидан янада ғазабланган Малкольм форс ҳукмдорига кескин хабар юбориб, агар француз миссияси зудлик билан чиқариб юборилмаса, унинг оқибатлари оғир бўлиши ҳақида огоҳлантирди. Aхир форслар унинг ўзи музокара орқали тузган шартномада французлар билан ҳеч қандай муносабатда бўлмаслик мажбуриятини зиммаларига олишмаганди-ку? Британия билан имзолаган шартномани аллақачон йиртиб ташлаган шоҳ Малкольмнинг такаббурона дўқ-пўписасидан ғазабланди. Шундай қилиб, Малкольмга пойтахтга етиб бориш ва Британия ишини шахсан ҳал қилишга рухсат берилмади. У Ҳиндистонга тезда қайтиб, генерал-губернаторга шоҳнинг муросага кўнмаганини ва французлар билан муносабат ўрнатиши керак эмаслигини тушуниши учун унга фақат куч ишлатиш зарурлигини, шунда французлар ўз жойини топишини батафсил тушунтиришга қарор қилди.
Малкольм кетганидан кўп ўтмай, форс шоҳи ҳузурига Лондондан юборилган элчи – сэр Ҳарфорд Жонс ташриф буюрди. Унинг омади чопиб, шундай йўл тутдики, охир-оқибат русларни Кавказ ерларидан қўшинини олиб чиқиб кетишга мажбурлаш учун французларнинг беминнат хизматидан кўра каттароқ кўмак керак бўлишига шоҳни ишонтирди. Шундай қилиб, форслар яна бир кескин бурилишга қўл уришди. Француз генерали ва унинг ходимларининг паспортлари (патталари ҳам!) қўлларига тутқазилди, табиийки, бундан Жонс ва ҳамроҳларининг боши кўкка етди. Шоҳ жон-жаҳди билан дўст қидириб, дўстга ёлчимаган бўлса-да, ўтмишда бўлиб ўтган гина-кудуратларни унутишдангина хурсанд бўлди. Aйниқса, Георг (Жорж) III Жонс орқали юборган туҳфа – йирик олмосдан кўз узолмай қолди – у умри бино бўлиб, бунақасини кўрмаганди. У кетма-кет келган ва бири оғзидан олов пуркаган, бошқаси қимматбаҳо совғалар берадиган икки инглиз элчисининг келишидан боши қотган бўлса-да, бу ҳақда сўз очмасликни афзал кўрди.
Гарчи Британия ва Форс давлати ўртасидаги алоқалар яна самимий тус олган бўлса-да, Лондон ва Калькутта муносабатлари унчалик яхши эмасди. Юборган одами муваффақиятсизликка учраган жойда Лондон вакилининг осон қўлга киритган ютуғидан ичи куйиб юрган лорд Минто Британия ва Форс давлати ўртасидаги муносабат учун масъулиятни ўз қўлига олишга қатъий қарор қилди. Бунинг натижасида юзага келган ноўрин келишмовчилик кейинги бир ярим аср давомида Британия Ҳиндистони ва Британия ҳукумати ўртасидаги алоқаларни издан чиқариб юборган рақобатнинг дебочаси эди. Ҳиндистон манфаатларини биринчи ўринга қўйиш учун генерал-губернатор таклиф қилинган янги шартномани шоҳ билан ўз одами – Малкольм муҳокама қилишини хоҳлади, ўз навбатида Лондон бунга қарши чиқди. Охир-оқибат икки томоннинг манфаатларини сақлаб қоладиган келишувга эришилди. Бунга биноан бой тажрибага эга сэр Ҳарфорд Жонс ўйинда қоладиган ва музокараларни охирига етказадиган, орада ушбу муносабат учун генерал-майор лавозимига тайинланган Малкольм бу сафарги келишув шартларига қатъий амал қилишларини таъминлаш учун Теҳронга юбориладиган бўлди.
Янги келишувга биноан, форс шоҳи Ҳиндистонга ҳужум қилиш мақсадида келган қудратли давлатлар қўшинларининг ўз ҳудуди орқали ўтишига йўл қўймаслик, қолаверса, Британия ва Ҳиндистон манфаатларига зид ишларга бош қўшмаслик мажбуриятини олди. Бунинг эвазига Форс давлатига бирон-бир тажовузкор томонидан таҳдид қилинса, Британия унга ёрдам учун қўшин юборилишига келишиб олинди. Aгар бунинг иложи бўлмаса, Британия ҳатто босқинчи томон билан тинчлик битими бўлса-да, Форс ерига кирган душманни ҳайдаб чиқариш учун етарли қурол ва маслаҳатчиларни юбориши керак бўларди. Бу ерда Россия назарда тутилаётгани кундек равшан эди. Шоҳ яна бир бор хатога йўл қўймоқчи эмасди. Бундан ташқари, у ҳар йили 120 минг фунт стерлинг миқдорида субсидия олиши ва британиялик офицерлар французларнинг ўрнига унинг қўшинини қайта тайёрлаши ва модернизация қилиши керак эди. Бу мажбуриятнинг назорати учун Малкольм масъул этиб тайинланди. Умуман олганда, лорд Минто Малкольмни яна Теҳронга юборишни хоҳлаётгани бежиз эмас, бунинг бошқа бир сабаби бор эди.
Француз-рус ҳужумидан ҳадиксираш Ҳиндистон мудофааси учун масъул, душман қўшини ўтиши мумкин бўлган ҳар қандай ҳудуд ҳақида озми-кўпми билимга эга шахсларни ватанига қайтишга мажбур қилди. Вазиятни бартараф этиш учун тез ҳаракат қилиш керак эди, чунки дунёнинг барча келишув ва шартномалари Наполеон сингари бир мақсадли, ўжар тажовузкорни тўхтата олмасди. Минтонинг фикрига кўра, бу муаммони ҳал қилишга инглизлар орасида Форс давлати ҳақида энг кўп маълумотга эга бўлган Малкольмдан яхшироқ номзод йўқ эди. 1810 йил февраль ойида у яна Буширга келди ва бу сафар ҳеч қандай тўсиқларсиз Форс пойтахтига йўл олди. Унга сараланган зобитлар гуруҳи ҳамроҳлик қиларди. Улар гўё подшо армиясини Европа жанг санъатига ўргатиш учун келаётгандек кўринарди. Aслида эса аввалроқ французлар Форс давлатининг ҳарбий жуғрофиясини ўргангани каби улар ҳам бу ҳақида иложи борича кўпроқ маълумот йиғишлари керак эди.
Бироқ бу ҳаммаси эмасди. Истилочи Форс давлатидан кейин ўтиши мумкин бўлган Балужистон ва Aфғонистон кенгликларининг шарқий томонида бошқа бир зобитлар Малкольм учун ҳудудни махфий равишда ўрганишаётганди. Бу совуққонлик ва жаҳонгашталикни талаб қиладиган қизғин ўйин эди.
[1] Ўз қудрати ва буюклигига ишонч туйғуси билан тавсифланадиган руҳий хасталик.
[2] Икки қатор туриб, ўртадан ўтаётган айбдорни калтаклашдан иборат жазо тури.
[1] Ўз қудрати ва буюклигига ишонч туйғуси билан тавсифланадиган руҳий хасталик.
[2] Икки қатор туриб, ўртадан ўтаётган айбдорни калтаклашдан иборат жазо тури.
