Firuz Allayev

TADBIRKOR

“Asaxiy Books” loyihasi doirasida chop qilindi.

Biznes faqat tadbirkorni boy qiladimi? Davlat va jamiyat farovonligida uning o‘rni qanchalik muhim?

Keyingi paytda o‘zbek tilida ham tadbirkorlik va biznes haqidagi kitoblar, motivatsiya berish ko‘zlangan biznes-treninglar ancha ko‘paydi. Lekin ular ko‘proq umumiy-nazariy bilim be­rish bilan cheklanadi. Firuz Allayev “Tadbirkor” nomli kitobida mavzuni sodda tilda, taniqli tadbirkorlar hayotidan olingan va o‘z tajribasida duch kelgan amaliy misollar yordamida tu­shuntrib bergan. Kitobdan muallifning sohani yanada rivoj­lantirishga doir taklif va mulohazalari, yuqoridagi savollarga javoblari ham o‘rin olgan.

Tadbirkorlik mamlakat hayotida eng muhim sohalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham soha rivoji mamlakat rivojida dolzarb mavzudir. Soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda bu sohaga oid foydali darsliklar, kontentlar rivojlanmoqda. Biznes marafonlari, biznes treninglar, “Mfaktor” kabi tadbirkorlarni jamlagan loyihalar qatori­da endi tadbirkorlikka oid kitoblar ham koʻpaymoqda. Yurtimizdagi tadbirkorlarning oʻqishi, oʻrganishi, rivoj­lanishi uchun bu yaxshi imkoniyat. Manbalar ona tili­mizda yaratilyotgani esa yana bir yaxshilik belgisidir.

Ushbu kitob Oʻzbekiston Yoshlar Ishlari agentligi taqdim etgan ijtimoiy buyurtma asosida yozildi va chop etildi. Uni tayyorlash jarayoniga Oʻzbekiston yoshlar tadbirkorligini qoʻllab-quvvatlash markazi yaqindan yordam berdi. Kitob chiqishiga Yoshlar ishlari agentligi rahbari Alisher Sa’dullayev, Sardor Joʻrayev, Oʻzbekis­ton yoshlar tadbirkorligini qoʻllab-quvvatlash markazi direktori Orian Mehroj Rashidov va Ixtiyor Usmonovlarning hissasi katta. Ularning koʻmagisiz, qoʻllab-quvvatlashisiz bu kitob katta ehtimol bilan hali-beri yozilmas, kitobxon qoʻliga yetib bormas edi.

Nashr tadbirkorlarga va tadbirkor boʻlishni maqsad qilgan yoshlarga foydali boʻlishiga ishonamiz. Koʻpchilikda ushbu kitobdan keyin tadbirkor bo‘lish niyati uyg‘onsa, tadbirkorlar esa yanada yaxshiroq faoliyat olib borishga harakat qilsa, ajab emas. Sohaga oid ushbu yangi adabiyot insonlar taqdirini oʻzgartiradi, deb umid qilamiz.

 

Hurmat bilan,

“Asaxiy Books” jamoasi

Tadbirkorning hayoti vulqon yaqinidagi hayot kabidir. Har doim nimadir sodir boʻladi, kunlar va haftalar zerikarli ketma-ketlikda davom etmaydi. Maosh uchun ishlaydigan inson dushanba-yu juma orasida, oylikdan oylikkacha vaqtni oilaviy yigʻinlar, xaridlar, taʼtillar, toʻylar, tugʻilgan kunlar bilan oʻlchasa, tadbirkorlar hayoti mutlaqo boshqacha jadallik bilan kechadi.

Tadbirkor hayoti qiziqarli, hayajonli va juda xavfli sa­yohatdir. Biror kun yoʻqki, siz yangi, mazmunli va qiziqar­li, imkoniyat, xavf hamda tahdid ehtimoli boʻlgan vaziyatga, chaqiriqqa duch kelmasangiz. Shuning uchun tadbirkorlar qiziquvchan tadqiqotchilar, gʻayratli kashfiyotchilar va oʻzini orzulariga toʻla bagʻishlangan, qaysidir maʼnoda juda sodda, xayolparast eksantriklardir.

Ular muvaffaqiyatga erishsa, tadbirkorning oʻzidan koʻra koʻproq jamiyat foyda koʻradi, muvaffaqiyatsizlikka uchraganida esa butun jamiyat “nima qilmaslik kerak” degan bebaho saboq oladi, buning badalini esa tadbirkor choʻntagidagi puli, vaqti va salomatligi bilan toʻlaydi.

Ammo tadbirkorning hayotida juda koʻp yorqin lahzalar bor. Hech boʻlmaganda bir marta kashfiyotchi, ixtirochi havosidan nafas olgan odam, goʻyo Kolumb, Magellan yoki Ibn Batuta kabi boshqa hech qachon sokin bandargohlarning osoyishtaligida yashay olmaydi va biznes olamining yangi nomaʼlum qirgʻoqlariga shoshiladi

Tadbirkorlik haqidagi kitob sizni mana shu muhim kasbga yangidan qarashga undaydi.

 

Zafar Hoshimov,

“Korzinka Uz” savdo tarmogʻi asoschisi

 

 

Mustaqillikdan keyin tadbirkorlik endi kirib kelganida, raqobat hali katta boʻlmagan va tadbirkor bitta korxona qursa, bitta dastgoh olib kelsa, biznesi rivojlangan paytlar esimizda. Bugungi kunda iqtisod rivojlanyapti, raqobat kuchayyapti. Tadbirkorlar uchun mablagʻ, bino yoki dastgoh muammo boʻlmay qoldi, ya’ni raqobat kuchaydi. Hozir bilim raqobatda eng asosiy oʻringa chiqdi. Bugungi kunda bilimning eng zoʻrini, albatta, kitobdan olish juda muhim, deb hisoblaymiz. Chunki dunyoning eng zoʻr olimlari eng zoʻr tadbirkorlik ilmini, biznes ilmini kitoblarda yozib qoldirishgan. Albatta, bu bilimlarni ijtimoiy tarmoqlardan qisqa-qisqa olish mumkin. Lekin har qanday bilimning batafsil manbasi kitob hisoblanadi.

Rivojlanaman, raqobatda yutaman degan tadbirkor uchun kitob juda ahamiyatli. Shuning uchun oʻzimiz ham doim biznesimizning rivojiga foydasi tegadigan manbalarni izlaymiz. Eng yangi bilimlarni o‘zlashti­rib, biznesimizga tatbiq qilamiz. Va tadbirkorlarga ham albatta kitob oʻqishni, xodimlarining, farzandlarining kitob­ga boʻlgan mehrini oshirishini, targʻib qilishini tilaymiz.

 

Husan Mamasaidov,

“Mfaktor” loyihasi,
“EduOn” ta’lim platformasi va
“Deli” kompaniyasi asoschisi

Tadbirkorlar kitob oʻqigani uchun muvaffaqiyatlimi yoki ular muvaffaqiyatli boʻlgani uchun kitob oʻqiydimi, degan savol bor.

Albatta, kitob oʻqigan inson muvaffaqiyatli boʻladi. Chunki juda katta hayotiy tajribasi, xulosalarini kitob koʻrinishida aks ettirgan dunyoning tajribali insonlari boshqalarning umrini tejashga imkoniyat beradi. Shuning uchun oʻzini hurmat qiladigan tadbirkor borki, bugungi kunda dunyodagi eng yetakchi soha muta­xassislarining bilimlarini kitob orqali oʻzi uchun kashf qiladi. Va albatta, tahlil qilib, oʻziga tatbiq etib, biznesini yangi pogʻonaga olib chiqadi.

Kitoblarni oʻqish, tahlil qilish kerak, tafakkur qilish kerak. Va albatta, tadbirkor undagi yangiliklarni oʻz biznesiga tatbiq qilsa, oldiga qoʻygan maqsadlariga eri­shishi osonroq boʻladi.

Hasan Mamasaidov,

“Mfaktor” loyihasi,
“EduOn” ta’lim platformasi va
“Deli” kompaniyasi asoschisi

KIRISH

Bu kitobdan nima ko‘zlangan?

Tadbirkorlikni boshlaganimga sakkiz yil bo‘libdi. Bir vaqtlar sherigim Eldor aka G‘afurov ikkimiz atigi 400 dollar budjet bilan “Asaxiy” internet-do‘koniga asos solgan edik. Mana, oradan sakkiz yil o‘tib, ozgina mablag‘ bilan boshlangan loyiha bir necha o‘n milliard turadigan, yuzdan ortiq xodim ishlaydigan, butun O‘zbekistonga xizmat ko‘rsatadigan ko‘lamdor biznesga aylandi. “Butun O‘zbekistonga xizmat ko‘rsata­miz!” deyishdan osoni yo‘q. Lekin o‘sha boshlang‘ich nuqtadan hozirgi o‘rnimizga yetib kelishning o‘zi bo‘lmadi. Buning uchun qattiq mehnat qildik, izlandik, o‘rgandik, yo‘l qo‘yilgan xatolardan xulosa chiqardik. Xullas, biznesimiz muvaffaqiyatli deb ayta oladigan darajada tajriba to‘pladik. Lekin bularning bari, Hojiboy Tojiboyev so‘zlari bilan aytganda, “yerni chuqurroq haydaganimiz” uchun amalga oshgani yo‘q. Qaysidir pallada omadimiz keldi, qayerdadir qoqildik, ba’zan xato qildik, kimlarningdir dilini og‘ritdik. Ko‘pincha, shunchaki kerakli vaqtda kerakli joyda hozir bo‘ldik, buni bir tomondan omadga bog‘lasa ham bo‘ladi.

Muhimi shuki, bugun butun O‘zbekistonda mashhur, amaldagi internet-do‘konlar orasida birin­chi bo‘lib ochilgan – “Asaxiy”ni oyoqqa turg‘izdik. Shuningdek, kompaniyamiz orqali jamiyat uchun foydali, O‘zbekistonda kitob bozori ­rivoj­lanishiga ozmi-ko‘pmi sababchi bo‘lgan “Asaxiy Books” loyihasini ham yo‘lga qo‘ydik. 2023-yil 1-may holatiga ko‘ra, “Asaxiy Books” doirasida 2 milliondan ortiq kitob hamyurtlarimizga yetkazildi. Bu intilishlar xalqimiz va hukumatimiz e’tirofiga sazovor bo‘ldi: dastlab “Tahsin” mukofotini oldik, undan keyin asari loyihamiz doirasida nashr etilgan yozuvchi Javlon Jovliyevga “Kelajak bunyodkori” medali berildi. 2022-yil iyun oyida esa o‘zimni “Shuhrat” medaliga munosib deb topishdi.

Biznesda ko‘pni ko‘rib, menejment, marketing, IT sohasida birmuncha tajriba orttirganimiz uchun ham kitob yozishga jazm qildim. Tadbirkorlikdan tashqari blogerlik bilan shug‘ullanganim, “Telegram”­dagi @allaevuzb kanalimda tez-tez biznes haqida postlar qo‘yganim uchun ko‘pincha kitob yozishni tavsiya qilishar edi. Lekin hali bunga tayyor emasdim. Biznesda bir emas, uchta inqirozdan o‘tgachgina tadbirkorlik haqida kitob yozishga ahd qildim. Bu qarorga meni undagan hukumat vakillari, tadbirkor do‘stlarimiz, xodimlarimizga, ayniqsa, kitobning yozilish jarayonini yaqindan kuzatgan ayolimga, “Kitob qachon chiqadi?” deb sabrsizlik bilan tez-tez so‘rab turgan va shu orqali menga g‘ayrat bergan onamga chin dildan minnatdorlik bildiraman. Mana shu kitob orqali ularning ishonchini oqladim deb umid qilaman.

Kitob kimlar uchun?

Kitobni O‘zbekistonda tadbirkorlik bilan shug‘ullan­moqchi bo‘lganlar va sohada ish yuritayotganlar uchun yozdim. Odatda biznesga oid chet el kitoblari tajribali tadbirkorlarga foydali bo‘ladi. Biroq ulardagi keyslar bizning muhitga doim ham to‘g‘ri kelavermaydi. E’tibor bersam, o‘zbek tilida biznesga oid fundamental bilim beradigan kitoblar yo‘q ekan. Shuning uchun kitobimda biznesni soddaroq tilda tushuntirib, uning asoslarini nazariy va amaliy jihatdan ochib bermoqchiman. Umid qilamanki, bu hammaga foydali bo‘ladi.

Kitob uch bo‘limdan iborat. Birinchi bo‘limda sohaga nazariy yondashilgan, ta’rif berilgan. Tadbirkorlik, uning davlat, iqtisod va jamiyatga foydasi haqida mulohaza yuritilgan. Bo‘lim yakunida esa tadbirkorlik qanday qilib innovatsiyalarga turtki bo‘lishi tahlil qilingan.

Kitobning ikkinchi bo‘limi biznesning tug‘ilishi va muvaffaqiyatga erishish yo‘llari haqidadir. Unda taj­ribamdan kelib chiqib, biznesda muvaffaqiyat uchun muhim bo‘lgan omillar haqida fikr bildirganman, misollar va aniq faktlar keltirganman. Shu asnoda tadbirkorda biznes g‘oyasi qayerdan paydo bo‘ladi, liderlik qanchalik muhim, g‘oya qanday amalga oshiriladi kabi savollarga javob izlaganman. Jamoani boshqarish, sotuv, marketing, moliya kabi muhim masalalarga ham to‘xtalganman.

Uchinchi bo‘limda asosiy urg‘u tadbirkorning menejerlik qobiliyatlariga qaratilgan bo‘lib, biznes boshqaruvi uchun muhim jihatlar qamrab olinadi. Biznesni boshlash boshqa, uni boshqarish boshqa. Biznesni boshlash kishidan tashabbuskorlik, ijodkorlik, topqirlik va g‘ayrat talab qilsa, uni boshqarish uchun ­menejment ko‘nikmalarini egallash zarur. Menejment esa dunyo­ning eng yirik universitetlarida o‘qitiladigan butun boshli fandir. Bo‘limda tadbirkor muvaffaqiyatli menejerga aylanishi uchun zarur bo‘ladigan yetti ko‘nikma va u nima berishi haqida ham gaplashamiz.

Muhim tafsilot: boshidanoq kitobni sodda, hammaga tushunarli tilda yozishga qaror qildim. Shuning uchun ham u uslubiy jihatdan kimlargadir ma’qul kelmasa, matndagi ba’zi o‘xshatish va hazillar bachkanalik bo‘lib tuyilsa, oldindan uzr so‘rayman.

Umid qilamanki, kitob hammamiz uchun foydali va xayrli bo‘ladi.

Tadbirkorlikni qanday tushunamiz?

Buxoroning chekka qishlogʻida tugʻilib oʻsganman. Bo­bom, onam, oila a’zolarimiz sobiq sovet davrida ta’lim olgani uchun tadbirkorlikka sharafli kasb sifatida qaralmagan, hech kimga “tadbirkor boʻl” deya motivatsiya berilmagan. 90-yillar yoshlari kabi men ham oliy ma’lumotli boʻlib, davlat ishida ishlashni, kabineti bor, kotibasi choy damlab beradigan katta rahbar boʻlishni orzu qilganman. Jamiyatga, vatanga nafimiz tegishi, hurmatli shaxs boʻlish uchun davlat ishida ishlash ke­rak deb oʻylaganmiz, shu tushuncha bilan ulg‘ayganmiz. Bundan 15 yil oldin kimdir kelib, “Hayotda katta or­zung nima?” desa, “Oʻzbekistonning qaysidir chet mamlakatdagi elchisi boʻlish”, degan boʻlardim. Onamdan bu haqda fikr soʻrasam, hatto hozir ham “Davlat ishida ishla, bolam”, desalar kerak.

Bu bizning avlodga xos muammo edi. Atrofimdagi aksar odamlar yurist, prokuror, bankir, hokim, xavfsizlik xizmati xodimi, harbiy, nari borsa, shifokor boʻlishni orzu qilardi. Jamiyat tadbirkorlarni qiymat yaratuvchi muhim shaxs emas, aksincha, chayqovchi – spekul­yant sifatida koʻrardi. Shuning uchun ham tadbirkor boʻlishni hech qachon orzu qilmaganman.

Lekin 2010-yilda hammasi oʻzgardi. Oʻzbekiston davlat jahon tillari universiteti tarjimonlik fakulte­tida oʻqib yurganimda, Fransiya elchixonasi orqali bu ­mamlakatda o‘qish uchun grant yutish imkoni borligidan xabar topdim. Ikkilanib boʻlsa-da, hujjat topshirdim va uzoq harakatlardan soʻng grant sohib­laridan biriga aylandim. Magistraturani Fransiyaning Siyosiy tadqiqotlar instituti xalqaro aloqalar fakultetida oʻqiydigan boʻldim. Yuqori reytingi va ta’lim sifati bilan dunyoda mashhur bu institut hatto Yevropada ham e’tiborli o‘ringa ega. Shu taxlit, fransuz tilini bilganim, koʻp kitob oʻqiganim sabab Fransiya elchixonasi menga grant berdi. Buxorodagi chekka qishloqda qoʻy boqib katta boʻlgan yigit Fransiyaga ketadigan boʻldi.

Bakalavr bosqichini tamomlashim bilanoq sobiq sovet mamlakatidan dunyoning eng boy beshta davlati safidan joy olgan yurtga uchdim. Fransiya tadbirkorlik haqidagi qarashlarimni oʻzgartirib yubordi. Bu mamlakat sotsial siyosat yuritadigan davlat boʻlsa-da, hayot bozor munosabatlari asosiga qurilgan. U yerda bozor iqtisodiyoti shubha ostiga olinmaydi, aksincha, undan jamiyat farovonligi uchun foydalanish haqida oʻylaydilar.

Bu yurtda ijtimoiy majburiyatlarni bo‘yniga olishdan qochmaydigan kapitalistik mamlakat qanday boʻlishini ko‘rdim. Tadbirkorlik, biznes barcha sohalarga ki­rib borgani, davlat ko‘plab sohalarni bozor nazoratida qoldirganiga guvoh bo‘ldim (ta’lim, tibbiyot va xavfsiz­lik kabi strategik muhim sohalar bundan mustasno). Aynan biznes mamlakatni boy qilishi, ijtimoiy soha ham biznes toʻlagan soliqlar evaziga rivojlanganini koʻrish men uchun yangilik edi. O‘sha vaqtda o‘qigan kitoblarim ham meni biznesga yo‘naltirgan. Esimda, bu boradagi qarashlarim o‘zgarishiga uchta kitob sabab bo‘lgandi. Keyinchalik “Asaxiy Books”da mana shu uch kitobni o‘zbek tiliga tarjima qildirdik. Dastlab Ayn Rendning “Atlas shrugged” romanini o‘qib tugatdim, ayniqsa, Jorj Oruellning “1984” kitobi mamlakat hayoti haqidagi qarashlarimga keskin ta’sir qildi. Hali 2016-yildan keyingi reformalarga ancha vaqt bor, hatto 5-10 kishilik guruhda ham gapingizni cho‘chib gapi­radigan davrlar edi. Keyin Stiv Jobs vafot etganida u haqidagi hujjatli filmni ko‘rib qoldim. Film ortidan Uolter Ayzekson yozgan kitob – Stiv Jobsning biografiyasi meni o‘ziga tortdi. Kitobni mutolaa qilarkanman, oddiy tadbirkor qanday qilib insoniyat kelajagini o‘zgartirganidan qattiq ta’sirlandim. Biznes oʻzi boy boʻlish orqali xalqni ham, davlatni ham badavlat qilishi mumkinligini anglash tushunchalarimni butunlay o‘zgartirdi. Tadbirkorlikka munosabatim asta-sekin oʻzgarib, endi bu orzumdagi ishga aylandi. Shu mavzudagi kitoblarni koʻproq o‘qiy boshladim. Bu esa tezroq ish boshlashni oʻylab, ich-ichimda bir ishtiyoq yonishiga olib keldi.

Tadbirkorlik orqali boy yashayotgan mamlakat nafaqat dunyoqarashimni oʻzgartirdi, balki o‘zimni ham tadbirkor boʻlishga undadi. Fransiyada oʻqimaganimda, katta ehtimol bilan mendan tadbirkor chiqmas edi…

O‘z navbatida, tadbirkorlikni shunday tushunaman: biznes (inglizcha business – biznes, tadbirkorlik) masʼuliyatni tavakkal zimmaga olib, qarz yoki oʻz mablagʻi hisobidan xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va shu orqali foyda olish koʻzlangan tashabbuskor iq­tisodiy faoliyatdir.

Rasmiyroq tilda aytsam, biznes – foyda olish maqsadida tijorat faoliyati bilan shug‘ullanadigan xo‘jalik yurituvchi subyekt. Biznes kichik yoki yirik bo‘lishi mumkin, u tovarni sotish, xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqarish, texnologiya, ko‘ngilochar mahsulotlar yaratish va shu kabi turli sohalarni qamrab oladi. “Instagram”da bachkana yoki kulgili video kontent yaratib, keyin reklama olib, undan daromad qilish ham biznes. Bunda biznes ko‘ngilochar mahsulot sotgan bo‘ladi.

Kompaniyaning biznes modeli u qanday qilib daromad keltirishi, xarajatlarni boshqarishi va foyda olishini belgilaydi. Bu mahsulotlarni sotish, narxlash xizmatlari, obunalar, reklama, hamkorlik va boshqalarni o‘z ichiga olishi mumkin.

Korxonaning muvaffaqiyati ko‘pincha uning bozor ehtiyojlariga javob bera olish, sifatli mahsulot yoki xizmatlarni taklif qilish, mijozlar uchun qiymat yaratish va samarali boshqaruvni qo‘llab-quvvatlash qobiliyatiga asoslanadi. Ko‘pincha raqobatbardosh bo‘lish uchun doimiy marketing, sotish va rivojlanish strategiyalari talab qilinadi. Kitobda mana shu sanab o‘tilgan, sizga zerikarli bo‘lib tuyilgan har bir jihatga alohida to‘xtala­miz va ular nimaligini tushunib olamiz.

Korxonalar turli huquqiy shakllarda, masalan, yakka tartibdagi tadbirkorlar, shirkatlar, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MCHJ) yoki aksiyadorlik jamiyatlari (AJ) kabi birlashtirilishi mumkin. Ularning har birida javobgarlik, soliqqa tortish va boshqaruv nuqtayi na­zaridan afzalliklari va kamchiliklari bor.

Biznes iqtisodiyot, bandlik va butun jamiyatga sezi­larli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuningdek, u huquqiy qoidalarga bo‘ysunadi va mas’uliyat bilan ishlash uchun axloqiy va ekologik standartlarga mos kelishi kerak.

Umumlashtirib aytganda, biznes – kompaniya­ning mijozlar va bozor ehtiyojlariga javob beradigan mahsulot yoki xizmatlarni taklif qilish orqali foyda ­olish maqsadida amalga oshiriladigan tijorat faoliyati. U boy­lik yaratish va ijtimoiy taraqqiyotga hissa qo‘shish orqali iqtisodiyot hamda kundalik hayotda muhim rol o‘ynaydi.

Bizdagi stereotiplarga ko‘ra, boy boʻlish va tadbirkorlikka bitta narsa deb qaraladi. Aslida unday emas. Boy boʻlish iqtisodiy tomondan koʻp pul yoki aktivga egalik qilish deb izohlansa, biznes shu mablag‘ yoki aktivni ishlab topish vositalaridan biri. Inson biznes bilan shugʻullanmasdan ham boy boʻlishi mumkin. Masalan, mol-mulkni meros sifatida olib, yuqori maosh­li ishda ishlab, mablag‘larini to‘g‘ri investitsiya qilib, hatto lotereyada katta miqdorda pul yutib va boshqa yo‘llar bilan boyish mumkin. Tadbirkor boy degani ham emas. Biznes ochib, yillar davomida uni yurita olmay, qarzga botib kasod boʻlgan tadbirkorlar ham oz emas.

Yanada soddaroq aytganda, biznes – qiymat yara­tib, foyda koʻrish koʻzlangan mustaqil iqtisodiy faoliyat. Lekin foyda koʻrishni koʻzlab ishlasa ham, biznes (oʻzi bilib yoki bilmagan holda) davlat va jamiyatga katta naf keltiradi. Uning mamlakat farovonligiga qoʻshajak hissasi boshqa sohalarnikidan kam emas, bu haqda keyingi boʻlimlarda soʻz yuritaman.

Aytgancha, kimdir “Biznes deganda...” deb boshlanadigan ilmiy tildagi murakkab nazariyani kutgan boʻlsa, “Google” va “Wikipediya” bor.