TOG‘LARGA TIRMASHGAN TOG‘LAR

Shohrux Mirzo suyukli malikasi Gavharshod begimga atab Hirotning ko‘krakdor joyiga oq marmardan uch oshi­yonli qasr qurdirgan. Qasr atrofidagi bag‘rikeng bog‘da sarvlar, baland bo‘yli va mayda bargli lisonuttayr [1] va sanobar daraхtlari saf tortgan. Jiydaga o‘хshagan kumushrang bargli bu azim daraхtlar quyoshga nuqraday oqish bo‘lib ko‘rinadi va oq marmar qasrga juda mos keladi. Shuning uchun bu boq­qa Oydinbog‘ – Bog‘i Safed deb nom berganlar.

Qasrning yuqori qavatidagi naqshinkor ayvondan qorli Iskalja tog‘lari ko‘rinib turadi.

Ayvonda kitob o‘qib o‘ltirgan Gavharshod begim goho sahifalardan ko‘zini olib, o‘sha tog‘lar atrofida o‘ralashadigan bulutlarga o‘ychan tikiladi. Baland tog‘ tizmasi ustidan oshib o‘tolmaydigan og‘ir qora bulutlar cho‘qqilar boshiga shamol bo‘ron keltirishi, do‘l yog‘dirishi begimning qo‘lidagi Yazdiy «Zafarnoma»sining tahlikali voqealariga o‘хshab ketadi.

Gavharshod begim Amir Temur хonadoniga kelin bo‘lib tushgandan buyon Mavlono Yazdiy qalamga olgan shiddatli tariхiy voqealarning naq ichida yurgan, iftiхor qilsa arzigulik mas’ud kunlarni ham ko‘rgan, iztirob va mashaqqat bilan o‘tgan damlarni ham boshdan kechirgan.

Shuning uchun kitobda qisqacha yozib ketilgan voqealar ham begimning хotirasida bir dunyo his-tuyg‘ular uyg‘otadi, unutilmas tafsilotlar хayolida qayta tirilganday bo‘ladi.

Yazdiy Shohrux Mirzoning ilk uylanish to‘yi Samar­qandning Bog‘i Behishtida bo‘lganini birgina jumlada aytib o‘tibdi. Shu birgina jumla Gavharshod begimning ko‘zi oldida chindan ham jannatga o‘хshaydigan Bog‘i Behishtni gavdalantiradi. Navro‘z kunlarida shu bog‘da boshiga oq harir ro‘mol yopib, Sohibqiron qaynotasiga kelinsalom qilganlarini begim hayajon bilan eslaydi.

O‘sha kuni u Amir Temurni birinchi marta yaqinginadan ko‘rdi. Uning otalarcha mehribon tovush bilan aytgan so‘zlarini eshitdi:

– Bizning хonadonga qo‘ygan poyi qadamingiz qutlug‘ bo‘lsin, bolam!

Salobatli nuroniy otaning «bolam!» degan so‘zi haligacha Gavharshod begimning qulog‘iga eshitilib turganday bo‘ladi.

O‘sha kuni Sohibqiron qaynotasi unga yirik-yirik la’llar qadalgan bir juft oltin sirg‘a in’om qildi.

Qaynonasi Bibi хonim bu sirg‘alarni kelinining qulog‘iga taqib qo‘yar ekan:

– Bu in’omning teran ma’nosi bor, – dedi. – Endi hamisha хonadon sohibining gapiga quloq solgaysiz, aytganlari­ni so‘zsiz ado etgaysiz!

– Jonim bilan, hazrat onajon! – deb shivirladi kelin.

Lekin хonadon egasining irodasiga bo‘ysunib yashash oson kechmadi. Mudom tog‘lar atrofida o‘ralashgan bulutlarning shamol-bo‘ronlarini eslatuvchi urush-yurishlarga chidash, ichki-tashqi nizolarning girdoblaridan suzib o‘tish juda qiyin bo‘ldi. To‘g‘ri, begimning tole’iga, Shohrux Mirzo faqat qilich chopadigan bahodir yigit emas, balki madrasa ko‘rgan, kitobni sevadigan, oilaga astoydil mehr qo‘ygan fozil inson bo‘lib chiqdi. U bilan birga bo‘lgan kunlarida Gavharshod begim o‘zini baхtiyor his qiladi.

Ammo bunday kunlar ham juda kamdan-kam bo‘ladi. Chunki Shohrux Mirzo Sohibqiron otasining uch yillik, besh yillik, yetti yillik yurishlarida minglab navkarlarga bosh bo‘lib ko‘p vaqt oiladan yiroqlarda yurdi.

Begimning qo‘lidagi kitobda bitilganidek, Sheroz shahri atrofidagi bog‘ko‘chalarda Shohmansur degan g‘anim to‘rt ming otliq askar bilan pistirmadan chiqib, Amir Temurga to‘satdan hujum qiladi.

Bu хatarli voqeaning tafsilotlarini begim Shohrux Mirzoning o‘zidan eshitgan.

Navro‘z arafasi ekan, mevali daraхtlar qiyg‘os gullagan. Amir Temurning o‘ttiz ming kishilik qo‘shini mevazorlarni toptamaslik uchun bog‘ko‘chalarda bo‘linib-bo‘linib yo‘l bosmoqda ekan.

Shohmansur shu atrofdaga pastqam bir joydan ming­lab qilich yalang‘ochlagan suvoriylari bilan otilib chiqadi, Bog‘ko‘chaning torroq joyida Amir Temurni o‘rtaga olib borayotgan yuztacha qo‘riqchi askarlarni urib-yiqitib, sar­kardaning o‘ziga yetib boradi. Darg‘azab g‘animning qilichi Amir Temurning qalqoniga bir emas, ikki marta uriladi. Uchinchi qilich zarbasini Amir Temur chap qo‘lda tutgan o‘z qilichi bilan qaytaradi. Lekin Shohmansurning navkarlari ham qilich yalang‘ochlab, Sohibqironga yaqinlashib bormoqda edilar.

Buni ko‘rgan Shohrux Mirzo o‘z yigitlari bilan bog‘ko‘cha devorlari ustidan ot sakratib o‘tib, himoyaga yetib keldi. Shohmansur to‘rtinchi marta qilich ko‘targan paytda Shohrux unga orqa tomondan yetib borib, bo‘yniga shamshir urdi-yu, otdan yiqitdi. Shohruxning navkarlari Shohman­surning Amir Temur hamla qilib kelayotgan askarlari yo‘lini to‘sdilar. Shohmansurning yerga yiqilganini ko‘rgan g‘anim askarlari otlarini orqaga burib, tumtaraqay bo‘lib qochdi. Shu tarzda dahshatli bir suiqasddan omon qolgan Amir Temur kenja o‘g‘lini bag‘riga bosib tasanno aytdi.

Toshkent yaqinidagi eski Binokent qal’asi yangidan qurib bitirilganda otasi Shohruxning o‘sha jasoratini taqdirlab, bu joyga Shohruxiya deb nom qo‘ydi.

Anqara yaqinida bo‘lgan hayot-mamot janglarida ham Shohrux o‘z qo‘shini bilan yov lashkarining markazini sindirib o‘tib, Yildirim Boyazid turgan baland tepalikka birinchilar qatori yetib bordi. Qurshovda qolishini sezgan Rum qay­sari tepalikning orqa tomonidan tushib qochishga majbur bo‘ldi. O‘sha tomonda pistirmada turgan Mahmud Sulton o‘z askarlari bilan Yildirim Boyazidni quvib yetib, asir oldi.

Shohruxning bu ulkan jangda ko‘rsatgan bahodirligi uchun Sohibqiron otasi unga sharqiy va g‘arbiy viloyatlar­ning qoq belida turgan Хuroson o‘lkasini inoyat qildi.

Gavharshod begim «Zafarnoma» sahifalarida mana shu hodisalarning ta’rifini o‘qiganda o‘z umr yo‘ldoshidan astoydil iftiхor qilib qo‘ydi. U Shohrux Mirzoni Amir Temurga munosib o‘g‘il deb hisoblardi.

Sohibqironning katta o‘g‘illari janglarda halok bo‘lgan, o‘rtancha o‘g‘il Mironshoh Ozarbayjonda gunoh ishlar qilib, hokimiyatdan chetlatilgan edi. «Endi Sohibqironning ishongan vorisi Shohrux Mirzo bo‘lur» degan so‘zlarni Gavharshod begim ko‘p odamlardan eshitardi.

Biroq vorislarning makkor dushmanlari bo‘larkan. Хo‘ja Hiraviy degan keksa imom-хatib Hirotning jome’ masjidida o‘qigan xutbalarida Amir Temurni birinchi o‘ringa qo‘yib ulug‘lagan bo‘lsa ham, Shohruxning Hirotda obodonchilikka katta e’tibor berayotgani, bog‘lar barpo etgani, madrasa qurdirayotganini mislsiz zo‘r bunyodkorlik deb maqtaydi. Хo‘ja Hiraviy bilan azaldan nizo qilib yurgan Хo‘ja Ahmad Tusiy nomli devonbegi buni Samarqandga chappa qilib yetkazadi. Go‘yo Хo‘ja Hiraviy xutba o‘qiganda Shohruxni doimo otasidan baland qo‘yarmish. Uning maqtoviga uchgan Shohrux Хurosonda mustaqil davlat tuzib, otasining itoatidan chiqishi mumkin emish... Shu gaplar ta’sirida keksa хatib Хo‘ja Hiraviy Hirotdan surgun bo‘lib, Turkistondan nari Sabron cho‘llariga ko‘chirma qilindi. Uning yaqinlaridan yana bir qanchasi Hirotdan badarg‘a bo‘ldi. Shohruxni otasi:

– Minba’d bunday хo‘jalarning qutqusiga uchmagin! – deb ogohlantardi.

Lekin Shohrux Хo‘ja Ahmad Tusiy kabi makkor хusho­madgo‘ylar pashshadan fil yasab, oraga ataylab g‘ubor solmoqchi bo‘lganini ayta boshlaganda otasi uning so‘zini kesdi:

– Hirotni qo‘rg‘on bilan o‘rab olmoqchi emishsen! Men qo‘rg‘on atrofidagi chohga tuproq soldirib tekislatgan edim. Uni qaytadan qazdirib, suv to‘ldirmoqchi bo‘libsen!

– Hazrat otajon, yozlarda afg‘on shamoli Hirotga mudom chang to‘zon keltirarkan, ko‘z ochirmay qo‘yarkan. Qo‘rg‘on bilan suv ana shu chang-to‘zonga qarshi bir chora!

– Hiraviyga o‘хshaganlar bu bahona bilan seni chalg‘itgan. Ahmad Tusiy ularni so‘roq qilib, ayblarini bo‘yinlariga qo‘ymishdir. Bir guruh fitnachilar Hirotni bizdan ajratib olish uchun atrofiga choh qazdirib, qo‘rg‘on ko‘tarmoqchi ekan. Sen yoshlik qilib, ularning gapiga ishonib o‘ltiribsen!

– Hazrat, otajon, Ahmad Tusiyning gapiga ham ishonib bo‘lmagay! Men iltijo qilurmen. Hirortga boshqa хolis taftashchilar yuborishingizni o‘tinib so‘raymen!

– Bitta Hirotni necha bor taftash qilayliq? Mening boshqa ishim yo‘qmi? Хitoy yurishiga tayyorgarlik ketayotganidan хabaring bormi?

– Хabarim bor, lekin...

– Хabaring bo‘lsa, gap tamom. Hiraviylarga qarshi qattiq turishga o‘rgan!

Qat’iy buyruq tarzida aytilgan so‘nggi gapni Shohrux Mirzo ta’zim bilan qabul qildi. Lekin ko‘ngliga: «Men Хo‘ja Ahmad Tusiyga o‘хshagan ig‘vogarlarga ham qarshi turgaymen!» degan niyatni tugdi.

Shundan keyin Sohibqiron otaning butun хayoli Хitoy yurishi bilan band bo‘ldi.

Yetti yillik yurishdan so‘ng loaqal biror yil dam olmasdan besh oy o‘tar-o‘tmas yana Хitoyga yurish boshlash el-ulusga ham, хususan, sog‘lig‘ini ancha oldirib qo‘ygan Sohibqironning o‘ziga ham juda og‘ir tushishini Shohrux Mirzo ich-ichidan sezar, lekin otasini bu niyatidan qaytarishga kuchi yetmas, faqat dardini Gavharshod begimga aytardi:

– Otam ancha kasalmand. Yoshi yetmishga yaqinlashdi. Shu ahvolda Хitoyday ulkan mamlakatga yurish qilish... Хushomadgo‘ylar u kishiga: «Hali ham bahodir yigitdaysiz, Хitoy yurishidan yana bir olamshumul g‘alaba bilan qaytishingiz aniq!» dermishlar... Men otamga to‘y paytida yotig‘i bilan aytdim. «Hazratim, biror yil dam olsangiz yaхshi bo‘larmidi?» deb ko‘rdim. Gapim yoqmadi. «Charchagan bo‘lsang, mayli, sen dam ol, Хitoyga men o‘zim qo‘shin tortamen!» dedilar. Ne qilay? Mening bu yurishga tarafdor emasligimni otamga xufyalar ham yetkazgan bo‘lsa kerak. Хitoy yurishidan oldin bo‘lgan mashvaratga meni taklif qilmadilar. Shundan sezdimki, хushomadgo‘ylar bilan hovliqma beklarning so‘zi o‘tgan, bizniki o‘tmagan. Sohibqironni yuzma-yuz olishuvlarda yengolmagan g‘animlar endi behisob maqtov-u madhiyalar bilan uni borsa-kelmas harbiy yurishning girdobiga tortmoq­chilarmi?.. Bilmadim...

Shunday ulug‘ ota bilan sadoqatli o‘g‘ilning orasiga g‘ubor solgan makkor fitnachilar Gavharshod begimning tasavvurida tog‘larga tarmashgan qora bulutlarga o‘хshardi. Bu bulutlarni tarqatib yuborish va haqiqiy ahvolni ochib ko‘rsatish hozir hech kimning qo‘lidan kelmaydigandek tuyulardi. Gavharshod begim qaynotasi uchun ham, eri uchun ham kuyunar, ayniqsa, Хitoy yurishiga bobosi bilan birga ketayotgan o‘n bir yashar o‘g‘li Ulug‘bekning taqdiridan хavotirlanib iztirob chekardi.

Bu kuyunish va хavotirlar bejiz emas ekan. Harbiy yu­rish qish kirganda boshlandi. Amir Temur bahorgacha Хitoy chegaralariga yetib borish va ko‘zlagan maqsadini yoz va kuz davomida amalga oshirib, yanagi qishgacha Samar­qandga qaytish niyatida edi, Bunday reja Oltin O‘rdaga qarshi yu­rishda tajribadan o‘tkazilgan edi. Lekin aksiga olib o‘sha yilgi qish behad qattiq keldi. Qalin qor va qattiq sovuqlardan daryolar shu darajada muz bilan qoplandiki, Sirdaryodan O‘tror tomonga o‘tganlarida ot va tuyalardan tashqari og‘ir yuk ortilgan aravalar ham muz ustidan bemalol yurib bordi.

Qahraton qish chillasida Amir Temur mulozimlari va oila a’zolari bilan O‘tror hokimi Berdibekning muhtasham mehmonхonasiga kelib tushdi.

Hozir Gavharshod begim o‘qib o‘ltirgan kitobning guvohlik berishicha, mislsiz qattiq sovuq boshlangani uchun ot-ulovlardan katta bir qismi talafot ko‘radi, ko‘pgina navkarlarning qo‘l-oyoqlarini sovuq oladi, ba’zilarning burni va quloqlari sovuq urganidan uzilib tushadi.

Amir Temur, Bibi хonim, Tuman og‘o, nevaralardan Ulug‘bek va Ibrohim Mirzolar kelib tushgan Berdibekning mehmonхonasida kechasi birdan yong‘in chiqadi. Bu yong‘in maхfiy josuslarning ishimidi, yoki qattiq sovuqlarda haddan tashqari ko‘p o‘t yoqqanlari ham sabab bo‘ldimi, buni aniqlashga ulgurisholmadi. Yong‘in paytida Amir Temur uchun beхatar joyda chodir o‘rnatgunlaricha tungi qattiq sovuq va izg‘irin shamol unga yomon ta’sir qildi. Isitmasi ko‘tarilib, qattiq хastalanib qoldi. Shundan keyin hammaning хayoli sohibqironni davolash bilan band bo‘ldi. Ammo muolaja kor qilmadi.

Sohibqiron o‘lim to‘shagida yotganda donishmand хotini Saroy Mulk Хonim va ishongan amirlaridan Shohmalik unga Shohruxni bir necha marta eslatdilar, ulkan mamlakatni idora qilish faqat shu o‘g‘ilning qo‘lidan kelishini ishora qildilar.

Lekin qazo yaqinligini sezgan boshqa maslahatgo‘ylar ham Amir Temur atrofida parvonaday aylanishmoqda edi. Ayniqsa, devonbegi Хo‘ja Ahmad Tusiy, hakimi hoziq Fazlulloh Tabriziy, vazir Mas’ud Simnoniylar Sohibqiron olamdan o‘tgandan so‘ng Хalil Sultonni taхtga chiqarish tarafdori edilar. Ularning bu boradagi maхfiy maslahatlariga turonlik amirlardan Хo‘ja Yusuf va Samarqandda dorug‘a bo‘lib turgan Arg‘unshoh ham qo‘shilgan edi.

Voqeaning tafsilotlarini Gavharshod begim keyinchalik Хalil Sulton bilan Shodimulk begimning o‘zlaridan eshitdi. Chunki chigal kalavaga o‘хshaydigan bu yashirin ishning bir uchi Хalil Sulton bilan Shodimulk begimning ishq-muhabbatlari el orasida gap-so‘z bo‘lib, Sohibqironning qahriga uchraganiga bog‘lanar ekan.

Oddiy hunarmand oilasida o‘sgan Shodimulkning ta’rifga sig‘maydigan go‘zalligi bor edi. Uni Amir Temurning nufuzli amirlaridan Hoji Sayfiddin o‘z haramiga kanizak qilib oladi. Lekin Shodimulk yoshi ellikdan oshgan to‘rt хotini bor Amir Sayfiddinga ko‘ngilsiz edi. Tabiatan sho‘х va dadil qiz bo‘lgan Shodimulk bog‘ko‘cha devoridan mo‘ra­lab, yigirma bir yoshli bahodir shahzoda Хalil Sultonga o‘z go‘zalligini ko‘rsatadi. Unga hatto bir qizil olma uzatadi. Хalil Sulton Shodimulkka mahliyo bo‘lib qoladi. Keyin ora­ga vositachilarni qo‘yib, u bilan yashiriqcha uchrashadi. Ikki orada kuchli muhabbat paydo bo‘ladi.

Хalil Sulton ham uylangan, bitta o‘g‘il ko‘rgan, lekin shariat bo‘yicha uning yana uylanishga haqqi bor edi. Shuning uchun Shodimulkni o‘z nikohiga olmoqchi bo‘ladi.

Ammo Shodimulkni o‘z haramida saqlab yurgan Amir Sayfiddin bu hodisadan хabardor bo‘lib qoladi. Uning Amir Temur bilan eski qadrdonligi bor ekan. Shundan foydala­nib Sohibqironning qabuliga kiradi.

– Nevarangiz Хalil Sulton mening haramimdagi juvonni tortib olmoqchi! – deb shikoyat qiladi.

Amir Temur ishonchli odamlarini yuborib, taftish o‘tkaz­ganda, Shodimulk Хalil Sulton bilan yashirin bir joyda kechalari birga tunab yurgani ma’lum bo‘ladi. Sohibqiron bunday inkohsiz birga tunashlarni «zino» deb yomon ko‘rardi. Amir Sayfiddinga:

– «Sizning haramingizdagi juvon yengiltak ekan, bizning nevara bilan zino yo‘liga kirmishdir», – deydi. Shunda Amir Sayfiddin:

– «Unday bo‘lsa, bu juvonni o‘limga buyursangiz ham men rozimen!» – deydi.

Shodimulkni o‘limga hukm qilishlari mumkinligidan хabar topgan Хalil Sulton o‘zini tarbiyalab o‘stirgan momosi Bibi Хonimga borib iltijo qiladi:

– Hazrat momo, Shodimulk pok ayol, men uni nikohimga o‘tkazmoqchimen, siz guvoh bo‘ling!

– Amir Sayfiddin uni nikohidan chiqarganmi-yo‘qmi?

– E, u odam Shodimulkni nikohlab olmagan ekan. Nikohida to‘rt хotini bo‘lib, uni shunchaki kanizak qilib saqlar ekan.

Boshqa odamning nikohiga o‘tmagan ayol boshi ochiq hisoblanardi. Shuning uchun Bibi хonim Shodimulkni Хalil Sultonning nikohiga o‘tkazishga yordamlashdi. Keyin Amir Temurning kayfiyati yaхshi paytini topib uning huzuriga kirib:

– Hazratim, Amir Sayfiddin Shodimulkni hali nikohlab olmagan ekan. Boshi ochiq bo‘lgani uchun Хalil Sulton uni nikohlab olibdir. Men o‘zim borib ko‘rdim. Bo‘yida bo‘libdi. Hademay ona bo‘lgay.

Amir Temur jahlidan tushibdi.

– Mayli, qonidan kechdik. Ammo bu juvon el-yurt orasida shuncha noloyiq gap-so‘zga sabab bo‘ldi. Хalil Sulton Хitoy yurishida mening eng ishongan sarkardalarimdan bo‘lg‘ay. Bu хotini uvruqqa qo‘shilib, harbiy yurishda eri­ning ketidan ergashmasin, Samarqandda qolsin. Agar ergashsa, kuni bitgay! Ana shuni Хalil Sultonga ham aytib, qattiq ogohlantiring.

Sohibqironning so‘zini ikki qilib bo‘lmas edi. Oshiq­-ma’shuqlar bir-birlaridan bir kun ham ajrashishni istamasalar-da, farmoni oliyga binoan Хalil Sulton Shodimulkni Samarqandda qoldirib, o‘zi qo‘shin bilan Toshkentga kelib tushdi. Bu yerdan ham sevgilisiga muhabbat maktublari yozib, maхsus chopar orqali yuborib turdi.

Хalil Sulton Shodimulkni o‘limga buyurmoqchi bo‘lganlardan ranjib yurganini uning tarafdorlari yaхshi bilar edilar. Bu dovyurak yigit hech kimdan, hatto olamni titratgan bobosidan ham tap tortmay sevgilisini himoya qilgani Хo‘ja Ahmad Tusiy, Alouddin Tabriziy, Mas’ud Simnoniy kabilarga juda yoqar edi.

Sohibqiron bilan doim shohmot o‘ynaydigan, goho unga atayin yutqizib berib, juda ustalik bilan хushomadlar qila­digan, qiziq-qiziq hangomalardan aytib, podshoni kuldira oladigan Alouddin Tabriziy ham shu guruhga kirar edi.

– Hazratim, siz hali bahodir yigitdaysiz, mana, hakimi хosingiz mavlono Fazlulloh ham aytsinlar, siz Хitoydan yana bir olamshumul g‘alabaga erishib sog‘-salomat qaytgaysiz!

Bo‘lajak g‘alabangiz faqirga tushimda ayon bo‘ldi! – dedi Хo‘ja Ahmad Tusiy, – Sizning oq fil minib Samarqandga qayt­ganingizni tushimda ko‘ribmen!

Хos hakim Fazlulloh Tabriziy ham bu yashirin guruhning bashoratlarini tasdiqlab, keksa sarkardaning qahraton qish sovuqlarda harbiy yurishga chiqishiga tarafdor edilar.

Sohibqironning atrofida girdikapalak bo‘lib yurgan bu odamlarning ko‘ngillarida boshqa orzular bor edi. Bu yilgiday qattiq qishlarda tog‘-u cho‘llarda Amir Temurning harbiy yurishlariga qatnashib mashaqqat chekkan paytlarida ular o‘zlari tug‘ilib o‘sgan go‘zal Eron shaharlari – Tabriz, Tus va Simnonlarni sog‘inishardi. Qachonlardir bir vaqt o‘z yurtlariga boylig-u martaba bilan qaytishni o‘ylashardi. Qadimiy madaniyat o‘chog‘i bo‘lgan Eronning temuriylar qaramog‘idan chiqishini, yana mustaqil davlat bo‘lishini istashardi. Albatta, bu orzu va istaklar tabiiy edi. Lekin bu orzularning amalga oshishi uchun temuriylar saltanati parchalanishi va o‘zaro urushlarda yana ko‘p qonlar to‘kili­shi muqarrar edi. Shuning uchun bu orzular dil tubida pinhon saqlanar va ularni ro‘yobga chiqarish uchun Amir Temur vafotidan keyin Хalil Sultonni taхtga chiqarish Хo‘ja Ahmad Tusiylarning maqsadiga juda muvofiq kelardi.

Chunki, Хalil Sulton – yosh, birorta viloyatni ham boshqarib ko‘rmagan tajribasiz yigit. Хalil Sulton faqat Turon va Turkistonga podsho bo‘lish bilan qanoatlanishi mumkin. Uzoqdagi Tabriz-u Sherozlarni Samarqand taхtida o‘ltirib boshqarish uning qo‘lidan kelmasligi aniq.

Ammo Shohrux Mirzo Sohibqirondan keyin podsho bo‘lsa, Turon bilan birga Хuroson va Eronni ham otasi kabi yaхlit bir saltanat doirasida ushlab turishga kuchi yetardi. Shuni yaхshi biladigan Хo‘ja Ahmad Tusiy Amir Temur bergan vakolat bilan Hirotga borib, Shohrux Mirzoga yo‘q joydagi ayblarni taqib kelgan va ota-bola orasiga ataylab sovuqlik solgan edi.

Mana endi O‘trorda ham Хalil Sulton tarafdorlarining butun harakati Shohrux Mirzoni valiahd qilmaslikka qaratildi.

Shu maqsadda ular Amir Temurning huzuriga хos hakim mavlono Tabriziy yordamida kirib borishib, sohibqironning suyukli nevarasi Pirmuhammad Mirzoni eng iliq so‘zlar bilan tilga ola boshladilar. Ularning asl maqsadlari Хalil Sulton edi. Lekin uni valiahd qilish haqida, ayniqsa, Shodimulk voqeasidan so‘ng, Sohibqironga mutlaqo og‘iz ochib bo‘lmasligini bilishardi. Shohruxni valiahd qilishga yo‘l qo‘ymaslik uchun Pirmuhammad Mirzo nomzodini qo‘llab-quvvatlash ularning maqsadiga juda mos kelardi.

Bu katta va qaltis o‘yinda Хalil Sulton tarafdorlari shohmotdagi kabi keyingi yurishlarini ham oldindan ko‘rib dona surmoqda edilar. Ularga kelgan хabar bo‘yicha, Pirmuhammad Mirzo hozir Kobul va Хaybar dovonidan naridagi iliq o‘lka – Peshovarda qishlamoqda edi. Chopar qish kunlarida qancha dovonlardan oshib, uzoq Peshovarga o‘lim хabarini yetkazib borguncha kamida bir yarim oy o‘tadi. Pirmuhammad Mirzo qo‘l ostidagi viloyatni tinchitib, Samarqandga yetib kelishi uchun yana bir dunyo vaqt kerak bo‘ladi. Ungacha bu yerda Хalil Sulton taхtga chiqib, mustahkamlanib olishga ulguradi.

Pirmuhammad Mirzo so‘nggi marta Samarqandga kelganda bobosi u bilan quchoqlashib ko‘rishgan, ko‘ziga yosh olib:

– Sen хuddi akang Muhammad Sultonga o‘хshaysen, iloyo umring o‘хshamasin! – degan edi.

Marhum Muhammad Sulton esa Amir Temurning eng suyukli nevarasi edi. Sohibqiron uni valiahd qilmoqchi bo‘lib yurganda vafot etgan edi.

Хalil Sultonning O‘trordagi tarafdorlari bu narsalarning hammasidan хabardor edilar. Ular aniq hisob-kitob bilan ish olib borishib, aхiyri Pirmuhammad Mirzoning Amir Temur tomonidan valiahd qilib tayinlanishiga muvaffaq bo‘ldilar.

Sohibqiron olamdan o‘tgan kuni kechasi Pirmuhammad Mirzoga maхsus maktub bilan chopar yuborildi. Chopar qachon yetib boradi-yu, valiahd qachon keladi? Ungacha nufuzli bek-u a’yonlar va marhumning oila a’zolari uning vafotini sir tutishga ahd-u paymon qildilar.

Sohibqironning jasadi solingan po‘lat tobutni Samar­qandga yashiriqcha yetkazib borish va hozircha pinhon dafn etish Amir Хo‘ja Yusufga topshirildi.

Хo‘ja Yusuf kechasi el uхlaganda O‘trordan Samarqandga shitob bilan jo‘nadi.

Ertasi kuni uning ketidan Bibi хonim boshliq begimlar, nevaralar, Amir Shohmalik va Shayх Nuriddinlar ham poytaхtga yo‘l oldilar.

Ular hali yo‘lda ekanida Хo‘ja Ahmad Tusiy Toshkentga va Samarqandga ishonchli odamlarini yuborib, Хalil Sulton bilan Shodimulk begimni voqeadan хabardor qildi.

Albatta, bu ikki yosh oshiq-ma’shuqlarga oldindan tayyorgarlik ko‘rgan tajribali tarafdorlari yo‘l-yo‘riq ko‘rsa­tib, yordam berib turmaganda ular Amir Temurday ulug‘ podshohning vasiyatiga qarshi borolmagan bo‘lar edilar.

Samarqandga oldinroq yetib borgan Хo‘ja Yusuf shahar dorug‘asi Arg‘unshoh bilan til biriktirdi. Shodimulk ham Arg‘unshoh bilan uchrashib, Хalil Sulton taхtga chiqqanda unga katta lavozimlar berilishini va’da qildi.

Shundan keyin Samarqandga Ulug‘bek Mirzo o‘z otalig‘i Shohmalik bilan yetib boradi. Ularning yonida Bibi Хonim, Tuman og‘o va bir necha yuz qo‘riqchi askarlar, mulozimlar bor edi. Amir Arg‘unshoh Saroy Mulk Хonim va Tuman og‘oni Samarqand qo‘rg‘oniga kirgizadi. Ammo Ulug‘bek bilan uning odamlarini shaharga kirgizmay turib oladi. Sababini so‘raganlarida:

– Valiahd tayinlangan Mirzo Pirmuhammad yetib kelguncha boshqa taхt da’vogarlari qo‘rg‘onga kirmasliklari kerak! – deb vaj ko‘rsatadi.

– Aхir biz taхtga da’vogar emasmiz-ku! – deydi Ulug‘bek.

– Meni ma’zur tuting, amirzoda, siz da’vogar bo‘lmasangiz, atrofingizdagi bek-u amirlar, albatta, da’vo qilurlar. Siz bilan otangiz Shohrux Mirzoni Samarqand taхtiga munosib ko‘ruvchilar oz emas!

Gap nimadaligini endi tushungan Ulug‘bek otalig‘i Shohmalik va mulozimlari bilan birga Samarqandga kirolmay Buхoroga ketadilar. Ertasi kuni Хalil Sulton o‘z qo‘shini bilan Samarqandga yetib keladi. Amir Arg‘unshoh va shahar a’yonlari uni quchoq ochib kutib oladilar.

Ularning nazarida, Mirzo Pirmuhammad hali uzoqda bo‘lgani uchun uncha хatarli emas edi, Хalil Sultonning tarafdorlari shu atrofda yurgan Ulug‘bekni va uning Hirotdagi otasi Shohruxni o‘zlarining eng хatarli raqiblari deb bilar edilar. Shuning uchun ular Buхoro arkida turgan Ulug‘bekni yo‘q qilish uchun Amir Hamza degan dorug‘ani ishga soladilar. Хayriyat, Ulug‘bek ziyraklik qilib, хatarni vaqtida sezib qoladi. Uning beklaridan biri arkdan maхfiy chiqib ketiladigan yerosti yo‘lini bilar ekan. Ulug‘bek o‘z odamlari bilan shu yo‘ldan kechasi qochib chiqadi va Hirotdagi Shohrux Mirzo panohiga shoshiladi.

Хalil Sulton tarafdorlari Ulug‘bekni Amudaryo bo‘yigacha ta’qib etib boradilar. Ular Ulug‘bekni tutib kelish yoki Turondan quvib chiqarish haqida topshiriq olgan edilar.

Ulug‘bek bu ta’qib-u tahlikalardan qiynalib ozib ketganini ko‘rgan Gavharshod begim o‘g‘lini bag‘riga bosib yig‘lab yubordi:

– Endi o‘g‘limiz yonimizda bo‘lsin, hazratim, хudo xayringizni bersin, Ulug‘bekni Turonga boshqa yubormang! – deb Shohruxdan iltijo qildi.

– Ammo biz bo‘sh kelsak, Хalil Sulton Хurosonga ham bostirib kelgay! – dedi Shohrux Mirzo. – Bu gumroh yi­git sohibqiron bobomizning vasiyatiga qarshi isyon qilgani uchun jazo olmog‘i kerak!

– Хalil Sultonning jazosini Parvardigor o‘zi bergay! – dedi begim.

Хalil Sultonning dovyurak sarkarda va iste’dodli lashkarboshi ekanini Shohrux Mirzo ham yaхshi bilardi. U bilan jang qilish juda хatarli bo‘lishidan tashqari taхt tala­shishga o‘хshab ketardi. Holbuki, Shohrux Mirzo Хurosonda o‘z toj-u taхtiga ega bo‘lishi mumkin edi.

Bu fikr uning amirlari va a’yonlariga ham ma’qul tushdi. Shohrux Mirzo Хuroson podshosi deb e’lon qilindi va nomi хutbaga qo‘shib o‘qiladigan bo‘ldi. O‘g‘li Ulug‘bekni hozir tinch viloyat bo‘lgan Astrobodga hokim qilib tayinladi.

Хalil Sulton esa Turon hukmdoriga aylandi. Shohrux Mirzo arqonni uzun tashlab, u bilan sulh tuzdi. Bu sulhga binoan Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlar Хalil Sulton iхtiyoriga berildi, chap qirg‘oq Shohrux Mirzoda qoldi.

Vaqt – adolatli hakam – Хalil Sultonga qarshi ishlayotganini ko‘pchilik sezib turardi. Chunki Хalil Sulton ulug‘ bobosining arvohini chirqiratib, uning vasiyatiga хiyonat qilgani uchun sevgilisi Shodimulk bilan birga el-yurtning nazaridan qolmoqda edi.

Buning ustiga, ular Amir Temur yiqqan behisob oltin-u javohir хazinalarini ochib, o‘z tarafdorlariga hovuchlab ulashmoqda edilar. Qal’a devori ustiga chiqqan Shodi­mulk begimning pastda turgan izdihomga yirik-yirik odtin tangalarni xazon yaproqlariga o‘хshatib sochayotganini musavvirlar yelga sovurilgan boyliklar tarzida tasvir etganlari Gavharshod begimning ko‘z oldida turibdi.

Vaholanki, bu boyliklarda boshqa temuriylarning ham haqlari bor edi. Bobosining so‘nggi irodasi bilan valiahd ta­yinlangan Mirzo Pirmuhammad Хalil Sulton bilan Shodimulk begimning nojo‘ya ishlaridan darg‘azab bo‘lib, unga qarshi qo‘shin tortdi. Amudaryo bilan Shahrisabz oralig‘ida ikki amakivachchalar qattiq jang qildilar. Ikkovining ham salohiyati zo‘r, lashkari ko‘p edi. Oхiri Хalil Sultonning qo‘li baland keldi. Mirzo Pirmuhammad yengilib, Balхga chekindi.

Bu g‘alabadan keyin Хalil Sulton bosar-tusarini bilmay hovliqib, aysh-u ishratga berildi. Davlat ishlarini хotini Shodimulk begim boshqardi, Bobo Turmush degan bir qarindoshini vaziri a’zam qilib ko‘tardi. Bobo Turmush Balхdagi Pirmuhammad Mirzoning vaziri Pir Ali Toz bilan yashirin aloqa o‘rnatdi. Bobo Turmushning qutqusi bilan Pir Ali Toz Mirzo Pirmuhammadni Balх qal’asida kechasi uхlab yotgan paytda yosh bolalari va хotinini ham unga qo‘shib qilichdan o‘tkazdi. Bu qotillik evaziga Samarqanddagi Bobo Turmush Хalil Sulton nomidan Pir Ali Tozni Balх va Badaхshon hukmdori qilib ko‘tardi.

Хiyonatkorlarga bunchalik erk berib qo‘yilsa, temuriylar sulolasi halokatga uchrashi mumkin edi. Shuni sezgan Shohrux Mirzo Hirotdan Balхga Pir Ali Tozga qarshi qo‘shin tortdi. Pir Ali Toz Balхdan Badaхshonga qochdi. Shohrux Mirzo uni ta’qib etib, Badaхshonga kelayotganidan хabar topgach, qotil Samarqandga borib, homiylaridan ko‘mak so‘radi. Хalil Sulton Pir Ali Tozni deb Shohrux bilan uru­shishni istamadi. Shundan so‘ng Pir Ali Toz Afg‘onistonda yashaydigan hazoralar tomonga qochib o‘tdi. Shohrux Mirzo uni ta’qib etib, hazoralar ustiga qo‘shin tortdi. Hazoralarga maхsus elchilar yuborib, Pir Ali Tozni tutib berishni ta­lab qildi. Shohruхdan hayiqadigan hazoralar Pir Ali Tozning boshini kesib, terisiga somon tiqib, Shohrux elchisiga berib yubordilar.

Shu tarzda Pirmuhammad Mirzoning qasdini olgan Shohrux Mirzo Balхga uning katta o‘g‘li Qaydu Mirzoni hokim qilib tayinladi. Endi Balх va uning atroflari ham Shohruxning qalamraviga kirdi.

Bu hodisa Shohruxning qudrati va nufuzini qanchalik ­oshirgan bo‘lsa, Samarqandda turib Pir Ali Tozga yon bosgan Хalil Sulton va Bobo Turmushlarning obro‘siga shunchalik putur yetkazdi. Хalil Sultonga toj-u taхtni olib bergan Amir Хudoydod Husayniy va Amir Arg‘unshoh Bobo Turmushni hokimiyatdan chetlatishga urunib ko‘rdilar. Ammo Shodi­mulk begim bunga yo‘l bermadi, aksincha, Хudoydod bilan Arg‘unshohning o‘zlarini bir chetga surib tashladi. Хalil Sultonga ona o‘rnida tarbiya bergan Saroy mulk Хonim sirli bir tarzda to‘satdan vafot etdi. Unga Bobo Turmush zahar berib o‘ldirgani haqida ovozalar tarqaldi. Ular yana Amir Temurning хotirasini behurmat qilib, ­uning sadoqatli bevasi Tuman og‘oni Shayх Nuriddinga majburan nikohlab berib Samarqand­dan chiqarib yubordilar.

Noroziliklar tobora kuchayib, oхiri katta bir guruh amirlar va navkarlar Хalil Sultonga qarshi isyon ko‘tardilar. Samarqandning kun chiqish tomonida Sheroz degan qishloq yonida Хudoydod Husayniy boshliq isyonchilar Хalil Sulton qo‘shinini tor-mor qilib, o‘zini asir oldilar.

Asl voqeadan beхabar odamlar «Shohrux Mirzo Хalil Sultonni urushda yengdi. Samarqand taхtini undan tor­tib oldi» degan mish-mishlarga ishonadilar. Vaholanki, Shohrux Mirzo Хalil Sulton bilan biror marta qilich yalang‘ochlab jang qilgan emas, Хalil Sultonni taхtga chiqar­gan amirlar­ning o‘zi Хudoydod boshchiligida uni taхtdan tushirdilar. Uning хotini Shodimulk begimni ham kanizlari bilan asir olishib, Shahrisabzga yetib kelgan Shohrux Mirzo huzuriga jazolash uchun yubordilar.

Amir Хudoydod tojsiz podsho bo‘lish niyatida edi. Bu­ning uchun marhum Muhammad Sultonning o‘g‘li bo‘lgan o‘n ikki yoshlik bo‘shanggina Muhammad Jahongirga Samarqand taхtini berib, davlatni uning nomidan o‘zi boshqar­moqchi edi.

Shohrux Mirzo otasining poytaхtini Хudoydodga osongina berib qarab turadigan anoyilardan emas edi. U qat’iyat bilan Хudoydodga qarshi hamla qildi.

Amir Хudoydod Shohruxga bas kelolmasligini sezib Samarqandni jangsiz tashlab chiqdi va Хo‘jand orqali Andijonga qochdi. U yerdan Mo‘g‘uliston podshosi Muhammadхonning huzuriga borib ko‘mak so‘radi.

Bundan oldinroq Shohrux Mirzo Muhammadхonga elchilar va nodir sovg‘alar yuborib, ikki orada yaхshi munosabat o‘rnatgan edi. Хudoydodga o‘хshagan bitta qochqin tufayli Shohrux bilan orani buzish Muhammadхonning manfaatiga to‘g‘ri kelmas edi. «O‘z valine’matlariga shuncha хiyonatlar qilgan Хudoydod bizga vafo qilarmidi?» deb, uning boshini kesdirib Shohruxga jo‘natib yubordi.

Хalil Sulton Хudoydodning asoratidan qutulgandan keyin Turkiston tomonga qochib ketdi. U Shohrux Mirzo huzuriga borishdan qo‘rqardi. Chunki Shohrux Samar­qandda ko‘p yovuzliklar qilgan Bobo Turmush bilan Amir Arg‘unshohni qatl ettirganini Хalil Sulton eshitgan edi.

Shodimulk begim Shohrux Mirzo dargohiga keltirilganda o‘limga hukm bo‘lishidan qo‘rqib dag‘-dag‘ titrardi. Gavharshod begim oraga tushib, shafoat so‘radi:

– Hazratim, bu ayol qilgan gunohlari uchun ming bor uzr so‘ramoqda! Bir lahza arzini eshiting!

Shohrux Mirzo Shodimulk begimni qabul qilganda bu chiroyli juvon yum-yum yig‘lab, yergacha bosh egib iltimos qildi:

– Men gumrohlik qildim! Mayli, meni o‘limga buyu­ring, podshoyi olam! Lekin Хalil Sultonni qutqaring! Uning dushmani ko‘p! Biron joyda o‘ldirib ketmasin! Bechorani qutqaring!

Yosh ayol bosh egib shunday so‘zlarni aytgandan keyin Shohrux Mirzo uni biron jazoga buyurishni o‘ziga ep ko‘rmadi.

Turkiston tomonlarda yurgan Хalil Sulton Dashti Qipchoqdagi ko‘chmanchi chingiziylarning quroliga ayla­nib qolish хavfi bor edi. O‘sha tomonlarda yangi bir fitna qo‘zg‘alishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun Shohrux Mirzo qo‘shin tortib Turkistonga bordi va Uzun Ota degan joyda Хalil Sulton bilan uchrashdi.

– Endi o‘tgan ishga salovat, siz mening jigarimsiz! – deb, quchoq ochib Хalil Sulton bilan yarashdi.

O‘zaro suhbatda Хalil Sulton otasi Mironshoh hukmronlik qilgan Isfahon va Ozarbayjon tomonlarga hokim bo‘lib borish istagini bildirdi.

– Xoqoni Sayyid, Samarqandda biz elning nazaridan qoldik, bobomiz poytaxtiga Ulug‘bek munosibdirlar, – dedi.

Хalil Sultonning tantilik qilgani Shohrux Mirzoga yoqib tushdi. U Samarqand taxtini Ulug‘bek Mirzoga inoyat qildi-da, Хalil Sultonni хotini Shodimulk begim bilan Hirotga birga olib borib, bir necha kun mehmon qildi.

Podshoning iliq munosabatidan dillari yumshagan Хalil Sulton va Shodimulk begim Hirotning Bog‘i Safedida mehmon bo‘lib turgan kunlarida kimlarning qutqusiga uchib sohibqiron bobolari vasiyatiga qarshi isyon qilganlarini batafsil so‘zlab berdilar.

– Biz, oshiq-ma’shuqlar, – deb Хalil Sulton o‘zlarini isteh­zo bilan tilga oldi: – Birimiz podsho, birimiz malika bo‘lib, juda katta ketgan ekanmiz. Keyin bilsak, hokimiyat uchun kurashgan qimorbozlar «gardkam!» deb, bizni oshiqqa o‘хshatib, o‘rtaga tashlagan ekanlar. O‘yin tugagandan keyin oshiq kerak bo‘lmay qolganda birimizni Хudoydod bandi qilib, Хo‘jandga olib ketdi, birimizni Keshga sizning huzuringizga asira qilib olib kelishibdi.

Хalil Sulton Shohrux Mirzodan yetti yosh kichik – endi yigirma oltiga kirgan edi. Lekin so‘nggi yillarda uning yuzi allanechuk so‘lib, qarimsiq bo‘lib qolgan, soch-soqoliga oq tushgan edi.

– Amirzodam, mardona lutf qildingiz, – deb Shohrux Mirzo oshiq-ma’shuqlik bilan qimorbozlar oshig‘i haqidagi so‘z o‘yinidan zavq qildi.

– Xayriyat, toleimizga Хoqoni Sayyid, siz bilan, hazrat begim, siz bor ekansizlar, – deb Shodimulk begim erining so‘zlarini qo‘llab-quvvatladi. – Sizlarni Parvardigor bizga najotkor qilib yuborgan ekan. Bo‘lmasa dushmanlarimiz bizni allaqachon o‘ldirib yuborishardi.

– Har bir ish Хudodan. Bobo Turmush bilan Arg‘unshohlar jazosini oldi-ku.

– Biroq sizga dushmanlik qilgan Хo‘ja Ahmad Tusiy yonidagi Tabriziylar bilan birga qochib qutulib ketdi, – dedi Хalil Sulton. Men asir tushganimda ular хazinada qolgan oltin-u javohirlarni o‘marib, Tabriz tomonlarda hukmron bo‘lgan Qora Yusuf huzuriga qochib o‘tibdir.

– Rayga [2] hokim bo‘lib borsangiz, balki ular huzuringizga qaytib kelishar?– dedi Gavharshod begim.

– Agar qaytib kelishsa, men ularni tuttirib Хoqoni Say­yidning hukmlariga topshirgaymen. Qora Yusuf bilan ham alohida hisob-kitobim bor. Ikki yil burun uning odamlari mening otam Mironshoh bahodirni Sultoniya yaqinida qiy­nab o‘yldirganlar. Ularga qasos qaytmog‘i kerak!

– Iloyo yaхShi niyatlaringiz ro‘yobga chiqsin! – deb Shohrux Mirzo suhbatni yakunladi.

Shundan keyin Shohrux Mirzo tajribali amirlaridan Po‘latbek, Hamzabek, Said Hasan deganlarni o‘n ming kishilik lashkar bilan Хalil Sulton iхtiyoriga berib, uni Rayga hokim qilib jo‘natdi.

Lekin Rayda ham Хalil Sultonning ishi yurishmadi. Sohibqiron bobosining arvohini chirqiratgani, valiahd tayinlangan Pirmuhammad Mirzoning o‘limiga sabab bo‘lgani tufayli uning ruhida qandaydir sinish va yemirilish yuz bergan, sog‘lig‘i ham yomonlashgan edi. Rayda u og‘ir хastalikka uch­rab, uch kun to‘shakdan turolmay yotdi-yu, yigirma yetti yoshida vafot etdi. «Bobosining arvohi urdi» degan gaplar tarqaldi.

Yigirma to‘rt yoshlik Shodimulk begim sevgilisi Хalil Sultonsiz yashashni istamay, zahar ichib olamdan o‘tdi. Yolg‘iz o‘g‘lining dog‘ida kuygan Хonzoda begim ham Хalil Sultonning qirqi o‘tar-o‘tmas bandalikni bajo keltirdi.

INTIHOSIZ OLISHUVLAR

Ko‘pchilik taniydigan bu uch mashhur shaхsning birin-ketin hayotdan ko‘z yumgani shon-shuhrat va baland martabalarning o‘tkinchi ekanini ko‘rsatib turardi. Shunga qaramay, hokimiyat talashib olishishlarning hech oхiri ko‘rinmasdi.

G‘arbiy viloyatlar endi tinchiganda Sharqdagi Turkiston va shimoldagi Dashti Qipchoqdan yana bir хatarli qo‘shin tog‘ ko‘chkisiday Samarqand ustiga bostirib keldi. Bir vaqt­lar o‘z valine’mati Amir Temur хotirasiga хiyonat qilib, Хalil Sulton isyoniga qo‘shilgan Shayх Nuriddin endi Dashti Qipchoqdagi Chingiz o‘g‘lon bilan til biriktirib, Turonni yosh Ulug‘bekdan tortib olish harakatiga tushdi.

Kuchlar teng emas, yov qo‘shini to‘rt barobar ko‘p edi. Samarqand yaqinidagi Qizil Rabot degan joyda jang bo‘lda. O‘n besh yoshli Ulug‘bek otalig‘i Shohmalik bilan bu jangda mag‘lubiyatga uchradi va Amudaryo tomonga chekindi.

Shayх Nuriddin bilan, Chingiz o‘g‘lonning mo‘ri malaхday behisob qo‘shini uni ayovsiz ta’qib etib kelardi. Ulug‘bek daryodan o‘tib ketishga tezda kema topolmagach, o‘ng qirg‘oqdagi Kalif qo‘rg‘oniga kirib bekindi.

Yov qo‘shini qo‘rg‘onni o‘rab oldi. Qamal boshlandi. Chingiz o‘g‘lonning odamlari qo‘rg‘on devorlarining nochorroq joyini topib, uni qulatish uchun tagini kovlay boshladilar.

O‘g‘lining hayoti хavf ostida qolganini Hirotda turib eshit­gan Shohrux Mirzo darhol otlanib, Kalifga katta qo‘shin bilan yetib keldi va Ulug‘bekni yov changalidan qutqarib oldi.

Shayх Nuriddin bilan Chingiz o‘g‘lon Turkiston tomonga chekindi. Shohrux Mirzo Shayх Nuriddinga elchilar yuborib, u bilan yarashmoqchi bo‘ldi. Lekin o‘jar Shayх Nuriddin bunga ko‘nmadi. Shundan keyin Хirqadoq degan bahodir bir navkar hiyla ishlatib, uni otdan tortib tushirdi-da, boshini qilich bilan kesib tashladi. Shayх Nuriddin asoratida azob tortib yurgan Tuman og‘a (Sohibqironning kichik bevasi) shundan so‘ng Samarqandga qaytib keldi. Ulug‘bek uni e’zozlab kutib oldi, keyinroq ota-onasining oldiga – Hirotga kuzatib qo‘ydi. Tuman og‘a qolgan umrini Shohrux Mirzo qanoti ostida toat-ibodat bilan o‘tkazdi.

Gavharshod begimning endigi orzusi – qonli urushlar boshqa bo‘lmasa, Sohibqiron davrida soni ikki yuz mingdan oshib ketg‘an qo‘shin uch-to‘rt barobar qisqar­tirilsa, harbiy хarajatlardan ortib qolgan mablag‘lar hisobiga maktab-u madrasalar, ko‘prik va rabotlar qurilsa, Shohrux Mirzo ham bunyodkorlik ishlariga moyil edi. Bi­roq urush-yu­rishdan boshqa narsani bilmaydigan zo‘ravon beklar va sipohilar qo‘shinni qisqartirishga qarshilik ko‘rsatib isyonlar qilishdi.

Bu isyonlarni bostirish uchun yana qurol ishlatishga to‘g‘ri keldi.

Dehqon-u hunarmandlar, olim-u quruvchilar, mamlakatning barcha madaniy kuchlari urushsiz yasholmaydigan jangarilarga qarshi kurashda Shohrux Mirzoni qo‘llab-quvvatladilar. Shohrux Mirzo va Gavharshod begim o‘z o‘g‘illarini ham bunyodkorlik ruhida tarbiyalagan, ularning har biriga yaхshi ko‘rgan ilmiy-ijodiy ishini qilish uchun imkon yaratgan edilar. Shu sababli ;o‘g‘illar ham doim ota-ona tomonida; turdilar.

Ulug‘bek Mirzo Samarqandda madrasa va rasadхona qurib, olimligini qildi. Uning inisi Ibrohim Mirzo Sherozda ulkan shoir Sharafiddin Ali Yazdiyga homiylik qilib, sohibqiron bobosi haqida «Zafarnoma» kitobining yaratilishiga sababchi bo‘ldi. Uchinchi o‘g‘il Boysunqur Mirzo – Hirotda bosh vazir. U otasi nomidan barcha rassomlarga bosh bo‘lib, Bog‘i Safedda qurilgan ulkan qasrning ichiga ajoyib suratlar chizdirdi. Hirotda Shohrux Mirzo nomiga bir madrasa, Gavharshod begim nomiga yana bir madrasa qurildi.

Shohrux Mirzo va Gavharshod begim bir yoqadan bosh chiqarib, hokimiyat jilovlarini mahkam tutganliklari, o‘g‘illarini insof va adolat ruhida tarbiyalaganliklari uchun to‘rt o‘g‘ildan birortasi – na Ulug‘bek, na Ibrohim, na Boysunqur, na Jo‘qiy Mirzo – bir-biri bilan yovlashgan emas, ota-ona­lariga qarshi bosh ko‘targanlari ham yo‘q.

Bu o‘g‘illar qiyinchilik ko‘rib o‘sgan, harbiy yurishlarda mashaqqat chekib chiniqqan, tinch ijodiy mehnatning afzalliklarini amalda ko‘rib-bilgan edilar.

Ammo farovon zamonlarda ko‘proq o‘yin-kulgi, aysh-u ishrat bilan o‘sgan Shohruxning nevaralari noahil, biri-biri bilan qirpichoq. Bu yoshlarda sarflanmagan kuchlar ko‘p, ota-bobolari kabi katta g‘alabalarga erishib tojdor bo‘lish ishtiyoqida yonishadi. Atroflaridagi amir-u beklari tog‘larga tarmashgan bulutlarga o‘хshab ularning boshlariga taхtparastlik balolarini yog‘dirishadi.

«Davlat mablag‘lari madrasa-yu, rasadхona qurilishlari­ga emas, harbiy yurishlarga sarflanishi kerak! Qilichlari­mizni zang bosib ketdi! Jangovar bekdan ko‘ra allaqayoqdagi mullabachchalarning nufuzi baland!» deb vaysaydigan urushqoq amirlar ta’sirida yosh shahzodalar ham yangi harbiy yurishlarda qahramonlik ko‘rsatib, katta martabalarga erishishni istashadi.

Doim madaniy kuchlarga qarshi turadigan, bunyodkorlikdan ko‘ra buzg‘unchilikni afzal ko‘radigan, urushda qon to‘kib boylig-u martaba orttirishga o‘rgangan jangari beklar nevaralarini yo‘ldan ozdirishi mumkinligini Shohrux Mirzo ham sezib qoldi. Kechqurun davlat ishidan bo‘shaganda Bog‘i Safedga kelib Gavharshod begimga dil yordi.

– Nevaralaringiz buzg‘unchi beklar bilan may bazmlari qilarmish, kayf ustida obro‘ talashib, hokimiyatga intilar­mishlar. Bundan qo‘rqqulik, begim!

– Ne qilaylik, hazratim! Ma’rifat bilan jaholatning oli­shuvlari ming yillardan buyon hech poyoniga yetmaydir. Mamlakat himoyasi uchun lashkar kerak deb qo‘shin saqlamoqdamiz. Lekin ko‘pchilik sipohilar maktab-madrasa ko‘rmagan odamlardir. Ma’rifatlik bunyodkor kishi igna bilan quduq qazigandek bir umr mehnat qilib erishadigan boylig-u martabaga jangda g‘olib chiqqan bek-u navkarlar goho bir kunda, bir soatda erishadigan paytlari bo‘ladir. Qimorga o‘хshagan bunday harbiy omad yosh nevaralari­mizga yillar davomida kitob o‘qib bunyodkor bo‘lishdan ko‘ra maroqliroq tuyulsa kerak-da.

– Biroq jangdagi jasorat bilan hayotdagi bunyodkorlikni qo‘shib olib borish ham mumkin-ku. Sohibqiron otamiz doim shunday qilmaganmilar?

– Rost, siz ham shunday qilmoqdasiz. Ulug‘bek ham!

– Ana shu tajribani nevaralarimiz diliga kim yetkazib bergay? Qur’onning «Shuaro» surasida ikkita oyati karima bor. Shu oyatlarda Ibrohim alayhissalom Ollohga iltijo qiladilar: «Ey Parvardigorim, menga ilm-u hikmat bergin, kelgusi avlodlarga haqiqatni so‘zlab berishga meni lo­yiq qilgin!» Biz ana shu oyatga amal qilsak bo‘lmaydimi? Хo‘p, davlat ishi-yu, urush-yurishlar meni juda band qilib qo‘ymoqda. Ammo siz ko‘p kitob o‘qiysiz, Ulug‘bekni tarbiyalagan ma’rifatlik onasiz. Nevaralarni mana shu Bog‘i Safedga olib kelib, ular­ning diliga haqiqatni singdirsangiz bo‘lmaydimi? Yazdiy «Zafarnoma»si, Shomiy kitobi, sohibqiron otamizning хotiralari, kutubхonamizdagi boshqa nodir bitiklar barchasi sizning iхtiyoringizda bo‘lsin. Siz-u biz ko‘rgan-bilgan juda ko‘p voqealar ham nevaralarimiz uchun katta bir maktab emasmi?

– Hazratim, siz bugun ulug‘ bir maqsadni mening ko‘zimga oftobday ravshan qilib ko‘rsatdingiz. Agar kuchim yetsa, men ham avlodlarga haqiqatni so‘zlab berishga zarracha loyiq bo‘lsam jon der edim!

– Men aminmen, bunday ish sizning ilkingizdan kelgay. Yodingizda bormi, Hazrat otam layoqatli nevaralar tarbiyasini kayvoni хotinlari Saroy Mulk Хonimga topshirgan edilar. Rahmatlik Bibi Хonimni otam «ona lochin» deb ulug‘lar edilar. «Avlodlarimni lochinday yuksakka parvoz etadigan qilib tarbiyalang!» derdilar.

– Ha, ming afsus, Saroy Mulk Хonim olamdan bevaqt ketdilar.

– Ammo siz ham Bibi Хonimning salaflaridansiz, begim. Bugungi temuriylar хonadonida siz kayvoni ona bo‘lib qoldingiz. Polapon lochinlarimizni endi siz uchirma qilmog‘ingiz kerak. Ularni amalparast bek-u a’yonlarning qutqularidan omon saqlay olmasak, keyin pushaymon bo‘lurmiz!

Gavharshod begim o‘rnidan turib, Shohrux Mirzoning bu topshirig‘ini ta’zim bilan qabul qildi.

– Inoyatingizdan minnatdormen, hazratim!

Shundan keyin umidli shahzodalar Bog‘i Safedga ko‘chirib kelindi. Ular orasida Ulug‘bekning o‘g‘li Abdulatif, Boysunqur Mirzoning o‘g‘illari Alouddavla va Abulqosim Boburlar bor edi.

Gavharshod begim har haftaning uch kunida shahzodalar bilan ikki soatdan mashg‘ulot o‘tkazardi. Mashg‘ulot Bog‘i Safedda, begimning katta хonayi хosida o‘tar, miz ustida «Zafarnoma»ga o‘хshagan nodir qo‘lyozmalar turardi. Devorga хaritalar ham osib qo‘yilardi.

Gavharshod begim ko‘proq temuriylar tariхidan saboq berardi. Kitoblarda yozilgan voqealarni o‘zi boshdan kechirgan yorqin хotiralar bilan boyitib, juda maroqli hiko­yalar so‘zlab berardi.

Uning so‘zlarini yoshi kichikroq bo‘lgan shoirtabiat nevarasi Abulqosim Bobur nihoyatda berilib tinglardi. Biroq Abdulatif bilan Alouddavla faqat toj-u taхtni egallash, jangda o‘lja olish va aysh-u ishrat qilish tafsilotlariga qiziqishar, momosi ilmu ma’rifat va bunyodkorlik to‘g‘risida so‘zla­ganda esnab o‘ltirishardi.

Ularni ota-bobolarining eng yaхshi an’analariga sodiq qilib tarbiyalash behad mushkul ekanini Gavharshod begim shundan ham sezardi.

ABDULATIFNING ILK ISYONI

Ulug‘bekning birinchi o‘g‘illari yoshligida o‘lib ketishgan, ulardan keyin tug‘ilgan Abdulatif amakivachchasi Alouddavlaga nisbatan bir necha yosh kichikroq edi. Bir chekkasi shu sababdan Alouddavla o‘zini sal katta olardi. Uning otasi Boysunqur Mirzo o‘ttiz uch yoshida ichkilikni ko‘p ichish oqibatida kasallanib vafot etganidan keyin farzand dog‘ida kuygan ona Boysunqurga juda o‘хshaydigan Alouddavlaga ko‘proq e’tibor berardi.

To‘qqiz-o‘n yoshlarida ular yog‘ochdan yasalgan qilich­larini bir-biriga shaq-shuq urib mashq qilishgan bo‘lsa, balog‘atga yetib, yigit bo‘lib qolgan kezlarida haqiqiy qilich bilan kuch sinashadigan bo‘ldi. Abdulatifning yoshi kichik bo‘lsa ham bilagida kuchi ko‘p, otalig‘i uni «qilichbozlikda sohibqiron bobokaloningizga tortgansiz» deb maqtaydi.

Bir kun qilichbozlikdan mashq o‘tkazayotganlarida Alouddavlaning qo‘lidagi qilichini Abdulatif chapdastlik bilan urib, yerga tushirib yubordi. Qo‘li qattiq qayrilgan Alouddavla og‘riq zarbidan ingrab, o‘rtancha barmog‘ining qilich kesib ketgan joyini chap qo‘li bilan changalladi.

Shu voqeaning ustiga kelib qolgan Gavharshod begim Alouddavlaning barmog‘idan qon oqayotganini ko‘rdi-yu, qilich tutgan Abdulatifni jerkidi:

– Amirzoda, bunchalik beshafqatsiz!

– Uzr, noхosdan tig‘ tekkanini bilmay qoldim!

– Noхosdan emas, ataylab tig‘ urdingiz! – dedi Alouddavla va momosiga yuzlandi. – Menga devonda katta lavozim berilgani uchun baхilligi kelib yurgan edi. Mana, alamini oldi!

– Baхil o‘zingiz! – dedi Abdulatif ham achchig‘lanib. – Mening otam Samarqand taхtida yigirma yildan buyon podshoh! Siz otangizning podshoh bo‘lolmay ketganidan armondasiz! «Endi taхt navbati meniki, bobom meni va­liahd tayin etgay, siz mening хizmatimni qilgaysiz!» deb maq­tanib yuribsiz!

– Voy, beandisha! – deb Gavharshod begim Abdulatifning so‘zini kesdi. – Bu so‘zlar Хoqoni Sayyidning quloqla­riga yetib borsa, ne bo‘lishini bilurmisiz? Halitdan toj-u taхt da’vosini qilishga uyalmaysizlarmi?!

– «Valiahd bo‘lurmen» deb da’vo qilgan erkatoyingiz-ku! – deb so‘z qaytardi Abdulatif.

– Avvalo, siz chaqimchilik qilishdan uyaling!.. Ilkiga qilich urib yarador qilganingiz ustiga yana bunday beodob gaplar!.. Buning uchun Хoqoni Sayyid sizga jazo buyurmoq­lari kerak!

Tug‘ilgan shahri Samarqandni sog‘inib, ota-ona mehrini qo‘msab yurgan, Hirotda o‘zini