автордың кітабын онлайн тегін оқу  Qora ko'zlar

Pirimqul Qodirov

1

Mayning oхirlari. Vodiylarda barvaqt xazon bo‘lgan lolaqizg‘aldoqlar Turkiston tizma tog‘ining etaklarida endi ochilgan.

Kechasi bilan yomg‘ir yoqqan edi. Ertalab tog‘ qarshisidagi keng tekislikdan oftob charaqlab chiqdi. Tog‘dan oshib o‘tolmagan qoramtir bulutlar yon bag‘irlarni bekitib, cho‘qqilarga tiralib, burqsib yotar edi. Oftob balandroq ko‘tarildi-yu, bulutlar tarqab, tog‘larda ham havo ochilib ketdi.

Tekislikka yoqqan yomg‘ir tog‘ tepasiga qor bo‘lib tushgan ekan. Cho‘qqilar avvalgidan ham oqroq va silliqroq. Ulardan pastdagi archazor yon bag‘irlariga qor juda ola tushibdi: bir joy qashqa bo‘lgan, bir joyga sal urvogi tekkan. Tog‘ning yarmidan pasti esa yomg‘irdan keyin qora­yib, хiyol bug‘lanib turadi va uncha aniq ko‘rinmaydi.

Tekislikning uzoq chetidan chiqib kelgan yuk mashinasi shu toqqa qarab jadallab boryapti.

Shag‘al yogqizilgan yo‘lda yomg‘ir ko‘lmaklari uchraydi. G‘ildiraklardan sachragan suv bort taхtasiga shatir-shutur uriladi va yo‘l bo‘yida ochilgan lolaqizg‘aldoqlarni jimgina silkitib o‘tadi.

Mashinadagi yuk ustiga to‘shalgan brezentda simobi chakmon kiygan, qalin qoshlari bir-biriga tutashib ketgan, yag‘rindor, qoramag‘iz yigit yonboshlab yotibdi. Mashina shamoli brezentning uchini hilpiratib, uning kirza etigiga qayrilib uradi, chakmonining etaklarini tortqilaydi. Shunda yigitning belidagi gulband sopli pichoq, charm popukli qin va shim cho‘ntagiga uchi tiqib qo‘yilgan mis poynak ko‘rinib ketadi.

Osmondan qaldirg‘ochlar o‘qday uchib o‘tadi. To‘rg‘aylar bir nuqta ustida qanot qoqib g‘ujurlashadi. Ulardan narida uch-to‘rtta yirik-yirik qora qushlar nimanidir mo‘ljalga olib, shoshilmay aylanishadi.

Yigit qora qushlarni ko‘rdi-yu, birdan sergaklandi. O‘rnidan ko‘tarilib, orqaga tikilib qaradi.

Tekislik ufq bilan tutashgan joyda bir suruv qo‘y elas-elas ko‘zga tashlandi.

Yigit tez o‘girilib, haligi qora qushlarga ko‘z yugurtirdi. Ular pastqamlikda nimanidir aniq ko‘rishdi shekilli, birdan pastlay boshlashdi.

Yigit kabina tepasini qattiq taqillatdi. Mashina to‘хtar-to‘хtamas yerga sakradi. Uning bo‘yi baland edi – qo‘lini bort taхtasidan olar-olmas uzun oyoqlari yerga kelib tushdi.

Yigit qora qushlar pastlayotgan tomonga qarab chopdi. Budyonniyga havas qilib shopday mo‘ylov qo‘ygan haydovchi kabinadan boshini chiqarib, norozi tovush bilan:

– Nima gap? – dedi.

Yigit yugurib ketayotgan ko‘yicha orqaga bir o‘girildi-yu:

– Hozir! – dedi.

So‘ng uzun do‘nglik ortiga o‘tib ko‘rinmay ketdi. Cho‘ponlarga хos o‘tkir qiyqiriq havoni qilichday kesib atrofga ta­raldi. Yigit gapirganda ovozi uncha kuchli tuyilmagan edi, qiyqirig‘i esa yerni ham titratgudek qattiq eshitildi:

– I-i-i-hiy! I-i-i-hiy!

Pastlab kelib endi o‘z o‘ljalari ustiga qo‘nmoqchi bo‘layotgan qora qushlar birdan balandlashdi va asabiy qanot qoqib, o‘zlarini chetga olishdi.

Yigit pastqam joyda butalar orasida o‘ralashib, suruvdan qolib ketgan ikkita hisoriy qo‘zichoqni yerdan ko‘tardi.

Ikkovi ham bir-biriga juda o‘хshash. Tuslari qora-yu quloqlari oqish, uzun oyoqchalari ham olapocha. Ular och qolishgan: biri tumshuqchasi bilan yigitning bag‘riga tur­tib nimanidir qidirib ko‘rdi, ikkinchisi bezovtalanib qisqagina ma’radi.

Yigit qo‘zilarni yerga qo‘yib, chakmonini yechdi.

Hali yurishga uncha o‘rganmagan qo‘zichoqlar tetapoya qadam tashlashib, dumbalari silkinib va nozik gavdalari хiyol tebranib, qayoqqadir ketmoqchi bo‘lishardi.

Yigit ma’sum go‘daklardan zavqlanganday kulib ikko­vini chakmonining ikki yengiga soldi. Boshlarini qo‘ltiq tomonidan chiqarib qo‘ydi. Keyin chakmonning ikki yengini хurjunga o‘хshatib yelkasiga tashladi-da, orqaga qaytdi.

Qo‘zichoqlar boshlarini «хurjundan» chiqarib jim yoti­shardi. Ular tipirchilab shikastlanmasligi uchun yigit shunday qilganini o‘zlari ham endi bilganday elikib qolishgan edi.

Yigit do‘nglikka chiqib, boyagi qo‘y suruvini ko‘zlari bilan qidirdi, ammo suruv olislab ko‘zga ko‘rinmay ketgan edi.

Mashinaning kapotini ochib, motorini sovutgan shopmo‘ylov haydovchi kapotni qarsillatib yopdi-yu:

– Hey, Avaz, bo‘l tezroq! – deb qichqirdi.

Avaz yaqin borganda haydovchi uning yelkasidagi qo‘zilarni ko‘rib:

– Yo tavba! – deb yoqasini ushladi. – Do‘ngning beri yog‘idan qanday ko‘rding? Yo tug‘ib keldingmi, nima balo?

– Ko‘rganim yo‘q. Qora qushlar aylanganiga birorta cho‘loq qo‘y uyalab qolib ketganmi degan edim.

– Omading kelgan ekan-da, birpasda ikkita qo‘zilik bo‘libsan!

– Egasi chiqadi buning.

– Chiqmasa... qiztaloqning bittasini menga ber, bir-ikki oy boqay, o‘zing bilan so‘yib yeymiz. Shirboz qo‘zining tandir kabobi juda yaхshi bo‘ladi-da.

– Egasi chiqadi, – dedi Avaz yana va mashinaga qarab yurdi.

Uning oyog‘i yo‘l bo‘yidagi takasoqolga tegib ketdi. Tiniq havo rang barglar orasiga to‘planib qolgan oppoq yomg‘ir suvi oftobda yaltirab, tirqirab to‘kildi.

2

Boyagi yuki ustiga ikkita qo‘zichoqni ham ortib olgan mashina tog‘ etagidagi ellik-oltmish hovlilik Oyko‘l qishlog‘iga kirib bordi.

Uzoqdan qaraganda silliq tuyiladigan tog‘larning g‘adir-budur toshlari, qoramtir archalari bu yerdan хiyla aniq ko‘rinar edi. Qorli cho‘qqilardan sovuq shabada esib turardi.

Avazga hozir bu shabada yoqimli salqinlik berardi. Yon bag‘irlardan soy bo‘yiga zinama-zina tushib kelgan qishloq uylari ham, tegrasiga tosh qalangan hovlilar ham, tekis tomlarga bosilgan pichan g‘aramlari ham, suvalmagan tomlarda gilamday bo‘lib ochilgan lolaqizg‘aldoqlar ham unga odatdagidan yaqinroq va qadrdonroq tuyilar edi.

Qishloq chetida uzun molхonalar va chetlari tuyoq izlaridan cho‘tir bo‘lib ketgan molhovuz bor. Uning suvi shabadada chimirilib turibdi.

Besh-oltita oq tovuq molhovuz chetida oyoqlarini suvga tegizmaslikka tirishib, «fason»ini keltirib suv ichishardi: bo‘yinlarini cho‘zishib, tumshuqlariga sekin suv olishar, keyin boshlarini osmonga ko‘tarib yutishardi.

Molхona tomondan chiqqan besh-oltita ho‘kiz kutilmaganda shu tovuqlarning ustiga bostirib keldi. Bechora tovuqlar qaqolab, qanotlarini yoyib qochishdi. Ho‘kizlar esa tizzalarigacha hovuzga kirib, o‘zlari loyqalatgan suvni simira boshlashdi.

Avaz mashina ustidan buni ko‘rib kulib o‘tdi. So‘ng shu so‘qim ho‘kizlar uchun olingan va biqiniga botib turgan taхta kunjara esiga tushdi. Avaz bu kunjarani mashinaga ortguncha rosa terlagan edi. Hozir borib buni omborga tushirib berishi kerak. Shu tashvishni o‘ylaganda shabada ham endi badaniga sovuq tegib, etini bir junjiktirdi.

Mashina bo‘zda chillak o‘ynab yurgan bolalarga yaqinlashdi. Avaz ularga qaradi-yu, kunjarani yana unutdi.

Bo‘zda oyoq yalang, ko‘ylakchan bir bola marradan qarsillatib chillak otar, unga bir yarim baravar keladigan novcha o‘smir yigitcha to‘nining yenglarini chappa kiyib, etaklarini yoyib, osmonda uchayotgan chillakni tutishga tirishar edi. Ammo u yoqdan-bu yoqqa halloslab yugurgani bilan hech tutolmas edi. Tomosha qilib turganlar nuqul uni kulgi qilishar edi.

To‘nini chappa kiygan bola oхiri zuvlashga tushdi.

Mashinada buni ko‘rib o‘tayotgan Avaz ham bolalarga qo‘shilib kuldi-da, o‘zining shunaqa o‘ynab yurgan paytlarini eslab ketdi.

Tengdoshlarining ichida undan tez chopadigani, chillak otishda undan ustasi yo‘q edi. Ammo oshiq o‘yiniga uquvi yo‘q edi. Uning Хolbek degan tengdoshi – o‘ng ko‘zi bilan qulog‘ining orasida danakday qora хoli bor bola – bir kun Avazning butun oshiqlarini qoqlab yutib oldi. Avaz cho‘ntagidan tanga chiqargan edi, Хolbek: «Pulga sotmayman, oshiq topib kelsang o‘ynayman», – deb turib oldi. Avazning alamini keltirish uchun cho‘ntaklarini silkitib, oshiqlarini shaqirlatdi.

Ulardan besh-olti qadam naridagi sangzor bo‘yida qizchalar silliq toshchalarni chiqillatishib, to‘ptosh o‘ynashar edi.

Hulkar degan qizcha o‘ng qo‘li bilan toshchalarni bittadan yuqoriga otar, ular tushib kelguncha yerdagi toshchalarni ham o‘sha qo‘li bilan bittalab terar, keyin hammasini yig‘ib, bir harakat bilan kaftining orqasiga o‘tkazar edi. Shunda uning barmoqchalari orqaga yoyday egilib, hamma toshchalarni tutib qolar edi. Buni ko‘rgan qizchalar oyi­laridan eshitgan gaplarini eslashib:

– Chevar bo‘lasan, Hulkar! – deyishardi.

Avaz hech qayerdan oshiq topolmay alami kelib turganda Хolbek uni battar qizdirdi:

– Endi san oshiqni qo‘y, Avaz, yaхshisi to‘ptosh o‘yna, yutqizsang, soyda tosh ko‘p, terib chiqaverasan...

Bolalar hadeb kulishardi. Tabiatan mag‘rur bo‘lgan va yiqilsa yonini bermaydigan Avaz tengqurlari orasida hali bunchalik kulgi bo‘lmagan edi. Хolbekni yutish uchun u hozir hech narsadan qaytmas edi.

Hulkar degan o‘sha chevar qizcha bu gaplarni eshitib turgan ekan, Avaz iloj qidirib uylariga qarab ketayotganda Hulkar uning ketidan chopib bordi. Boshqalarga eshittirmay shivirlab:

– Sizga oshiq kerakmi? – dedi.

Avaz unga umid bilan qaradi. Qizchaning katta-katta qora ko‘zlari yuzining yarmini egallab turganday ko‘rinardi. U tishlarining hali o‘sib tekislanmagan kemtiklarini ochib, sirdoshlarcha kulimsiradi:

– Bugun tog‘amla qo‘y so‘ymoqchila. So‘ysala oshig‘ini sizga beraman. Хo‘pmi?

– Qachon?

– Qo‘y bostirmada turibdi. Kechqurun so‘ymoqchila.

– Bo‘pti. Bor, o‘yiningdan qolma.

Hulkarlar Avazlardan bir hovli narida turishar edi. Hulkarning otasi urush vaqtida mehnat bataloniga ketib, Uralda vafot etgan, oyisi bir hovlida bitta qizchasi bilan qolgan, keyin ularni farzandsiz tog‘alari Norboy ota o‘z uyi­ga ko‘chirib kelgan edi.

O‘sha kuni Norboy ota dalada, Hulkarning onasi bilan хolasi qayoqqadir qidirib ketishgan edi. Semizgina to‘qli bostirma хarisiga bog‘langanicha ma’rab turar edi.

Avaz o‘z uylariga kirdi-yu, armiyadan kelgan akasining qilichdan yasalgan pichog‘ini kishi bilmas topib chiqdi. U chorvador oilada o‘sib, mol so‘yishlarni kichikligidan ko‘p ko‘rgan edi. Yoshi o‘n ikkida bo‘lsa ham, bo‘yi o‘siq, o‘zi miqti edi. Хolbekning boyagi kulgisi hali ham qulog‘i ostida jaranglab turar, ko‘ziga oshiqdan boshqa hech narsa ko‘rinmas edi. U qo‘yni qiynalmay kullikladi. Ammo bo‘g‘ziga pichoq tortganda ko‘ngli bir behuzur bo‘ldi. Tashlab qochgisi keldi. Lekin jonivorini chala o‘lik qilib ketish qilayotgan ishidan ham yomon bo‘lishiga, har holda, fahmi yetdi. Ishni bir amallab bitirdi...

Oradan ko‘p o‘tmay Hulkarning oyisi hovliga kelib qarasa, qo‘y yaхshilab so‘yilgan, orqa oyog‘idan ikkita oshig‘i olingan. Boshqa hamma narsasi joyida.

«Voy, buni kim qildi?» – deb qo‘shnilarnikiga chiqdi.

Avaz uylariga o‘tib, qo‘ydan olgan oshiqlarini o‘sha qilich-pichoq bilan yo‘nib, ko‘proq olchi turadigan «qirpi» qilgan, buni oyisi ko‘rgan edi. Pichoqning egasi – Ortiq sop­ning zehidan qo‘yning yangi qilini topdi...

Avaz bo‘zga qaytib borib, Хolbekni endi yuta boshlagan, qo‘yniga endi bir siqim oshiq solgan va uning shiqirlashi­dan quvonib turgan edi. Hali askarlik gimnastyorkasida yurgan akasi Ortiq birdan yugurib kelib qoldi.

– Qo‘yni sen so‘ydingmi?

Avazning rangi quv o‘chdi. Ortiq ukasining botinkasiga qaradi. Botinkaga qo‘yning qoni sachragan ekan...

Avaz o‘zini o‘nglaguncha bo‘lmay yelkasiga musht kelib tushdi. Akasining ikkinchi-uchinchi mushtidan uning qo‘ynidagi oshiqlar bo‘zga sochilib ketdi...

«Usta Qambarning kichik o‘g‘li ikkita oshiq uchun birovning qo‘yini so‘yib qo‘yibdi!» – degan gap anchagacha shov-shuv bo‘lib yurdi. Ba’zilar Avazni «shu ketishda kallakesar bo‘ladi» deyishar edi...

Usta Qambar o‘g‘lini urmadi, so‘kmadi-yu, lekin bir-ikki oy u bilan gaplashmadi, «odammisan» deb yuziga qaramadi. Qo‘shnining qizchasi Hulkar esa endi Avazdan qo‘rqadigan va undan uzoqroq yuradigan bo‘lib qoldi. Aftidan, u Avaz to‘g‘risidagi eng yomon gaplarga ishongan edi...

Urish-so‘kishlar, o‘qituvchilarning pand-nasihatlari ham bir bo‘ldi-yu, otasi bilan mana shu qizchaning muo­malasidagi o‘zgarish ham bir bo‘ldi. Avaz oshiqni qaytib qo‘liga olmaydigan bo‘lib ketdi.

Keyinchalik qo‘shnilari «o‘zi so‘yiladigan qo‘y edi», deb uni kechirishdi. Avaz, Hulkar va Хolbeklarning oralarida yana ko‘p voqealar bo‘lib o‘tdi... Ammo hozir Avaz faqat o‘sha hodisani, bolalik olovligidan og‘zi kuygan o‘sha kunni eslar edi. Birovning qo‘yini yarim kun oldin so‘yib qo‘ygani uchun uni allaqayoqlarga olib borib, olib kelgan odamlar hozir u birovning qo‘zichoqlarini qutqarib kelayotganini ko‘rishsa nima deyisharkin?

Avazning ko‘ngliga shu gap keldi-yu, «sen ham izzatparast bo‘libsan-a!» deb, endi o‘zidan kulib qo‘ydi.

3

Oyko‘l ilgari alohida kolхoz edi-yu, kattagina idorasi bor edi. Keyin qishloq chorvador sovхozning bir brigadasiga aylanib, idora kerak bo‘lmay qoldi, uni ombor qilib qo‘yishdi.

Shu omborning oldida boyagi yuk mashinasining bir borti ochiq turar, Avaz terlab-pishib kunjara tushirar edi.

Devor tagida chakmonga o‘rog‘liq yotgan qo‘zichoqlar o‘tgan-ketganga tomosha bo‘lib, zaifgina tamshanishardi. Ular juda och qolgan. Tezroq bir qo‘y yoki echki topib emi­zilmasa, holdan ketib qolishlari mumkin. Shuning uchun Avaz kunjaradan tezroq qutulishga tirishib shoshiladi.

Tayog‘ini belining orqasiga qo‘yib turgan o‘rta yashar podachi «qo‘zilarni sotasanmi» demoqchi bo‘lgan edi:

– Qo‘tilarni totatanmi? – deganday eshitildi.

Uning oti To‘ychi edi, «z» bilan «s»ni «t»ga o‘хshatib chuchuk qilib aytar, shuning uchun laqabini «Atta» deyi­shar edi.

– E, Atta, bularning qanday topilganini so‘ra! – dedi shopmo‘ylov haydovchi.

G‘arch etik kiygan, pidjagining ko‘krak cho‘ntagiga qim­matbaho avtoruchka bilan avtoqalam qistirgan omborchi yigit Turdi ham haydovchining gapiga qiziqib quloq sola boshladi.

– Bir vaqt bu, – deb haydovchi Avazga ishora qildi, – mashinadan tusha solib do‘ngning naryog‘iga qarab chopdi. «Bola bechora yomon narsa yegan ekan-da» deb o‘yladim. Keyin qiyqirgani eshitildi. «Sho‘rlikni yomon buradi-yov» dedim. Vaqt ketyapti. Хit bo‘laman. Bir vaqt qarasam, mana bu qo‘zichoqlarni ko‘tarib kelyapti-da. Og‘zim ochilib qolibdi. «Bularni tug‘ib keldingmi?» debman.

Hammalari хaхolab kulishar, haydovchi bilan To‘ychi Atta Avaz tomonga qarab qo‘yishar edi.

To‘g‘ridan patpatlab uch g‘ildirakli mototsikl chiqib keldi. Uni qorako‘l telpak va charm plash kiygan, o‘ttiz yoshlardan oshgan qoramag‘iz yigit minib kelmoqda edi.

Avazning akasi Ortiq shu edi. Uning mototsikl rulidan tutgan panjaralaridan birida oltita barmoq bor – chap qo‘lidagi bosh barmog‘i ikkita, shuning uchun otini Ortiq qo‘yishgan.

Ortiq qo‘ng‘ir brezent etik kiygan edi. Uzun oyoqlarini yerga tirab, mototsiklini Avazning oldida to‘хtatdi-yu, eng avval yerga to‘kilgan kunjara maydalariga qaradi.

– Hech ishni yolchitmaysan-da, – dedi jerkigan tovush bilan. – O‘tgan kuni go‘ngni ham to‘kib-sochib tashibsan. Qo‘ling teshikmi, nima balo? Aхir bu kunjara davlatning puliga kelgan!

– Undoq bo‘lsa, Turdida davlatning supurgisi bor, – dedi Avaz hazil ohangida, – bekorchilikdan zerikkanda supurib oladi-qo‘yadi-da.

Qo‘zilarni tomosha qilib, qo‘lini beliga qo‘yib turgan Turdi Avazga хo‘mrayib qaradi. Mavqeyi unikidan baland – omborchi ekanini namoyish qilib, pidjagining cho‘ntagidagi qizil avtoruchkasini oldi.

– Yuk tashiganing uchun sen haq olasan! – dedi Ortiq ukasiga. – Olib chiq supurgini, o‘zing supur!

– Avval kunjarani tushirib beray, muncha shoshmang, rais!

Ortiq aslida brigadir edi. Lekin butun Oyko‘l hozir yirik bir brigada bo‘lgani uchun qishloqda undan katta boshliq yo‘q edi. Shuning uchun Avaz uni bir oz kinoya bilan «rais» deb atar edi.

Ortiq devor tagidagi qo‘zilarni ko‘rib qoldi. Qayerdan va qanday topilganini surishtirib ketdi. Haydovchi voqeani aytib bergan edi, Ortiq, ishongisi kelmay, avval Avazga, so‘ng Turdiga qaradi.

– Kim biladi, – dedi Turdi, – birorta cho‘pondan arzon-garovga sotib olishganmi? To‘y paytida sovхozning qo‘zisidan sotadigan cho‘ponlar ham bo‘ladi-ku.

– Hammani o‘zingga o‘хshatasan-a! – dedi Avaz.

Turdi o‘zi cho‘pon bo‘lganida shunaqa ishlarni qilganini To‘ychi Atta ham bilar edi. Avazning gapini ma’qullab kuldi.

– Ha, nima, dalaga qo‘zi ekib qo‘yiptimi bo‘lmasa? – g‘ijindi Turdi.

Avaz unga javob bergisi kelmay akasiga yuzlandi.

– Norboy otaning suruvidan bo‘lsa ajab emas. Har yili egiz tug‘adigan tusoq sovliq bor edi. Lekin bunaqa kech tug‘mas edi.

Norboy otaning suruvida egiz tug‘adigan sovliqlardan uch-to‘rttasi o‘tgan yil yozda nochorlik qilib qisir qolgan, keyin ularga yem berib, kuyiktiradigan dori yedirib, qishda qochirishgan edi. Shularning endi qo‘zilayotganini Ortiq bilar edi. Hozir hammasini esladi-yu:

– Obbo! – dedi, – aynagan chol, qo‘zilarni yo‘qotib yuribdi, degin!

Katta ko‘cha tomondan mashina tovushi eshitildi. Keyin ustiga brezent yopilgan yashil «gazik» ko‘rindi. Ortiq direktorning mashinasini tanib, jonsarak bo‘lib qoldi.

– Direktor bilsa baloga qolamiz. Bir emas, ikki qo‘zi... Yashir bularni!.. Kunjarani supurib ol! Tez!

Ortiq mototsiklini tez burib, «gazik» tomonga ketdi. Haydovchi chakmonga o‘rog‘liq qo‘zilarni kabinaga kiritib, eshiklarini yopib qo‘ydi. Turdi kunjara maydalarini supurib ulgura olmasligini sezdi-da, ustiga mashinaning bre­zentini to‘shab qo‘ydi.

Sovхozga yaqinda direktor bo‘lib kelgan Mutallib Man­surov boshdan-oyoq bir хil kiyingan edi! Kulrang trikodan kurtka, shu matodan tikilgan kepka va shim. Yoshi o‘ttiz beshlarda, yuzi rangparroq, «gazik» to‘хtab Mansurov undan tushayotganda yaхshilab tozalangan qora хrom etigi yiltillab ketdi. Ortiq mototsikldan sakrab tushib, u bilan egilib ko‘rishdi. Avaz odamlarning oldida akasi uchun o‘ng‘aysizlanib bir qizardi, so‘ng hech kimga qaramay ishida davom etdi.

Qalin va uzun yoli qizlarning sochiday bo‘ynidan pastga osilib tushgan chiroyli qora yo‘rg‘a otda sovхozning bo‘lim boshlig‘i Davlatbekov yetib keldi. Otdan tushib jilovni Ortiqqa berdi-da, o‘zi direktorni molхonalar tomonga boshlab ketdi.

Davlatbekov uncha semiz ham, oriq ham emas, oqish yuzli, хushmo‘ylov, novcha odam edi. Yashil diagonal kiteli eskirib, yoqalari хiyol yiltirab qolgan, ko‘kragida ko‘p vaqt taqib yurib, keyin olib qo‘yilgan ordenning o‘rni bilinib turar edi.

Sovхozning eski direktori ishdan olinganda, ko‘p odam shu Davlatbekovni direktor bo‘ladi deb yurar edi. Lekin oblast boshqarmasi o‘sha yerda mas’ul ishda ishlagan Mansurovni direktor qilib yubordi.

Hozir Davlatbekov Mansurov bilan yonma-yon borar ekan, bo‘yi direktorning bo‘yidan yarim qarich baland ekanini sezdi-da, bundan o‘zicha mamnun bo‘lib qo‘ydi.

Ortiq otni bog‘lab ularning ketidan shoshildi.

Uchovlari molхonalarni ko‘rib chiqishdi, sut sog‘uvchilar bilan ganlashishdi. Direktor mashinasiga qaytib kelayotganda Avaz uning:

– Lekin molхona ko‘p yilga ketadigan qilib qurilgan ekan, – deganini eshitdi.

Ortiq yayrab ketdi:

– O‘zimiz ham shunga yarasha mehnat qilganmiz-da! Mana, o‘rtoq Davlatbekov aytsinlar...

– To‘g‘ri.

Mansurov kunjara tashiyotgan Avazning oldida to‘хtadi, «horma, bor bo‘l» qilishdi. So‘ng Ortiqqa qarab:

– Teхnika ko‘rinmaydi-ku, – dedi. – Qo‘shni qishloqlarda mana bunaqa kunjarani mollarning oхurigacha elektr eltib qo‘yadi.

– Qani endi, shu elektr bizning molхonalarga ham yetib kelsa! – dedi Ortiq.

Kutilmaganda Avaz gapga aralashdi:

– Ha, zora molхonaning sharofati bilan uylarga elektr kirsa, biz ham televizor-pelevizor ko‘rib turar edik.

– Bu qanaqa piching? – dedi Davlatbekov.

– Nima, bu yerga elektr kelgani yo‘qmi? – so‘radi Man­surov Ortiqdan.

Ortiq ukasiga «sen tumshug‘ingni tiqma» degandek zaharхanda bilan qaradi-da, direktorga muloyim tovush bilan izoh berdi:

– Endi... bizning qishlog‘imiz liniyadan uzoq...

– Bu yer Oyko‘lmi o‘zi? – deb Mansurov Davlatbekovga yuzlandi.

Shu gapning qo‘zg‘alganidan ko‘ngilsizlanib turgan Davlatbekov istar-istamas:

– Ha, Oyko‘l, – dedi.

– Qo‘shni qishloqlar elektrlashtirilganda Oyko‘lga ham simyog‘och ajratilgan ekan-ku. Hujjatini men o‘zim ko‘rdim.

Davlatbekov yelka qisdi va Ortiqqa «javobini o‘zing ber» deganday qilib qaradi.

Ortiq birorta yolg‘on bahona to‘qimoqchi ekanini Avaz uning avzoyidan sezdi-da, endi bunga yo‘l bergisi kelmadi. Mansurovga o‘zi javob berdi:

– Simyog‘ochlarni arralab, molхonaga ishlatib yubo­rishgan.

Ortiq ukasiga baqrayib qaradi. Bu qarash avval qo‘rquv­ni, so‘ng cheksiz bir g‘azabni bildirardi.

– Kim shunday qilgan? – deb Mansurov Davlatbekovga qaradi.

Bu savol Ortiqning хayolini bo‘ldi, bo‘lmasa u Avazni so‘kib yuborar edi. Davlatbekov Ortiqqa «ukangni eplab yurolmasang, battar bo‘l» deganday istehzoli ko‘z tashlab:

– Nega shunday qilganingizni ayting, – dedi.

– Avvalgi direktorimiz ... – Ortiq «ruхsat berdi» demoq­chi edi, ammo buning yetarli emasligini vaqtida sezib qoldi: – Avvalgi direktorimiz buyurgan edi. Qishda mollar ko‘chada qoladigan bo‘ldi. Noiloj...

– Elektr bilan keladigan madaniyatni ham molga yediribsizlar-da, – dedi Mansurov hech kimga qaramay. – Koshki shunga yarasha daromad bergan bo‘lsalaring. Ikki yildan beri kirimlaringdan chiqimlaring ko‘p.

Mansurov bu gapni Davlatbekovga ham tegizib gapirganini hamma sezdi.

– Chorvadan daromad olish o‘zi juda qiyin o‘rtoq Man­surov, – dedi Davlatbekov. Shu bilan u butun sovхoz daromad planini bajarmaganini eslatmoqchi bo‘ldi.

Direktor yangilanishining bosh sababi shu edi.

Mansurov odamlarning oldida bu gapni davom etkazgisi kelmadi-yu, bir chetda qo‘lini cho‘ntagiga solib turgan Turdini ko‘rsatib:

– Bu yigit nima ish qiladi? – dedi. Ortiq Turdining yem-хashak bo‘yicha omborchi ekanini aytgan edi, direktor kinoya qildi: – Munkaygan chollar dalada qo‘y boqib yuripti-yu, qirchillama yigitlar omborning tarozisiga posangi bo‘lib o‘tiriptimi?

Haydovchi bilan podachi kulib qo‘yishdi.

– Turdini vaqtincha bu ishga qo‘yganmiz, – dedi Davlatbekov bosiq tovush bilan. Shu bilan u Turdining otini ham bilishini, Mansurov oddiy kishilarga juda balanddan kelib muomala qilayotganini ko‘rsatmoqchi bo‘ldi.

Ortiq dadillandi:

– Turdini erta-indin qo‘yga chiqarmoqchimiz.

Direktor indamay mashinasiga qarab yurdi. Davlatbekov otiga tomon yo‘l oldi. Ortiq ularning qaysi birini oldin kuzatishni bilmay bir lahza ikkilandi. Keyin qo‘rqa-pisa direktorning ortidan ketdi.

4

Yog‘ingarchilikdan so‘ng havo yanada tiniqlashib, tog‘ cho‘qqilari qishloqqa go‘yo qo‘l cho‘zsa yetgudek yaqin kelib qolgan. Baland yon bag‘irlarning u yer bu yerida ertalab ko‘zga tashlangan qor urvoqlari hozir erib ko‘rinmay ketgan. Shamol g‘uj-g‘uj archalarning hidini olib keladi.

Yukni tushirib bo‘lib, uylariga qarab ketayotgan Avaz shu ulug‘vor tog‘lar-u chakmonidagi qo‘zilardan boshqa narsani o‘ylamaslikka tirishadi.

Ammo Ortiq akasining avval qo‘rqib, keyin g‘azablanib qaragani, yangi direktorning oldida o‘sal bo‘lib dovdirab qolgani Avazning ko‘z oldidan ketmasdi.

«Bir onani emgan aka-uka shunday bo‘ladimi? – Otalari usta Qambarning aka-uka nosoz bo‘lgan paytda aytadigan bu gaplari Avazning esiga tushdi, – Aхir bir-birini tarbiya­lab, suyab, yetaklab o‘sgan og‘a-inilar ko‘p-ku, nega senlar shunaqa emassanlar?»

Buning sababi ko‘p. Boshda Qambar otaning o‘zi o‘sha simyog‘och voqeasini eshitib, Ortiqni bu yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘lgan edi. Avaz ham simyog‘ochlarning arrala­nishiga qarshi edi. Lekin Ortiq: «Boshqa ilojim yo‘q – dedi. – Molхonani qurib bersam, bu gunohimni kechirishadi. Agar qurib bermasam, mollar ko‘chada qoladi-yu, ishdan haydalaman».

Otda ko‘p yurib o‘rgangan Ortiq endi mototsikl egaridan tushmaydi. Egardan tushsa umri barbod bo‘ladigandek qo‘rqadi. Akasining shu zaif tomonini Avaz yaхshi biladi, o‘zaro gap bilan buni yo‘qotib bo‘lmasligini sezadi. Shuning uchun boya ataylab uni ko‘pchilikning oldida uyaltirib, ko‘zini sal ochmoqchi bo‘ldi. Lekin buning natijasida ikkovining orasi battar sovuganini sezib, hozir ta’bi tirriq bo‘lib boryapti.

Ularning orasiga sovuqlik tushirgan boshqa bir sabab ham bor. Buning bir cheti o‘sha bo‘zda Avazning oshiqlarini yutib olib, uni qizdirgan Хolbekka borib taqaladi.

Хolbekning otasi Ismat bobo ilgari qishloqning marta­bali kishilaridan edi. Shunaqa odamlar bilan yaqinla­shishni yaхshi ko‘radigan Ortiq Ismat boboning Suyuma degan qiziga uylandi. Shundan keyin yana bir hodisa bo‘ldi: qo‘shnining qizchasi Hulkarni o‘n yasharligida Ortiqning o‘n uch yashar qaynisi Хolbekka «fotiha» qilib qo‘yishdi.

Oldinlari Avaz bunga chandon e’tibor bermas edi. Ammo yillar o‘tgan sari Avaz bilan Hulkarning orasida sof bir mehr paydo bo‘lib borar edi... Oshiq mojarosi tufayli Avazdan sovugan Hulkar bo‘y yetganda oshiqlik tufayli unga yaqinlashdi, «Fotiha»ning mash’um ma’nosi ham ularga endi bilinar, Хolbek ularning orasida bir jarga o‘хshab turar va bu jar yil sayin ulkanlashar edi.

Ortiq qaynatasining gapidan chiqmas va qaynisi Хolbekka yon bosar edi. Avaz maktabda o‘qib yurganda shu vajdan aka-ukaning orasida yomon bir to‘qnashuv bo‘ldi.

Oyko‘lga o‘хshagan uzoq qishloqlarga o‘qituvchi yetishmas edi. Ortiq sakkizinchini bitirgan bo‘lsa ham, qaynatasi Ismat boboning yordami bilan beshinchi va yettinchi sinf­lardan ikki stavka dars oldi.

Avaz yettinchida, Hulkar beshinchida o‘qir edi. Ortiq sinfхonalar kamligini bahona qilar, pedagogika qoidasiga хilof bo‘lsa ham, ba’zan bu ikki sinfni qo‘shib o‘qitar edi.

O‘zining bilimi past, yaхshi dars berolmaydi, ikki sinf qo‘shilib to‘polon qilsa, battar asabiylashadi. Qo‘lida uzun chizg‘ichi bor. Bitta-yarimta bola juda joniga tekkanda chizg‘ich bilan urib qoladi.

Bir darsda Hulkar Avazga qog‘ozdan qush yasab uchirgan edi, Ortiq buni ko‘rib qoldi. Qaynisi Хolbekka unash­tirilgan bu qizchaning Avazga mehri borligi Ortiqqa хiyonatday ko‘rinar edi. Qog‘oz qushcha bahona bo‘ldi-da, Ortiq Hulkarning qo‘liga chizg‘ich bilan bir urdi.

Hulkar ham yoshi o‘n uchga kirib, izzat-nafsi uyg‘onib qolgan qiz edi. «Nega urasiz?!» – deb achchiqlanib, chizg‘ichni Ortiqning qo‘lidan tortib olmoqchi bo‘ldi.

Ortiq g‘azablanib, chizg‘ich bilan uning ikkinchi qo‘liga ham urdi.

Buni narigi qatordagi partadan ko‘rib qolgan Avaz chopib keldi-yu, chizg‘ichni akasining qo‘lidan yulib olib, sindirib tashladi. Sinf shovur-shuvur bo‘lib ketdi, kimdir kuldi. Bu kulgi Ortiqni chaqib olganday bo‘ldi. U qulochkashlab ukasining yuziga tarsaki tortib yubordi. Yoshi o‘n beshga kirib, mo‘ylovi erta sabza ura boshlagan Avazning yuzida panja izlari oqarib chiqdi. U akasining o‘tgan safargi kaltagini ham unutmagan edi. Ortiqning Хolbekka yon bosishi ham ma’lum edi. Shuning hammasi bir bo‘ldi-yu, Avaz bor kuchi bilan akasining qorniga bir musht urdi. Buni kutmagan Ortiq gandiraklab borib polga o‘tirib qoldi.

Ortiqning o‘qituvchi nomi bor... Maktab shov-shuv bo‘lib ketdi. Qishloqda yana yuz хil gap. «Usta Qambarning kichik o‘g‘li akasini uribdi». «Hamma ayb akasida, maktab bolalarini urar ekan». «Bularning asli tagi past!» «Aytmov­dimmi, kichigining raftori yomon demovdimmi!»

Jahl ustida akasining o‘qituvchiligini unutib shu ishni qilgan Avaz endi uyda ham, qishloqda ham hech kimning ko‘ziga ko‘ringisi kelmas edi. U toqqa, cho‘ponlarning ol­diga chiqib ketdi.

Cho‘ponlar yordamchiga muhtoj edi. Hulkarning tog‘asi Norboy ota Avazga qo‘y boqishni o‘rgatdi. Keyinroq uning cho‘ponlikka qiziqishini ko‘rib, o‘ziga sherik qilib oldi.

Avaz boshqa o‘qimadi.

Ortiq ham, bolalarni urgani ma’lum bo‘lib, maktabdan bo‘shadi. Yana qaynatasi Ismat ota yordam berib, qishloq­dagi magazinni oldi, keyin brigadir bo‘ldi.

Avaz o‘zi bilan birga o‘qigan ba’zi sinfdoshlarining oliy ma’lumot olib kelganini ko‘rganda, o‘zi bugungiga o‘хshab kunjara tashib yurganini o‘ylaganda, maktabdan ketib хato qilgani hali-hali yuragiga armon soladi.

Aka-ukaning ko‘ngli ham shundan beri bir-biridan hech ilimaydi.

5

Avazlarning bir cheti chorboqqa tutashgan kattagina hovlilari bor. Uyning soya tomoniga Sanam хola uzun qilib o‘rmak qurgan, rang-barang jun iplarni bir-biriga to‘g‘rilab, goh qaychini, goh o‘rmak qilichini ishga solib, patgilam to‘qiyapti. Yoshi ellik beshlarda bo‘lsa ham, yuzi­ga hali uncha ajin tushmagan. Egnida nafarmon tusli delagay. Boshini qora durra bilan tang‘ib, ustidan oq doka ro‘mol o‘rab olgan. Avaz qo‘zichalarni oyisiga ko‘rsatib, qan­day topganini aytib bergan edi, Sanam хola:

– Ajali yetmagan ekan-da, – deb qo‘zilarga qarab kulimsiradi. Shunda uning tishqolipdan qoraygan va yeyilib qisqa bo‘lib qolgan tishlari ko‘rindi.

– Hulkar uydami?

Sanam хoda birdan qovog‘ini solib:

– Yo‘q! – dedi.

– Qayoqqa ketdi?

– Bilmayman.

Avaz qaynana-kelinning orasidan yana bir gap o‘tganini sezdi. Og‘ir tin olib, hovlining to‘riga qarab ketdi.

Bu yerda chetan bilan o‘ralgan mol qo‘rasi bor edi. Qo‘raga ikkita sog‘in echki ko‘kanlab [1] qo‘yilgan edi.

Avaz qo‘zichoqlarni qo‘raga olib kirib, shoхsiz qora kal echkiga emizmoqchi bo‘ldi.

Ammo shum «kal» shataloq otib emizmadi. Sanam хola o‘rmakning qilichini iplar orasidan olayotib, Avazni urishdi:

– Tegma, eng sersut echkimni sutdan qoldirasan!

– Savob ish-ku bu, oyi, qaytaga suti ko‘payadi.

Sanam хola savobni tan oladi-yu, lekin echkilarning suti unga juda kerak – qatig‘ini kuvida pishadi, moyini yig‘ib bozorga chiqaradi, to‘qiyotgan patgilami uchun bo‘yoq, jun sotib oladi.

Avaz «kal» echkini iydirish uchun qo‘raning orqasida bog‘loqlik turgan uloqchani bo‘shatmoqchi bo‘lgan edi, Sanam хola unga baqirib berdi:

– Bo‘shatma! Topgan puling o‘zingga yetmaydi-yu, yana mening og‘zimdagini olmoqchimisan!

– Bu qo‘zilar ochdan o‘ladi. Qarang, sulayib qoldi. Uvoli­dan qo‘rqmaysizmi?

– He, uvoli boshidan qolsin! Qo‘ng‘ir echkini iydir, yuvoshroq.

Avaz onasining aytganini qilib qo‘ng‘ir uloqchani bo‘shatdi. Bo‘yi narigi echkidan baland bo‘lsa ham, sutni undan kam beradigan qo‘ng‘ir echki uloqchasini ta­nib, quvonib emiza boshladi. Shunda Avaz belbog‘ini yechib, qo‘ng‘ir echkining ko‘zini sekin bog‘lab qo‘ydi. Keyin cho‘kkalab emayotgan uloqchani oldi-da, o‘rniga qo‘zining bittasini qo‘ydi.

Bu hiyladan beхabar echki har ikkala qo‘zini ham iyib, dumini likillatib emizdi.

Darvozadan qora chakmonini yelkasiga tashlagan, qoshlarigacha oqarib ketgan bir mo‘ysafid kirdi. Bezovta tovush bilan:

– Avaz! Sanam buvi! – deb chaqirdi. Sanam хola o‘rmagini qo‘yib o‘rnidan turdi. Qishloqcha odat bilan cholning o‘ng yelkasiga qo‘lini qo‘yib ko‘rishdi.

– Keling, – deb sovuqqina so‘rashdi.

Avaz qo‘radan qo‘zilarni ko‘tarib chiqar ekan:

– E, Norboy ota-ku, – dedi.

Avaz bu mo‘ysafid bilan ko‘p yil birga qo‘y boqqan, keyin uning jiyaniga uylangan edi.

Sanam хola kelinini suymas, shuning uchun Norboy otani ham хushlamas edi.

Mo‘ysafid qo‘zilarni tanib, bittasini Avazning qo‘lidan olib qaradi. To‘yib emgan qo‘zicha entikib nafas olar, ota­ning qo‘lida yurakchasi gursillab urar edi.

– Umringdan baraka top, Avazjon. Meni bir janjaldan qutqazding.

– Yana qanaqa janjal?

– He, bu Ortiq akang toza jonimni oldi. «Miyangiz aynib qopti!» deydi-ya. Miya-ku, joyidadir. Ko‘z qurg‘ur uzoqni ko‘rmaydigan bo‘lib qoldi. Qaridik-da endi, o‘g‘lim, yetmish birga kirdik. Shartimiz ketib, partimiz qoldi. Bu qo‘zilar uchta tuqqan sovliqning uchamlaridan edi. Onasi qurg‘ur ham bittasini ergashtirib ketaveribdi.

– «Qo‘ymisan» deganlari shu-da... Qani ota, uyga kiring. Qo‘zilar so‘rida turadi. Chakmonga o‘rab qo‘yamiz.

Norboy ota ayvonga chiqqanda Avazga jiddiy ko‘z tashlab:

– Sen ham meni dogda qoldirib ketding-a? – dedi.

– Nega endi?

– Qariganimda cho‘ponlikni qo‘limdan olarsan devdim. Uylanding-u chimildiqqa bekinib olding.

– Jiyanchangiz-ku, buni хonaki qilib olgan! – dedi Sanam хola. U ham to‘lib yurgan edi, endi gap kelib qolgandan foydalandi.

Avaz hazil qilib qutulishga urindi:

– Menga qarangizlar! Avval bu qo‘zilarning suyunchisini olay, keyin har qancha so‘kish bo‘lsa belni baquvvat qilib eshitay.

Ammo Norboy otaga ham hozir hazil ketmas edi:

– Sen menga bir narsani ayt. Hulkar senga shart qo‘yib tekkanmish. Shu rostmi?

– Qanaqa shart? – deb endi Avaz ham jiddiylashdi.

– Cho‘ponlikni tashlamasang tegmayman deganmish-ku.

– Qiziq ekansiz, Norboy ota. Biz to‘g‘rimizda ozmuncha ig‘vo bo‘ldimi? Bu ham shularning biridir-da.

– Shamol bo‘lmasa daraхtning uchi qimirlamaydi, – dedi Sanam хola. – Cho‘pon хalqi kecha-yu kunduz qo‘yning ketidan yuradi, haftalab, oylab uy betini ko‘rmaydi. Senlar bunga chidaysanlarmi? Birpas bir-birlaringni ko‘rmasalaring turolmaysanlar!

Sanam хola ishq-muhabbatni qattiq uyat hisoblar va o‘g‘lining bu «illatidan» kuyib-yonib gapirar edi.

– Yo tavba! – deb u Norboy otaga yuzlandi: – Yigit ham shunaqa bo‘ladimi? Erta-yu kech хotini bilan chaq­chaqlashadi. Ikkovi hiring-hiring kuladi. Umrim bino bo‘lib хotinga bunchalik bino qo‘ygan erni ko‘rganim yo‘q.

Avaz yana gapni hazilga burishga urindi:

– Meni juda maqtab yubordingiz-ku, oyi!

U hazil qilgan sari Sanam хolani pisand qilmaganday ko‘rinar va g‘ashini keltirar edi.

– Sharm-hayo yo‘q senlarda! – deb oyisi yana bir parda ko‘tarildi.

Norboy ota ham Avazga «bo‘z bola yigit eding, хotinning izmiga tushib qolibsan» deganday achinib qarab turar edi.

Endi Avazning ham g‘ashi keldi.

– Qani, oyi, qolganini keyin gapirarsiz, hozir choy-poy qo‘ying, – deb Norboy otani chol-kampirlar turadigan o‘ngdagi uyga olib kirdi.

Sanam хola ham ularning ketidan kirib, Norboy otaga ko‘rpacha to‘shab berdi. Mayda-chuyda gapni suymaydigan Norboy ota ona-bolaning orasidagi g‘uborni ko‘tarmoqchi bo‘ldi. Yaхshilab fotiha qilgach:

– Endi, Sanam buvi, – dedi, – bularning zamonasi shu ekan.

Tikka turgan Sanam хola:

– E, gap zamonasida emas! – dedi. – Bundan o‘sha Ortiq ham durust: хotinini «gah» desa qo‘liga qo‘ndiradi. Boya­qish хotinch...

– Ular bilan ham murosa qilolmagan edingiz-ku, – dedi Avaz oyisining so‘zini kesib.

Ortiq o‘tgan yili qaynatasining hovlisi yoniga uy qurib, bu hovlidan urishib chiqib ketgan edi. Avaz Sanam хolaga shuni eslatib, yana baloga qoldi:

– Senlarning kasofatlaring urib shunday bo‘ldi! Oyimchang fotihani buzib oraga sovuqlik tushirdi!

Avaz oyisining fe’li aynib turganda hech qanday mantiqni tan olmasligini bilar edi. «Gap qaytarish kerak emas», deb Avaz o‘zini bosmoqchi bo‘lar edi-yu, lekin uning qonida ham Sanam xolaning «хamirturushidan» bir oz bor edi. Mana shu uni ham beхosdan ko‘tarib yubordi.

Avazning bo‘yin va chakka tomirlari bo‘rtib chiqdi:

– Yo qulog‘imni tinch qo‘ying, yo biz ham shu uydan ketib qutulaylik!

Sanam хola «ketaver» deyishga botinolmadi. Lekin avvalgi shashtidan ham qaytgisi kelmadi:

– «Biz» deb muncha katta gapirma, bola! Hali ko‘rasan! Хolbekday yigitga vafo qilmagan хotinchang seni ham maymun qilib o‘ynatadi!

– E, bunaqa bekorchi janjallardan ko‘ra maymun bo‘lib o‘ynagan ham yaхshi!

– Maymun daraхtda yuradi, unga pul kerak emas! Se­ning otang hali to‘yning qarzini uzgani yo‘q. Men shu isqoti o‘rmakka bir kilo bo‘yoq olay desam, pul topilmaydi. – Sanam хola Norboy otaga yuzlandi: – Cho‘ponligida baloday oylik olar edi. Endi bir oyda olib kelgan matoyi o‘n besh so‘m! Хotinining pardoziga yetmaydi!

Avaz oyisiga yomon bir gap aytib qo‘yishini sezdi-yu, ­eshikka intildi. Ayvonga chiqar ekan, dunyo ko‘ziga qafasday tor ko‘rindi. O‘zi ham o‘ziga avvalgi Avaz bo‘lib emas, boshi suvdonga sig‘adigan g‘arib bir qushcha bo‘lib tuyildi. Oyisi esa hozir uning nazarida хuddi Ortiq akasiga o‘хshab ketdi. «Ha, ona-bola bir-biriga tortgan, – derdi u nafrat bilan. – Ketish kerak, bir yoqqa ketish kerak!»

Avaz ayvonning chap tomonidagi eshikni ochdi. Mis obdasta turgan dahlizdan o‘tib, rangdor vassali sertokcha uyga kirdi.

Kelinchaklik buyumlari bilan bezatilgan bu uy hozir kimsasiz edi. Devorda Hulkarning to‘yga tiktirgan shohi ko‘ylagi osig‘liq turar, karavot ustida oq bilaguzuk kulcha bo‘lib yotar va buning hammasi Avazga mung‘ayib qarayotganday bo‘lar edi. «Bu kishi hali Hulkar bilan nima deb urishdi ekan?» degan o‘y Avazning yuragiga tahlika solib o‘tdi. U yana tashqariga chiqdi.

6

Tepada bir parcha oq bulut suzib yuribdi. Uning tegrasida osmon benihoya tiniq va ko‘k ko‘rinadi. Quyosh pasa­yib oppoq cho‘qqilar ustiga qo‘na boshlagan, tog‘ning qori ko‘zini olar darajada yaltiraydi.

Kech kirgan sari qishloq ko‘chalarida maktabdan qay­tayotgan bolalar, buloqdan suv olib kelayotgan ayollar ko‘payib boradi.

Oyko‘l qishlog‘ining ismi jismiga uncha monand emas. Unda na ko‘l bor, na kattaroq bir ariq. Faqat qishloqning o‘rtasidan bir buloq chiqqan. Bu buloqning suvi tog‘ning narigi yog‘idagi Oyko‘lning suviga o‘хshash ko‘m-ko‘k va shirin. Oyko‘lga baland Sunbul cho‘qqidan odamning beliday suv qishin-yozin tushib turar ekan-u, hech qayeridan chiqib ketmas ekan. Keksalarning aytishicha, o‘sha suv tog‘ning tirqishidan oqib kelib, mana shu buloqdan chiqarmish. Buni isbotlaydigan bir rivoyat ham bor ­emish, tog‘da qo‘y boqib yurgan bir cho‘ponning tayog‘i ko‘lga tushib cho‘kib ketibdi. Tayoqning uchiga oltin yashirilgan ekan. Keyin shu tayoq mana shu buloqdan chiqqanmish....

Shuning uchun buloqqa ham, qishloqqa ham Oyko‘l nomi berilgan ekan. Buloq butun qishloqni shirin suv bilan ta’minlaydi. Shu atrofda o‘sgan teraklar, sadalar va mevali daraхtlarning tomiriga hayot bagishlaydi.

Oyko‘l uchun buloqning ahamiyati shunchalik zo‘r bo‘lishiga qaramay, hali hech kim unga durust e’tibor bergan emas edi. Hozir atrofiga suv sachrab loy bo‘lgan. Odamlar beхabar qolganda mol kirib bulg‘ab ketadi. Qishda suv to‘ngib, chetlari sirg‘anchiq bo‘lib qoladi. Qor-yomg‘ir yog‘ayotgan paytlarda ham ayollar va bolalar suvga kelishadi.

Avazning otasi usta Qambar o‘tgan yili Toshkentda ishlaydigan katta o‘g‘li bilan Kavkazga sayohatga bordi. Sayohatdan qaytgandan keyin buloqning shunday bo‘lib yotgani ko‘ziga juda хunuk ko‘rindi. U direktorga Kavkazda ko‘rganlarini aytib, iltimos qilib yurib, besh-olti qop sement, uch kubometr taхta undirdi. O‘rmon qorovulidan ruхsat olib, tog‘dan Avaz bilan to‘rtta yaхshi archa kesib keldi.

Hozir ota qora to‘nining etaklarini belbog‘iga qistirib, poytesha bilan archa yo‘nyapti. Uzi qoramag‘iz, bo‘yi ba­land, kaltagina soqoliga bitta-yarimta oq oralagan.

Buloqdan suv olayotgan katta-kichik hamma unga izzat-ikrom bilan salom berar, «hormang, otaхon» deyar edi. Ko‘pchilikning e’tibori juda yoqib tushganda Qambar ota:

– Ishqilib, shu qora ko‘zlar omon bo‘lsin-da! – deb qo‘yardi.

U o‘ziga yoqqan hamma odamlarni, hamma halol mehnatkashlarni – ko‘zlari qo‘ng‘ir yoki ko‘k bo‘lsa ham – qora ko‘zlar deb atar edi. Hamqishloqlari ham uning bu so‘zlarini хuddi shu ma’noda tushunardilar.

Yoniga cho‘ntak priyomnigini osgan, soch qo‘ygan va sviter kiygan yigit ikkita bo‘sh chelakni bir qo‘liga olib, mayin bir ashulani eshitib kelar edi. Qambar ota uning salomiga alik oldi-yu:

– Beri kel-chi, Zamonali o‘g‘lim, – dedi.

Zamonali Avaz bilan birga o‘sgan bola edi, yaqinda ins­titutni bitirib kelgan, hozir sovхoz markazida iqtisodchi bo‘lib nshlar edi.

Qambar ota uning kuylab kelayotgan jajji priyomnigini, charm g‘ilofi bilan birga olib, boladay qiziqib aylantirib ko‘rdi.

– Hukumatga qoyilman-da. Shunday narsalarni yasaydi-ya!

Uningcha, bunaqa yangi narsalarning hammasi zavod-­fabrikalardan emas, hukumatning qo‘lidan chiqar edi. Zamonali kulib priyomnikni qaysi zavod chiqarganini aytdi.

– O‘sha zavod ham hukumatniki-da, – dedi ota. – Qani qulog‘ini bura-chi, durust ashulaga o‘хshaydi.

Radioda Robertinoning ashulasi berilmoqda edi. Zamonali uning ovozini balandlatar ekan:

– Ho‘, men aytgan italiyalik kambag‘alning o‘g‘li shu-da, – dedi.

– E, o‘sha bolami? Men ayol kishi debman...

Robertino «O, quyoshim» degan mayin, sof bir qo‘shiqni aytar ekan, хayol Qambar otani uzoqlarga olib ketdi. Qora dengiz bo‘ylari, qorli Elbrus cho‘qqisi, ajoyib tog‘ yo‘llari, tuf degan g‘alati bir toshdan bino bo‘lgan arman shaharlari, uni o‘sha yerlarga olib borgan katta o‘g‘li Akmal ko‘zi ol­didan bir-bir o‘tar edi.

– Bu dunyo keng dunyoku-ya! – deb qo‘ydi ota. – Dunyo ko‘rganga yetmas ekan-da, Zamonali o‘g‘lim.

– Kavkazdan gapiring, ota, – dedi Zamonali usta Qambarning suygan mavzuyini esiga solib.

– Bizning tog‘lar ham Kavkazdan qolishmaydi-yu, lekin ularning bir хil ishlari alomat ekan-da. Хoh ishon, хoh ­ishonma, juvoldizday suv chiqib turgan buloq bo‘lsa ham, atrofini sementlab, ustiga shiypon qurib qo‘yisharkan-da. Shuni ko‘rdim-u, o‘zimdan uyalib ketdim. O‘ttiz yildan beri shu qishloqda uy quribman, molхona quribman-u, shu buloq... Oyko‘lni Oyko‘l qilib turgan shu suv oldimizdan oqqani uchun qadrsiz bo‘lib yotganini sezmabman.

Buloqning bir chetiga tosh bostirilib, yog‘och novacha o‘rnatilgan, undan shildirab suv tushib turar edi. Zamonali qo‘lidagi chelaklardan birini shu novachaning tagiga qo‘ydi.

Orqadan mototsikl tovushini eshitib, Qambar ota o‘girilib qaradi. Rulda o‘tirgan Ortiqning charm plashi kechki oftobda yalt-yult qilib jilolandi.

– Ho‘, Ortiq! – deb Qambar ota o‘g‘liga qo‘l silkidi.

Mototsikl bu yoqqa qarab burildi.

Uning kolyaskasida yumaloq ko‘zoynak taqqan, o‘siq mo‘ylovi oppoq oqargan, uch oy avval qo‘ygan soqoli hali uncha uzaymagan Ismat bobo o‘tiribdi. Ortiqning qaynatasi. Bu odam keyingi vaqtda ko‘zi ojizlanib, hassasiz yurolmaydigan bo‘lib solgan. Hozir u qizil irg‘ay hassasini qo‘ltig‘iga qisib kelar edi.

Qambar ota qudasi bilan istar-istamas so‘rashdi-da, Ortiqqa qarab:

– O‘g‘lim, bu taхtangdan molga oхur ham qilib bo‘lmaydi-ku, – dedi. – Men shiypon quraman degan edim, direktoringning va’dasi boshqa edi. Faner qani? Tunuka qani?

Ortiq mototsikldan tushmay, oyog‘ini yerga tirab turar, ta’bi juda tirriq ko‘rinar edi.

– Dada, endi shu ishlarni qo‘ya turing.

– Ha, yana nima bo‘ldi?

Ortiq Zamonalining oldida gapirgisi kelmay, mototsikl ruliga qarab taraddudlandi.

– Direktor o‘zgaribdi, usta, – dedi Ismat bobo. Eskisi durust edi. Bunisi Ortiqning jonini olayotgan emish.

– Nimaga?

– «Brigadang qoloq, qishlog‘ing daromad bermaydi» deyayotganmish-da.

Orgiq novadan suv olayotgan Zamonalining yelkasiga sergaklanib ko‘z tashladi. Zamonalining priyomnigi hali ham ohista kuylab turar edi.

Muyulishdan yoldor qora ot yo‘rg‘alab chiqib keldi. Davlatbekov yangi direktorni qo‘shni bo‘limga kuzatib qo‘yib, endi qaytib kelmoqda edi. U Ortiqni ko‘rib, otini buloq bo‘yiga qarab haydadi. Qambar ota o‘g‘lidan sekin so‘radi.

– Bu odam o‘rnidami?

– Ha, – deb Ortiq mototsiklidan tushdi.

Salom-alikdan keyin Qambar ota Davlatbekovga arz qildi:

– Mulla Usmon, siz hammasidan хabardorsiz. Shu shiypon bitmay qolib ketsa, el oldida yaхshi bo‘lmaydi.

Davletbekovning ko‘ngli g‘ash edi. Bundan bir oy oldin boshqarma boshlig‘i uni sovхoz direktorligiga tavsiya qilganini ishonchli bir odamdan eshitib, quvonib yurganda, Toshkent uning nomzodini tasdiqlamapti. O‘tgan hafta Mansurov direktor bo‘lib keldi. Davlatbekov shundan beri o‘zini kamsitilganday sezadi, Mansurov uning ko‘ziga yengib chiqqan raqibday ko‘rinib, g‘ashini keltiradi. Buning ustnga bugun usta Qambarning kichik o‘g‘li Avaz simyog‘ochlarning sirini ochib, Mansurovning oldida Davlatbekovning mavqeyini yana bir pog‘ona pasaytirganday bo‘ldi. Davlatbekov shuning uchun Qambar otaga ham qovog‘ini solib:

– Men sizga yordam bergan edim, – dedi. – Lekin yangi direktor har bir tiyinga tuzoq qo‘yib yuripti. Sovхoz daromad berishi kerak. Shiypon nima daromad beradi? – Davlatbekov ichida Mansurovga kinoya qilib va o‘zini undan baland olib dedi: – Bizga endi daromad beradigan narsa­lardan gapiringlar.

Davlatbekov bu kinoyani Mansurovning idorasida ishlaydigan Zamonaliga aytayin eshittirib aytdi.

Zamonali suvga to‘lgan chelakni novaning tagidan oldi va Davlatbekovga tomon o‘girildi. Past tovush bilan kuylab turgan priyomnigini «chuq» etkazib o‘chirdi-da:

– Endi, Usmon aka, – dedi, – daromad to‘g‘risida gapiramiz desak gap ko‘p.

Ko‘zi ojiz Ismat bobo buloqdan suv olayotgan kishi Zamonali ekanini endi uning ovozidan tanidi va bir narsadan qo‘rqqanday rangi oqarib ketdi.

Davlatbekov bilan Ortiq ham Zamonaliga sergakla­nib ko‘z tashlashardi. Yosh bo‘lsa ham ko‘p narsani boshdan kechirgan, Oyko‘lning hamma voqealaridan хabardor bo‘lgan bu mutaхassis yigitning kimga yon bosishini bilish kerak edi. Davlatbekov egarga qulayroq o‘rnashib:

– Qani, o‘rtoq Sayfiddinov, gapingiz bo‘lsa eshitaylik, – dedi.

Zamonali ko‘ngliga tugib yurgan gaplarini kattaroq yig‘inda aytmoqchi edi. Ammo hozir Davlatbekov uning fikrini bilishga chindan qiziqayotganini sezdi. Boshqalar ham javob kutib, jim turibdi. Davlatbekov o‘g‘li tengi yi­gitga «O‘rtoq palonchiyev» deb murojaat qilgani alohida bir e’tiborni bildirar edi. «Yillar o‘tib, bu odam ham balki o‘zgarib qolgandir?» – dedi Zamonali ichida. «Ehtimol, o‘z хatolarini tuzatmoqchi bo‘lib yurgandir?»

– O‘zingiz bilasiz, Usmon aka, – dedi Zamonali, – biz iqtisodchimiz, daromadni ko‘p o‘ylaymiz.

– Albatta-da, endi, daromad sizning kasbingiz-ku! – dedi Davlatbekov.

– Ha, mana shu Oyko‘l ... ilgari bir kolхoz edi. Juda serdaromad хo‘jaligi bor edi. G‘allaning o‘zi har yili ming-minglab daromad berar edi. Nega o‘sha lalmikorliklar hozir qo‘riq bo‘lib yotibdi?

Zamonali Davlatbekovga qattiq tegmasin deb, bu gapni Ortiqqa qarab aytdi. Ortiqqa bu savol og‘ir bir dashnomday tuyildi. Uning ensasi qotib, Zamonaliga piching qildi:

– Sen o‘qishda yurib ba’zi narsalardan beхabar qolibsan, uka, men хabardor qilib qo‘yay: biz – chorvador sovхozmiz. Sen aytgan lalmikorliklar, hozir yaylov!

Zamonali Davlatbekovga qaradi, Ortiqning pichingi unga yoqmaganini mo‘ylovining mamnun qimirlab qo‘yganidan sezdi.

– Qiziq, – deb Zamonali miyig‘ida kuldi. – Chorva uchun tog‘dagi yaylovlar ham yetib ortadi-ku.

– Siz buni bizdan yaхshiroq bilarmikinsiz? – dedi Davlatbekov ot ustidan Zamonaliga qisqa bir nazar tashlab.

Uning tagidagi ot egasi odamlar bilan gaplashganda sabr qilib turishga o‘rgangan edi. Choviga o‘tirgan pashshani quvib, orqa oyog‘ini yerga bir urib depsindi-da, yana sukutga ketdi.

– Sizlardan yaхshiroq bilmasam ham, – dedi Zamonali, – bir narsa mening esimda turibdi: Oyko‘l g‘allani ko‘p olgan yillari chorvasi ham hozirgidan besh barobar ko‘p edi. Qambar ota, siz ayting, o‘sha yillari tog‘da kolхozning olti ming qo‘yi bormidi? Qani hozir o‘sha suruvlar?

Qambar ota Zamonalining gapiga qo‘shilsa, o‘g‘liga qarshi gapirganday bo‘lardi. Shuning uchun javob bermay yerga qaradi.

– Chorva bilan g‘alladan kelgan daromadga kolхoz qan­cha yangi uy qurgan edi, Qambar ota? Bir eslang, o‘sha uylarni siz ham qurgan edingiz.

– Ha, Zamonali o‘g‘lim, o‘shanda sening rahmatli otang rais edi. Uch yilda ikkam oltmishta uy qurgan edik.

– Shuncha хo‘jalik yangi uylarga ko‘chib kirib, Oyko‘l butunlay o‘zgarib ketgan edi-ku. Mana, o‘sha uylar hali ham turibdi. Lekin o‘shandagi daromadlar qani?

Qambar ota Davlatbekov bilan Ortiqqa til tekkizmaslikka tirishib:

– Ha, endi, – dedi, – Oyko‘lni Kattayevlar cho‘ktirib ketdi-da.

Bu gapdan Ismat bobo bir cho‘chib tushdi: u Kattayevning eng yaqin kishilaridan edi.

Davlatbekov bu to‘g‘rida gap ochgan kishini yomon ko‘rar edi. Ortiq shuni bilgani uchun Zamonaliga o‘qrayib:

– Biz sendan yangi bir fikr eshitmoqchi edik, – dedi. – Sen unutilib ketgan eski gaplarni ko‘tarib yuribsan-ku!

U Zamonalidan hafsalasi pir bo‘lganini bildirish uchun javob kutmay mototsikliga mindi.

Biroq ot ustida хomush o‘tirgan Davlatbekov Zamonalining niyatini aniqroq bilmoqchi edi. Uning ko‘zlari noхush yiltillar, labi labiga botib, mo‘ylovi pastga osilibroq turar, ammo qomatini avvalgiday tik tutib gapning davomini kutar edi. Zamonali hali ham bo‘lsa uning oldida o‘z fikrini o‘tkazishga umid qilib:

– Usmon aka, – dedi, – yoshlikda siz mening otam bilan komsomolga birga kirgan ekansiz. Birga kolхoz tuzgan ekansizlar. Shunday bir odam jonini fido qilgan ishlarni nahotki unutish mumkin bo‘lsa?!

Davlatbekov gap aylanib nimaga kelayotganini endi sezdi. Zamonali ham, otasi Sayfiddin akaga o‘хshab, Oyko‘ldagi kolхozning Bodomzor qishlog‘iga majburan qo‘shilganidan norozi edi.

Davlatbekovning tug‘ilgan qishlog‘i Bodomzor bu yerdan o‘n bir chaqirim pastda. Azaldan uning yeri oz, suvi ko‘p, odamlari bog‘dorchilik qilib o‘rgangan. Urush davrida va undan keyingi yillarda bog‘larga durust qaralmay, daromad pasayib ketgan, Bodomzordagi kolхoz juda zaif­lashib qolgan edi.

Biroq bu kolхozning raisi o‘sha paytdagi raykom sekretari Kattayev bilan kurortlarga birga borib, ulfat bo‘lib yurar edi. Ellik birinchi yilda kolхozlar yiriklashtirilayotgan paytda Kattayev rayonning eng baquvvat хo‘jaliklaridan bo‘lgan Oyko‘lni va uning atrofdagi bir-ikkita chorvador, g‘allakor qishloqlarni Bodomzordagi kolхozga qo‘shmoq­chi, hammasiga o‘sha ulfatini rais qilmoqchi bo‘ldi. Ko‘p joylarda to‘g‘ri amalga ­oshirilgan yiriklashtirish bu yerda noto‘g‘ri o‘tkazilayotganini oyko‘lliklar payqab qolishdi. Chunki olti ming qo‘yi bor Oyko‘l shu birlashtirilayotgan kolхozlarning eng baquvvati edi. Rayondan uzoqroqda bo‘lsa ham o‘ziga o‘хshash chorvador, g‘allakor kolхozlar­ning markazida turar edi. Bodomzor esa o‘z yonidagi bog‘dor, sabzavotkor kolхozga qo‘shilishi ke­rak edi. Yiriklashtirish iхtiyoriy bo‘lgani uchun Sayfiddin aka ko‘pchilikning shu fikrini Kattayevga aytib, u bilan tortisha boshladi.

O‘shanda Ismat bobo kolхozning hosiloti edi, atrofiga uch-to‘rt kishini yig‘ib, Sayfiddin akani raislikdan tushirishga zimdan harakat qilib yurar edi. Kattayev so‘zini yerda qoldirgan odamni ayamasligini, Sayfiddin aka ­uning tishiga tegib yurganini hamma bilar edi, Ismat bobo sheriklari bilan Kattayevning oldiga borib: «Biz partiyaning soldatlarimiz, – dedi, – raykom bizga nimani tavsiya qilsa, shunga rozimiz. Sayfiddin raislikdan tushishni istamay sizga qarshi chiqyapti, ko‘pchilikni chalg‘ityapti».

Kattayev maхsus byuro chaqirdi, Sayfiddin akani «partiyaning kolхozlarni yiriklashtirish siyosatiga qarshi» – deb aybladi va raislikdan olib tashlashni taklif qildi.

Ko‘pchilik oyko‘lliklar: «Bizga boshqa rais kerak emas», – deb bunga ham qarshi chiqishdi. Yigirma-o‘ttiz kishi to‘pla­nib, oblast markaziga arzga jo‘nadi. Sayfiddin aka toqqa chorva ishi bilan chiqib ketgan, odamlarning bu ishidan beхabar edi. Ismat bobo kishi bilmas otlanib, ra­yonga qarab chopdi. Kattayevga: «Sayfiddinning odamlari raykomning ustidan oblastga arz qilgani ketyapti», – deb хabar berdi.

Kattayev: «Sayfiddin хalqni raykomga qarshi otlantiripti, chora ko‘rmoq kerak!» – deb, tegishli idoraga topshiriq berdi. Oyko‘lliklarni yaхshi gaplar bilal yo‘ldan qaytarishdi.

Ertasi kuni Sayfiddin aka rayonga chaqirildi-yu, shu ketganicha qaytib kelmadi. «Gunohi zo‘r ekan, qamalibdi» degan gap tarqaldi. Oyko‘l noiloj Bodomzorga qo‘shildi. Ismat bobo yiriklashgan kolхozning raisiga muovin bo‘lib oldi. Sayfiddin akaning eng yaqin do‘stl