автордың кітабын онлайн тегін оқу  Oltin vodiydan shabadalar

Oybek

I

Kunning qizig‘ida keng tosh yo‘lda puxta etiklarini qaldiratib, ildam yurgan askar yigit ikki tomoni adir teraklar bilan bezangan, tekis, mayda shag‘alli yo‘lga burilgach, terlagan yuzida birdan shabada nafasini sezdi. U go‘yo tug‘ilib o‘sgan qishlog‘ining tomlarini ko‘rmoqchiday boshini ko‘tarib, hayajon va sog‘inch bilan uzoqlarga tikildi. Poyezd cho‘ldan ko‘m-ko‘k vodiyga birdan uchib kirarkan, naq temir yo‘l polotnolariga tutashgan ko‘rkam mevazorlarni, qator-qator ishkomlarni, unda-munda daraxtlar orasida ko‘zga tashlangan qo‘rg‘onchalarni, bahavo, yengil, dilkash shiyponlarni ko‘rishi bilanoq farg‘onalik askarning ko‘zlaridan ixtiyorsiz ravishda qaynoq yosh tomchilagan edi. Hozir ayni hisning mavjlarini u o‘z yuragining qa’rida yana ham kuchliroq tuydi. Stansiyadan chamasi ikki tosh masofani biron yerda to‘xtamay shaxdam bosgan yigit, teraklar ostida ko‘m-ko‘k barra o‘tlarga ko‘milib sharqirab oqqan suvning qo‘shig‘idan sehrlangandek ariq bo‘yida to‘xtadi, jomadon­chasini, qopchig‘ini yerga qo‘ydi, ular ustiga qadrdon shinelini tashladi-da, erkakcha chimirilgan, o‘siq qoshlarigacha tushgan pilotkasini ko‘tardi, yallig‘langan yuzidan bir barmog‘i to‘mtoq so‘l qo‘li bilan terini sidirdi, keyin ariqni chatanog‘i orasiga olib, hovuch-­hovuch suv ichdi. Uning butun tani yayrab, ko‘zlari allaqanday yorishib ketdi, kelishgan, kuch barq urgan qaddini ko‘tarib, miriqqan otday, keng ko‘kragi bilan uzun so‘lish oldi. Askar yillarcha janglar olovida Stalingraddan Budapeshtga qadar bepoyon masofani odimlab, ne-ne daryolarning to‘lqinlarini o‘lim bo‘ronlari orasida kechib o‘tmadi, ne-ne toshqinlar, ko‘llar, ko‘lchalar va ko‘lmaklardan suv ichmadi! Lekin dam quyoshda ko‘z olg‘ich charaqlab, dam ko‘katlar orasiga yashiringan bu kichkina ariqning toti, huzuri, nash’asi boshqacha edi. U hech yerda suvning shunday kuyini tinglamadi. Bu qo‘shiq oltin havoda jaranglab, shamol va ko‘m-ko‘k barglarning quvonchli ivir-shiviriga jo‘r bo‘lib, yuraklarini erkalabgina qolmay, bu jonli, sho‘x qo‘shiq nimalardir so‘ylaydi... Buni ariq va suv yaratganlarning yuragi tushunadi. Bu yerda ariq doimo kuylamasa, hayot vahm, qora bir o‘pqonlikdir. Poyonsiz paxta dalalarining husni va barakati, so‘lim bog‘larning sharbati va gullarning ming tovlangan ranglari – hammasi suv tufayli. Bu o‘lkaning odamlari yerning qon tomirlari – ariqlarni azalgi tajriba va uquv bilan benihoya zo‘r, doimiy mehnat bilan yaratibdi, har kun, har soat ter to‘ka-to‘ka yerni qarich-qarich egallaydi.

Quyosh selida miriqib cho‘milgan bo‘ydor teraklar quchog‘ida toraya-toraya g‘oyib bo‘lgan tekis yo‘lda askar yengil odim otadi. Bu yo‘lni urushdan burun kolxozlar qurgan edilar. Ilgari bu yerda yog‘ingarchilik pallasida balchiq otning qorniga yetardi. Askarning ko‘z oldida yo‘l qurish manzarasi jonlandi. U – yosh kolxozchi, o‘z tengqurlari bilan birga qanday jon kuydirib ishlagan edi. 1941-yilning kuzida, achchiq izg‘irinli bir kunda u Vatan mudofaasi ­uchun armiyaga jo‘narkan, bu teraklar nozik novda ko‘chatlar edi. Mana bu kun quling o‘rgilsin bir xiyobonki, ko‘lankasida yastanging keladi. Askarning yuragi to‘lqinlanib, odim-odim joyda to‘xtar va har yonga suqlanib qarar edi. O‘ng tomonda uchi ko‘rinmas, ko‘m-ko‘k, tekis paxta dalasi ochildi: «Bunda shunday yaxlit paxta maydoni yo‘q edi-ku. Burun tepaliklar, ajriqzorlar orasida kichik-kichik har nav ekin maydonlari uchrardi. Qoyilman kolxozchilarga! Qanday ish qilishibdi-ya. Paxtaga ana shundoq qulochkash maydon kerak. Mehnatni ayamasang, bu yerda hosil qaynayveradi. Ah, g‘o‘zasi picha kechikipti-da...» – dedi o‘z ichida askar. Ariqlarda qiy-­chuv bilan cho‘milib, qizg‘in tuproqqa ag‘anagan qora-qura bolalar, o‘rikzorda o‘rik qoqqan qizlar, havoda zarg‘aldoqning «biyov-biyov»i va traktorning gulduri, devor orqasida tandirda pishayotgan nonning hidi, olislarda chaylalardan, dala shiyponlaridan ko‘tarilayotgan tutun ko‘malari, bog‘larda mevalarni qushlardan qo‘riqlovchilarning shovqini – hamma narsa unga tinch hayotni va erkin mehnat nash’asini gavdalantirar edi. Bu hayotni okoplarda, zemlyankalarda, qorda, bo‘ronda, o‘t va o‘lim girdobida, xastaxonalarda bag‘ri xun bo‘lib sog‘inmaganmidi u? Yolg‘iz u emas, hamma jangchilarning yagona orzusi razil dushmanni tez va omonsiz parchalash, hayotga, mehnatga, ijodga qaytish emasmidi? Yigit baxtiyor edi. Urushda kechirganlari qora bosriqday, ba’zan xotiradan o‘tajak. Faqat... uning o‘ng oyog‘i endi umrbod oqsaydi, so‘l qo‘lida bitta barmoq yetmaydi, yana gavdasida bir necha yara izlari... Biroq millionlarcha ko‘zlar tuproqqa qorishdi. Ular zafar nash’asini ko‘rmadilar, orzu armonlarini, ardoqlangan asl fikrlarini quchib, hayot bilan mardona vidolashdilar... Ammo ular o‘lmadilar. Askarning esiga batalon agitatorining so‘zlari tushdi. Bir vaqt eng og‘ir va mas’uliyatli hujum oldidan agitator, kuchi va husni gullagan yosh leytenant kamar qayishiga granatalarni qistirib, juda charchoq, ochiqqan va sovuqdan junjigan jangchilarga murojaat etgan edi: «Bilaman, hammamizga ham behad og‘ir. Shu topda biz hammamiz bir qultum qaynoq suv, bir-birimizning tizzalarimizga bosh qo‘yib, bir chimdim uyquni xayol qilamiz. Lekin shu daqiqada hammamiz so‘nggi kuchlarimizni yuraklarga yig‘ib, oldinga otilishimiz, dushmanni qirib tashlashimiz kerak. Balki hammamiz qon bo‘lib oqarmiz. Ammo bu o‘lim – hayot nomiga, uning tantanasi nomiga! Yo‘q, bu o‘lim emas. Bizning yuragimiz – xalqimizning yuragida abadiy urajakdir!» Shunda eng horg‘in, eng darmonsiz jangchilar, hammadan oldinda ilgariga, dushman ustiga otilgan edilar. Botirlar xalqning xotirasida hamisha yashayajaklar. «Biroq, – o‘ylaydi yana yigit, – millionlarcha jangchilar qaytayotirlar va qaytarlar. Hozir turli-tuman jamiki yo‘llarda jangchilar, komandirlar oshiqib-toshiqib, uylariga yuguradilar. Lekin shaharlari o‘rnida g‘isht va tosh uyumlariga, qishloqlari, uy-ro‘zg‘orlari o‘rnida kul tepalarga duch keluvchilar, ota-onalaridan, bola-chaqalaridan nomu nishon qolmaganlar ozmi?» Balogar dushman yasagan xarobalar, vayronliklarning dahshatli manzarasi va iztiroblar, musibatlar, ayriliqlarning foje girdobi yigitning ko‘zidan o‘tdi. Boshida butun g‘ayrati, saxiyligi bilan porlagan qadrdon quyosh go‘yo bir zumda so‘ndi-yu, uning ko‘z oldi qorayib ketgandek bo‘ldi. Faqat yaqindan eshitilgan yangroq tovush uni o‘ziga keltirdi:

– O‘ktam aka!

Yigit so‘l yoqda, dala tomondan yolg‘iz oyoq yo‘lda eshak minib kelayotgan o‘n uch-o‘n to‘rt yashar bolani ko‘rib, birdan to‘xtaldi.

– Eson-omon keldingizmi? Akalarimizni ko‘radigan kun bor ekan-a. – Bola eshakdan o‘zini otib, quvonch­dan entikib dedi: – Meni tanimayapsizmi? Qosim temirchining o‘g‘liman-ku...

– Jo‘raboymisan? Akasi aylansin... – O‘ktam bo‘sh qo‘li bilan bolani o‘z bag‘riga bosdi va tug‘ishgan ukasidek mehr bilan uzoq quchoqladi. O‘ktam frontda ko‘p vaqt xayol surib, butun qishloq odamlarini – kattadan-kichigiga qadar bir-bir ko‘zdan kechirar, otlarini takrorlar, ularga xos qiliqlarni eslar va ovunar edi. Uyiga xat yozganda, o‘nlarcha-o‘nlarcha kolxozchilarga, tanish-bilish­larga, qo‘ni-qo‘shnilarga, ayrim-ayrim salom yuborar edi. Jo‘raboy ham askar elatning ko‘kragiga boshini sog‘inch bilan qo‘ydi.

– Dadang bardammi? – so‘radi O‘ktam bolani qo‘­yib yuborib.

– Dadam frontda, – javob berdi Jo‘ra va elatning ko‘kragida yongan qo‘sh «Qizil Yulduz»ga, medallarga havas bilan tikildi. – Juda sog‘indik. Siz dadamga biron joyda yo‘liqdingizmi? Ikki yildan buyon dom-darak yo‘q...

– Dadang ham yo‘lga tushgandir, ukam, – javob berdi ishonch bilan.

– Hozir hammaning ko‘zi yo‘lda, – dedi Jo‘ra va darrov askarning yukini olib, xachirday katta, tuki yiltiragan, beldor eshakka ildam ortib, chizimcha bilan bog‘ladi-da, «xix» deb bir turtdi va o‘zi elat bilan suhbatlashib, piyoda ketdi. O‘ktam chang do‘ppini bostirib kiygan, do‘ng peshanali, o‘ynoqi o‘tkir ko‘zli, yuzi oftobda pishgan, oyoq yalang bolaga birin-ketin savol berar, u esa xuddi qishloq oqsoqoliday, bilimdonlik bilan javob qaytarar edi. O‘ktam xursand bo‘lib, Jo‘raning yelkasiga qoqib, o‘z ichida o‘yladi: «Bu azamatchalar – urush zamonida suyagi qotgan kadrlar. Aql yoshda emas, boshda, deydilar. Bular har ishning uddasidan chiqadi».

– Nega xat-pat, telegramm yubormadingiz? Qator-qator otliqlar bayroqlar bilan kutib olishar edi-da, – dedi achinib Jo‘ra, – ko‘kragingiz yaraq-yaraq qiladi-yu, yana yayov kelyapsiz...

– Ehe, bunchaligini bilmapman-da, – dedi kulib O‘ktam.

– Sobir akalar, Hayitboy akalar qaytishganda naq to‘y bo‘lib ketdi, bayram bo‘lib ketdi, – dedi boshini tebratib Jo‘ra.

O‘ktam qaytgan do‘stlari va tanishlarini katta qiziqish bilan bir-bir surishtirdi, ularni tezroq ko‘rmoq uchun sabrsizlanganday, qadamlarini tezlatdi va gap orasida kulib so‘radi:

– Xo‘sh, kolxozda o‘zing nima qilyapsan, toycham?

– Toycha bo‘lsak ham ot izidan boryapmiz, – javob berdi Jo‘ra ko‘zlarini ayyorcha qisib, – «Qahramon» kolxozida men tengilar ichida bo‘shi yo‘q.

– O‘qish-chi?

– Ham o‘qiymiz, ham to‘qiymiz. Rais otam har vaqt shunday deydi: «Ham o‘qi, ham to‘qi, o‘yinni ertaga qo‘y!» Ha, O‘ktam aka, manavi yoqqa bir qarang, – Jo‘ra birdan jonlanib, qo‘li bilan dalaga ishora qildi. O‘ktam kallaklangan qator tutlar bilan chegaralangan paxta uchastkasiga tikilib qaradi va xursand dedi:

– Mana paxta! Juda baquvvat, juda tekis... Qo‘llari dard ko‘rmagurlar! Rosa ishlashibdi.

– Qizlar zvenosi bu! – jiddiy va mag‘rur dedi Jo‘ra. – Hozir hamma qizlar zveno-zveno bo‘lib ketgan. Chollar ham ayrim zveno tuzishdi. Bu yil shu zveno qizlari yuz sentnerdan hosil olishga katta majlisda so‘z berishgan. Singlingiz Hakima opa ham shu zvenoda...

O‘ktam armiyaga ketganda, singlisi o‘n bir ya­shar, sochlari sichqonning dumiday, mayda o‘rilgan, injiqqina, oriqqina qizcha edi. Qo‘lini akasining bo‘ynidan uzmay, chinqirib yig‘lab qolgan edi. Hozir yuz sentnerchi paxtakor! Bir vaqtlar, urushdan burun, falon joyda yuz sentnerchi chiqibdi, degan xabar tarqalganda, O‘ktam jilla ishonmagan edi: «O‘sha azamatni bir ko‘rsak bo‘lardi. Qo‘sh ketmon bilan chopiq qilarmikan? Chiranishning ham bir marrasi bo‘ladi-da!»

Jo‘ra uning ko‘zlarida gumon alomatini sezib, dedi:

– Qizlar – balo. Tirishgani-tirishgan. Kechalari ham dalaga chiqishdan tap tortishmaydi. Lekin qorong‘idan sal qo‘rqishadi. Bilaman, shuning uchun goh-goh uydan chiqaman-da, uzoqdan ashula aytib, ularga dalda beraman. Ba’zi vaqtda sal qo‘rqitib ham qo‘yaman: kesak otaman, bo‘riga o‘xshab uzoqdan uvlayman. Lekin ayniqsa bittasi, bilasizmi, anav – ha, oti nima – tegirmonchi qizi Tansiq opa yigitday yurakli. O‘ho‘!

– Ha, Mirahmad tegirmonchining qizimi? – dedi peshanasini qashib O‘ktam.

– Ha, o‘sha. Buvim deydiki, Mirahmad suvni ko‘paytirgani ketganda, xotini kechasi yolg‘iz o‘zi tegirmonda shu qizni tuqqan... O‘ziyam tegirmonga tushsa, butun chiqadi! Ha, yana «yuzchilar»ni boshlig‘i u, – Jo‘ra o‘z izohidan xursand edi, eshagini bir tepib, haydadi: «Hay, harom qotkur!»

Elatlar gangur-gangur so‘zlashib borishdi. Mana shoda-shoda hali ko‘k mevalari salmog‘idan novdalarini ta’zimkor eggan va quyoshda barglari kumush tutun rangi bilan tovlangan jiydazor yo‘lga qayrilish­gach, uzoqdan, yashillik girdobi orasidan qishloqning ilk uylari ko‘zlarga chalindi. Jo‘ra yukli eshakka birdan irg‘ib mindi-da, sho‘x tovush bilan qichqirdi: «Sora buvimdan suyunchi olib qolay!» – Bola kuchli oyoqlari bilan eshakni shunday niqtaladiki, jonivor yengil, qizg‘in chang ko‘tarib, qattiq yo‘rg‘alab ketdi.

Hovli sahnida yolg‘iz o‘zi cho‘qqayib o‘tirib, oftob­ga pilla yoyish bilan ovora Sorabibining yuragi birdan «shig‘» etib ketdi. Jo‘ra ko‘chadan qichqirib kirgan edi: «O‘ktam aka kelyapti. O‘ktam aka... O‘k...» Onaning rangi o‘chib, oyoqlari titrab, gapirolmay entikib, bir zum Jo‘raga baqraydi. Askar yukini eshakdan tushirib, bola ayvonga elta boshladi. Sorabibi bo‘shashib, uzun bir uh tortdi va o‘rnidan sapchib turdi, shoshganidan, hayajondan nima qilishini bilmay, hovlida gir-gir aylandi. Bu yerda yo‘q qizini: «Hakima, hoy, Hakima!» deb tovushi boricha qichqirib chaqirdi, keyin birdan eshikka, undan ko‘chaga yalang oyoq halloslab yugurdi.

O‘ktam hovliga beti-qo‘li shira, changga botgan bir to‘da bolalar bilan qurshalgan holda kirdi. Haligina pash­sha «g‘ing» desa eshitiladigan jimjit hovli qiy-­chuvga to‘ldi. Shodlikdan, baxtdan munchoqday ki­chik ko‘zlari nurga to‘lgan Sorabibi askar o‘g‘il bo­shidan hovuch-hovuch meva ham tanga-sochiq sochib yubordi. Qo‘ni-qo‘shnilar birpasda xabardor bo‘lishdi. Quchoqlashishlar, hol-ahvol so‘rashlar boshlanib ketdi. Salqinga, bobolar ko‘kartirgan azim yong‘oq ostiga joy soldilar. O‘ktam etigini askarcha qunt bilan tozalab, qayishini bo‘shatib, ko‘rpachaga o‘tirdi. Onasi uning har ikki tomoniga oppoq yostiqlarni qalab tashlab, yonboshlashga qistasa ham, u go‘yo umrida bunday farog‘atga odatlanmagandek, yostiqlarni chetga surib qo‘ydi. Maxorkani frontchasiga o‘rab, tutunini huzur bilan so‘rib, goh daraxtning qubba-qubba mevalariga, goh esa oftobda qordek chaqnagan uyum-­uyum pillaga, xuddi uni ilk daf’a ko‘rayotgandek qiziqib qaraydi, hayajonli, xursand kishilarga to‘ymagur ko‘zlari bilan tikiladi, do‘stlar, tanish-bilishlarni bir-bir surishtiradi. Mana oppoqqina yuzi tuxumday yiltiragan, xushmo‘ylov, kalta burun, oq shoyi ko‘ylak ustidan ipak tizim­cha bilan belini bog‘lagan notanish kishi gapini kesdi. Ko‘rishmoq uchun u uzoqdan quchoq ochib keldi: «Voy akaginang aylangur, omon-eson keldingizmi?» – deb O‘ktamni qayta-qayta quchoqladi va keyin uning yelkasini, xuddi bolalarni erkalatganday, qoqib, dedi: «Barakalla, ofarin, qahramon!» O‘ktam allane­chuk o‘ng‘aysizlanib, qizarib, Jo‘raga qaradi. Suyun­chi ­uchun kampirdan olgan yangi do‘ppini kiyib, kattalarcha chordana qurgan bola beparvogina tanishtirdi:

– Bu kishi o‘rtoq Fayzullaev. Kolxoz sekretari.

– Nasimjon Fayzullaev, – dedi chuchuk til bilan sekretar va gilam chetiga omonatgina o‘tirib, so‘zini davom ettirdi, – yonboshlang, inim, yonbosh­lang. O‘z uyim, o‘lan to‘shagim, deydilar. Biz hali qadrdon bo‘lib ketamiz. Kamina yolg‘iz sekretargina emas, yumush behisob. Kolxozchilik. O‘zingizga ma’lum, kadr tanqis. Ming xil masala bilan bosh qotirishga to‘g‘ri keladi. Yo‘q, vijdon ish talab qiladi, shunday emasmi, botir inim? Tabarruk soqoliga jonim fido bo‘lsin, rais Mirhaydar otam kaminaga vazifa ustiga vazifa yuklaydilar. Qarang, shunday qutlug‘ kunda o‘zlari bo‘lmadilar-da. Chorvadan xabar olgani sahroga ketgan edilar.

O‘ktam «eshitdim» deganday, boshini qimirlatib, tasdiq etdi. Gap orasida kimdir kulib so‘radi:

– Bozordan barvaqt qaytibsiz. Nasimjon aka, qalay, meva bozori chaqqonmi?

– Bozor g‘alvasi qursin, qo‘y, jiyan, – javob berdi qo‘lini siltab Nasimjon. – Botir inim bilan bama’ni gaplardan gaplashaylik. Ularning har so‘zini oltin deyaver! Xo‘sh, shunday qilib, Gitler degan shaytonni jahannamga qulatib yubording­lar. Ah, soz ish bo‘ldi-da! Ehe, darvoqe ordenlar muborak bo‘lsin. Ah, juda yarashibdi-da. Endi umrbod podsholarday yashayverasiz, har orden, har medal – butun bir xazina...

O‘ktamning paxta, g‘alla, ipak va hokazoga doir savollariga Nasimjon «hammasi joyida; xotirlari jam bo‘lsin» yoki «tilagimiz baland», «hamma gap barakada» degan so‘zlar bilan javob berdi, keyin shoshib o‘rnidan turdi-da, qo‘lini ko‘kragiga qo‘ydi:

– Bizga picha ruxsat berasiz.

O‘ktam kolxozda «ming xil yumush bilan band» bu jonkuyarni qolishga uncha qistamadi. Nasimjon esa yangi brezent etiklarida yengil yo‘rg‘alab, eshikka emas, balki bir chekkada shoshib-pishib choy qaynatayotgan onaga tomon ketdi, darrov kampirning pinjiga kirib, xuddi o‘z onasi yoki xolasiga gapirgandek, uning qulog‘iga nimalarnidir sekin-sekin, ammo juda kuyinib shivirladi, xonalarga, og‘ilga va tomorqaga ham kirib chiqdi.

Nasimjonning harakatini zimdan kuzatgan O‘ktam taajjublanib, sekingina Jo‘radan so‘radi:

– Kim o‘zi u? Qayerlik?

– Ikki yil burun shahardan qarindoshlarinikiga ko‘chib keldi, kolxozga kirdi. Hamma vaqt yugurgani-yugurgan. Har ishga bosh bo‘laman, deydi.

– Ishi qalay?

– Ustida har xil gaplar yuradi. Tili burro, ishbilarmon, ilmi zo‘r, deyishadi, – javob berdi Jo‘ra kulib, – mana endi ishiga razm solib, kimligini bilib olarsiz. Laqabi «Chaqqonboy...»

O‘ktam ma’nodor iljayib, Nasimjonning harakat va qiliqlarini zimdan kuzatib o‘tirdi. Nasimjon «sochqi»dan talashib-tortishib olgan shirinliklarni bir-birlariga ko‘z-ko‘z qilib hovlida chuvillashgan bolalardan bittasining yelkasini qoqib, qulog‘iga nimadir shivirladi. Bola «uqdim» deganday boshini qimirlatib, qayergadir o‘qday uchdi. Ikkinchi bolaning qo‘liga chelakcha tutqizib, hovliga suv sepishga buyurdi, keyin Sorabibining orqasidan dam uyga, dam osh­xonaga kirib, yana qandaydir mayda yumushlar bilan mashg‘ul bo‘ldi. Ora-sira O‘ktamning qoshiga kelib, uning kayfini, nima orzu qilganini surishtirib ketar edi. Ota-bobosi qassob o‘tgan Eshimqul eshikdan pichog‘ini yupqa olqindi qayroqda charxlab kirib kelgach, Nasimjon boshi ko‘kka yetguday suyundi, qassobni O‘ktam quchog‘idan tortib olib, tomorqaga sudrab ketdi. O‘ktam onasining qoshiga borib, ranjigan tovush bilan so‘radi:

– Nima dahmaza bu?!

– Yaxshi niyat bilan boqilgan qo‘yni so‘yamiz, bolam, – dedi ona quvonchdan yig‘lamsiragan tovush bilan, – Hakimaning o‘zi ardoqlab boqqan edi. Kishi yubordim, qiz tushmagur kela qolmadiyam. Bilmadim, paxtadami, majlisdami...

Ona va o‘g‘il o‘rtasida bo‘layotgan gapni qaydandir darrov payqagan Nasimjon yo‘rg‘alab kelib qoldi.

– Botir inim, oyim xolamning ra’ylarini qaytarmang, – dedi Nasimjon qandaydir sirli tovush bilan. – Xolam boyaqish sizni deb ozmuncha kuymadilar, ozmuncha yig‘lamadilar! Bugun to‘qqiz qo‘y so‘yilsa arziydi. Yana qonning xosiyati... Qo‘y chog‘roq ekan, yetmasa buzoqni ham bo‘g‘izlaymiz, obdan semiribdi buzoq, tirsillaydi. Xo‘p, xolajon, topgan-tutganingizni ayamay to‘kavering, xaloyiq kelib qoladi hozir.

– Xolangiz aylansin, munchayam bilimdonsiz, – dedi Sorabibi to‘lqinlanib, – xuddi dilimdagini aytyapsiz-a. Bolalaringizning to‘yida xizmat qilay.

Qassob dumbasi serkillagan qo‘yni makkajo‘xori orqasiga – tomorqaga yetaklab o‘tgandan so‘ng, Nasimjonning ko‘ngli tinchidi. U cho‘ntagidan «Kazbek»ni olib, O‘ktamga tutdi, keyin o‘zi labining bir chekkasiga qistirdi, tutunini atayin halqalantirib, mosh rang duxoba do‘ppili cho‘zinchoq boshini bir zum qashib, Jo‘raga murojaat etdi:

– Jo‘ra polvon, akasi jonidan, quyonday yugurdak bolasan. G‘irr etib borib, kelin oyingni chaqirib kelsang... O‘ktamjon, mening o‘rtog‘im juda epchil ayol. Masallig‘ bo‘lsa, taom tayyorlash bobida tengi yo‘q, desak bo‘ladi. Hatto ovrupocha ovqatlarni ham biladi, masalan, katletni u pishirsin-da. A, o‘zimizning taomlarni – kabob va palovdan tortib, to halimgacha do‘ndirib yuboradi. Axir uning otasi butun Farg‘onaga dong‘i ketgan somsapaz bo‘lgan ekan.

Jo‘ra labini burib, bazo‘r o‘rnidan turdi. Nasimjon qassobga yordamlashish uchun tomorqaga ketdi. O‘ktam hovlida yurib, ro‘zg‘orga razm soldi. Lekin avvalgiday qo‘r-qut sezmadi. O‘zi soldirgan ikki xona va bir ayvondan iborat yangicha uyning derazalarida ba’zi ko‘zlar siniq, tarnovlar qiyshaygan. Xonalardan birida sandiqlarni titkilab, dasturxon uchun meva-­cheva olayotgan onaga derazadan bosh suqib, dedi:

– Aya, ortiqcha tashvish tortmang.

– Sen aralashma, jonim. To‘y to‘yday bo‘lsin, – dedi Sorabibi xo‘rsinib.

– Ro‘zg‘or qalay, qiynalmadinglarmi?

– O‘ylama, bolam, hech o‘ylama, – javob berdi Sorabibi taqsimchalarni rang-barang mevalar bilan yashnatib. – Xudoga ming qatla shukur, diydor ko‘rishdik. «Kafan kiygan ketadi, kapalak kiygan qaytadi», deydilar-ku. Urushning jabrini hammayam obdan ko‘rdi, bolam. Yaxshiyamki, hukumat kolxoz tuzgan ekan. Bo‘lmasa menday bir mushtipar kampir va bir qarich qizchaning holi nima bo‘lar edi? Xoru zor bo‘lmadik. Kolxoz yurtniyam, xalqniyam boqdi, o‘ziniyam boqdi. Kolxozning bag‘ri keng, mehnati serbaraka bo‘lishi hammaga ayon bo‘ldi.

O‘ktam onaning javobidan xursand bo‘lib, yana yong‘oq tagiga qaytdi, shu pallada bir to‘da elatlar kelishdi. Do‘sti Sobir Ermatov – bo‘ydor, beso‘naqay, so‘zi va harakati vazmin frontovik yigit – yelkada ketmoni bilan, ko‘kragida jarang­lagan qator-qator ordenlari, medallari bilan kelgan edi. Yosh-yalang yigitlarning ko‘plarini O‘ktam darrov tanib ololmadi. O‘ktam ketgan vaqtda bu azamatlar Jo‘ra yoshidagi sho‘x, to‘polonchi bolalar edilar. Chollar to‘rga o‘tirishdi. O‘ktam hammadan quyida cho‘kkaladi. Noz-ne’mat to‘la dasturxon ustida suhbat boshlanib ketdi. Urush davrida eshitilgan turli shaharlar, daryolar, xalqlar, davlatlar haqida, har nav qurol-aslahalar to‘g‘risida qizgin gaplashdilar. Ayniqsa «katyusha»ning ishi hammaga manzur bo‘ldi. Shunday yovuz qurolni o‘ylab yasaganlarning bilim va hunariga qoyil qolib, chollar ularni duo ham qilishdi. Daladan halloslab, Hakima ham keldi. Uning yuzi issiqdan, terdan po‘rsillagan edi. Qiz ketmonni uloqtirib, akasiga otildi. O‘ktamning ko‘ngli allanechuk zirqirab ketdi. Otasi o‘lganda, Hakima besh yashar g‘uji-g‘uji qizcha edi. Dadasi umrining oxirgi kunida O‘ktamga: «Onangni qo‘lingda tutsang, singlingni boshingda tut!» – deb hayot so‘na boshlagan ko‘zlaridan jiq-jiq yosh to‘kkan edi. yenglari shimarilgan, qop-qora sochlari do‘ppi aylanasida chambar, bo‘yi va gavdasi yetuk­lik pallasini boshlagan qizning boshini O‘ktam mehribonlik bilan siladi. Hakima yuragini to‘ldirgan eng qimmatli, eng sog‘inchli so‘zlarini aytishga oshiqsa ham, odamlardan iymandi shekilli, quyuq kiprikli, yirik ko‘zlari bilan akasiga xo‘rsina-xo‘rsina tikildi-da, mehmonlarni kutish uchun xizmatga kirishdi. Kishilar Hakimani va o‘zga kolxozchi qiz-juvonlarni maqtashdi.

– Paxtani parvarish qilishni, yuqori hosil olishni bulardan o‘rganaver, O‘ktamjon, – dedi Sobir Ermatov katta boshini asta chayqab.

– Vatanini suygan sovet ayollari paxtaning qad­riga yetadi, albatta, – dedi O‘ktam.

Qishloqda, kolxozda keyingi yillarda ro‘y bergan turli voqealar to‘g‘risida gap boshlandi. Nasimjonning xotini tayyorlagan laziz sho‘rva va undan keyin chuchvara tortildi. Nasimjon ariqdan shishalarni olib, yigitlarni mast qildi. Hatto ba’zi bir keksalar ham bir-ikki topqir piyola cho‘qishtirdilar. Ziyofat va keldi-ketdi kechasi alla-pallagacha davom etdi. Eng keyin Nasimjon ketdi va xayrlasharkan, dedi: «Rosa dilkashlik qiladigan so‘lim kecha-yu, lekin o‘zingizga ma’lum – kolxozchilik. Idoraga borib asosiy vazifalarni bajarib qo‘yay, botir inim». Birdan hovlini jimjitlik to‘ldirdi. Ariqda suvning shildirashi, qaydadir haqqushning «haq»lashi bu sukutni chuqurlashtirar edi go‘yo. Tepasi nuragan paxsa devorlar oydinda sarg‘ish yiltiraydi. Adil, baland teraklar, ulkan, serquloch qayrag‘ochlarning uchlarida yulduzlar chaman-chaman yonadi. O‘ktam ona-Vatan havosining lazzatiga, uning manzaralari sehriga berilib, ancha kezdi, keyin ayvonda to‘shakka yonboshlagani holda, singlisini tingladi:

– Hammadan og‘ir narsa – sog‘inish bo‘lar ekan, – dedi Hakima akasiga kichkina piyolada choy uzatib, – Goh dalaga sizning do‘ppingizni, goh Hamdam akamnikini kiyib chiqaman. Shu bilan ko‘nglim taskin topganday bo‘ladi. Har kun, kech bo‘ldimi, ona-bola yumushdan bo‘shab, alla-pallagacha sizlarni yo‘qlaymiz, so‘zlaringizni, qiliqlaringizni eslaymiz. Ertalab turib ayam tushini aytib beradi. Ko‘pincha ayam aytmasdanoq qanday tush ko‘rganini avzoyidan, yurish-turishidan bilib olaman. Aldayman, avrayman, ko‘nglini ko‘tarishga tiri­shaman. Mabodo xat kelib qolsa, bo­shimiz ko‘kda. Dunyoda bizdan baxtli odam yo‘qday. Ayam kasal bo‘lsa, xat sharofati bilan tuzalib qoladi. Men dalada qo‘shiq aytganim-aytgan. Siz o‘qtin-o‘qtin yozib turdingiz-ku, lekin Hamdam akamdan sira darak yo‘q. Mana o‘n yetti oy bo‘ldi-ya yozmaganiga... Nima bo‘ldi unga-ya?

O‘ktam kolxoz yoshlar tashkilotining sekretari – chiroyli, jasur, g‘ayratli ukasini esladi. Peshanasini siqib, sukutga ketdi.

Sorabibi idish-oyoqni yig‘ishtirib bo‘lib, qizining yoniga o‘tirdi. Oydinda oq ko‘ylakda, oq doka ro‘molda cheksiz aziz, shafqatli, go‘zal tuyuldi O‘ktamga u.

– Aya, gapir, hali xirmon-xirmon gap bor, degan eding... – dedi O‘ktam.

– Charchagansan, uxla, dunyoning narigi chekkasidan kelding, – dedi Sorabibi mehribonlik bilan, keyin bir xo‘rsinib davom etdi so‘zida. – Shukur, qanotimdasan. Agar Hamdamjon kelib, ikkinchi qanotimga kirsa, dunyoda sira armonim qolmaydi. Tavba, na o‘ligi, na tirigi ma’lum. Shuncha yil urushda yurib, biron joyda duch kelmabsan-da, o‘g‘lim. Urush qurg‘ur shunaqa katta joyda bo‘ladimi, aka o‘z ukasini yillab ko‘rolmasa-ya... Hamdamjon bir xat yozdi-yu, sho‘ng‘idi ketdi. Ukang aeroplandan o‘zini tashlaydigan bo‘lgan ekan. O‘ylab boq, shu ham hunarmi? Shumtaka, yerda yuravermaysanmi! Ota-bobong qushmidi? Olovday sho‘x, tentakkina bola edi-da. Aeroplan degan tuyaqushing o‘qtin-o‘qtin vag‘illab o‘tadi. Yuragim «jig‘» etib ketadi, bolam. Shundog‘ uchqurki, boshimni ko‘tarib qaragunim­cha, qayoqqadir g‘oyib bo‘ladi. Bolaginam bu «shamol qanot»dan qay yurak bilan o‘zini tashlar ekan, deb yig‘layman...

Hakima ranjib, sabrsizlik bilan dedi:

– Necha-necha marta tushuntirdim-ku, parashyut bilan sekin-asta uchib tushadi, deb.

– E, mahmadana qizim, osmon qayoqda-yu, yer qayoqda! – dedi oia boshini g‘amgin tebratib. – Odam bo‘yi tomdan sakrab boq! Bilmadim, ishqilib, ne baloga yo‘liqdi. Boshiga lo‘mba degan narsa o‘lgur tush­dimi, zambarakmi, nayzagami duch keldi... Voy, esim qursin, nimalarni aljirayapman, noshukur banda! O‘ktamjon, enang qoqindiq, tinchgina uxla! Hakima, sen o‘rningga o‘t. Ajali yetmagan bo‘lsa, bir kunmas, bir kun azamatim bag‘rimni qidirib kirib kelar. Agar... Unda taqdirdan ko‘raman. El omon bo‘lsin, yurt obod bo‘lsin!

– Ha, aya, endi o‘zingga kelding, – dedi boshini yostiqdan ko‘tarib O‘ktam. – Men urushning qora balosida ne-ne baxtsiz otalarni, onalarni, butun-butun oilalarni ko‘rdim. Qay birini aytaman! Qo‘sha-qo‘sha qurbon berganlar o‘zimizda ham oz emasdir. Urush shunday og‘ir narsa, lekin qon behuda to‘kilmadi. Xalqlarning baxtiga changal solgan balo yakson bo‘ldi. Hamma gap shunda.

– Rost aytasan, rost, bolam, – dedi Sorabibi o‘z o‘rniga o‘tib.

II

Ona har qancha qistamasin, O‘ktam tong otgandan so‘ng qalin, yumshoq to‘shakda taltayib yotgisi kelmadi. U jomadonchasidan sartaroshlik asboblarini olib, soqolini qirishga hozirlandi. Supaning chetiga o‘tirib, yuziga sovunni qalin chaplab, bir qo‘lida yumaloq oynachani tutgan holda, xavfsiz ustara bilan soqolini qirarkan, tomorqadan kirgan Sorabibi dastlab qattiq taajjublandi. Keyin o‘g‘liga yaqin kelib, xuddi ko‘zboylog‘ich o‘yinini tomosha qilganday qiziqish va diqqat bilan qaradi. O‘ktamning chiniqqan, mardona yuzining pardozdan yiltiraganini ko‘rib, dedi: «Munchayam o‘tkir shayton ustarang. Ehtiyot qilib saqla. Qimmatbaho narsadir o‘ziyam?» O‘ktam kulib-kulib qaradi. Uning bir vaqtlar to‘la yuzining salqiganini, ajinlari ko‘payganini va oq oralagan soch­lari endi tamom oqarganini O‘ktam kecha to‘y suronida yaxshi payqamagan ekan. Uning ko‘nglini ko‘tarish uchun O‘ktam bir necha daqiqa u-bu to‘g‘risida so‘zlashdi, hazil, askiyasimon gaplar aytdi-da, kiyinish uchun uyga kirdi. Urushdan burungi xrom etigini, keng qaytarma yoqali oq shohi ko‘ylakni kiydi. Yangi chust do‘ppisini boshiga qo‘ndirdi, ola beqasam to‘nni yelkasiga tashladi. Singlisi hali dalaga ketish oldida beqasam to‘nga orden va medallarni taqib qo‘ygan ekan. Yangi rang-barang tovlangan shoyida ular O‘ktamga ham chiroyli ko‘rindi. Yigit nari-beri nonushta qilib, qayoqqadir oshiqdi. Faqat Sorabibi qattiq norozilik bildirdi:

– Uzoq-yovuqdan qancha odamlar keladi. Shun­cha yurganing bas, o‘tir qoshimda.

– Men kelinchakmanmi? Bir kun ko‘rishar... – dedi O‘ktam eshikka ko‘z tikib.

Sorabibi bo‘sh kelmadi, o‘g‘lini supaga, qalin ko‘rpachalarga o‘tqazib, dedi:

– Izzating, bolam, ham urushdan qaytganlar bilan gaplashganda, ota-onalarning yuragi tog‘dek ko‘tariladi. Ikki og‘iz iliq so‘zing ularga bir yil darmon bo‘ladi. O‘zim ham askar bolalarni ko‘rmoq uchun uzoq-yaqin joylarga borganman. Bu yil ilk bahorda uch qishloqni oshib, bir yigitni ko‘rgani bordim – zoraki o‘g‘illarimning to‘pidan bo‘lsa, deb... Polvonlarday yigit ekan, ko‘ksi to‘la nuqul ordenki, bir-biridan chiroyli. Meni juda yaxshi kutishdi. Undan-mundan ancha gaplashdik. Yigit eshikkacha kuzatib, qo‘l qovushtirib qoldi: «Hech qayg‘urmang, xolajon, yaqinda hamma bolalar qaytadi, tayyorlik ko‘ravering», dedi. Xursand bo‘lib, yolg‘iz o‘zim kelayapman. Oqsoydan o‘tganimdan ke­yin biram jala quydi. Qayoqqa boraman? Yalang‘och dala, odam nishoni yo‘q. Loy tizza bo‘yi. Yana osmon yorilganday, momaqaldiroq. Tepamda sariq ilonga o‘xshab chaqmoq jilpanglaydi. Yuragim qinidan chiqquday gup-gup uradi. Qorong‘i tushmasdan yetib olay, deb zo‘r beraman. Yiqilaman, turaman, yiqilaman, yana surgalaman...

O‘ktam indamadi, faqat yuragida to‘lqinlangan mehr bilan onaga uzoq tikildi va e’tiroz bildirmay, mehmon kutishga qoldi. Chindan ham, onasi aytganday, o‘nlarcha tanish-bilishlar, yaqinlar, begonalar kelishdi. Yigit ularni jo‘natib, qiyom chog‘ida tevarakni aylangani chiqdi. Havo issiq va shabadasiz edi. Daraxtlarning yashil chodiri ostida u yoq-bu yoqni asta kezdi. O‘riklar g‘arq pishgan. Yo‘llarga to‘kilib, oftobda oltinlanib yotadi. Oldinpishar jonoqi olmalar olovday yonadi. Hali dumbul shaftolilarning shoxlari yerda. Qizil sultonlar yoqutday chaqnaydi. O‘ktam mevalarni saralaydi, hidlaydi, biroq yegisi kelmaydi, ko‘zi to‘q. Frontda o‘nlab xalqlarning o‘g‘illari gulxanni qurshab, o‘zlari unib-o‘sgan yerlarning boyliklarini, go‘zalliklarini hikoya qilisharkan, O‘ktam yon bermas edi. O‘zbekistonning tabiatini, paxtasini va xil-xil mevalarini; shavq bilan ta’rif etar, e’tiroz qilganlarni ishontirishga astoydil tirishar edi: «Yoz bo‘yi bizda ariqlardan meva oqadi. Pishiqchilik vaqtida ariq bo‘yida bir soat o‘tir, mevaga qorning ham to‘yadi, etaging yo savating ham...»

O‘ktam jiydazordan o‘tishi bilanoq paxta maydonlari butun ulkanligi, kengligi, salobat va go‘zalligi bilan qarshisida ochildi. Har tomonda traktor yo ot bilan kultivatsiya yoki ketmon chopiq qizg‘in bormoqda edi. Sobiq dala botiri – paxtakor yigitning yuragi zavqqa to‘lib ketdi. «Qahramon» kolxozining g‘o‘zalariga sinovchi ko‘zlari bilan qarab, tekshirib bordi. Nogahon u Sobirning zvenosi uchastkasiga chiqib qoldi. Dalaning etagida traktor bironta g‘o‘zaga xalal bermay, kultivator bilan egatlarni bir tekis chuqurlikda yorib, tuproqni so‘lqillatib borar ediki, g‘o‘za parvarishining va ayniqsa chopiqning butun mashaqqatini bir qarich yoshidan juda yaxshi bilgan O‘ktam, mashina ishining tezligi va sifatiga yana bir karra qoyil qoldi. Ikkinchi tomondan kultivatsiya qilingan joyda Sobir zveno a’zolari bilan birga g‘o‘za oralarini ketmon chopiq qilar edi. O‘ktamni ko‘rib, Sobir ketmonini yerga qo‘yib, g‘o‘za ichidan qichqirdi. Uning yanoqlari yirik, keng yuzidan shov-shov ter quyilar edi. Aynigan eski gimnastyorkasi ham suvga chayilganday jiqqa ho‘l, eski galife shim pochalari tizzagacha qayrilgan, yenglari tirsakkacha himarilgan, peshanasi ro‘molcha bilan tangg‘iq. O‘ktam devkor do‘stining yoniga bordi. Nariroqda terga botib, ketmonlarini ildam o‘ynayotgan kolxozchilar – o‘qlog‘iday kichik, pishiq yigit Shokir silliqqa, novcha, ko‘sa, dahani cho‘ziq Baratboyga va chorpahil, girdigum, baroq qosh, temir qo‘l (mush­ti bilan g‘isht ushatar edi) Nortoy polvonga qichqirdi O‘ktam : «Hormanglar!»

Qizg‘in, sokin havoda birin-ketin mardona tovushlar yangrab ketdi: «Bor bo‘lsinlar, hoy!» Sobir o‘z g‘o‘zasi to‘g‘risida O‘ktamning fikrini so‘radi. O‘ktam tevaragiga qaradi, keyin qo‘li bilan kunni pana qilib, olislarga ko‘z yugurtdi-da, dedi:

– Bo‘limli ko‘rinadi. Faqat bo‘yingga o‘xshatib, g‘ovlatib yubormasang bas.

– Xo‘sh, Shokir silliqqa o‘xshab bir qarich bo‘lsinmi? – kuldi Sobir.

– Va’dang qancha sentner?

– Qirq-qirq besh bersam degan niyatim bor.

– Ehe, Oderda jang qilgan qahramon! Qizlardan ibrat ol! – dedi O‘ktam do‘stining yelkasiga bir urib.

– Kecha senga nima dedim? – o‘qrayib dedi Sobir. – Axir men kelganimda, g‘o‘za to‘rt enlik bosh ko‘targan edi. Yuz sentnerchi bo‘lish uchun qish bo‘yi dalani pishitish kerak. Mana, kelar yil meni yuqori hosil cho‘qqisida ko‘rasan. Butun O‘zbekis­tonda rekord bo‘lsin!

– Hozir hosil uchun kurashning avji vaqti, – dedi O‘ktam jiddiy tus bilan. – Yaxshi parvarish qilsang, g‘o‘zani ovqatdan, suvdan toliqtirmasang, kun sayin hosilga hosil qo‘shasan.

– Ko‘ramiz, – dedi o‘ylanib Sobir, – agar masala mehnatda bo‘lsa, oson narsa bu: dala mehnatini obdan sog‘inganman.

«Atak-chechak» qila boshlagan chog‘laridan buyon birga o‘ynab o‘sgan, oralaridan qil o‘tmas, tengqur do‘stlar miriqib-miriqib dilkashlik qilishga, sirdoshlikka muhtoj edilar. Quyosh seli ostida uzoq suhbatlashgandan keyin, kechqurun uchrashishga va’dalashdilar. Sobir katta choynakdagi yaxna ko‘k choyni qult-qult yutib, chopiqqa kirishdi.

O‘ktam xivich o‘ynab, yolg‘iz oyoq yo‘ldan borar ekan, so‘ldan – g‘o‘za orasidan Xadicha xola yugurib chiqib, qarshi oldi. Xuddi ona va o‘g‘ilday ko‘rishdilar. Bu baland bo‘yli, qotma, qirra burun va qoshlari hamisha allaqanday mag‘rur chimirilgan, ellik ya­shar ayol edi... Xadicha xola qishloqda ilk marta paranji tashlagan, kolxozlashtirish davrida qizg‘in tashviqotchi, jasur, so‘zamol xotin edi.

– Kechir, arslonim, hozir uyingga bormoqchi edim, – dedi Xadicha xola quvonib, – kecha bosh qashishga ham vaqtim bo‘lmadi, yana tunda eshitdim.

– Sizni men o‘zim yo‘qlashim kerak edi, xolajon. Xo‘sh, bardammisiz? Nima qilyapsiz?

– «Salomalaykum»ni yulyapman, o‘g‘lim, – javob berdi ayol qoraygan yuzidan terni artib, – bu surbet ko‘k baloning ildizini sira quritolmadim. Ko‘zimga chiyondek ko‘rinadi – darrov yulaman. Yana ertasiga bosh ko‘taradi sabil. Endi chimqirqar mashina solaman, bu tekinxo‘r gazandaga. Paxtam qalay? Yangi ko‘z bilan chog‘lab ko‘r, o‘g‘lim.

– Chakki emas, – dedi ko‘krakdor, keng dalaga qarab O‘ktam.

– Fe’lim senga ayon. Chakana ishni yomon ko‘raman. Ilgaridan katta qadamga o‘rganib qolganman, – dedi xola tuxumday silliq nosqovog‘idan nos otib.

– Xo‘sh, Qoraboy pochcham qalay?

Xadicha xola, o‘zining eski odaticha, dastlab erining bo‘shligi, soddaligi to‘g‘risida hazilsimon shikoyatlandi-da, keyin kulib, dedi:

– Boyaqish ancha ro‘yobga chiqib qoldi. Burnog‘i yil orden oldi. O‘tgan yil Toshkentga paxtakorlar qurultoyiga bordi. «Farhod»da sepoyachi bo‘lib dong chiqardi. O, O‘ktamjon, urush pallasida har odam – xoh erkak, xoh ayol – ishga tish-tirnog‘i bilan yopishdi.

O‘ktam va Xadicha xola dala bo‘ylab asta yurib, kechgan kunlarning voqealarini yodlashdi. 1930-yilda qishloqda kollektiv xo‘jalik uchun kurash qizigan payti O‘ktam o‘n ikki yashar bola edi. Quloqlar, ruhoniylar tarqatgan mish-mishlar, ig‘volar, talashuv-tortishuvlar, mushtlash va pichoqbozlik bilan tugaydigan yig‘ilishlar, dushmanlarning zararkunandaligi, kambag‘al dehqonlarning va qishloq aktivlarining yangi hayot uchun uyushqoqlik bilan olib borgan fidokorona shonli kurash sahifalarini yodladilar.

– Eski qishloq guzaridagi yig‘in esingizdami? – murojaat etdi O‘ktam Xadicha xolaga, – Olomon guv-guv qaynaydi. Men, Sobir, yana bir qancha bolalar qayrag‘och shoxlariga qushday qo‘nib olib, tomosha qilar edik. Rayondan kelgan vakildan keyin siz so‘zga chiqdingiz, hamma quloqlarni, boylarni nom-banom ko‘rsatib, astar-avrasini ag‘dardingiz. To‘xtajon boyni «qishloq bo‘risi», Mirg‘iyos oqsoqolni «Nikolay zamonidan qolgan ko‘ppak», dedingiz. Ha, yana Shahobiddin domlani «sallador boyqush» deb, xalqni aldash uchun to‘qigan butun nayranglarini fosh qildingiz. Quloqlar va ularning dumlari har yoqdan dag‘dag‘a qilib, sizni so‘kishdi. Lekin xalq g‘azab­ga kelganini ko‘rib, ularning nafasi ichi­ga tushib ketdi. Selsovetdan Akbar Mardonov kolxozlashtirish to‘g‘risida gapirganda, dushmanlar yana suron ko‘tarib, oraga ig‘vo solmoqchi bo‘lishdi. Biz bolalar qayrag‘ochdan o‘zimizni tappa-tappa yerga otdik. Quloqlarning tolzorda bog‘loqlik otlarini saroyga qamab, darvozani qulfladik. Sobir kalitni cho‘ntakka solib, menga qarab, dedi: «Boylarning arg‘umoqda gerdayish vaqti o‘tdi. Tunov kungiday, to‘polon ko‘tarib, otlarga minib ura qochmoqchilar shekilli. Mana qocha ko‘rsinlar! Uloqchi qora to‘riqni men o‘zim boqaman. Mayli, sen Amin karvonning jiyronini ola qol!» Men ko‘nmadim. Shu yerda ikkovimiz ot talashib ham qoldik. Bari esimda bor...

Xadicha xola g‘urur bilan kulib qo‘ydi va ro‘mol uchi bilan yelpinib, dedi:

– Ehe, qancha-qancha voqealar boshimizdan o‘tdi! Senlar yolg‘iz bir uchinigina bilasanlar. Mana shu sen aytgan kundan boshlab, qishloq boylari menga ashaddiy dushman bo‘lib qolishdi. Iloji bo‘lsa, meni ot dumiga bog‘lab, poyga qilsalar! Axir ular mening, yana bir qancha aktivlarning boshi uchun ming-minglab pul, butun-butun arg‘umoqlarni tikish­gan. Lekin biz sira qo‘rqmasdan, sira bo‘shashmasdan, kurash­ni kuchaytiraverdik... O‘ktamjon, kolxoz osonlik bilan tuzilmadi... Mana endi bu ko‘m-ko‘k dalalarni, sharqirab oqqan suvlarning rohatini xalq ko‘ryapti. Lekin urush tufayli kolxoz ro‘zg‘ori birmuncha oqsab qoldi. Avvalgi kolxoz qayoqda! O‘zing bilasan, o‘t ichidan qaytding, moxov Gitlerni yakson qilish hazilakam ish bo‘ldimi? Urush tugab, xalqning ko‘ngli tog‘day ko‘tarildi-yu, lekin qiyinchilik, yetishmovchilik hali bisyor. Endi yigitlar qaytyapti, hukumat katta yordam qil­yapti. Ishlar yana avvalgi iziga tushib ketadi.

– Albatta, Xadicha xola, – dedi O‘ktam ishonch bilan, – endigi rivojlanish mislsiz bo‘ladi. Mamlakat botir qadam bilan ilgari yuradi endi.

– Ishonaman, O‘ktamjon, xalqda g‘ayrat, intilish juda zo‘r, – dedi Xadicha xola. – Qayoqqa borasan? Yur biznikiga, achchiqqina palov qilib beray.

– Rahmat, ishdan qolmang.

– Xo‘p, ziyofatga bafurja chaqiraman. Hozir qizlar zvenosiga bor. Hammasining bo‘yi yetib, ko‘zlari o‘ynoqi bo‘lib qolgan. Birini tanla, o‘zim sovchi bo‘laman, to‘yboshi ham o‘zim bo‘laman.

O‘ktam allanechuk qizarib, kulib dedi:

– Hazilni qo‘ymas ekansiz-da!

– Yo‘q, men chinini aytaman, – dedi Xadicha xola qirra burnining uchini, o‘z odaticha chimchilab qo‘­yib. – Yangicha to‘ylar, tomoshalar qilaylik endi. Bu ham turmush ziynati, o‘g‘lim.

O‘ktam soyada asta yurib ketdi, qator jiydalarning egilgan novdalari uning boshiga tegib, vazmin tebranadi. Qizg‘in chang burunni qitiqlaydi. Olisda, daraxtlar qo‘ynida yashiringan shiypondan patefon tovushi uchadi:

Daryodan oqib keladi shoda-shoda marvarid...

O‘ktam siyrak tut yoki meva daraxtlar qatori bilan, ariqlar, zovurlar bilan bir-biridan chegaralangan keng dalalarni yoqalab kezdi. G‘o‘zaning o‘sishida katta tafovut ko‘rdi u. Hatto bir-biriga yondosh dalalarning manzarasi keskin farq qilar edi. Bir yoqqa qarab xursand bo‘lsa, zavqlansa, ikkinchi yoqqa bo­shini o‘girib, o‘sishi mujmal, allaqanday kasalsimon g‘o‘zalarni ko‘rar, yuragi achishar edi. U turli brigadalarda, zvenolarda, g‘o‘za parvarishi bir xilda emasligini angladi. Nihoyat, balandlikdan oshib, etagi ko‘z ilg‘amas uzoqliklarga tutashgan va quyoshda ko‘m-ko‘k yongan maydonga tushdi yigit. Unda-munda harakatdagi ketmonlarning chaqini yaltirar edi. Bir uchastkada ishlovchilarning yorqin ko‘ylaklari, ro‘mollari tovlanar edi. O‘ktam odimini tezlatdi. Ilgari dalada ishlayotgan ayollarga yaqinlashmas, ancha naridan «hormanglar», deb o‘ta qolar edi. Hozir esa xuddi o‘rtoqlariga borganday, dadil yurdi-da, ilk uchragap qiz qoshida to‘xtab, yumshoq ohangdor tovush bilan dedi: «Hormang, singlim!» Qiz qo‘l uzatib, «Eson-omon keldingizmi?» – deb so‘rashdi va ketmon dastasiga suyanib, lovillagan, so‘lim yuzidan terini sidirib, dedi: «Kun yonyapti».

O‘ktam qora-sarg‘ish sochli, suzuk ko‘zli, og‘zi g‘unchaday (eski sharq shoirlari ta’rif qilganidek), bo‘ydor, kuchli qizga bir zum tikilib, so‘radi:

– Mirahmad tegirmonchining qizimisiz?

– Ha, men.

– O‘sib ketibsiz, ko‘zim tegmasin, Tansiq opa. Siz zveno boshlig‘isiz-a?

– Darrov hammasini bilib olibsiz-ku, – dedi Tansiq va iljayib yerga qaradi.

– Nega kultivatorni ishga solmaysizlar? Jilla bo‘lmasa, ot bilan kultivatsiya qilish kerak. Bir ot, bir odam ozmuncha yerni o‘marib qo‘yadimi bir kunda! Bu dalaga chopiq uchun qadimgi Shodmon tuyaga o‘xshash azamatlardan yigirmalab chopiqchini tu­shirilsa, bu boshqa gap, – dedi O‘ktam.

– Kultivatsiya qildik, yana ko‘p marta qilamiz, – javob berdi Tansiq jiddiy tus bilan, – lekin hozirgi payt­da ketmon chopiq foydali. Rais ham shunday maslahat berdi.

O‘ktam e’tiroz qilmadi. Ayniqsa, rais Mirhaydarning bu bobda chuqur tajribakorligiga ishonar edi... Tansiq iymanganday, u yoq-bu yoqqa alangladi-da, jarang ovozini boricha qo‘yib, qichqirdi: «Hakima! Hakima-yu... ho...» Keyin kaftlarini ishqalab, ketmonni oldi. O‘ktam sinovchi ko‘zlari bilan qizning ishini ancha vaqt kuzatdi.

Uning o‘zi bir vaqt usta chopiqchilardan edi va chopiqning sifatiga katta e’tibor berar edi. Qiz rasmana ketmon bilan tez va pishiq ishlab ketdi. Goh-goh qaddini rostlaydi-da, yuzidan terni sidiradi, badanga yopishgan jiqqa ho‘l guldor ko‘ylakni ko‘chiradi, qaqragan labini yalab, yana ishga beriladi. O‘ktam quyoshda rang-barang tovlangan beqasam to‘nini keskin bir harakat bilan yechib, buklab, qayoqqadir otdi va indamasdan bordi-yu, ketmonni shartta ushladi:

– Menga bering!

– Yo‘q, yo‘q. Voy, qiziq ekansiz-ku... – astoydil e’tiroz etdi Tansiq.

O‘ktam bo‘sh kelmadi, kaftlariga tupurib, chopiqqa tushdi. Dastlab u qandaydir o‘ng‘aysizlik sezganday bo‘ldi. Qo‘llar miltiq, avtomat tutishga va granata uloqtirishga rosa o‘rganib qolgan ekan. Yigit ishning maromini unutganday, erkin va tez ishlay olmadi. Ketmonni sal qattiqroq ursa, g‘o‘zaning ildiziga shikast berayotgandek qo‘rqadi. O‘ktam zimdan qiz tomonga sekingina qaradi. Tansiq havo rang ro‘molchasining uchini himarib, uning ishidan ko‘z uzmaganini payqadi-da, tiklandi va boshini sal tebratib, dedi:

– Chopiqdan qo‘l qochinqirab qolibdi.

– Nega, tuppa-tuzuk...

O‘ktam oq shohi ko‘ylagining yenglarini tirsagigacha himarib, yana ishladi. Birozdan keyin eskicha, o‘ziga xos ildamlik va ustalik bilan ishlay boshlaganiga ishondi. Ba’zan orqasiga qarab, o‘z chopig‘iga tanqidiy razm soladi, lekin didiga yoqadi. G‘o‘za qaddini ko‘targan, tetiklangandek, uning ko‘zlariga ko‘proq yashnab chiroyli ko‘rinadi, yana zavq bilan ketmon uradi. Biroq O‘ktamning boshi qizib yonadi, ter tomchilari manglayidan yumalab, kipriklarini namlaydi, lablari qovjiraydi, ko‘ylak yelkaga yopishib, uning g‘ashini keltiradi. «Ilgari ham kun shunday qizirmidi? Yo bu yil yoz issiqroqmi?» – o‘yladi yigit.

Hakima kelib, hayron bo‘lib Tansiqqa qaradi.

– O‘zlari ketmonni qo‘limdan yulib oldilar, – dedi Tansiq. – Sen ayt, yetar endi. Kechagina kelib, bugun...

Hakima yap-yangi kiyimda, ter va changda belanib ishlayotgan akasini koyimoqchi bo‘ldi, lekin uning havas bilan ketmon urayotganini ko‘rib indamadi, bir qumg‘on yaxna ko‘k choy eltdi. O‘ktam sovuq xushta’m choyni qult-qult yutib, qo‘li bilan lab­larini artdi, bir onda to boshidan tovonigacha allaqanday rohat va huzur sezdi.

– Qani, puchatoy, men bilan baslashasanmi? – kulib, singlisidan so‘radi O‘ktam.

– Baslashaveraman, charchab qolmasangiz mayli-ya, – hazilsimon javob berdi Hakima.

Chamasi ikki soatdan keyin Tansiq zo‘rlab O‘ktam qo‘lidan ketmonni oldi. O‘ktam g‘o‘zadan chiqib, narida – tol tagida yelpinib, dam oldi. Ariqdan mayin ohang bilan suv oqar, g‘ir-g‘ir shamol esar. Suv va daraxt – O‘zbekiston yozida orombaxsh mas­kan bu. Og‘ir ishdan keyin shunda birpas cho‘zilib, bir chimdim uxlasang, kuchga to‘lib yayraysan. Quyosh uzoqda, teraklar orqasiga o‘tganda, chopiqchi qizlar hordiq chiqargali salqinga kelishdi. O‘ktam zvenoning o‘zga a’zolarini – mehnatda chiniqqan sodda, kamtar qizlarni ko‘rdi. Tansiq yuzi keng, lo‘ppi, bodom qovoq va yoshiga nisbatan durkun qiz – Dilshodni maqtadi: «Juda polvon qiz. Uch kunlik normani hazil-hazil bilan bir kundayoq bajarib qo‘yadi».

O‘ktam hazillashib, dedi:

– Bir o‘tirishda necha non yeydi Dilshodxon?

Dilshod qizarib, kulib yuzini burdi va bir zumdan keyin dadillik bilan o‘zi javob berdi:

– Non yeyishda singlingiz ham mendan sira qolish­maydi.

Hakima ham darrov javob bera qoldi:

– Ha, siz bilan hazillashgan boshqalar-ku, kep­chikni bizga chalasizmi?

Qizlar birdan kulib yuborishdi: Dilshodning yuzi keng bo‘lgani uchun o‘rtoqlari unga «kepchik» laqab qo‘ygan edilar. Zvenodagi hamma qizlarning ham laqabi bor edi. Lekin laqablar faqat zveno doirasida sir kabi saqlanar edi. O‘ktam ham bu pichingga tu­shunmadi. Hammadan narida o‘tirgan rangpar, sepkilli, qotma va mayda o‘rilgan tim qora, uzun sochlari orqasini to‘ldirgan uyatchan Anzirat qizlarning yigit oldida hazillashib kulishlarini yoqtirmagandek, nimadir pichirlab, sekingina daraxt orqasiga yashirindi. Zvenoning yana bir a’zosi Anorxon olisda, shoxlari har yon tarvaqaylagan katta daraxtda o‘rik qoqar edi. Mana, u erka, sho‘x tovush bilan qichqirdi:

– Hay qizlar, kela qolinglar! Etaklaringni tutinglar!

Anorxonning o‘rtoqlari bir-birlarini quvlashib, qiy-chuv bilan yugurishdi. O‘ktamni yana dalalar – quyosh selida zangori, toza ko‘k ostida oltinlanib yash­nagan oq oltin dalasi imlar edi. Yigit to‘nini yelkaga tashlab, esiga tushgan sho‘x bir qo‘shiqni sekin aytib, xursand, mag‘rur holda odim otdi.

* * *

Kechasi Sorabibi supada, lampa oldida ko‘zoynak taqib, kolxozning qop-qanorlarini tikish va yamash bilan ovora bo‘lsa-da, quloqlari o‘g‘li va qizining jonli, dilkash suhbatida edi. Hakima front uchun kolxoz va kolxozchilar qanday sovg‘alar yuborganlari, qizlar jangchilarga qanday havas va mehr bilan shohi dastro‘molchalar tikkanlari haqida gapirar edi. Ona baxtli tabassum bilan ba’zan ularga tikilar va gap qistirar edi: «O‘g‘limga tegmasa, o‘rtoqlariga tegar deb, xalta-xalta mayiz, turshak yubordim...»

Shu orada rais kirib keldi. Uni butun oila quvonch va hurmat bilan kutib oldi. Sorabibi aziz mehmonlar tagiga soladigan ko‘rpachalarni taxmondan olib chiqdi. Rais Mirhaydar kolxozchilarning uylariga xuddi o‘z uyidek, betakalluf bosh suqsa ham, qariyb hami­sha shunday hurmat bilan qarshilanar edi.

Marhum otasining tengquri va do‘stini O‘ktam sog‘ingan ekan, qarshisiga tiz cho‘kib, hayajon bilan tikildi. Mirhaydarning mardona yelkalari sal toraygan, quyuq, lekin qisqa soqolining qorasi deyarli qolmagan, keng, yiltiroq peshanasidagi chiziqlar chuqurlashgan. Biroq quyuq qoshlari ostida ko‘zlari avvalgiday o‘tkir, tuyg‘un edi. Bir vaqtgi oddiy ketmonchi, tortinchoq, kamtar va jamoat ishlaridan chetlanibroq yuradigan bu odam 1937-yilda katta og‘iz, baqiroq, soyaparvar va kolxoz mulkiga tanti raisning o‘rniga saylangan edi. Mirhaydar kolxozni tez orada rivojlantirib yuborgach, odamlar taajjublanib, o‘zaro shunday degan edilar: «Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q – qarqunoq deb yursak, bulbul ekan u». Mirhaydar har ishning kengash bilan bajarilishini sevar, har ishda qandaydir maromga rioya qilish kerakligini tinmay uqtirar edi. «Marom», «bomaslahat» kabi so‘zlarni ko‘p qo‘llagani uchun, kolxoz choyxonasida yo biron o‘tirishda askiya bosh­lansa, askiyabozlar uni shu jihatdan kulgiga olar edilar. Lekin hammadan burun raisning o‘zi qota-qota kular edi.

Dahshatli jang manzaralari va askarlarimizning botirliklari to‘g‘risida gap tinglashni sevgan rais hozir O‘ktamning hol-ahvoli, qayerdan qaytganligi haqida bir necha savollar bilan cheklandi-da, kolxoz mavzuiga o‘tdi, chorva uchun yangi yaylov qidirib, tog‘, qir oshib, oqshom qish­loqqa qaytganligini va otdan tusha solib, kichkina majlis o‘tkazganini horg‘in, bo‘g‘iqroq tovush bilan aytdi.

– Kolxozning kuchi qalay, dovrug‘i qalay? – so‘radi O‘ktam va raisning og‘zidan aniq, e’tiborli javob eshit­moqqa oshiqdi.

– Bir chekkasini o‘zing sezgandirsan, – javob berdi Mirhaydar va piyolani uzatib, o‘zi so‘radi. – Oilangning ro‘zg‘origa razm soldingmi, avvalgi holiga o‘xshaydimi? Uncha-muncha kemtik jihatlari bor, durustmi? Xuddi shunday, albatta, kolxozni xarob, qoloq, deb bo‘lmaydi. Biroq burungi shukuhi yo‘q. «Qahramon» degan nomiga jilla munosib emas. Biz ilgari karvonning boshida bo‘lmasak ham xiyla obro‘li o‘rinda edik. Esingda bormi, kolxozchilarga yangicha forum uylar qura boshlagan edik. Klubimiz binosidan ko‘p kolxozlar andoza olishga orzu qilar edi. Hatto kichkinagina elektr stansiya ham qurmoqqa tayyorlangan edik. Kolxoz to‘ylari-chi! Mashinalarimiz-chi! Shunisiga suyunamanki, o‘sha vaqtlarda yaxshigina ro‘zg‘or tuzib, qo‘r-qut orttirgan ekanmiz, bari xalqning koriga yaradi. Frontga, davlatga yordamni ayamadik. Urush vaqtida ham kolxozimiz katta-katta qurilishlarda zo‘r kuch bilan qatnashdi. Mana, Berlin tepasiga bayrog‘imizni tikdik. Bu ulug‘ g‘alabada kichkina hissamiz bor, deb ko‘nglimiz ko‘tarildi. Haliyam holimiz yomon emas, O‘ktamjon. Kolxozning ildizi joyida. Jonkuyarlik qilsak, tez orada gullab ketgudek tusi bor. Kolxozning qanday tuganmas kuch ekanini, uning qanday ulug‘ baraka daryosi ekanini men shu urush davrida ayniqsa yaxshi sinadim. Garchi butun azamatlarni jangga yuborsayam, qo‘li qisqarib qolsayam, kolxoz bir qarich yerni bo‘sh qoldirmadi. Mana endi yigitlar qaytaversa, bamaslahat ishlasak, yana yashnab ketamiz. Partiya va hukumat har jihatdan, kun sayin yordamni kuchaytiryapti. Bu yordam orqasida biz bu yil to‘rt yuz o‘ttiz gektar paxta ekdik. Bilasanki, paxta – kolxoz ro‘zg‘orining fili.

O‘ktam dasturxon yozdi, patir ushatdi, raisga choy quyib, tevaragida rango-rang gul barglari kabi parvonalar uchishgan lampaning piligini ko‘tardi. Rais Sorabibini xursandchilik bilan qayta-qayta qutladi.

O‘ktam dedi:

– Rahmat, ota, og‘ir yillarda kolxozni shunchalik yetaklab kelibsiz.

– Yo‘q, yigitcha, menda ham ko‘p nuqsonlar sodir bo‘ldi. Aybni yashirmoq – nodonlar ishi, – dedi rais qizishib. – Ko‘pincha temirni qizig‘ida bosolmay qoldim. Qiyinchiliklar goho dovdiratib qo‘ydi. Katta kolxoz, tarmog‘i ko‘p: paxta, ipak, chorva, g‘alla... yana maktab ko‘rmaganligim ham ta’sir qildi. Rahmat raykomgaki, har ishda hamisha yo‘l-yo‘riq ko‘rsatdi, g‘amxo‘rlik qildi. Kezi kelganda tanqid etdi, kezi kelganda maqtadi. Mana endi xalq balo tog‘ini yemirib, oltin yo‘lga qadam qo‘yganda, yurtga xizmat qilish orzusi katta-ku, biroq qarilik qurg‘ur goh-goh sezilib qolyapti-da...

– Ey, hali chinorday baquvvatsiz, – dedi O‘ktam va o‘zining chakkalariga ishora qildi. – Mana sochimga oq tushdi – yigirma yetti yoshimda... Frontda jafo chekdik.

– Umrni ish emas, g‘am yemiradi, – dedi rais va atrofga zimdan qarab, sekin shivirladi. – O‘rtog‘ing Olimjon...

– Nima bo‘pti unga? – hayajon bilan so‘radi O‘ktam.

– Burnog‘i yil qoraxat keldi. Enasiga bildirmadim. Yolg‘iz o‘g‘il... – shivirladi rais va yashirin qolsin deganday keng panjasi bilan piyolani qop­ladi.

O‘ktam boshini quyi solib, sukut qildi. Raisning yolg‘iz farzandi uning qalin o‘rtog‘i edi. Halol kurash tushuvchi zabardast polvon, xushovoz ashulachi, sho‘x, chiroyli Olimjon bilan birga kechirilgan chog‘lar – bolalik va yigitlik davri xotiralari – O‘ktamning ko‘z oldidan bir-bir o‘tdi. Otaga qay so‘z bilan tasalli berishni bilmas edi u.

– Vatan uchun bir emas, to‘qqiz o‘g‘ilni bersa arziydi har ota, – dedi rais, – Shukur, befarzand emasman: bir o‘g‘ilcham, bir qizcham bor, ikkovi ham urush yetimchalaridan, rus go‘daklari. Ular omon bo‘lsin, ularning baxtini, kolxoz o‘g‘il-qizlarining baxtini ko‘rayin. – Rais yengillanib, qaddini ko‘tardi, yana kolxozga doir masalalar to‘g‘risida so‘zlab ketdi.

– Qalay, bu yil paxta planini bajarasizmi? – so‘radi O‘ktam.

– Kechayu kunduz boshimni kovlagan savol mana shu, – javob berdi rais ko‘zlarini sal yumib, o‘ylanib. – Qadimgilar aytganday, halvo degan bilan og‘iz chuchuklanmaydi. Shunday raislar borki, chigit unmasdan burun o‘z xayolxonasida planni ortig‘i bilan bajarib qo‘yadilar. Osmonda qor hidi, plan yo yetmish yo sakson, dalada xom ko‘sakdan o‘zga narsa qolmagan-ku, bajaramiz deyaveradi ular. Essiz so‘z! Ishingni boshdan puxta qil, oxirigacha jilovni qo‘ldan berma, erta tur, kech yot. Ko‘sakni to‘q qilib, ofatdan saqlab, oldin pishir – ana shunda planing yuz! Paxta – xulosaxo‘r, talabkor, injiq ekin. Qarasang – qand yeysan, qaramasang – pand yeysan. Bultur biz bajarolmay qoldik-da. Beshu chorak protsent yetmay qoldi. O‘ktamjon, juda qizardim, rahbarlar oldida qizardim. Axir nomim – eski paxtakor. Rayonda slyot bo‘lgan edi. Qay yuz bilan oshna-og‘aynilarga qarayman, deb bormadim. Bir necha kun qirga chiqib ketdim. Har nimadan or-nomus baland...

– Bu yil hissasini chiqarasiz, albatta, – dedi O‘ktam ishonch bilan.

– Bu yil yalpisiga o‘ttiz ikki sentnerdan hosil olmoqqa va’da berdik. Bilmadim, maromdan bir qadar chiqqanga o‘xshaymizmi? Dilimda orzu balandroq edi, lekin ko‘klam biroz noqulay keldi. Ba’zi joylarga qayta-qayta ekdik. O‘g‘it ham tanqisroq.

– Shunday qilib, bu yil ham ish xurjun – qizaraman deng, – dedi kinoya bilan O‘ktam.

– Qizarishdan o‘lim afzal, – dedi rais og‘ir so‘lish olib, – ammo sanamay sakkiz deyishdan qo‘rqaman. Biroq xotiring jam bo‘lsin, maqsadga yetish uchun qo‘lim dan kelganini ayamayman. Mabodo qizarishga to‘g‘ri kelsa, ikkimiz baravar qizaramiz-da, shunday emasmi? Yo sen biron o‘zga yumushni havas qilasanmi?

O‘ktam dastlab indamadi, ichida o‘yladi: «Balo chol bu, kulni o‘z ko‘machiga tortishni biladi!» – keyin iljayib javob berdi:

– Kolxozning tuz haqini unutamizmi, ota?

– Balli, o‘g‘lim, shunqor qancha baland uchmasin, qancha olislanmasin, baribir, o‘z uyasiga qaytadi. Sening yurting – kolxoz. Albatta, men ertagayoq dalaga chiq, demayman. Picha dam ol, gasht qil, o‘yin-­kulgini sog‘ingansan. Askar bolalarni kaftimizda ko‘tarsak arziydi.

– Bugunoq chopiqqa kirishib ketdilar-ku, – ham g‘urur, ham norozilikni ifodalagan tovush bilan qich­qirdi Hakima ayvon tomondan.

– Shundaymi, otasining bolasi-da! – qixillab kuldi rais. – Bilarsan, el tinar, qush tinar – otang tinim bilmas edi.

Shu vaqt eski papkani qo‘ltiqlab, bir qiz kirib keldi va raisni selsovetga chaqirganlarini bildirdi-da, lablarining uchidagi shirin tabassum bilan O‘ktamga suzuk qaradi, do‘ppisini beixtiyor ravishda sal ko‘tarib qo‘yib, ayvonga, Hakima yoniga o‘tdi. Rais hovliga tushib Sorabibi bilan picha hazillashdi, uning bir majlisda aytgan so‘zlariga taqlid qilib, hammani kuldirdi-da, eshik tomon salmoqdor odim otdi.

III

Qalin tolzor orasidagi katta-kichik supalarga joylashgan yozlik kolxoz choyxonasiga daladan o‘tish bilanoq raykom sekretari Rustam Sayramov, xuddi hammomning issiqxonasida uzoq o‘tirib chiqqan ki­shiday, huzurli bir uh tortdi, oyoqlarini supurilgan toza yerga gurs-gurs urib, past poshna, yumshoq, qizg‘ish xrom etigidan chang­ni qoqdi, koziryogi biroz kirlangan oq shapkani daraxt butog‘iga ildi, soqoli toza qirilgan to‘lagina yuzidan va qop-qora, tikkaygan, dag‘alroq sochli yumaloq boshidan, qizargan kuchli bo‘ynidan terni artdi, jiqqa ho‘l dastro‘molni g‘ijimlab, shim kissasiga tiqdi-da, uzun keng parusin kiteli kissasidan yangi ro‘molcha olib, u bilan yelpinib, supalar oralab biroz yurdi, keyin ariq bo‘yi­dagi supa chekkasiga o‘tirdi va yuqorida, quyuq yashillik orasida chug‘ullashgan qushlarga bir zum ko‘z yugurtdi. Yelkasi chiqiqroq, tirishgak bo‘ynida olmadek bo‘qog‘i bor, harakatlari yumshoq va chaqqon choyxonachi piyolani obdan yuvib-artib, ko‘k choy quyib uzatdi.

– Xo‘jayin, dalada juda uzoq yurdingiz, – dedi choyxonachi achingan tovush bilan, – issiq bugun chakana emas. Shunday salqinda o‘tirib, xuddi suvdan chiqarilgan baliqday og‘zimni kappa-kappa ocha­man.

– Isigani yaxshi, Dadamat aka, – dedi Rustam Sayramov choyni tez-tez ho‘plab, – paxtaga moyday yoqadi issiq. Qalay, yana qattiqroq isirmikan?

– Yana isiydi.

– Nega? Qaydan bilasiz? – qiziqib so‘radi raykom sekretari.

– Axir saraton boshi hozir, – javob berdi Dadamat mo‘ylov uchini burab.

– Bilaman, lekin saraton lanjroq o‘tishi ham mumkin. Nima uchun yana qattiqroq isiydi, biron sababini bilasizmi?

– Buni hisobdonlar biladi, o‘rtoq Sayramov.

Raykom sekretari, Toshkentdagi to‘qimachilik fabrikasining sobiq masteri, burunlar obi havo hodisalariga tamom beparvo qarar edi. Hut-yut, ayyomi ajuz, saraton, asad, sunbula kabi fasllar va obi havo o‘zgarishlariga ishora qiluvchi xalqona ta’birlar bekorchi chol va kampirlarga ermak bo‘lgan, allaqanday keraksiz so‘zlar kabi ko‘rinar edi unga. Ammo uch yil burun raykomga sekretar etib tayin qilingach, qishloq xo‘jaligiga doir hamma masalalar bilan bir qatorda obi havo bilan ham qiziqishga majbur bo‘lgan edi. Rustam yil bo‘yi kolxozma-kolxoz, qishloqma-qishloq goh otda goh mashinada, goh piyoda kezib, dehqonlar orasida turli masalalarni hal etib, dehqonchilikning tilini yaxshigina o‘rgangan, o‘zining g‘ayrati va kolxozchilarning yordami bilan, ayniqsa paxtakorlik bobida chuqur tajriba, bilim orttirgan edi. Cheksiz dalalarda, yerdan inoq, bexato unib, ko‘klam quyoshida yashnagan, nozik go‘zalarni bir tungi izg‘irin qoraytganini, yozning yallig‘i kuchaymaganidan go‘zalar avj ololmaganini, kuzning noqulayligidan har tupda shoda-shoda ko‘saklar ochilmay iriganini yuragi qon bo‘lib ko‘rgan edi u. Shuning uchun sekretar havoning ravishini, noz va qiliqlarini oldindan sezishga intilar, mutaxassis olimlardan va bilimdon chollardan bu to‘g‘rida, qittay bo‘lsin, ma’lumot olmoqqa tirishar edi.

Rustam Sayramov chanqov bosdi qilgandan ke­yin, supada yonboshladi va qunt bilan ochilgan qalam bilan bloknotini chiqardi. Hozir O‘ktam bilan birga dalani kezganda olgan taassurotini, esiga tushgan fikrlarini va kechqurungi ishlarini o‘zidan bo‘lak hech kim tushuna olmaydigan darajada qisqa ravishda ayrim-ayrim varaqlarga qayd etib qo‘ydi, ikki qosh o‘rtasidan yuqoriga tortilgan qalin tomirli, tekis ­ochiq peshanasi ustida hurpaygan sochini qalam bilan qashib, tarab, hosilni oshirmoq, g‘o‘zani parvarish qilmoq haqida O‘ktamning fikrlarini o‘yladi va ichida dedi: «G‘ayratli va aqli ravshan yigit ko‘rinadi. Rais bilan ahil bo‘lib ishlasa, kolxozning ishi yurishib ketar». Lekin shu onda uni shunday mudroq bosdiki, uxlab qolmaslik uchun ko‘zlarini uqalab, boshini ko‘tardi-da, papiros chekdi. Tunlarda qoniqib uxlash siyrak muyassar bo‘lgani uchun sekretarni ko‘pin­cha nogahon mudroq bosar edi. Uyida, ovqat ustida uning boshi birdan quyi solinib, ko‘zlari qisilar ekan, erining ishidan va mavqeidan rozi, hatto bu bilan faxrlanadigan xotin ham bir zum jig‘ibiyron bo‘lar edi: «Tushidayam, o‘ngidayam nuqul paxta! Mayli, lekin biron majlis sizsiz o‘tsa, nima bo‘pti?.. [1]

Choyxonachi Dadamat unda-munda quyosh tangalari yiltiragan, toza tekis sahnga mirishkorlik bilan suv sepdi, gulzorga ham jildiratib suv oqizdi.

– Mana, shamol ham g‘ivillab qoldi, – dedi choyxonachi chelakni barmoqlari bilan ding‘irlatib, – yostiq bersam, bir chimdim hordiq chiqarsangiz.

– Rahmat, – dedi Sayramov va bosh harakati bilan keskin rad etdi.

– Butun rayon paxtasining past-balandi sizga besh barmoqday ma’lum, – dedi choyxonachi. – Lekin orada bizniki qalay? Bu yil umidimiz zo‘r.

– Xalq g‘ayrat qilsa, umidi tush bo‘lib qolmaydi, – dedi ma’nodor kulib, – biroq odamlar salqinda choyxo‘rlikka berilsa, ish pachava, albatta.

Dadamat bu so‘zlardan o‘zi uchun piching sezdi. Uning tikanakday dag‘al soqol bilan qoplangan yuzidagi burushiqlar go‘yo og‘riq tuygandek, buj­mayib ketdi.

– Kolxoz – o‘zimizning katta uyimiz, – dedi choyxonachi ajinli peshanasini qashib. – Harne yumush qilsak, o‘zimiz uchun qilamiz, o‘rtoq Sayramov. Men uch kun burun arpa o‘rog‘idan qaytdim. Mana tez orada bug‘doyga jo‘naymiz. Choyxonada yolg‘iz o‘zi samovar surnayini tinglaydi, deb o‘ylamang yana.

– Yo‘q, har so‘zdan hurkavermang unday, – dedi Sayramov, – Qalovini bilsangiz, qor yonar emish. Ish­ning ko‘zini bil – dala ham obod, choyxona ham...

Dadamat, qoyilman deganday, boshini qayta-qayta silkib, qayoqqadir mamnun yo‘rg‘aladi. O‘ktam tolzor orqasidagi daladan chiqdi. Uning qoramtir yuzi yonar edi, ariqdan shopir-shopir yuzini yuvdi, qayi­shini bo‘shatib, ko‘kragini yelpidi-da, sekretar yoniga o‘tirdi.

– Tez kelishadimi? – so‘radi Sayramov.

– Kelyaptilar. Telefon bo‘lganda birpasli ishku-ya.

– Oldinni ko‘zlayvering, O‘ktamjon: elektrlashtiring, telefonlashtiring, – dedi Sayramov ishonch bilan, – xalqimiz qurilishni va ijodiyotni sevadi juda. Mana, «Elobod» kolxozida har tomondan telefon jaranglaydi.

– Esimda bor, bir vaqtlar nomsizroq, o‘rtamiyona kolxoz edi shekilli. Raisi kim?

– Ko‘rmadingizmi? Komila Salimova. Dongdor qiz, – javob berdi sekretar.

– Bizda madaniyat ishlari ham juda oqsabdi, – dedi O‘ktam va katta yo‘lning ustida, adil terak­lar orqasida yuksalgan oq binoga ishora qilib, davom etdi so‘zida:

– Ana klub. Hamma vaqt bo‘m-bo‘sh. Jihozlarining bir qismi yo‘qolgan, boshqasi eskirgan. Klubda gazetalar, kitoblar o‘qilmasa, musiqa chalinmasa, foydali dokladlar qilinmasa – uning nimaga, kimga keragi bor? Savlat uchunmi?

– Hayronman, shunday raislar borki, – dedi ranjigan tovush bilan Sayramov, – ularga yuz uqtir, ming uqtir, baribir madaniyat, maorif ishlariga juda oz e’tibor beradilar. Bizning jamiyatda hayot yolg‘iz moddiy jihatdan emas, ma’naviy jihatdan ham misl­siz boy, sermazmun bo‘lishi kerak. Azaldan buyon qorong‘ida qolgan qishloqqa katta madaniyat kiryapti, uning hamma tarmog‘ini gullatish kerak. Yolg‘iz uyimiz, to‘nimiz, qurolimizgina emas, yuragimiz ham boy, ko‘rkam bo‘lsin. Ongni yoritaverish kerak. Endi xo‘jalik masalasi bilan madaniyat va siyosiy tarbiyaga bab-baravar e’tibor berish payti. Xo‘jalik madaniyatning, madaniyat xo‘jalikning yana chiroyliroq, kuchliroq gullashiga sababchi bo‘ladi. Endigi qahramonlik – mehnat va ijod sohasidagi g‘alabalarimizdir...

O‘ktam nechukdir bir xo‘rsinib qo‘ydi. Ko‘rinishda yuvosh, yumshoq, lekin chog‘i kelganda g‘oyat talab­kor va qattiq qo‘lli, irodali ekani sezilgan sekretarga, juda yaqin odamdek, sirdoshdek uzoq tikildi-da, kamtarona tabassum bilan dedi:

– Yordam bersangiz, xato va kamchiliklarimni ko‘rsatib tursangiz, kolxozni ko‘tarish uchun kuch-quvvatimni ayarmidim. Chol aqlli odam, unga o‘rgatish ham mumkin, undan ko‘p narsani o‘rganish ham mumkin. Ba’zi vaqtda qiziq, nodir ishlar qiladiki, hamma yoqasini ushlaydi. Masalan, siz Mirhaydar ota xalqqa globus o‘rgatganini eshitganmisiz?

– A, globus? – birdan qiziqib so‘radi Sayramov.

– Ha, globus o‘rgatgan, – javob berdi kulib O‘ktam. – Bir zamonlardagi voqea bu. U kishi rais bo‘lib ko‘tarilgan yili edi. Qo‘llari titrab, qog‘ozga bazo‘r qo‘l qo‘yardi. Gazetalarda yirik harflar bilan yozilgan sarlavhalarni qiynalib, terlab o‘qiydi. Lekin qishloq maktabiga tez-tez kirib tartib-intizomdan xabardor bo‘lib chiqadi. Ba’zi vaqtda sinflarga ham bosh suqib, muallimlar bolalarni qanday o‘qitayotganini ham bilishga qiziqadi. Yaxshi muallimlarni goho u-bu bilan mukofotlaydi ham. Bir kun bu kishi sinfga kirganda, bir muallim hisob darsi o‘rniga bolalarga o‘z tarjimai holini, aftidan, yoshlikdagi o‘yinlarini, sho‘xliklarini ertakday so‘ylab berayotgan ekan. Ertasi uni chaqirib, rosa qizartirgan: «Bugun nima dars berasiz? Buvingizning nikoh to‘yi to‘g‘risidami? Hisob o‘rgating, kolxoz sanoq bilan tirik!» degan. Ha, gap aslida globus ustida edi-ya. Bir kun rais jug‘rofiya darsiga kirib qoladi. Stol ustida globus yiltirab turibdi. Muallim uni asta aylantirib, bolalarga qit’alar, okeanlar, mamlakatlar to‘g‘risida ma’lumot beryapti. Rais juda berilib tinglaydi. Dars bitgandan keyin globusni qo‘liga oladi-da, muallimga, «Yuring, inim», deb uni birga olib ketadi, choyxonaga kelib, globusni o‘rtaga qo‘yadi, kolxozchilarga deydi: «Mana, butun olam! Bir qarich bolalar buni o‘rgan­yapti-yu, senlar bu yerda vaqir-vuqur bilan ovorasanlar. Qani, muallimjon, olamning sirini bularga o‘rgating. Ha, dastlab Moskvani ko‘rsating, shunday bo‘lsin, gapni olamning kindigi bo‘lgan Moskvamizdan boshlang, inim!» Choyxo‘rlarning hammasi – yoshu qari o‘rinlaridan duv qo‘zg‘alib, globusni qurshaydi. Muallim leksiya o‘qiydi...

– Ajoyib odam u, – dedi ruhlanib Sayramov, – Urush yillarida katta xizmat qildi – so‘zi bilan, ishi bilan. Lekin qartaydi, biroz charchadi. Qo‘ltiqlash kerak! Xo‘p, yaxshi, biz hali dalada bosh­lagan gapni davom ettiraylik. Qoloq uchastkalarni oldinlatish va oldingi uchastkalarni yana yaxshilasak, planni juda ortig‘i bilan bemalol bajaramiz, dedingiz. Imkonsiz narsa yo‘q. G‘o‘za hosilga kiradigan, uni ko‘paytira oladigan, pishiradigan bir palla endi boshlandi. Kuzda tonnalab olinadigan hosilni grammlab-grammlab undirish pallasi hozir. Lekin siz menga konkret ravish­da ayting: yuqori hosil uchun kurashni nimadan va qanday boshlamoqchisiz?

– Mexanizatsiyani to‘la amalga oshiramiz, g‘o‘zani rosa parvarish qilamiz, – javob berdi O‘ktam.

– Juda soz. Mexanizatsiya bobida ortiqcha qi­yinchilik bo‘lmas. Yangi mashinalar olasiz. Men va’da beraman. Biroq bilib qo‘yingki, masala yolg‘iz bu bilan hal bo‘lmaydi. Xalqni yalpi ko‘tarish, ruhlantirish, kurashga shaylash kerak. Buning uchun, birinchi navbatda, ijtimoiy musobaqani mukammal amalga oshirmoq darkor. Bilamanki, ayniqsa bu kolxozda musobaqa og‘izda, qog‘ozda. Men ana shu musobaqa masalasini ildizi bilan hal qilish uchun bugun kolxoz aktivini majlisga chaqirishga majbur bo‘ldim va o‘zim asosan shu haqda gapirmoqchiman. O‘rtoqlar musobaqani to‘la amalga oshirish to‘g‘risida necha marta va’da berishdi-yu, lekin ishga kelganda sustlik, hafsalasizlik qilishdi. Mana, O‘ktam Nosirov, gap nimada. Siz shunday qilingki, butun brigadalar, zvenolar, barcha kolxozchilar musobaqa ruhi, o‘ti bilan nafas olsin. Ana shunda odamlar yaxshi sifatlarini yorqin ko‘rsatadilar. Albatta, sizga o‘rgatishga hojat ham yo‘q, bu masalada xalqqa kommunistlar namuna bo‘lsinlar, ular bayroqdor bo‘lib chiqsinlar.

– To‘g‘ri, o‘rtoq Sayramov, bu ishni qizitamiz, – dedi O‘ktam daftarchasiga nimalarnidir tez-tez yozib. – Ko‘p zveno a’zolari musobaqa to‘g‘risida o‘ylamaydilar ham, ahamiyatini tushunmaydilar ham. Faqat brigadirlargina ba’zi vaqtda bu to‘g‘risida gaplashib qo‘yishadi, xolos.

Sayramov yengillanib o‘rnidan turdi, kitelining tugmalarini qadab, biron narsani qoldirmadimmi deganday kissalarini ushlab ko‘rdi-da, O‘ktam bilan birga quyosh tangalari sochilgan tolzor oralab, klub orqasidagi idora tomon yurdi.

IV

Nasimjon Fayzullaev sag‘risiga kirlangan qorday ko‘piklar yopishgan, halloslagan jiyron otni tutga nari-beri bog‘ladi, ikki «ko‘zi» har nav mollar bilan to‘la xurjunni yelkaga tashlab, kichkina ko‘rimsiz eshikka inqillab kirdi; ayvonga yukni qo‘yib, qariyb butun hovlini qoplagan qalin, baland makkajo‘xori orasidan kimnidir qidirgandek, sabrsizlik bilan har yoqqa ko‘z yugurtdi.

– Qaydasan, hay? Mastura! – qichqirdi moyli tovush bilan Nasimjon.

– Nima gap? Men munda, – javob berdi xotini o‘tkir tovush bilan.

Nasimjon bir necha qadam orqaga yurib, tomga qaradi. Yuzi shirmoy nondek lo‘ppi, gavdasi yum-yumaloq, ko‘krakdor, yosh ayol tom labiga kelib, horg‘in cho‘qqaydi.

– Tush ildam, nima qilyapsan avji kun tig‘ida? – so‘radi Nasimjon.

– Turshagimni yig‘yapman, – javob berdi Mastura va ovozini pasaytirib dedi. – Uch qopni lim-lim to‘ldirib, saranjom qildim. Yana ancha bor.

Nasimjon qovjiroq, tashna labini sal qisib, «bas», dedi va pastga tushishni qo‘l ishorasi bilan buyurdi.

– Men aytganlarimni oldingizmi? – bir parcha kirgina ro‘molcha bilan yallig‘langan yuzini artib, so‘radi Mastura.

Hammasini oldim, – javob berdi labini yalab Nasimjon. – Lekin guldor krepdishin o‘lgurni qidira-qidira tinkam quridi.

– Topdingizmi axir?

Nasimjon iljayib, boshini qimirlatdi. Xotini shiringina kulib, o‘rnidan turdi. Nasimjon bir piyola suvni simirib, bir kekirdi-da, keyin shaloq narvonni so‘ka-so‘ka qoplarni tomdan olib tushdi va qorong‘i hujraga joylashtirdi, kolxoz o‘rigidan yaxshi «foydalana bilgan» xotinidan mamnun bo‘ldi.

– Quling o‘rgilsin «chumchuq tili» palovga tayyorgarlik ko‘ring! – dedi Nasimjon qo‘llarining shirasini yuvish bilan band xotiniga.

– Yana qanaqa mehmon? Borgan sayin kerilib, qadamingizni katta bosadigan bo‘lib ketyapsiz-a? – dedi Mastura jerkinib.

Nasimjonning xotini bir qarich yoshdan chayqov­chilikka o‘rgangan edi. Qish va yoz guzarda, serqatnov ko‘chalarda, bozorchalarda kun bo‘yi tentirar, qurt, papiros, gugurt, konfet kabi narsalarni donalab sotar edi. Magazinlarga ne mol kelsa – unga kerak-nokerak – qizcha birinchi bo‘lib sotib olmoqqa tirishar edi. U vaqtlarda mayda xizmatchi Nasimjon bir kun magazinda Mastura bilan tanishadi, uning ta’sirida Torgsindan mol olib sotishga kirishadi, bebilski pul topishga odatlanib, xizmatni tark etadi va, nihoyat, chayqovchilikda qizga sherik bo‘ladi. Mastura Nasimjonning yosh xotini bilan go‘yo opa-singil tutinib, u boyoqishni shunday avraydi, uning ishonchini shunday qozonadiki, xotin o‘z eri bilan bu «singil»ni ba’zi oqshomlar teatrga yo kinoga yuborib, o‘zi eshikda kuzatib qoladi:

«Boringlar, ko‘rganlaringni menga aytib berasizlar. Ha, Masturaxon, akangiz bilan birga to‘g‘ri biznikiga qayting. Uzun kecha, gaplashamiz. Men o‘z qo‘lim bilan shiringina palov qilib qo‘yaman». Lekin bir-ikki yil orasida ayyor qiz Nasimjonni xotinidan aynitib, o‘zi tegib oladi. Shundan keyin er butun ixtiyorini uddaburon, quv, xasis xotin qo‘liga topshiradi. Masturaning so‘zi, didi, ra’yi uning uchun go‘yo «farzi ayn» kabi bo‘lib qoladi. Aslida yuvosh, kamtar, lekin o‘z ishi­ga pishiq Nasimjonni Mastura quvlikka, olg‘irlikka, qalbaki ishlarga undaydi. Nasimjonning topgan-tutgani necha bor sovurilgan, hayoti va erki ne­cha bor xavf ostida qolgan esa ham, «tarki odat mahol» degandek, hali ta’zirini yemagan va tavba qilmagan. Ikki yil burun bu oila «tinch, moyli makon» qidirib, qishloqqa ko‘chib kelgan va kolxozga suqilgan edi.

– O‘ktamni chaqiraylik, nima deysan? – dedi Nasimjon qora ipakday yiltiragan moyli mo‘ylovi ostiga kulgisini yashirib.

Masturaning qora munchoqday ko‘zlari aylanib ketdi. Tirsagigacha ochiq, semiz qisqa qo‘lini kes­kin siltab, bidirladi:

– Nimasiga chaqirasiz uni? Hech bir qilig‘i menga yoqmaydi. Kechagina qaytib, bugun har narsani, har kimni ko‘z tagiga olyapti. Sog‘ kelganing­ga shukur qilib, o‘z yo‘lingda yuraver. Yo‘q, rais bo‘lmoqchi shekilli! O‘ktam kelgandan buyon kolxoz bog‘iga borsam, yuragim gup-gup urib, bir chelak meva uzgunimcha, ming yoqqa qarayman. Ertalab piyozga borsam, unda ham qorovul: Qosim shalg‘omni tirmizagi o‘tiribdi!

– Ish ko‘rsatib, obro‘ orttirib, kattakon bo‘lmoqchi. Haytovur bir dardi bor, – dedi Nasimjon noxush. – G‘ayrati baland, dam dalada, dam kolxozchilar orasida, dam o‘zi aravasozlik qiladi. Rais sodda, yumshoq ko‘ngil odam – hamma ishni unga topshirib qo‘yguday. Yo‘q, xonasi kelganda, bu yigitning asli yaramas niyati to‘g‘risida rais bilan alohida gaplashaman. Ammo raykom bilan ham chog‘ida mana shunday, – Nasimjon ikki qo‘lining ko‘rsatkich barmoqlarini bir-biriga mahkam juftlashtirdi va davom etdi so‘zida. – Modomiki, gap shunday ekan, biz o‘zimizni O‘ktamga yaqin tutgan bo‘laylik, ko‘ngliga qo‘l solib, sirini ham bilaylik, yana bundaqa odamning og‘zini moylashda katta hikmat bor...

Mastura bo‘shashib, erining taklifiga rozi bo‘ldi, lekin shu onda ikkilanib, dedi:

– Mayli, chaqirsak chaqiraylik u battolni. Biroq qori pochcham kelmoqchilar-ku.

– Nega?

– Muhidjon yonib yotibdi. Yolg‘iz o‘g‘ilning holidan xabar olayin ham demaysiz, beparvo ota.

– Bezgagi xuruj qilgan. Xin bering, tokchada yo­g‘och quticha ichida. Ha, domlaga xabar bering, kelmasin. Xo‘sh, noningiz qalay? Qotinqiragan deysizmi? To‘rttagina yog‘liq patir yoping. Yana ikki shishani suvga tashlab qo‘ying!

Xasis Masturaning rangi o‘chib, ensasi qotdi. Jahl bilan qo‘lini palaxsa qilib, bobilladi u:

– Undaqa taltaymang, indamaganim sayin quyush­qondan chiqib ketyapsiz. Ochilgan bitta shisha bor – yetadi. Koshki izzatga arziydigan aziz mehmon bo‘lsa!

Nasimjon xotinining avzoyiga qarab, nafasi ichiga tushib ketdi, indamasdan ayvonga bordi. Kiyimlarini almashtirib, Masturaning qovog‘idan qo‘rqqandek, eshik tomon yugurdi.

– Ha, bu yoqqa qarang! – chaqirdi Mastura jahl bilan. Nasimjon yalt etib qaradi, xotinining yuzida allanechuk o‘zgacha tashvish ko‘rdi u.

– Yana nima? – yaqin kelib, sirli tovush bilan so‘radi Nasimjon.

– Qayerda o‘tirasizlar, yana uyga taklif qilmang, yasatib qo‘yibman-a.

Nasimjon uzunchoq – guvalasimon boshini qashidida, ariq bo‘yidagi kichik ko‘rimsiz supani ko‘rsatdi va sekingina dedi:

– Uyni qulflab qo‘ya qoling. Yana tomorqaga qulf uring, bizniki normadan uch hissa ortiqcha.

Mastura boshini chayqab, tashvishli bir uh tortdi.

Nasimjon mayin novdalari yerga tekkuday osilgan ko‘rkam majnuntol orqasida birpas to‘xtab, majlis bo‘layotgan, derazalari ochiq katta xonaga mo‘raladi. O‘ktamning keskin va hayajonli ovozi yangramoqda edi. Nasimjon bahona uchun choyxonadan ikki choynak choy olib, majlisga kirdi, oyoq uchida yurib borib, bir choynakni Sayramov oldiga, ikkinchisini rais qarshisiga qo‘ydida, quyi­da, eshikka yaqin sekingina o‘tirdi. Pravlenie a’zolari, brigadirlar, zveno boshliqlari va o‘zga paxta ustalari O‘ktamni diqqat bilan tinglar edilar. Raisning ko‘zlari yumuq, qo‘llari ko‘ksida, o‘qtin-o‘qtin, so‘zni ma’qullaganday, boshini vazmin qimirlatib qo‘yar edi. Xadicha xola oq sochli boshiga ro‘molchani satangcharoq qo‘ndirib, deraza yonida kekkayib o‘tirar edi. Raykom sekretari tinmasdan papiros chekib, nimadir yozish bilan band. Nasimjon yonidagi Tansiqning qulog‘iga shivirladi: «Rustam akamlar gapirmadilarmi?» – «Gapirdi», – deb javob berdi qiz. Nasimjon, «Attang, eshitolmay qolibman», deganday, boshini tebratdi va peshanasini burushtirib, O‘ktamga tikildi.

– O‘rtoqlar, hozir eng hal qiluvchi palla! – nutqini davom ettirar edi O‘ktam. – Paxta dalalarida mehnatni, musobaqani qizitish pallasi. Mo‘l hosil uchun hozir kurashmasak, saratonning har kunini, har soatini g‘animat bilmasak, planimiz chala qoladi. Shuning uchun butun kuchni, g‘ayratni, butun imkoniyatlarni ishga solmoq kerak. Paxtachilikda xalqimiz o‘z uquvini, tajribasini, ustaligini butun dunyoga ko‘rsatgan. Bu ishda yangi g‘alabalarga erishmog‘imiz kerak. O‘rtoq Sayramov aytganidek, ijtimoiy musobaqa, mashinalardan to‘la foydalanish yuqori hosil uchun, planni ortig‘i bilan bajarish va kolxozni mustahkamlash, boyitish uchun asosiy garovdir. Biroq dalani bir aylangan kishi ravshan ko‘radiki, ishimizda behad kamchiliklar bor. Ko‘p zvenolarning g‘o‘zasi juda bedarmon. Chopiq va sug‘orish sifati har joyda bir xil emas. Bu masalada uchinchi brigadaning ishi juda xurjun. Mana, o‘rtoq Sayramovning o‘zi bugun bir necha yerda qo‘lga ketmon olib, sifatli chopiq qanday bo‘lishini ko‘rsatib berdi. Nahotki paxtakor bo‘la turib, yaxshi chopiq qila olmasalar! Yo‘q, juda yaxshi biladilar, biroq mas’uliyat sezmaydilar. Shoshadilar. Beshinchi brigadaning birinchi zvenosida – tepalikka yondosh yerda – paxtaga suvni daryoday oqizganlar. Botqoqlik paydo bo‘libdi u yerda. Nahotki g‘o‘zani qanday sug‘orishni bilmasalar! Juda yaxshi biladilar, biroq amal qilmaydilar. Hozirgi pallada suvning qadr-qimmatini bilmaslik uchun kishining ko‘zigina emas, aqli ham ko‘r bo‘lishi kerak, menimcha! Yo‘l bo‘ylab o‘sgan daraxtlarga yaqin yerdagi g‘o‘zalarga alohida qunt qilinmagan. Holbuki, har bir tup g‘o‘za uchun jonimiz achishi kerak. Axir har tup g‘o‘za – xalq boyligi, davlatning boyligi. Boshqa qator kamchiliklar to‘g‘risida dalada, zvenolarda yaqqol, lo‘nda qilib gaplashamiz. Albatta, maqtashga loyiq kishilar ham oz emas bizda. Masalan, Tansiq Ahmedova, Sakson ota, Xadicha xola, Sobir Ermatov zvenolarini tomo­sha qilsang – yuraging quvonchga to‘ladi. Biz hamma zvenolarni ulardan ibrat olishga chaqiramiz. Hamma gap mehnatda va tajribada. yerning qaymog‘i – mehnat qilganniki. O‘rtoqlar, biz hozir yozning qozonini hosil bilan to‘ldirsak, kuzda rohatini ko‘ramiz. Hozir g‘o‘zani musobaqa asosida parvarish qilib, har tup g‘o‘zaga bir necha dona ortiq ko‘sak qo‘sha bilsak, yalpisiga kolxoz bo‘yicha hazilakam boylikmi bu!

Orqadagilar oldingilarni quvib yetishga jon-dili bilan kurashmoqlari kerak. Mana, frontovik Sobir hozirgi kunda gektaridan yetmish sentnerdan hosil olmoqqa bel bog‘ladi, yangi va’dasini, albatta, bajaradi. Negaki, u butun zvenosiga bosh bo‘lib, mardlarcha ishga kirishdi. Xo‘sh, o‘rtoq Dehqonboev – bu ham frontovik – nega o‘z o‘rtog‘idan ibrat olmaydi? Eski, tajribali paxtakor Zufar akam yuqori hosil uchun kurashdan o‘zini chetga tortadi. Axir qizlaringiz yuz sentnerchilik bayrog‘ini ko‘tardi-ya!

Hozirgi qizg‘in paytda dangasalikka, soyaparvarlikka, chorbozorchilikka aslo yo‘l qo‘ymasligimiz kerak. Bizda yoshu qari erta-kech dalada bo‘lishi lozim bo‘lgan bir pallada nima uchun ba’zilar o‘z inlaridan chiqqilari kelmaydi. O‘rtoq Fayzullaev, kelin oyimning tish og‘riqlari qachon qoladi?

O‘ktam Nasimjonga ko‘z qirini tashlab, stakandan suv icha boshladi. Shu paytda Xadicha xola kekkaygan vaziyatini o‘zgartmasdan, faqat boshini sal ko‘tarib, ko‘zlarini shiftga tikdi-da, g‘alati tovush chiqardi:

– Xoo! Tekin tomoq tish og‘ritarmish, bolam!

Hamma beixtiyor kulib yubordi. Ayniqsa Xadicha xolaning vaziyati, uning ovozidagi tikandek o‘tkir kinoya majlisga zo‘r ta’sir ko‘rsatdi. Nasimjon biron vaj ko‘rsatmoq niyatida birdan qo‘lini ko‘tardi-yu, lekin qo‘lini go‘yo olovdan tortib olgandek, darrov kissasiga tiqdi, rangi o‘chib, bema’ni, ojiz iljayish bilan tevarakka g‘ilt-g‘ilt qaradi.

– Brigadir o‘rtoq Xolbotirovning o‘g‘li Ilyosxon ham uchchiga chiqqan dangasa, – so‘zida davom etdi O‘ktam qizishib. – To‘g‘risi, juda erkatoy u. Axir o‘zi so‘loqmonday yigit. Lekin dam tagida tepki arava, g‘iz-g‘iz uchadi, tentiraydi, dam qo‘lida to‘r, yonida laycha, es-hushi bedanada... To‘g‘ri, men ham shunday ovni, gasht qilishni yaxshi ko‘raman. Lekin har narsa o‘z vaqtida. Halol mehnat qil, keyin bedana tugul burgut ovla! Hosilot raisining qizlari, kelinlari ham dalada oz ko‘rinishadi, ham xo‘ja ko‘rsin uchun, qo‘l uchi bilan ishlashadi. Albatta, biz hosilot raisini hurmat qilamiz, ammo kelinlari va qizlarini ish bobida biroz tarbiya berishlarini so‘raymiz. Shunday qilib, oramizda dangasalar, o‘jarlar, nojo‘yalar, soyaparvarlar, yengil xizmat havaskorlari oz emas. Ulardan qat’iy talabimiz shuki, bundan buyon halol mehnat bilan o‘z dog‘larni o‘zlari tozalasinlar! Umuman, bizning kolxoz oilamiz ahil, sog‘lom, yaxshi oila; har qanday tog‘ni qo‘poradigan bir kuch. Bu kuch, bu oila kolxozimiz nomiga – «Qahramon» nomiga yara­sha shonu sharafli ishlar qilishi kerak.

Majlis Xadicha xolaning mo‘l hosil uchun hammani kurashga, musobaqaga chaqirgan qisqa, jonli so‘zi bilan tugadi. Kishilar tashqariga, shabadaga chiqdilar, kolxoz idorasi va klub binosi oldida atlasday rang-barang yongan gulzor tevaragida yurib, xushchaqchaq suhbatlasha boshladilar. Sayramovning ko‘zlari gulzordan uzilmas edi. U gullarni sevar, ularni erinmasdan parvarish qilishdan hamisha zavqlanar edi. Sekretarning otasi – sobiq oddiy mardikor ham nozik gulchi edi. Mardikor otaning Toshkentdagi tor hovlisini ilk bahordan to birinchi qorgacha har xil gullar bezar edi. Sayramov gulzor orasiga ehtiyot bilan kirib, ko‘rkam, cho‘g‘day yongan to‘q qizil gulni uzun bandi bilan uzib chiqdi, tirnoqlari bilan tikanlarini yulib, keyin Sakson otaning chakkasiga qistirdi. Chol – Alimqul ota bu yil ilk ko‘klamda tantanali majlisda har yoshiga bir sentnerdan paxta topshirmoqqa va’da qilib, keksalar zvenosini tuzgan edi. Shundan buyon qishloqda sakson ya­shar Alimqulni Sakson ota deb atay boshlagan edilar. Hali mixday tetik, adil, chayir cholning jiddiy, nuroniy yuzi tabassum bilan, gul husni va rangi bilan allaqanday yashnab-yasharib ketganday bo‘ldi. Sayramov cholni ikki qo‘li bilan yengil, lekin samimiy ravishda sekin quchoqlab, kulib, dedi:

– Hali ko‘nglingiz g‘unchaday yosh, bilaman, ota.

– Koshki umrni qaytarishga imkon bo‘lsa-ku, sizlar bilan birga mardcha ishlab, bu zamonning huzur-halovatini ko‘raversam, hikmatli ishlarni tomo­sha qilaversam... – dedi chol uzun, siyrakroq, toza soqolini asta silab.

– Hali ko‘p yashaysiz, ko‘p narsa ko‘rasiz, hozir ham chinakam yoshlarcha ishlayapsiz, otaxon.

Sakson ota bir qo‘lini Sayramov yelkasiga otalarcha qo‘yib, gullarga qarab, Sharqda mashhur «Gul va bulbul» afsonasini – bulbulning gulga oshiqu beqarorligi, har tun uning tepasida ishqini – dardini kuylab, g‘uncha endi ochila boshlagan onda bulbulni mudroq bosishi, yuragi qon qush ko‘z ochib, yana dardliroq, yana o‘tliroq kuylashini hikoya qildi. Bu afsonani Rustam Sayramov bolalikda, uzun qish kechalari tanchadan boshini chiqarib, o‘zining so‘zga chechan ertakchi buvisidan ko‘p marta eshitgan bo‘lsa ham, cholning o‘ziga xos rangdor so‘zi va uslubini diqqat bilan tingladi. Nosvoyini bir chekkaga tuflab, eski guldor ko‘ylakka taqib olgan ordenini qunt bilan tuzatib, Xadicha xola ularga yaqinlashdi va har vaqtgi o‘ktamligi bilan sekretarga dedi:

– Xolaginangni unutdingmi, raykom bolam? Qo‘shni zvenolarda bo‘libsan-ku, menikiga o‘tmabsan...

– Sizning zvenodan xotirim jam, xolajon, – dedi Rustam. – Lekin fursat bo‘lsa, siznikiga maxsus kelaman.

Xadicha xola o‘zining har vaqtgi hazilvoni – Sakson otaga qoshlarini chimirib, dedi kinoyali ohang bilan: «Yarashibdi!»

– Erkakka yarashaveradi, nainki erkak ko‘ngli sira qarigisi kelmaydi... – dedi Sakson ota ata­yin ko‘kragini kerib.

– Hali ko‘nglingiz boshqa nimalarni tusab qolar! – piching qildi Xadicha xola.

Sayramov barcha gullar ichida o‘z ko‘rkamligi bilan ajralib turgan bir parcha toza yolqinday gulni uzib, Xadicha xolaning sochiga qo‘ndirdi.

– Umring, ishing gulday ochilib tursin hamisha, – tilak tiladi Xadicha xola quvonib.

– Qizday yashnab ketding, Xadich