автордың кітабын онлайн тегін оқу  Мунаввар қорининг сўнгги нидоси

Abbos Said

Munavvar qorining so‘nggi nidosi

Qasding bormi menda, ey so‘ngsiz qayg‘u...

Rauf Parfi

Mehribon va rahimli Alloh nomi bilan

U yarim tunda cho‘chib uyg‘ondi. Ustoz-shogird ikkovi biyday dalada ketishayotgan ekan. Tuyqus osmonni qora bulutlar chodiri qoplab, avval qattiq shamol turdi, keyin esa chaqmoq chaqib, momaqaldiroq gumburladi. Haligi qattiq shamol ortidan dovul kelib, yomg‘ir yog‘ib-yog‘may har ikkisini yerdan ko‘tarib mahobatli, zulmatli osmon sari olib chiqib ketdi-yu ko‘p o‘tmay u yana yerga itqitib yuborilgan og‘ir yukdayin «tap» etib tushdi. Ammo ustozi qop-qorong‘i, vahimali osmonda g‘oyib bo‘lgach, ikki qo‘lini zim-ziyo falak sari cho‘zgancha yig‘lab-siqtab, ming bir qayg‘u, g‘am-alamga botib qichqirgancha cho‘chib uyg‘ondi.

Yuragi qinidan chiqib, ichiga chiroq yoqsa yonmaydigan holda, yig‘lay desa sira yig‘lolmaydigan aftoda, juda ayanchli bir ruhiy iztiroblar iskanjasida anchagacha o‘rnidan qo‘zg‘alolmay o‘tirdi. Shu lahzada xayolidan o‘tgan bo‘lak o‘ylar qatorida: «Lekin tushimda yig‘lab-siqtab har tarafga yugurayotgandim-ku, hozir esa ko‘ngil chunonam g‘ash, chunonam g‘am-anduhli bo‘lsa-da, ko‘zlardan yosh qochgan, sira yig‘lolmaydigan ahvoldaman!», degan mulohazaga ham bordi. Bunday qo‘rqinchli, bema’ni yoxud shaytoniy sanalgan tush ko‘rganida inson bolasi chap yoniga qarab, bir-ikki bor tupurib qo‘yishi, so‘ng esa bu tushini hech kimga aytmay, sir saqlagan holda darrov tahorat olib ikki rakaat namoz o‘qishi lozimligini birda ustozidan eshitgani uchun shoshilib o‘rnidan turdi-da, karavotining oyoq tarafiga tashlab qo‘ygani ust-boshini kiyib, tokchada turgan o‘ninchi moychiroqni yoqib qo‘lida tutgancha ayvon orqali hovliga tushib bordi...

U ustozining Darxondagi hovlisiga Yangibozorning orqasidagi Turk-Olmazor mahallasi orqali chiqib, ovrupoliklar – rus, yahudiy, yunon, armani, yana boshqa qator millatlar makon tutgan, ana shu qavmlar o‘zlaricha «Novomaskove» deb nomlab olgan mavzega yo‘l oldi. Darvoqe, hali shahar ma’murlari bu nomni rasman tasdiqlamagan, tasdiqlashlariga bir paytlar Dumadagi mahalliy noiblar xalal bergan, ular o‘lkadagi turli atamalar-u joy nomlarining aslicha qolishini istaganlari uchun hali-hanuz bu muammo yechim topmagan edi. Hozirgacha Toshkentda, umuman Turkiston o‘lkasining turli muzofot va tumanlaridagi ana shunga o‘xshash eski nomlar saqlanib qolgan bo‘lib, hatto sho‘ro ham mana bir necha yillardan beri barchasini o‘zgartirishning uddasidan chiqolmayotgandi. Eski Mozor-ariq shu yerdan oqib o‘tgani uchun yerli aholi Ariqli ko‘cha, yana boshqa ko‘chib kelib o‘troqlashganlar esa Turk-Yangishahar deb atardi. Ilgarigi bog‘-rog‘lar o‘rniga Chernyaev bosqinidan so‘ng bu o‘lkani makon tutgan o‘rusiyaliklar bir necha o‘n yillar mobaynida o‘z ta’blari, yashash-turmushlaridan kelib chiqib uy-joy qura boshlagandilar. Keyinchalik bu yaqin atroflarga turli mahkama va muassasalar joylashdi, kichik-kichik zavod va fabrikalar, maishiy xizmat ko‘rsatish sohasiga tegishli bo‘lgan har turli tarmog‘-u shoxobchalar, rus-tuzem maktabi, kadetlar bilim yurti, yoniga litsey va cherkovlarini ham qurdilar. Asr boshida esa eski bozor buzilib, o‘rniga yangisi qurilib rastalar bilan to‘ldirildi. Atrofiga attorlar-u baqqollar qatori, sartaroshlar va soatsozlar, kosiblar, yana talay kasb egalari o‘z ustaxona-yu do‘konlarini, oshxona-qahvaxonaga o‘xshash yemakxonalarini qurib, mavze gavjum bir joy tusini olib ulgurdi. Xullas, urbanizatsion jarayon hali-hamon davom etib, faqat Darxonning ustozi Munavvar Qori yashaydigan janubiy tomonidagina qisman bog‘-rog‘lar saqlanib qolgan, agar o‘zgarishlar shu zaylda davom etaversa, shahar kengayishi hisobiga bu yashil maskanlar ham yo‘qolib ketishi xavfi juda katta edi...

U bozor orqasidagi shag‘al yotqizilgan yo‘ldan ketma-ket kelayotgan ikki fayton arava o‘tib ketishini kutib turdi-da, uchinchisiga, somon ortib olgan eshakaravaning egasi boshiga kiyib olgan qozoqcha qalpog‘iga e’tiborini qaratdi. U qo‘lidagi qamchisi bilan eshakning sag‘risiga tushirar, jonivor kaltak zarbidan tezlashar, unga sari qozoq aravakash zavqi kelibmi yoxud yo‘l chetida turgan ziyolinamo yo‘lovchi oldida o‘zini ko‘rsatib qo‘yishni istabmi, ishqilib o‘ng qo‘lidagi qamchisini chapiga olib, bo‘shagan kaftida avval siyrak mo‘ylovi va echkisoqolini silab qo‘yardi. Shu bilan birga peshonasida qashqasi bo‘lgan targ‘il eshagiga dakki berganday: «He, sen hangini, men seni ayamayman!» deya yana bir sag‘risiga tushirdi. Egniga yo‘l-yo‘l bo‘z ko‘ylagi ustidan qora nimcha, boshiga ko‘k baxmal do‘ppi kiyib olgan To‘lqin Tursunzodaning ustidan kulgandayin qisiq ko‘zlarini tag‘in-da qisib irshayib yonidan o‘tar ekan, og‘zidagi nosini sal nariga, ariq tomon tupurdi, ortidan qandaydir bir qozoqcha ashulani xirgoyi qilishga kirishdi.

To‘lqin Tursunzoda uning qilig‘idan bir kulgisi kelsa, boshqa tarafdan orqasidan g‘ijinib qarab qolib: «Buning gapi xuddi o‘rusning «nega turtasan, men senga sartmanmi?» degan kinoyasiga, pichingiga o‘xshab ketdi-ku! He, sen chapani irshaymani!..», deya so‘zlanib qo‘yarkan, nainki unga, balki ana shu Turonzaminda yashaydigan barcha turkiy qavmlar, shular jumlasidan qozoqlardan ham xafalanib qo‘ydi. «Ana shunday parokanda bo‘lmaganimizda manavi «oqquloq og‘alar» bizlarni bosib ololmasdi, bariga noahilligimiz, birimizni ikkinchimiz kamsitib kelishimiz sabab, «chiptakavushli mujiklar» bu o‘lkalarda yashaydigan xalqlarning fe’l-u atvorini juda yaxshi o‘rganib, o‘zlashtirib ulgurganlar!», deya yakuniy xulosalanib, ana shu chiqargan xulosasi ta’sirida xo‘rsinib oldi-da, yo‘lning narigi betiga o‘tdi. Picha yurgach mirshabxona ro‘parasida qo‘qqayib turgan formali baqaloq rus kishi ikki o‘smirdan biri – boshiga chamandagul do‘ppi, egniga oq satindan ko‘ylak kiyib, belini moshrang qiyiqcha bilan bog‘lab olganining tirsagidan ushlagancha so‘roqqa tutardi. U rus tilini bilmagani uchun o‘zbekchalab javob qaytarar, bundan g‘azablangan mirshab sap-sariq shop mo‘ylovining chap qismini beso‘naqay, kartoshkaday kaltabaqay bosh barmog‘ining old tirnoq tomoni ila qashigan ko‘yi uning qo‘lidagi tugunchadan ko‘z uzmay: «Hoy patsani, hoy drevnyadan kelayotgan, buning ichida yegulik narsang bormi?», dedi. O‘smir va sherigi esa tugunchada ikkita yopgan non, uncha-buncha qurt va ozroq qandak turshakdan bo‘lak hech narsa yo‘qligini daraklab, qiyiqni yechib ana shu narsalarning yarmini mirshabga tutqizganlaridan keyingina u do‘ppili o‘smirning tirsagini qo‘yib yuborib: «Mamashang ko‘proq produkt berib yuborsa bo‘lmaydimi? Sigii-ir bor? Tuya bor? Kumii-iiz bor?!», deb uni tergab do‘q urdi. So‘ng esa bu yerlarda izg‘ib yurmasliklarini tayinlab, ularni qo‘yib yubordi. To‘lqin Tursunzoda ana shu manzaraga e’tiborini qaratarkan: «He, sen ochofat yo‘qsil iti! Anavi oq podshoyingni tozilaridan qutulib, endi sen sho‘roning laychalariga xalqimizning kuni qoldimi? He, yulg‘ich bo‘lmay har narsa bo‘lganing yaxshi!», deya ichida la’natladi. O‘smirlar esa surbet mirshabning suqatoyligidan kulib, unga qaray-qaray yo‘llarida davom etdi. To‘lqin Tursunzoda mirshabxonaga kirib ketayotgan formalining o‘smirlardan yulib olgani qo‘lidagi zog‘ora nonga, shimining kissasiga joylagani turshakka diqqatini qaratish asnosida qurtlardan birini og‘ziga solib lunjini shishirganidan qoni qaynasa-da, ammo g‘azabini ichiga yutdi. Bundaylar bilan tortishib o‘tirishning mavridi emas, boz ustiga bu betamiz mirshab o‘ta madaniyatsiz, saviyasi past mujiklardan ekani ayon edi. U sal naridagi hunarmandlarning ham shu tomonga qarayotganlarini, yulg‘ich mirshabning barcha xatti-harakatlarini kuzatayotib bir-birlariga nimalardir deyayotganiga ko‘zi tushgach, ularga yaqin borib avval misgarlar va tandirchi ustalar bilan salomlashdi, yonlaridan o‘tib qatorning chetki qismida joylashgan qassoblik do‘konidagi Barot qassobni ko‘rishi hamono qadamini ildamlatdi. Har kuni bo‘lmasa ham kunora Eskijo‘vadagi mol bozoriga tushib so‘yilgan yaxlit mol va qo‘y go‘shtlarini keltirib chopib-nimtalash, saranjomlash jarayonida zavqi oshgan pallalarda: «Kep qoling, opqoling, qozoningizga baraka kirituvchi antiqa taqvoli go‘sht – halol yo‘l bilan so‘yilgan taqvoli demoqchiman! Iligini aytmaysizmi, suyagidan qoqib og‘zingizga solishingiz bilan tomog‘ingizni yumshatib, halqumingizni ham poklab, ham moylab o‘tadi-yee, bay-bay-bayov!», derdi ovozini baralla qo‘yib. Bozori kasod mahallari esa qitmirligi tutib, hatto hozirgina o‘tib ketgan o‘smirlarning qo‘lidan noni-yu qurtini, arzimagan turshagini ham tortib olgan mirshab Mixailning g‘ashiga tegishini qo‘ymasdi.

U Munavvar Qorining orqa ko‘chadagi qo‘shnisi bo‘lgani uchun shogirdini darrov tanib, u bilan so‘rasharkan:

– Ha, To‘lqin uka, Qori akamlarnikigami? – dedi, u «ha» deganday ishorada bosh tebratib qo‘ygach, qo‘l berishib ham ko‘rishdi-da, hozirgi manzaradan jahli chiqqanini oshkor etish maqsadida so‘zida davom etdi: – Anavi, po‘konidan yel o‘tmagan mirshabni, Misha mallavoyni ko‘rdingiz-a? Hech narsadan hech narsa yo‘q shaharga tushgan ikki o‘spirinning yo‘lini to‘sib, tugunlisining tirsagidan mahkam ushlab olib qo‘rqitdi. Oq las qiyiqqa tugilgan narsasiga ko‘z tikib, axiyri nonlaridan birini, qurut-turshaklarini tortib olganidan keyingina ko‘ngli o‘rniga tushib, dakki bera-bera qo‘yib yubordi-ya, ablah!

– Boshida bo‘lmasam-da, ammo tirsagidan mahkam ushlab tugunini yechtirganiga, ichidagi narsalarning yarmisini tortib olganiga ko‘zim tushdi. Bu xulosaxo‘r mechkay «si-ir bormi, kumu-us bormi-i?» deganiniyam eshitdim. Biroq o‘sha voqeaning boshida bo‘lmaganim uchun tilimni tiydim! – dedi To‘lqin Tursunzoda.

– Mana, sizlar ziyoli, o‘qigan odamsizlar! Qori akam-ku, ham din yo‘lida, ham mana shunaqa bolalarimizni, o‘zbek farzandlarini demoqchiman-da, o‘qimishli, ma’rifatli qilish yo‘lida jonlarini ayamay kelyaptilar, buning ustiga juda oddiy hayot kechiradilar, kibr-manmanlikni bilmaydilar, juda kamtarinlar!.. – dedi Barot qassob, picha tek turib, shu damda ko‘zi mirshabxonaga kirib ketayotgan sariq sochli ikki ayolga tushgani uchun ularni kuzatgan ham bo‘ldi, so‘ngra jumlasida davom etdi: – Xullas, bu bilan nima demoqchiman? Ya’ni aytmoqchimanki, bizning odamlarimiz sodda, takabburlikni bilmaydilar, ayniqsa, mana sizlarga o‘xshagan o‘qigan odamlar! Bular esa unaqamas, Oq podshoning davridayam, To‘lqinjon, mana shu yer mirshabxona edi, politsiya idorasi demoqchiman! Unda bu Misha mo‘ylovdan boshqasi, bundan beshbattari... Ivan g‘ilay degan polisi bo‘lardi... U bachchag‘arning, u noinsofning nafsiyam yomo-oon hakalak otgandi-da! Qori akam juda yaxshi biladilar, men u paytlarda yosh, haligi ikki o‘smir qatoriman, ana shu Ivanov polis qitmirligini qo‘ymay har ikki-uch kunda besh qadoqqa yaqin go‘shtimizni yulib ketardi... – u shunday deya kinoyali kulsa-da, peshonasi tirishgandan-tirishdi, bundan uning o‘sha mirshabdan sira rozi bo‘lmaganini bilish qiyin emasdi. U jumlasini davom ettirib: – Dadam rahmatlini qanday qilib qo‘rqitib olganini aytay, rahmatli qo‘li ochiq odam bo‘lgani uchun, «Kel, qo‘y, shu Ivan g‘ilay, shu polis bilan tortishib o‘tiramanmi, shu itning ham tegishi qo‘shilgandir!», derdilar-da, istaganini tortib berardilar. Ammo u juda balanddan kelib: «Abubakr emas, ey Bakiir, sen tushungan odamsan, tuzemets bo‘lsang ham aqling balo, basharti mana shu nasibamni bermaganingda teringni shilib olardim! Qanday qilib deysanmi? Dumaga emas, naq gubernatorning o‘ziga ustingdan shikoyat qilib ikkinchi marta qassobchilik bilan shug‘ullanolmaydigan qilib qo‘yardim. Lekin sen juda aqlli sartsan, bizning mujiklarning ko‘pidan uquvlisan!», derdi, – deya inqilobdan avvalgi, chor mustamlakasi davridagi ahvolni so‘zlab, o‘sha davrni eslagan bo‘ldi Barot qassob.

To‘lqin Tursunzoda uning achchiq, ayni pallada kelgindi mirshab ustidan kulib mazax qilgandayin istehzolanib so‘zlashidan ta’sirlanmay qolmadi. Shu bilan birga bu bosqinchilar o‘zbek xalqining sodda, ayni pallada keng fe’lli, qo‘li ochiqligini suiiste’mol qilishda nainki shaytonga, balki dajjolga ham dars bermoqchi bo‘lishlaridan ijirg‘anib, ijirg‘alanishdan ham ko‘ra g‘azabi kelib so‘z boshlab:

– Dadangiz haqiqatda sodda ekanlar! Biz o‘zbeklar o‘zi shunaqaligimiz uchun bular istagan ablahliklarini qilmoqchi bo‘lishadi! Ayniqsa, hozirgi sho‘rosiga... sovetlariga qolgan kunimiz qursin, Barot aka!.. – dedi, keyin qassobning otasini nega «sodda odam ekanlar» deganining isboti o‘laroq, yuqoridagi jumlasiga qo‘shimcha qildi: – O‘sha mahallarda besh qadoq go‘sht bermagan qassobning ustidan Duma u yoqda tursin, undan kattasigayam shikoyat qilolmasdi. Bunga avvali uning haq-huquqi yo‘q edi. Boshqa tomondan o‘ylab qarasangiz kulgili hol-da, «bir hududning mirshabi Ivanov polis falonchi qassobning ustidan gubernatorga shikoyat qilibdi», degan mish-mish oralasa, o‘zining sha’niga, qolaversa, yelkasiga taqib olgan pogonining sha’niga yomon ish bo‘lardiku-ya! Bular ana shuni juda yaxshi bilishadi, ammo-lekin siz bilan bizni boyagi o‘smirlardek aldamoqchi bo‘lishadi, «bularni ana shunday usulda «durak» qilish kerak» deb o‘ylashadi-da! – u shunday deb o‘tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab Turkistonni istilo qilgan chor mustamlakachilarining bundan-da dahshatli kirdikorlari haqidagi ayrim mahalliy manbalardan o‘qib bilganlarini xotirladi-yu, biroq ularni tushunish uchun Barot qassobning salohiyati yetmasligini, unga ehtimol u aytmoqchi bo‘lgan gaplar erish tuyulishi mumkinligini o‘ylab, shashtidan qaytdi. Shunda o‘n oltinchi yilgi mardikorga olinish voqeasidan birgina misol keltirish bilan kifoyalanishni maqsadga muvofiq bilib: – Jahon urushi paytida oq podsho mardikorlikka ola boshlaganida ham ana shunday nayranglarning ko‘pini qilishgan, mahalliy aholining bor-budini shilishgacha borishgan! – dedi.

– Bundan xabarim bor, To‘lqinjon! Ana o‘sha aytayotganim Ivanov polis bir marta meni ham ana shu yoqqa jo‘natib yuborish bilan qo‘rqitgandi! O‘shanda u yaramas dadamdan haftada ikki marta undirayotgani hali aytganim besh qadoqcha lahm go‘sht yetmaganday, tag‘in araq uchun ham aqcha so‘rashni boshlagandi, «Aks holda Barotniyam mardikorga olinuvchilar ro‘yxatiga kiritib qo‘yaman!», degan! Tabiiyki, dadam rahmatli bundan qattiq qo‘rqqan va shu vajidan u yaramasning nafsiga urganday, haftada kelishilgan go‘sht bilan birga kunlik bir shisha arag‘iniyam oberib turardilar! Yomon araqxo‘r edi-da, badbaxt, oxiri ana shu ichkilikka ruju qo‘yishi boshiga yetib, Botkinada bularning qabristoni bor-ku, qaysidir bir qarindoshimi, tanishimi, ishqilib kimidir vafot etgan ekan deng, qishning chiyillagan chillasi, ayozli kunida dafn etgani borib o‘zimi yo bitta-yarimta sherigi bilanmi o‘sha yerda ana shu shaytonning suvini jig‘ildoniga urganida, menimcha oshirib yuborgan bo‘lsa kerak, ertasiga xas-xashaklar orasida tarashadek qotib yotganini, o‘ligi muzlab qolganini topishibdi! Hali siz aytganday, sodda xalqimizning bag‘rikengligidan foydalanib istagan zug‘umini qilgan makkor polis – Ivan g‘ilay ana shu taxlit asfalasofilinga jo‘nagan ekan!

– To‘g‘ri, bunday nonko‘rlarning ana shunday bemazmun o‘lim topishi Yaratganning adolatidan bo‘lsa ajab emas! Aytadilar-ku, itga itning o‘limi deb!.. – dedi To‘lqin Tursunzoda. O‘tgan safar Barot qassobning tog‘oraday qorni diqqatini tortib, «Bunday qorinni, bunday meshni to‘yg‘azishning o‘zi bo‘lmaydi!», degan xayolga borgan, keyin esa ko‘nglidan kechgan o‘y-xayolini tasdiqlaganday: «Ha, to‘g‘ri, shuning uchun qassob-da! Nima, bizlarga o‘xshab qo‘l uchida kun ko‘rib yuribdimi? U va unga o‘xshagan pichog‘i moy ustida bo‘lgan boyvachchalar, domla-pochchalar semirsa, meshday qorin qo‘ysa yarashadi, ammo sen o‘zingga ehtiyot bo‘l, To‘lqin, shularning kuni kelmasin!», deya o‘zini ogohlantirish barobarida hazil aralash Barot qassob va u kabilarni mazax qilganday o‘tib ketgandi. Hozir esa o‘zi yaxshi bilmagani, shunchaki yuzaki fikrlaydigan, nafsining hoyu havaslaridan nariga o‘tmaydi, bo‘lak narsalarga aqli, uquvi yetmaydi deb o‘ylagan odamining og‘zidan mana bunday mag‘zi to‘q jumlalarni eshitib, o‘zining qanchalar yuzaki, noto‘g‘ri tushunchada ekanini e’tirof etdi. Va birdan chiqargan xulosasidan xijolatlanib, o‘zini koyigan bo‘lib, so‘ng jumlasida davomlab: – Bular haqiqatan biz turkistonliklarning soddaligimizdan foydalanib, yana ustiga-ustak, ustimizdan kulmoqchi, bizlarni har turli salbiy atamalarni qo‘llab kamsitmoqchi ham bo‘ladilar. Lekin hayotning o‘z qonunlari bor, alaloqibat ana shu makr-hiylalari uchun Alloh taolo o‘zlarini jazolab qo‘yadi! – dedi.

– Nima qilsa ham qori akamning shogirdisiz-da, aqlingiz ko‘p narsaga yetadi, To‘lqinjon! – uni alqagan, ma’lum ma’noda xushomad qilgan bo‘ldi Barot qassob, ayni damda marhum otasining birda aytib bergani so‘zlari yodiga tushib: – Qori akam bilan oramizdagi farq o‘n-o‘n ikki yoshlar chamasi, u kishi mendan o‘n-o‘n ikki yosh kattaroq! Otalari Abdurashidxon qorakayam juda bama’ni, bilimdon odam bo‘lganlarini dadam rahmatlidan eshitganman! O‘tib qolganlarida Munavvar Qori akam yetti-sakkiz yoshda ekanlar, akalari A’zamxon va Muslimxonlar haligi ikki o‘spirin qatori bo‘lsalar kerak-da! Uchovlari ham juda aqlli-hushli, otalaridan o‘tgan ilmni mahkam ushlaganliklarini dadam rahmatli ko‘p bor ta’kidlardilar. Ammo A’zamxon akaning umrlari qisqa ekan, yanglishmasam shu o‘n to‘qqizinchi yil bo‘lishi kerak, anavi Turkiston komissarlarini o‘ldirishdi-ku, Otipovchilarmi, Osipov degan oqlar, ularni menshevoylar ham deyishardi chog‘i... Ana o‘sha qo‘zg‘olonchilar bosh ko‘targan, sho‘roni ag‘darmoqqa uringan yillari yurak xurujidan o‘tgandilar! U yog‘i endi boya siz aytganingizday, umr tugab, boqiy dunyo sari yo‘l olganlari rost! U kishiyam nihoyatda o‘qimishli ulamolardan edi, rahmatli!.. – deya ko‘p narsalardan xabardorligini, qassoblik do‘konida go‘sht chopishdan bo‘lak narsalarga ham uquvi yetishini, garchand ilm odami, jadidlardan bo‘lmasa-da, ana o‘shalardan anchasi bilan suhbatlashgani, oddiy o‘zbek xalqining turish-turmushi, ayanchli qismati shu yurtning farzandi sifatida uni ham befarq qoldirmasligini oshkor etib, Munavvar Qoridek ulug‘ insonning yaqin shogirdlaridan biriga tushuntirib qo‘ygan bo‘ldi.

To‘lqin Tursunzoda u bilan xayrlashib ketarkan, savdo-sotiq bilan shug‘ullanadigan, pul bilan muomala qiladiganlar orasida ham millatparvarlar borligiga, ularning ham bilimi, saviyasi chakki emasligiga tag‘in bir karra iqror bo‘ldi. Bu narsa uni to‘lqinlantirish bilan birga, jadid-ziyolilar orasida Barot qassobga o‘xshash Saidnosir Mirjalilov, Akramboy kupas, Qobil taroqchi singari solih, saxovatpesha puldor boylar necha o‘nlab o‘zbek yoshlarini xorijga o‘qishga jo‘natish ishlarida jonbozlik ko‘rsatganliklariga, xalq farzandlarining ma’rifatli, millatparvar ziyolilar bo‘lib yetishishlarida, istiqlol, hurriyat uchun kurashuvchi «Ittihod va taraqqiy», «Milliy ittihod», «Birlik» kabi qator tashkilotlar va jamiyatlar safidan o‘rin olib, ilgari chor mustamlakachilariga qarshi bo‘lsa, bundan-buyoq sho‘rolarga – bolshevik yo‘qsillar tuzumiga qarshi kurashishga otlangan vatanparvarlardan bo‘lishlarida o‘z hissasini qo‘shayotganliklariga quvondi. Ammo ana shunday millatdoshlaridan ko‘pchiligi, Akram kupas, Mirzohid hoji, Safobek zavodchiga o‘xshagan ma’rifatparvar mulkdorlarning talayi sindirilganini, joriy tuzum ularning mol-mulkini musodara qilib, o‘zlarini esa quloq sifatida surgunga jo‘natayotganidan ham xabardor edi.

Sho‘ro davlati endilikda boy-kambag‘allar bo‘lmasligini ta’minlash uchun barchani tenglashtirish – «ishchi-dehqon jamiyati»ni barpo etish maqsadida kolxoz tuzib, jamoatlashtirishni jadal sur’atlarda olib borish haqida avvalgi yili bo‘lib o‘tgan «yangi iqtisodiy siyosat» borasidagi respublika komfirqasining ikkinchi syezdida Akmal Ikromov, undan keyin esa yosh rahbarlardan Usmon Yusupov o‘z ma’ruzalarida alohida aytib o‘tganlaridan xabar topgan To‘lqin Tursunzodaning sochlari tikka bo‘lib ketgandi. Nafaqat u, balki aksariyat ziyolilar, jadid-ma’rifatchilar sovetlarning bu siyosati uzoqqa bormasligini, yeridan, mol-mulki, bor-budidan ayrilgan xalq, albatta bunday siyosatga qo‘shilmasliklarini bildirgan. Hatto komfirqafurushlar tarixiy voqea sifatida qaraganlari syezdlarida xususiy mulk tugatilib jamoatchilik, davlat mulkiga aylanishiga, «quloqlarni sinf sifatida tugatish» siyosatiga qarshi chiqqan qishloq xo‘jaligi bilimdonlaridan biri I